Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne aktywności fizycznej

42
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 42-46
Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne aktywności
fizycznej młodzieży szkół średnich w Białymstoku
Socio-economic determinants of physical activity of the Bialystok high school students
Katarzyna Witana, Andrzej Szpak
Zakład Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
Wstęp. Rozprzestrzenianie się chorób cywilizacyjnych było powodem
podjęcia badań, pozwalających poznać szereg czynników ryzyka ich
występowania, do których zaliczany jest brak lub mała aktywność
fizyczna. Rozwój tych chorób jest wieloletni i najczęściej zaczyna się już
w dzieciństwie pojawieniem się i utrwaleniem ich czynników ryzyka.
Cel pracy. Ocena występowania czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych,
a szczególnie brak lub mała aktywność fizyczna wśród młodzieży szkół
średnich.
Materiał i metoda. Badaniem objęto 1500 uczniów, w wieku 15-18 lat,
uczęszczających do szkół średnich na terenie miasta Białystok. Badanie
kwestionariuszowe wykonane w maju 2005 r. obejmowało wpływ czynników
społeczno-ekonomicznych na aktywność fizyczną uczniów.
Wyniki. W największym stopniu na aktywność fizyczną badanej młodzieży
wpływały płeć oraz sytuacja materialna rodziny. Płeć wpływała na 6 z 7
cech charakteryzujących aktywność fizyczną, natomiast sytuacja materialna
rodziny wpływała na 5 z 7 cech. Wykształcenie rodziców wpływało na 4 z 7
cech, zaś stan zdrowia na 3 z 7 analizowanych cech dotyczących aktywności
fizycznej. Praca rodziców wpływała jedynie na długość czasu spędzanego
przez młodzież przed komputerem.
Wniosek. Zachęcanie młodzieży do aktywnego spędzania wolnego czasu
oraz intensywne promowanie zdrowego stylu życia w tej grupie społecznej
może znacząco wpłynąć na redukcję ryzyka chorób cywilizacyjnych
wynikających z niskiej aktywności fizycznej.
Słowa kluczowe: młodzież, uczniowie, aktywność fizyczna
Introduction. The dissemination of so called civilization-related diseases
was the reason to conduct a study that allowed to recognize many risk
factors of their presence, including the lack or inadequate physical activity.
The development of civilization-related diseases is prolonged and usually
starts in childhood with the appearance and preservation of the disease
risk factors.
Aim. The aim of this study was to assess the presence of risk factors in
the civilization-related diseases, especially the lack or inadequate physical
activity among high school students in the city of Bialystok.
Material and methods. The study included 1500 of students, aged 15-18
years, from high schools in Bialystok. A questionnaire study conducted in
May 2005 was created to assess the influence of socio-economic factors
on the students’ physical activity.
Results. Gender and the family material status were the main factors
influencing the students’ physical activity. Gender influenced 6 of 7 features
characterizing physical activity, and family material status influenced
5 of 7 features. The parents’ education level influenced 4 of 7 features
characterizing the students’ physical activity, and the students’ health
status influenced 3 of 7 features. The parents’ work influenced only the
time spent by a student in front of the computer.
Conclusion. Motivating young people to undertake active forms of leisure
and the intensive healthy lifestyle promotion in this social group may
significantly reduce the risk factors of civilization-related diseases due to
inadequate physical activity.
Key words: youth, students, physical activity
© Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 42-46
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
Nadesłano: 12.01.2009
Zakwalifikowano do druku: 28.03.2009
Mgr Katarzyna Witana
Zakład Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
ul. Kilińskiego 1, 15-089 Białystok
tel. (085) 869 10 31, e-mail: [email protected]
Wstęp
Cel pracy
Rozprzestrzenianie się chorób cywilizacyjnych na
świecie było powodem podjęcia szeregu badań, które
pozwoliły poznać czynniki ryzyka ich występowania,
do których zaliczane jest także brak lub zbyt niska
aktywność fizyczna. Rozwój chorób cywilizacyjnych
jest wieloletni i najczęściej zaczyna się już w dzieciństwie w następstwie pojawienia się i utrwalenia się ich
czynników ryzyka [1,2,3,4].
Ocena występowania czynników ryzyka chorób
cywilizacyjnych wśród młodzieży uczącej się w szkołach średnich w Białymstoku.
Materiał i metody
Badaniem objęto 1500 uczniów, w wieku 15-18
lat, uczęszczających do szkół średnich na terenie miasta Białystok. Badanie kwestionariuszowe wykonane
Witana K, Szpak A. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne aktywności fizycznej młodzieży szkół średnich w Białymstoku
w maju 2005 r. obejmowało wpływ czynników społeczno-ekonomicznych na aktywność fizyczną uczniów.
Wśród tych czynników wyróżniono sytuację materialną rodziny (3 kategorie), wykształcenie rodziców
(4 kategorie), zatrudnienie rodziców (3 kategorie),
dobry lub zły stan zdrowia oraz płeć.
W ocenie statystycznej uzyskanych wyników
posłużono się testem Mann’a-Whitney’a. Istotność
statystyczną przyjęto na poziomie a=0,05.
Wyniki
Tabela I przedstawia ocenę aktywności fizycznej
badanej młodzieży. Wśród badanej młodzieży aż 43%
spędzało od 3 do 4 godzin dziennie przed telewizorem.
Również największa grupa młodzieży, bo 38% z nich,
spędzała dziennie od 3 do 4 godzin przed komputerem. Jedynie 31% deklarowało, że podejmuje codziennie wysiłek fizyczny powodujący zmęczenie w postaci
„braku tchu” lub „spocenia się” w wymiarze większym
niż 4 godziny. Niemal 70% badanych stwierdziło,
że ich masa ciała jest prawidłowa, ale jednocześnie
jedna trzecia badanych uznała swoją masę ciała za
nieprawidłową. Wśród przyczyn nieprawidłowej masy
ciała, 55% badanych wskazało nadmierne spożywanie
pokarmów, a niemal 60% brak ruchu (tab. I).
Tabela I. Aktywność fizyczna młodzieży
Table I. Physical activity of the students
Cechy uwzględnianie przy ocenie aktywności fizycznej
/Features included in the assessment of physical activity
Oglądanie TV, video
/Watching TV, video
Suma
/ Total
%
< 1 godzina/hour
130
8,3
2-3 godziny/hours
544
35,0
3-4 godziny/hours
675
43,4
> 4 godziny/hours
206
13,2
< 1 godzina/hour
263
16,9
2-3 godziny/hours
343
22,0
3-4 godziny/hours
600
38,5
> 4 godziny/hours
350
22,5
< 1 godzina/hour
288
20,3
2-3 godziny/hours
361
25,5
3-4 godziny/hours
319
22,5
> 4 godziny/hours
445
31,4
Samoocena masy ciała
prawidłowa / correct
1046
/Self-assessment of body mass nieprawidłowa / incorrect 499
67,7
Nadmierne spożywanie
tak / yes
pokarmów (jako przyczyna
nie / no
nadmiernej masy ciała)
/ Excessive food intake (as the
cause of excessive body mass)
203
55,1
165
44,9
Brak ruchu (jako przyczyna
nadmiernej masy ciała)
/Lack of physical activity (as
the cause of excessive body
mass)
tak / yes
342
59,4
nie / no
233
40,5
Komputer /computer
Wysiłek fizyczny (powodujący
zmęczenie się w postaci „braku tchu” lub „spocenia się”)
/Physical activity (leading
to fatigue with shortness of
breath or sweating)
32,3
43
Tabela II przedstawia wpływ cech społeczno-ekonomicznych na aktywność fizyczną badanej młodzieży:
a. Przed telewizorem czas najczęściej spędzały
osoby, które pochodziły z rodzin o złej sytuacji
materialnej oraz których rodzice mieli najniższe
wykształcenie (podstawowe i zawodowe).
b. Przy komputerze najczęściej spędzała czas młodzież z rodzin o najlepszej sytuacji materialnej,
w których oboje rodzice mieli wyższe wykształcenie i pracowali. Częściej także przy komputerze
spędzały czas osoby opisujące swój stan zdrowia
jako dobry. Chłopcy spędzali przy komputerze
więcej czasu niż dziewczęta.
c. Intensywny wysiłek fizyczny, powodujący „brak
tchu” lub „spocenie się” dziewczęta deklarowały
częściej niż chłopcy.
d. Swoją masę ciała za prawidłową częściej uznawały
osoby z rodzin o najlepszej sytuacji materialnej,
w których rodzice mieli wyższe wykształcenie.
Częściej lepiej swoją masę ciała oceniali chłopcy
niż dziewczęta. Podobnej obserwacji dokonała
Gajewska – na analizowane cechy charakteryzujące aktywność ruchową uczniów najczęściej
i w sposób niezależny i istotny wywierały wpływ
płeć oraz warstwa społeczna [5].
d’.Nadmierne spożywanie pokarmów jako przyczynę
nieprawidłowej masy ciała wskazywały częściej
dziewczęta w porównaniu z chłopcami.
d”.Na brak ruchu jako przyczynę nieprawidłowej
masy ciała także częściej wskazywały dziewczęta, a także osoby z rodzin o dobrej sytuacji materialnej, w których oboje rodzice mieli wyższe
wykształcenie.
e. Swoją sprawność fizyczną najlepiej oceniały osoby
z rodzin o dobrej sytuacji materialnej, gdzie oboje
rodzice mieli wyższe wykształcenie. Lepiej swoją
sprawność fizyczną oceniały także osoby opisujące
swój stan zdrowia jako dobry. Częściej także lepiej
swoją sprawność fizyczną oceniali chłopcy niż
dziewczęta (tab. II).
W największym stopniu na aktywność fizyczną badanej młodzieży wpływały płeć oraz sytuacja
materialna rodziny. Płeć wpływała na 6 z 7 cech
charakteryzujących aktywność fizyczną, natomiast
sytuacja materialna rodziny wpływała na 5 z 7 cech.
Wykształcenie rodziców wpływało na 4 z 7 cech, zaś
stan zdrowia na 3 z 7 analizowanych cech dotyczących aktywności fizycznej. Praca rodziców wpływała
jedynie na długość czasu spędzanego przez młodzież
przed komputerem.
44
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 42-46
Tabela II. Aktywność fizyczna i jej uwarunkowania społeczno-ekonomiczne
Table II. Physical activity and its socio-economic conditioning
Cechy uwzględnianie
przy ocenie aktywności
fizycznej (uwzględniono
tylko jedną klasę cechy
lub jej wzrastające
wartość)
/Features included
in the assessment of
physical activity (only
one class of feature or
its increasing value was
considered)
Występowanie wyróżnionych cech oceniających aktywność fizyczną w zależności od uwarunkowań ekonomiczno-społecznych
/Occurrence of selected features assessing physical activity according to socio-economic conditioning
Sytuacji materialnej
rodziny / Material status
1 – najlepsza / excellent
2 – średnia / average
3 – zła / poor
Wykształcenia rodziców:
/The parents’ education
1 – zawodowe / vocational
2 – średnie / secondary
3 – pomaturalne / college
4 – wyższe / higher
Pracy rodziców /The parents’work
1 – jedno pracuje / one parent works
2 – oboje pracują / both work
3 – oboje nie pracują / neither works
a. Oglądanie TV, video
/Watching TV, video
3>1,2
1>2,3,4
–
–
–
b. Komputer / computer
1>2,3
4>1,2,3
2>1,3
1>2
M>K
–
–
–
–
K>M
1>2,3
4>1,2,3
–
–
M>K
–
–
–
–
K>M
d”. Brak ruchu
/ Lack of physical
activity
1>2,3
–
–
2>1
K>M
e. Samoocena sprawności fizycznej
/ Self-assessment of
physical activity
1>2,3
4>1,2,3
–
1>2
M>K
c. Wysiłek fizyczny
/ Physical activity
d. Samoocena masy
ciała
/ Self-assessment of
body mass
d’. Nadmierne spożywanie pokarmów
/ Excessive food intake
Stanu zdrowia
Płci /Gender
/Health status
K – kobieta / female
1 – dobry / good M – mężczyzna / male
2 – zły / poor
1>2 – częstość istotnie większa (p<0.05) w klasie ekonomiczno-społecznej (1) w porównaniu do klasy (2)
1>2 – frequency significantly higher (p<0.05) in socio-economic class (1) in comparison with class (2)
Dyskusja
Badani uczniowie stwierdzili, że w ciągu dnia
spędzają średnio od 3 do 4 godzin siedząc przed telewizorem lub komputerem. Niestety, jak wykazały także
badania innych autorów, bierny sposób wypoczynku
preferują zarówno gimnazjaliści, licealiści, jak i studenci, a najpopularniejsze formy spędzania przez nich
czasu to: oglądanie telewizji, granie na komputerze
i „surfowanie” po Internecie [6,7].
Wykonywanie intensywnego wysiłku fizycznego
dłużej niż 4 godziny dziennie deklarowało jedynie
31% młodzieży (tab. I). Podobnie Gajewska zaobserwowała w swoich badaniach, że jedynie połowa spośród
ankietowanych uczniów deklarowała regularne podejmowanie ćwiczeń sportowych w wymiarze co najmniej
trzy razy w tygodniu, a ponad 30% spędzało wiele godzin dziennie w sposób bierny przed komputerem lub
oglądając programy telewizyjne [5]. Jak potwierdzają
inni autorzy, niekorzystnym efektem wielogodzinnego, biernego spędzania czasu przed telewizorem lub
komputerem może być nasilenie występowania wśród
dzieci i młodzieży nadwagi i otyłości. Związane jest
ono z jednej strony z brakiem ruchu, ale też prawdo-
podobnie z szeroko rozpowszechnionym zwyczajem
pojadania, najczęściej wysokoenergetycznych produktów, podczas oglądania programów telewizyjnych lub
przy komputerze [8,9,10].
Z dobrą sytuacją materialną rodziny wiązało się
dłuższe spędzanie czasu przed komputerem, natomiast młodzież z rodzin o złej sytuacji materialnej
częściej spędzała czas przed telewizorem. W rodzinach
o dobrej sytuacji materialnej młodzież oceniała się korzystnie w zakresie sprawności fizycznej i w grupie tej
rzadziej był zgłaszany fakt małej aktywności fizycznej
– brak ruchu. Samoocena masy ciała korzystna była
w grupie osób w najlepiej usytuowanych rodzinach.
Młodzież, której rodzice posiadali wyższe wykształcenie, więcej czasu spędzała przy komputerze,
natomiast dłużej przed telewizorem siedziała młodzież
pochodząca z rodzin o niższym wykształceniu rodziców. Najkorzystniej samoocena sprawności fizycznej
i własnej masy ciała wypadała u młodzieży, której
rodzice posiadali wykształcenie wyższe. Podobnie
Gajewska w swojej pracy stwierdza, że uczniowie
wychowujący się w rodzinach o wysokim poziomie
wykształcenia obojga rodziców (warstwa B) istotnie
Witana K, Szpak A. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne aktywności fizycznej młodzieży szkół średnich w Białymstoku
częściej niż ich rówieśnicy z warstwy A (o niskim
poziomie wykształcenia rodziców) systematycznie
uprawiali sport [5].
Fakt wykonywania pracy przez oboje rodziców
wpływał tylko na długość czasu spędzanego przez
komputerem. W przypadku pracy obojga rodziców
czas ten wydłużał się.
Młodzież, która oceniała swój stan zdrowia jako
dobry, dłużej spędzała czas przed komputerem, a jednocześnie w większym odsetku oceniała pozytywnie
swoją sprawność fizyczną. Brak ruchu częściej deklarowała młodzież ze złym stanem zdrowia.
W największym stopniu aktywność fizyczna
była determinowana przez płeć badanej młodzieży.
Podobnie inne badania, a także inne analizy wskazują
na poprawność tego spostrzeżenia. Wieloczynnikowa
analiza regresji logistycznej przeprowadzona przez
Gajewską wykazała, że wszystkie analizowane formy
czynnego i biernego wypoczynku przede wszystkim
były istotnie i niezależnie uwarunkowane płcią młodzieży oraz zakwalifikowaniem do jednej ze skrajnych
warstw społecznych [5]. Chłopcy dłużej przesiadywali
przed komputerem i w większym odsetku korzystnie
oceniali swoją masę ciała i sprawność fizyczną niż
dziewczęta. Podobnej obserwacji dokonała Gajewska
[5], która stwierdziła, że znamiennie częściej stwierdzany wśród badanych chłopców w porównaniu
z dziewczętami aktywny sposób spędzania wolnego
czasu nie wykluczył jednocześnie faktu, że wśród
nich byli i tacy, którzy aż ponad czterokrotnie częściej
w porównaniu z dziewczętami spędzali ponad godzinę dziennie przed komputerem i ponad dwukrotnie
częściej co najmniej dwie godziny w ciągu dnia oglądali programy telewizyjne. Częstsze przesiadywanie
przed komputerem czy telewizorem przez chłopców
w porównaniu z dziewczętami zaobserwowali także w swych badaniach Curyło [11] oraz Mynarski
i Tomik [12]. Dziewczęta w większym odsetku
deklarowały duży w wysiłek fizyczny niż chłopcy,
a jednocześnie deklarowały częściej, że brakuje im
ruchu. Podobnie wynika z obserwacji Gajewskiej,
zbadane dziewczęta istotnie i aż trzykrotne rzadziej
uprawiały systematycznie sport w czasie wolnym od
zajęć i dwukrotnie rzadziej spędzały czas na powietrzu
w porównaniu do chłopców [5]. Mniejsza aktywność
ruchowa dziewcząt w porównaniu z chłopcami, jak
również obniżanie się poziomu tej aktywności wraz
z wiekiem badanych dziewcząt są ogólnie stwierdzanymi tendencjami w kraju i na świecie [13,14,15].
Dziewczęta także częściej wskazywały na nadmierne
45
spożywanie pokarmów jako przyczynę nieprawidłowej
masy ciała. Wynika to być może z faktu, że były bardziej krytyczne, mając na uwadze gorszą samoocenę
masy ciała.
Otrzymane wyniki dotyczące małej aktywności
ruchowej młodzieży są zbieżne z obserwowanymi
trendami światowymi i danymi publikowanymi przez
innych autorów w Polsce [16,17,18,19]. Podkreślić
należy także, że zachowania zdrowotne w tej grupie
wiekowej wydają się być szczególnie ważne ze względu
na charakterystyczne dla okresu późnego dojrzewania
częste próby dokonywania samodzielnych wyborów,
dotyczących między innymi sposobu spędzania wolnego czasu i zwyczajów żywieniowych [20].
Wnioski
Uzyskane wyniki pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków:
–poznawczych:
•badana młodzież preferuje bierny wypoczynek
oraz prezentuje negatywne wzorce żywieniowe,
co może prowadzić do niekorzystnych zmian
w rozwoju młodego organizmu;
•duży wpływ na podejmowanie aktywności fizycznej przez młodzież mają rodzice, zwłaszcza pozytywny wpływ ma fakt posiadania przez nich pracy
oraz wykształcenia na wyższym poziomie;
•szczególnie niepokojąca jest niższa aktywność
fizyczna dziewcząt w porównaniu z chłopcami;
–praktycznych:
•istotna rolę ma fakt posiadania przez rodziców
świadomości zdrowotnej, która jest przekazywana dzieciom;
•rodzice o wyższym statusie społecznym są
w stanie zapewnić dzieciom lepsze warunki materialne, a tym samym możliwość korzystania
z obiektów i zajęć sportowych;
•należy bezwzględnie brać pod uwagę w kształceniu młodzieży, że sport i aktywność fizyczna
to nie tylko przykry szkolny obowiązek, ale
działania mające na celu usprawnienie funkcjonowania organizmu, poprawę jego wydolności
oraz wyglądu, a także samopoczucia i zdolności
intelektualnych młodych ludzi.
Zachęcanie młodzieży do aktywnego spędzania
wolnego czasu oraz intensywne promowanie zdrowego stylu życia w tej grupie społecznej może znacząco
wpłynąć na redukcję ryzyka chorób cywilizacyjnych
wynikających z niskiej aktywności fizycznej.
46
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 42-46
Piśmiennictwo / References
1. Allison DB, Fontaine K, Manson JE, Stevens J, VanItallie TB.
Annual deaths attributable to obesity in the United States.
JAMA 1999, 282: 1530-1538.
2. Białkowska M. Powikłania zdrowotne otyłości. Nowa Med
1996, 3: 16-19.
3. Bray G, Bray GA. Diet and exercise as treatment for obesity.
[w:] Health obesity. Kuo PT, Conn HL, DeFelice EA (ed).
Raven Press, NY 1983: 79-104.
4. Hulanicka B. Stan biologiczny populacji polskiej-punkt
widzenia antropologa. [w:] Stan zdrowia Polaków.
Zatoński W, Hulanicka B, Tyczyński J (red.). Monografie
Zakładu Antropologii PAN, Wrocław 1996: 43-65.
5. Gajewska M. Analiza społecznych uwarunkowań wybranych
elementów stylu życia młodzieży, ze szczególnym
uwzględnieniem jakości żywienia. Praca doktorska. PZH,
Warszawa 2005.
6. Kaczmarkiewicz A, Szymański P. Styl życia a zachowania
zdrowotne młodzieży. Ann UMCS Lublin-Polonia 2005,
Sectio D, suppl. XVI: 298-303.
7. Wyrwich-Hejduk E. Swoisty styl życia rodziny z telewizją.
Ann UMCS Lublin-Polonia 2005, Sectio D, suppl. XVI: 360363.
8. Anderson RE, Crespo CJ, Bartlet SJ, Cheskin LJ, Pratt M.
Relationship of physical activity and television watching
with body weight and level of fatness among children: results
from the Third Nasiona Health and Nutrition Examination
Survey. JAMA 1998, 279: 938-942.
9. Marquis M, Filion YP, Dagenais F. Does eating while watching
television influence children’s food-related behaviours? Can
J Diet Pract Res 2005, 66: 12-18.
10. Lowry R, Wechsler H, Galuska D, Fulton JE, Kann L.
Television viewing and its associations with overweight,
sedentary lifestyle and insufficient consumption of fruits
and vegetables among US high school students. Differences
by race, ethnicity and gender. J Sch Health 2002, 72:
413‑421.
11. Curyło M. Zachowania zdrowotne młodzieży w wieku
licealnym z małego miasta. Ann UMCS Lublin-Polonia 2005,
Sectio D, suppl. XVI: 272-276.
12. Mynarski W, Tomik R. Formy i zakres aktywności ruchowej
w czasie wolnym uczennic i uczniów gimnazjów. Ann UMCS
Lublin-Polonia 2005, Sectio D, suppl. XVI: 28-31.
13. Strauss RS, Rodzilsky D, Burack G, Colin M. Psychosocial
correlates of physical activity in healthy children. Arch
Pediatr Adolesc Med 2001, 155: 897-902.
14. Craig S, Goldberg J, Dietz WH. Psychosocial correlates of
physical activity among fifth and eight grades. Prev Med
1996, 25: 506-513.
15. Higgins JW, Gaul C, Gibbons S, Van Gyn G. Factors
influencing physical activity levels among Canadian youth.
Can J Publ Health 2003, 94: 45-51.
16. U.S. Department of Health and Human Services. Data 2010:
The Healthy People 2010 database. http://www.wonder.cdc.
gov/data2010 (30.06.2005).
17. Mędrela-Kuder E. Niektóre aspekty stylu życia rodziny
i studentów AWF. Ann UMCS Lublin-Polonia 2005, Sectio
D, suppl. XVI: 71-74.
18. Seń M, Klisowska I, Felińczak A, Misiak K, Siarkiewicz G.
Zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży szkolnej
w środowisku miejskim. Ann UMCS Lublin-Polonia 2005,
Sectio D, suppl. XVI: 95-99.
19. Krajewska M, Grabowska H, Grabowski W, Kamińska H.
Edukacja zdrowotna a styl życia uczniów gimnazjum. Ann
UMCS Lublin-Polonia 2005, Sectio D, suppl. XVI: 92-95.
20. Przewęda R, Dobosz J. Kondycja fizyczna polskiej młodzieży.
AWF w Warszawie 2003.
21. Sokołowska M. Psychologiczne i psychosomatyczne problemy
okresu dojrzewania. [w:] Nastolatek też jest ważny. Problemy
zdrowotne młodzieży. Woynarowska B, Jodkowska M (red).
IMiD, Warszawa 1995.