Wersja do druku

Wydruk ze strony http://www.gdansk.ap.gov.pl/pl/top/galeria
Konfrontacje milenijne
Włączając się w ogólnopolskie obchody jubileuszu 1050-lecia chrztu Polski Archiwum Państwowe w
Gdańsku zaprasza na kolejną wystawę. Tym razem chcemy przypomnieć świętowanie w 1966 r.
1000. rocznicy przyjęcia chrztu przez księcia Polan Mieszka I na przykładzie województwa
gdańskiego. Świętowania które stało się także płaszczyzną konfrontacji Kościoła katolickiego i
komunistycznej ideologii.
Cofnijmy się do roku 1956. Wówczas to rozpoczął się opracowany przez prymasa Stefana
Wyszyńskiego program rechrystianizacji narodu. Składał się on z dwóch części: jednym była
wędrówka po wszystkich diecezjach i parafiach kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej; drugim
zaś Wielka Nowenna Tysiąclecia, przygotowująca naród do Sacrum Poloniae Millenium, którą
poprzedziło odnowienie Ślubów Narodu na Jasnej Górze – jeszcze przed uwolnieniem Prymasa – 26
sierpnia 1956 r. W niecały rok później, tj. 5 maja 1957 r., rozpoczęła się peregrynacja obrazu Matki
Boskiej Częstochowskiej i nastąpiło odnowienie Jasnogórskich Ślubów Narodu we wszystkich
parafiach w kraju. Następnie śluby te miały odbywać się corocznie w pierwszą niedzielę po 3 maja
przez kolejne 9 lat. Dzień ślubów był jednocześnie początkiem kolejnego roku Wielkiej Nowenny,
którego tematem i zadaniem duszpasterskim były kolejne przyrzeczenia ślubów. Program Wielkiej
Nowenny zakładał wykonywanie poszczególnych haseł ślubów, a celem było odrodzenie moralnospołeczne narodu przed Milenium. Program ten wzbudził niepokój władz partyjno-państwowych,
które „zostały zmuszone ofensywie klerykalizmu położyć tamę”. Przebywający w Gdańsku I
Sekretarz KC PZPR tow. Władysław Gomułka na spotkaniu z aktywem partyjnym 28 czerwca 1958 r.
stwierdził: „Największy polityczny ośrodek reakcji w tej chwili to kler. Episkopat ma swój program
wykorzystania w celach propagandowych obchodów 1000-lecia naszego państwa. Obchodom 1000lecia powinniśmy nadać nie klerykalny, lecz nasz, ludowy charakter”. W lipcu 1958 r. Sekretariat KC
PZPR wystosował list do Egzekutyw Komitetów Wojewódzkich, Powiatowych i Miejskich PZPR, w
tym oczywiście do partyjnych władz gdańskich, w sprawie „ofensywy wojującego klerykalizmu i
założeniach polityki partii w stosunku do Kościoła”. Sformułowano wówczas także stanowisko partii
(PZPR) wobec obchodów 1000-lecia Państwa Polskiego, zamierzając nadać im „charakter wielkiej
ogólnonarodowej kampanii, która pogłębiłaby w społeczeństwie zrozumienie naszych dziejów,
wydobyła z nich wszystko, co postępowe (…), co podnosić może świadomość, wiedzę i kulturę
współczesnego narodu polskiego budującego socjalizm”. Zaraz po tym liście w prasie lokalnej, tj.
„Dzienniku Bałtyckim „ i „Głosie Wybrzeża”, zaczęły pojawiać się już informacje o planach uczczenia
Tysiąclecia w województwie gdańskim. 23 marca 1960 r. Wojewódzki Komitet Frontu Jedności
Narodu (FJN) i Wojewódzka Rada Narodowa (WRN) w Gdańsku podjęły uchwałę nr 1/XIV/60 w
sprawie obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego w województwie gdańskim. Władze partyjnopaństwowe Wybrzeża przystąpiły więc do praktycznej realizacji własnego programu obchodów
Tysiąclecia. Zakładał on m.in. działalność naukową obejmującą badania archeologiczne, historyczne
lub językowe popularyzujące głównie historię regionu zjazdy, festyny i wystawy o różnej tematyce.
Ponadto planowano akcję zadrzewiania oraz budowy szkół Tysiąclecia. Tymczasem Kościół katolicki
województwa gdańskiego realizował milenijny program duszpasterski. Poza kwestami spornymi na
linii państwo-Kościół (m.in. laicyzacja służby zdrowie, usuwanie religii ze szkół, polityka fiskalna)
komuniści również czynili wiele utrudnień w trakcie realizacji samego programu duszpasterskiego
Galeria - Archiwum Państwowe w Gdańsku , Strona 1
Wielkiej Nowenny.
Jednak punktem kulminacyjnym milenijnych konfrontacji zarówno na obszarze kraju, jak i w
województwie gdańskim był sam rok 1966. Pretekstem do rozpoczęcia ataku władz PRL na Kościół
katolicki stało się „Orędzie” biskupów polskich do Episkopatu Niemiec nawołujące do pojednania
obydwu narodów w duchu chrześcijańskiego przebaczenia. Kampania propagandowa przeciwko
autorom „Orędzia” wplatała się także w kampanię wymierzoną przeciwko całemu Kościołowi, który
realizował już ostatni etap duszpasterskiego przygotowania do Milenium Chrztu Polski. Tymczasem
9 kwietnia 1966 r. w katedrze gnieźnieńskiej rozpoczęły się obchody Roku Milenium Chrztu Polski.
Termin „Te Deum” diecezji gdańskiej z udziałem prymasa Stefana Wyszyńskiego i biskupów
zaplanowano na 28-29 maja. Kościół gdański przygotowywał się do nich poprzez: Tydzień Tysiąclecia
od 9 do 17 kwietnia (rekolekcje, uroczyste nabożeństwa z odnowieniem chrztu, procesje), triduum
przed uroczystościami 3 maja na Jasnej Górze oraz nowennę od 20 do 28 maja. Kontrobchody
Tysiąclecia Chrztu Polski władze partyjno-państwowe województwa gdańskiego zainaugurowały 10
lutego uroczystą sesją Wojewódzkiego Komitetu FJN i WRN. W uchwalonym wówczas programie
zaplanowano „szereg patriotycznych manifestacji oraz imprez masowo-politycznych – a ponadto (...)
wszechstronną pracę polityczno-propagandową” (odczyty, sesje popularno-naukowe o tematyce
historycznej, spotkania z działaczami i uczestnikami walk o wolność o niepodległość i inne). Jednak w
związku z „szeroką akcją kleru i nasileniem propagandy związanej z obchodami kościelnymi tzw.
milenium” władze partyjno-państwowe „zostały zmuszone” wprowadzić „cały szereg nowych
poczynań”. Należały do nich między innymi sygnalizowana już wcześniej „szeroka praca wyjaśniająca
zagadnienia związane z <Orędziem>” biskupów, rozszerzono także zakres imprez i manifestacji
związanych z 1000-leciem i historią walk o wyzwolenie.
Jaki więc był rezultat konfrontacji milenijnych? Otóż 28 maja przybył do katedry oliwskiej wędrujący
obraz Matki Bożej Jasnogórskiej. Przejazd obrazu i jego powitanie zbiegło się z przybyciem na
obchody Milenium do Gdańska Prymasa Tysiąclecia. Według partyjnego sprawozdawcy powitanie
Wyszyńskiego nastąpiło 28 maja na granicy diecezji gdańskiej w miejscowości Kolnik. Dostojnego
gościa witał bp sufragan Lech Kaczmarek i wikariusz generalny ks. Bernard Polzin. Po uformowaniu
kolumny złożonej z samochodów osobowych i motocykli wszyscy ruszyli w kierunku Gdańska.
Przejeżdżając przez Pruszcz Gdański samochód prymasa został zatrzymany. Zrobiono to jeszcze kilka
razy na terenie Gdańska. W uzasadnieniu sprawozdawca zaznaczył, iż zatrzymywanie samochodu
prymasa było organizowane przez księży i zakonnice. Umniejszając wagę tej wizyty dodał także, iż na
trasie przejazdu zbierały się niewielkie grupy osób. Przejazd przez Gdańsk do katedry w Oliwie
zgromadził zaś około 20 tysięcy wiernych. Jednak, według sprawozdawcy, były to głównie kobiety i
dzieci oraz starsi mężczyźni. Poza tym informował: „w każdą sobotę o tej porze na ulicach Gdańska,
Wrzeszcza i Oliwy jest wzmożony ruch pieszy. Stąd też co najmniej połowa zebranych na trasie
przejazdu, to przypadkowi przechodnie”. Także w sposób: „zupełnie przypadkowy i niezamierzony
kolumna wozów jadących za kardynałem stale wzrastała i w Oliwie wynosiła już kilkadziesiąt
pojazdów”. Następnego dnia, tj. 29 maja, w Bazylice Mariackiej odbyły się centralne uroczystości
milenijne z udziałem prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz 44 biskupów. W czasie
Mszy św. kazanie wygłosił prymas Wyszyński, w którym mówił między innymi o służeniu narodowi
przez moc, która płynie z miłości: „Bo dopiero miłość sprawia, że przestaniemy mówić , a zaczynamy
mówić ”. Kazanie było wielokrotnie przerywane oklaskami. Po zakończeniu uroczystości prymas
wyszedł przed bazylikę i udzielił błogosławieństwa wiernym zebranym na placu przykościelnym oraz
wygłosił krótkie przemówienie. Następnie oblegany przez kilkanaście minut przez tłum wiernych,
wznoszących okrzyki na jego cześć, wyjechał samochodem do Bydgoszczy. Z akt partyjnych wynika,
iż w uroczystości brało udział około 28 tysięcy wiernych i oczywiście przeważały osoby starsze oraz
„sfanatyzowane kobiety”. Według zaś źródeł kościelnych było około 40 tysięcy wiernych.
Tymczasem władze partyjno-państwowe województwa gdańskiego - w tym samym terminie zorganizowały imprezy z okazji Święta Ludowego i zakończenia Dni Oświaty, Książki i Prasy. Według
Galeria - Archiwum Państwowe w Gdańsku , Strona 2
informacji sporządzonej przez partyjnego sprawozdawcę zorganizowano wówczas 185 akademii i
wieczornic, w których uczestniczyło 17 tysięcy osób. Ponadto 739 zebrań „partyjno-ZSL-owskich”, w
których wzięło udział ponad 21 tysięcy, a w niedzielę 29 maja 91 wieców gromadzkich, w których
uczestniczyło 53 tysiące osób. W wojewódzkiej uroczystości Święta Ludowego w Wejherowie wzięło
udział 8 tysięcy osób, z sekretarzem KC PZPR, tow. Józefem Tejchmą, na czele. W festynach i
imprezach sportowych w Trójmieście uczestniczyło około 40 tysięcy. Jak dalej czytamy w tej
informacji, wszystkie szkoły zorganizowały wycieczki lub imprezy szkolne. W domach studenckich
odbywały się spotkania z literatami. „Uatrakcyjniono” program telewizyjny.
Uroczystościom milenijnym w Gdańsku 28-29 maja towarzyszyły także zajścia o charakterze
politycznym, w których uczestniczyło kilkaset osób. Między innymi przy okrzykach: „precz z
oszczerstwami”, „precz z komunistami”, doszło do zniszczenia propagandowych plansz obrazujących
antypolską działalność gdańskiego biskupa Karola Marii Spletta wraz z napisami krytykującymi
stanowisko Episkopatu mówiące o zapomnieniu i przebaczeniu. Zakończyły się one aresztowaniem i
osądzeniem kilkunastu osób. Za te „incydenty i przypadki naruszenia przepisów porządkowych”
Wydział ds. Wyznań Prezydium WRN w Gdańsku obwiniał duchowieństwo jak również samego
prymasa, ponieważ doszło do nich „w klimacie fanatycznego podniesienia, stworzonym zarówno
przez organizatorów w trakcie przygotowań, [do uroczystości milenijnych – L. P-S.] jak i przez
wypowiedzi samego Kardynała Wyszyńskiego oraz niektórych biskupów (...)”. Zaś według informacji
odnalezionej w sprawozdaniu zastępcy komendanta wojewódzkiego MO ds. Bezpieczeństwa za 1966
rok „wszystkie zajścia wynikały samorzutnie, nie były organizowane przez kler ani przez osoby
świeckie”. Incydenty zakłócające porządek i bezpieczeństwo publiczne na terenie Gdańska nie były
jedyną ciemną rysą na tej jednej z największych – oczywiście „pełnej sukcesów” – kampanii
politycznej na przestrzeni 20-lecia Polski Ludowej. W poufnej informacji o przebiegu pracy
politycznej, związanej z obchodami 1000-lecia Państwa Polskiego, gdańscy komuniści przyznali, iż
„kontrakcja Episkopatu i reakcyjnego kleru wymierzona przeciwko laickiemu i historycznemu
charakterowi obchodów 1000-lecia pozwoliła na głębsze rozeznanie niektórych środowisk”. Owocem
tych „rozeznań” było stwierdzenie faktu, „że naciskowi kleru ulegli niektórzy spośród członków partii
i kierowników instytucji”. Tak więc ta dziewięcioletnia swoista batalia o tożsamość religijną i
narodową Polaków, zakończona „Te Deum” Narodu Polskiego, stała się kolejnym sukcesem Kościoła
w konfrontacji z komunistyczną ideologią.
Poniżej prezentujemy wybór materiałów archiwalnych z zasobu naszego Archiwum, obrazujących
ww. zagadnienie. Są to archiwalia z zespołu akt:
- Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku (APG, 1280);
- Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Gdańsku (APG, 2384);
- Kolekcja fotografii artysty fotografika Janusza Uklejewskiego z Gdyni (APG,3385).
Opracowanie: dr Lidia Potykanowicz-Suda (na podstawie publikacji autorki Państwo a Kościół
katolicki w województwie gdańskim w latach 1945-1970, Warszawa 2011, s. 291-311.
Skany: Monika Szczepańska
Przygotowanie techniczne: Łukasz Franiek
Galeria - Archiwum Państwowe w Gdańsku , Strona 3
Galeria - Archiwum Państwowe w Gdańsku , Strona 4
Powrót do listy galerii
Galeria - Archiwum Państwowe w Gdańsku , Strona 5