bialowieza_rynekturystyczny_2016

prezentacje
Białowieża
przyrodniczy klejnot
i wizytówka gościnności
Wyróżnienie w konkursie EDEN za gościnność otworzyło przed regionem Puszczy Białowieskiej nowe możliwości promocyjne.
Projekt Green Velo uatrakcyjnił nie tylko
zwiedzanie, ale także udowodnił, że współpraca i wzajemna promocja kilku województw usytuowanych w Polsce wschodniej
to potencjał, którym należy się dzielić i który
stwarza gamę propozycji dla turysty.
Barbara Tekieli
prezentacje
Ostatni
pierwotny las Europy
przyciąga swoją dzikością i
oferuje spotkanie z największym ssakiem Starego
Kontynentu. To wyjątkowo
atrakcyjny produkt turystyczny
Rynek Turystyczny wrzesień 2016 27
prezentacje
P
uszcza Białowieska to najlepiej zachowany w Europie
i zarazem jeden z największych obszarów leśnych od
blisko ośmiu tysięcy lat. Swój rozwój
zawdzięcza carowi Aleksandrowi III, za
czasów którego powstały okazały pałac
carski oraz linia kolejowa prowadząca
z Lewek do Hajnówki. Puszcza nazwana
przez Czesława Miłosza „przyrodniczym
Wawelem” od stuleci była przedmiotem
zainteresowania nie tylko monarchów,
którzy upodobali sobie to miejsce na polowania i spędzanie wolnego czasu, ale
także poszukiwaczy unikalnych przyrodniczych doznań.
W roku 2014 cały obszar Puszczy (po
stronie polskiej i białoruskiej) został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa
UNESCO. W roku 1977 Białowieski Park
Narodowy został włączony do sieci Rezerwatów Biosfery UNESCO, a dwa lata
później znalazł się na liście UNESCO
jako jedyny polski obiekt przyrodniczy.
w tym część zachodnia, znajdująca się
w Polsce, zajmuje 62,5 tys. ha; część
wschodnia, znajdująca się na Białorusi,
zajmuje 87,5 tys. ha i tworzy Park Narodowy Bieławieżskaja Puszcza.
W Polskiej części Puszczy około 52
tys. ha zajmuje powierzchnia leśna, administrowana przez trzy nadleśnictwa:
Hajnówka, Browsk, Białowieża i na tym
terenie znajdują się formy ochrony o łącznej powierzchni 17,7 tys. ha. (rezerwaty
przyrody – 21, użytki ekologiczne, strefy
ochronne ptaków, pomniki przyrody, strefy ochrony roślin i grzybów chronionych).
Dzięki decyzji Komitetu, która zapadła 23 czerwca 2014 r., Transgraniczny
Obiekt Światowego Dziedzictwa otrzymał nazwę Bialowieza Forest, a jego zasięg obejmuje powierzchnię blisko 141
tysięcy ha terenów po obu stronach granicy państwowej. Całkowita powierzchnia
Obiektu obejmuje łącznie ponad 308 tysięcy ha, włączając w to strefę buforową.
Klejnot przyrody
Najcenniejszym obiektem jest południowo-wschodnia część Obrębu Ochronnego Rezerwat (dawny Rezerwat Ścisły), dostępny dla turystów wyłącznie
z wykwalifikowanym przewodnikiem.
Samodzielnie wyznaczonymi szlaka-
Turystyka i edukacja
Naturalność i bogactwo puszczy nadal
przyciągają turystów nie tylko z Polski,
ale także z Europy, a nawet dalekich
zakątków z całego świata. Można ją
zwiedzać podążając pieszo, na rowerze,
a także ponad 150-kilometrową siecią
doskonale oznakowanych szlaków nor-
mi i ścieżkami przyrodniczymi można
zwiedzać północno-zachodnią część
Obrębu Ochronnego Rezerwat (dawny
Obręb Ochronny Hwoźna). Ta niezwykła enklawa przyrodnicza, usytuowana
w sąsiedztwie Białorusi po obu stronach
granicy, zajmuje obszar około 150 ha,
dic walking. Ta coraz bardziej ostatnio
popularna forma turystyki spotkała się
z ogromnym zainteresowaniem w czasie
wrześniowej imprezy odbywającej się po
raz piąty w Hajnówce. W tym roku zgromadziła około 824 uczestników z ponad
170 zakątków Polski i Europy.
28 Rynek Turystyczny wrzesień 2016
Przez region Puszczy Białowieskiej
przebiegają trasy kilkunastu rowerowych
szlaków turystycznych o łącznej długości
ponad 600 km oraz licznych szlaków pieszych i ścieżek edukacyjnych. Najstarsza
z nich, Królewskie Dęby, znajduje się
w uroczysku Stara Białowieża. Puszcza
gościła między innymi Stefana Batorego,
Władysława Jagiełłę, Zygmunta Augusta.
Jej zwiedzanie daje obraz historii Puszczy poprzez sylwetki królów polskich
i książąt Litewskich oraz ich żon, których
imiona nadano najstarszym puszczańskim dębom. Puszcza nadal urzeka swoją
naturalnością, kolorystyką, zapachami,
pięknem i tajemniczością. Zachwyca
też gościnnością i różnorodnością, bo
jej mieszkańcy nie tylko docenili obecność turystów, ale co ważne starają się
stworzyć im warunki, które pozwolą
na chwilę zapomnienia, odpoczynku
i fascynacji. W sąsiedztwie Puszczy zachwycają wijące się leniwie rzeki Narew
oraz Narewka, dające nowe możliwości
zwiedzania tej oazy spokoju i zielonego
raju. Przystanie kajakowe, polany, pola
namiotowe i baza noclegowa o bardzo
różnym standardzie, a także niezwykła
gościnność mieszkańców, sprawiają
że turystów przybywa z roku na rok.
Obiekty i atrakcje, które zainwestowały
w turystykę, doceniły obecność turystów
i proponują powstałe szlaki w regionie
Puszczy Białowieskiej, rowerowe, piesze,
prezentacje
FOT. Urząd gminy białowieża, Ewa zwierzyńska
narciarskie i kajakowe. Można też poznać
region i jego skarby podążając trasami
questowymi o tematyce historycznej,
kulturowej lub przyrodniczej. W Narwi
poznamy historię królowej Bony, której
także zawdzięczamy nazwę najstarszego
miasta na kresach – Kleszczele, założonego przez Króla Zygmunta Augusta. Jak
mówi legenda, podczas pobytu królowej
wbił się jej kleszcz. Inna legenda głosi,
że to królewskie miasto wzięło nazwę
od kleszczy, czyli śrub z karety, którą
podróżowała Bona. Jedna z nich odpadła
w czasie wyprawy królowej.
Z Białowieży można wyruszyć
na rowerze, by posłuchać o sławnych
i znanych postaciach związanych z tym
miejscem lub pieszo poznać dawne
białowieskie zawody. W Narewce odkryjemy losy społeczności żydowskiej,
a w Białowieskim Parku Narodowym
zgłębimy historię carskiej rodziny i ślady
osadnictwa w Puszczy Białowieskiej. Zimową porą możemy wyruszyć na blisko
dziesięciokilometrową trasę narciarską
biegnącą przez zabytkowy Park Pałacowy
zaplanowany w stylu angielskim, pozostałość po myśliwskiej rezydencji carów
Rosji. I chociaż do dziś pozostała tylko
brama, na blisko 50 ha można zobaczyć
pozostałości zabudowań carskich: Dom
Gubernatora, Dom Szoferów, Stajnię
Carską czy Dworek Gubernatora Grodzieńskiego, w którym mieści się Ośrodek Edukacji Przyrodniczej. Na terenie
Parku Pałacowego znajduje się siedziba
Dyrekcji Białowieskiego Parku Narodowego, Muzeum Przyrodniczo-Leśne oraz
punkt informacji turystycznej, w którym
można nie tylko kupić lokalne pamiątki,
ale także uzyskać potrzebne informacje.
Turyści, którzy chcieliby na dłużej penetrować okolicę, mogą skorzystać z pokoi
gościnnych BPN.
Oko w oko z żubrem
Niewątpliwą atrakcją najstarszego parku
narodowego w Polsce jest żubr. I chociaż
prawie wszyscy królowie dbali o zachowanie tego gatunku, a król Zygmunt August
ustalił nawet karę śmierci za zabicie żubra,
w roku 1919 padł ostatni białowieski żubr.
W kilka lat później odtworzono hodowlę
tych zwierząt. Dzisiaj żyje tu około 578
osobników, co znaczy, że co dziesiąty żubr
na świecie znalazł swoje miejsce właśnie
w Białowieskim Parku Narodowym.
Ideą projektu EDEN jest stworzenie europejskiej sieci uznanych i rozpoznawanych obszarów turystycznych charakteryzujących się szczególnymi walorami
dla dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego Europy.
Konkurs ma na celu promowanie najlepszych wzorców zrównoważonego rozwoju turystyki, a także
zwrócenie uwagi na:
• atrakcyjność, różnorodność oraz wspólne cechy destynacji biorących udział
w konkursie;
• mniej znane miejscowości i obszary turystyczne, posiadające unikatowe
atrakcje turystyczne;
• możliwości organizowania wyjazdów turystycznych w okresach posezonowych i tym samym zmniejszenie negatywnych konsekwencji zjawiska sezonowości w turystyce;
• usuwanie barier hamujących zrównoważony rozwój turystyki;
• możliwość bardziej równomiernego rozmieszczenia ruchu turystycznego
poprzez kierowanie jego strumieni do mniej znanych miejscowości i obszarów;
• potrzebę wymiany dobrych praktyk, poprzez powiązanie destynacji biorących udział w konkursie w sieć i tym samym ułatwienie wymiany dobrych
praktyk i informacji;
• aktywizację i wskazanie możliwości rozwoju społeczno-gospodarczego
destynacji, w tym budowę pozytywnego i rozpoznawalnego wizerunku, poprzez i dzięki rozwojowi turystyki, wykorzystującej endogenny potencjał obszaru;
• włączenie polskich mniej znanych lub nieznanych destynacji turystycznych
w europejską sieć uznanych i rozpoznawanych obszarów turystycznych charakteryzujących się wyjątkowymi walorami dla dziedzictwa Europy;
• wzmocnienie znaczenia turystyki w wybranych destynacjach – zwiększenie
zaangażowania różnorodnych podmiotów turystycznych w proces podnoszenia konkurencyjności produktów i atrakcji turystycznych występujących
na danym obszarze przy zachowaniu ich unikatowego charakteru
By choć raz stanąć z nim oko w oko,
najlepiej udać się do Rezerwatu Pokazowego
Żubrów. Zwiedzanie odbywa się w określonych porach – obiekt jest całoroczny: w sezonie (od 16 kwietnia do 15 października)
codziennie w godzinach od 9 do 17, poza
sezonem od wtorku do niedzieli w godzinach
od 8 do 16).
Na miejscu można wypożyczyć rikszę
z miejscowym przewodnikiem. Można też
zwiedzać na rowerach. Jedną z alternatyw
jest też najstarsza ścieżka przyrodnicza
w Polsce – Żebra żubra. Wytyczona w latach 70., prowadzi głównie przez podmokłe
lasy olchowo-jesionowe, prezentując bioróżnorodność typów siedliskowych lasów
Puszczy Białowieskiej. Turyści poruszają się
na niej po kładkach. Ale spotkania z żubrem
poza obszarem oznakowanym są znacznie
większą atrakcją dla turystów. Jest ku temu
wiele okazji, bo puszczańskie polany często
goszczą króla Puszczy Białowieskiej. Nie-
które obiekty na szlaku, by przyciągnąć turystów, żubra mają w swojej nazwie (Polana
Żubra, Hotel Żubrówka), a są też takie, które
zachęcają do noclegów lub skorzystania
z posiłków z widokiem na polany, po których przechadza się puszczański żubr i inne
zwierzęta zamieszkujące tereny w pobliżu
Białowieskiego Parku Narodowego (np. Bojarski Gościniec, znajdujący się w Narewce,
na skraju Puszczy Białowieskiej).
By zgłębić tajemnice, jakie kryje w sobie
Puszcza Białowieska, jej historia i mieszkańcy, koniecznie trzeba zaliczyć jedno
z najciekawszych i najnowocześniejszych
muzeów multimedialnych w Polsce – Muzeum Przyrodniczo-Leśne w Białowieży. Na
pewno jest to dodatkowa atrakcja w postaci
doznań dla oka i ucha. Wszystko bowiem
jest eksponowane w dioramach z wykorzystaniem środków przekazu takich jak
światło, dźwięk, obraz i przestrzeń, co wywołuje niepowtarzalne wrażenie. Spacerując
Rynek Turystyczny wrzesień 2016 29
prezentacje
wieskiej. POT wykorzystuje do promocji
media społecznościowe, co zwiększa nasze
możliwości dotarcia do turysty zagranicznego i polskiego. To m.in. konkurs na Facebooku, w którym podmioty, członkowie LOT
Region Puszczy Białowieskiej i nie tylko,
ufundowały nagrody dla zwycięzców. Poza
tym uczestniczymy jako LOT w szkoleniach
dotyczących tworzenia i funkcjonowania
szlaków kulinarnych i promocji produktów
lokalnych, tym samym nieustannie podnosimy swoje kwalifikacje, poznajemy dobre
przykłady i staramy się pozyskiwać nowych
partnerów i kreować nowe produkty.
W przypadku regionu Puszczy Białowieskiej wyróżnienie w Edenie to dodatkowa
szansa na skomercjalizowanie produktów
turystycznych, zwłaszcza tych podkreślających wyjątkowość i unikatowość miejsca,
jego szczególne wartości dla dziedzictwa
europejskiego. I zwiększająca się każdego
roku liczba turystów odwiedzających region.
po muzeum, przenosimy się do Puszczy
z jej wszystkim odgłosami, kolorami, zapachami. Muzeum cieszy się ogromnym
zainteresowaniem. Zwiedzanie odbywa się
w kilkunastoosobowych grupach. Każdy
z uczestników dostaje audioguide’a. Przy
dobrej pogodzie warto wyjechać windą na
taras widokowy, z którego rozpościera się
niezapomniany widok.
Z Białowieży do Edenu
W roku 2015 Białowieża otrzymała prestiżowe wyróżnienie w konkursie Eden za
gościnność i kulinaria – dwa największe poza
przyrodą atuty tego obszaru. Od tej pory ma
prawo posługiwać się tytułem Najlepszej Europejskiej Destynacji Eden. Została włączona
w sieć Najlepszych Europejskich Destynacji
Turystycznych, co daje jej możliwość promowania przy zastosowaniu różnorodnych
narzędzi marketingowych w skali krajowej
i ogólnoeuropejskiej. Nagrodą dodatkową
dla laureata oraz nominatów jest włączenie
destynacji do działań promocyjnych Polskiej
Organizacji Turystycznej w zakresie przewidzianym dokumentami strategicznymi
oraz planem POT.
30 Rynek Turystyczny wrzesień 2016
Udział w konkursie to niewątpliwie duży
prestiż i promocja w kraju i za granicą. Nagrodzone destynacje mają szansę stać się
bardziej rozpoznawalne w Polsce i w całej
Unii Europejskiej, co z pewnością przyczyni
się do rozwoju turystyki, a tym samym rozwoju całego regionu. Destynacja Eden może
osiągnąć korzyści finansowe, instytucjonalne
oraz polityczne poprzez wzrost przyjazdów
turystów krajowych i zagranicznych, a także
inwestorów skłonnych zainwestować w to
„wyjątkowe” miejsce.
Jak podkreśla Walentyna Pietroczuk,
Prezes Lokalnej Organizacji Turystycznej
Region Puszczy Białowieskiej: – Wyróżnienie w konkursie Eden wspomaga nasze
działania promocyjne. W ramach promocji
Eden przez POT przygotowany został spot
promocyjny, który wykorzystujemy podczas działań promocyjnych. Staramy się
aby nasze materiały promocyjne, zarówno
w formie elektronicznej, jak też drukowanej,
zawierały znak promocyjny Europejskiej
Destynacji EDEN. Wykorzystujemy nasze
wyróżnienie do promocji produktów lokalnych, podmiotów turystycznych, które
tworzą wizerunek regionu Puszczy Biało-
Tygiel wpływów kulinarnych
i kulturowych
Różnorodność i atrakcyjność kuchni regionu Puszczy Białowieskiej jest uwarunkowana jej wielokulturowością. W daniach
i produktach lokalnych pojawiają się wpływy kuchni polskiej, białoruskiej, rosyjskiej,
żydowskiej i litewskiej, a nawet tatarskiej.
Region stawia też na promocję produktów
lokalnych. Wspiera działania prywatnych
wytwórców (Miodosytnia Podlaska, producent miodów pitnych czy Producent konfitur Matecznik) oraz restauratorów, a także
miejsca, w których promowane są produkty
wytwarzane w regionie. Jednym z nich jest
Polana Żubra, malowniczo usytuowana na
skraju Puszczy Białowieskiej. Gospodyni
proponuje nie tylko typowe polskie dania
przygotowane na bazie puszczańskich produktów (pierogi z dzika, babka ziemniaczana
z sosem grzybowym z puszczańskich lasów,
pierogi lub naleśniki z leśnymi owocami),
ale także promuje lokalnych wytwórców.
Na śniadanie można zamówić biały ser
z Hajnówki lub laureata wielu nagród ser
carski oraz lokalne swojskie wędliny. Właściciele szczycą się tym, że na miejscu można
też kupić domowe przetwory, zioła, nalewki,
a wszystko przyrządzone na bazie własnych
upraw i produktów. Znakomite miejsce dla
rowerzystów, rodzin z dziećmi oraz grup
zorganizowanych.
Miłośnicy turystyki aktywnej, ornitologii
i dobrej kuchni nie mogą pominąć Bojarskie-
FOT. A. kobus
prezentacje
go Gościńca w Narewce. Pieczołowicie odrestaurowany i przeniesiony budynek stacji
carskiej z XIX wielu służy teraz turystom
jako baza noclegowa. Dodatkowym atutem
jest widok w części okien – wprost na rzekę
Narewkę pełną kajaków oraz na polanę, po
której przechadzają się żubry, a miejscowe
ptaki od kwietnia do czerwca zapewniają
koncerty. Atutem tego miejsca jest restauracja, w której szef kuchni Andrzej Krajewski
serwuje wyśmienitą kaczkę jabłkami i babką ziemniaczaną, soliankę i inne specjały
przygotowane według starych receptur,
domowe przetwory i trunki od podlaskich
producentów.
Na trasie nie brakuje też miejsc, w których serwowane są specjały kuchni nawiązujące do historii regionu i jego mieszkańców
– rodziny carskiej. W pięknie zaaranżowanej
kawiarni Stacja Białowieża Pałac, powstałej
na dawnej stacji kolejowej, jednej z najpiękniejszych stacji Podlasia, wybudowanej
specjalnie dla cara Mikołaja II, stworzono
miejsce szczególne dla oka i podniebienia.
Stacja funkcjonowała do roku 1993, kiedy
to zamknięto połączenie kolejowe między
Hajnówką a Białowieżą. Na podstawie dawnych fotografii odbudowano budynek stacji
i stworzono kawiarnię usytuowaną wśród
zieleni, która króluje w ogrodzie u podnóża
stacji.
A ogród ten zaprojektowano w stylu angielskim, tak by przypominał sąsiadujący ze
stacją XIX-wieczny Park Pałacowy Białowieskiego Parku Narodowego. Tutaj w porze
letniej można napić się jak za dawnych lat
herbaty z samowara i degustować marcinka, ciasto z Pałacu Carskiego, pieczone na
świętego Marcina. Od lipca tego roku zostało
wpisane na Listę Produktów Lokalnych.
Latem organizowana jest Letnia Strefa
Kultury, wystawy malarstwa, strefa edukacji
Pociąg do przyrody. Na uwagę zasługuje
także jedyna w swoim rodzaju Aleja Gwiazd
Puszczy Białowieskiej, gdzie poznajemy tropy puszczańskich mieszkańców, a w Ogrodzie Bioróżnorodności możemy podziwiać
przyjazne chwasty, hoteliki dla owadów,
wodopoje dla ptactwa. Plac zabaw dla dzieci
i strefa retro gier są uzupełnieniem oferty
szkolnej. Obok znajdują się pokoje gościnne
(wejmutka.pl).
Kolejnym niezwykłym miejscem na
mapie kulinarnej Białowieży jest elegancka Restauracja Stoczek, usytuowana
w zabytkowej kamienicy z roku 1926.
Mistrz sztuki kulinarnej, artysta smaku,
szef kuchni Marek Daniluk wyczarowuje
dania, które są najlepszym przykładem kulinarnego tygla wielokulturowości regionu
Puszczy Białowieskiej. Znakomita kuchnia
W daniach i produktach
lokalnych z regionu
Puszczy Białowieskiej pojawiają się wpływy kuchni
polskiej, białoruskiej,
rosyjskiej, żydowskiej
i litewskiej, a nawet tatarskiej
na bazie lokalnych produktów nabywanych od producentów zdrowej żywności,
jest prawdziwą ucztą dla podniebienia.
Carpaccio z żubra, znakomite pielmieni
przygotowane na bazie mięsa wołowego,
dziczyzny oraz wieprzowiny czy szupra
tatarska – treściwa zupa z baraniną, ja-
i dwa apartamenty, które łączą w sobie
elegancję i nowoczesność z dbałością o zachowanie tradycji regionu. Jak dodaje prezes LOT: – Kulinaria są ważne w naszej
promocji, a nasi partnerzy, członkowie
LOT, doceniają wyróżnienie. Dla wielu
jeszcze marka Eden nie jest znana, dlatego należy ją bezustannie promować, co
też staramy sie czynić – dodaje Walentyna
Pietroczuk.
Produkty lokalne promujemy przy
okazji różnych wydarzeń kulturalnych,
takich jak Jarmark Żubra w Hajnówce
czy Festiwal Wielu Kultur i Narodów
Z wiejskiego podwórza w Czeremsze.
W lipcu 2017 r. na tych imprezach można
będzie spróbować produktów i kulinariów
regionu Puszczy Białowieskiej.
Podlasie ma szczęście do ludzi branży – prawdziwych pasjonatów turystyki.
Podlaska Regionalna Organizacja Turystyczna wspiera działania lokalnych
organizacji turystycznych. Jednym z najlepszych przykładów współdziałania jest
Projekt Green Velo, szlak rowerowy łączący pięć województw Polski wschodniej. Daje to szeroką promocję Podla-
Lokalna Organizacja Turystyczna Region Puszczy Białowieskiej to stowarzyszenie zrzeszające samorządy, stowarzyszenia, fundacje, nadleśnictwo,
Białowieski Park Narodowy oraz podmioty branży turystycznej, takie jak biura
turystyczne, obiekty gastronomiczne i noclegowe, właścicieli kwater agroturystycznych, osoby fizyczne i wiele innych – razem 35 członków. Siedziba
stowarzyszenia mieści się w Hajnówce przy ul. 3 Maja 45. Jej celem jest wspieranie rozwoju turystyki w regionie Puszczy Białowieskiej
gnięcina z jelonki podawana z kurkami
z patelni, babeczką ziemniaczaną i buraczkami, to tylko niektóre przykłady z menu
restauracji. Na uwagę zasługuje fakt, iż
dania zmieniają się sezonowo i zawsze są
przygotowywane w oparciu o naturalne,
lokalne produkty.
W menu znajdziemy dziczyznę, dania
kuchni rosyjskiej, żydowskiej, litewskiej,
ukraińskiej i białoruskiej, a wszystko to
dzięki wielokulturowości regionu
W sąsiedztwie restauracji czeka na turystów miejsce wyjątkowe – drewniana
białowieska chata z bali z okiennicami,
gontem na dachu i bogato zdobiona na
wzór tradycyjnych chatynek podlaskich.
Budynek powstał na przełomie XIX i XX
wieku, został poddany renowacji z szacunkiem dla tradycji. Do dyspozycji gości
oddano cztery pokoje, dwa dwuosobowe
sia. – Odcinek podlaski jest uważany za
najciekawszy i najładniejszy. Powstało
wiele profesjonalnych materiałów promocyjnych, map, przewodników. Przygotowano kampanię promocyjną w różnych
mediach.
Najważniejsze jest też to, że dzięki
projektowi powstała infrastruktura turystyczna, na którą ciągle brakowało
środków. Jest oznakowanie szlaku, oznakowanie atrakcji, miejsca obsługi rowerzystów, miejsca przyjazne rowerzystom.
Obserwujemy wzrost liczby turystów
rowerowych, co z kolei przekłada się na
ekonomię regionu.
Równie ważny jest ten projekt dla
mieszkańców regionu, którzy aktywnie
spędzają czas na rowerach, interesują
się szlakiem i wyruszają żeby poznać
najbliższe okolice – dodaje Pietroczuk.
Rynek Turystyczny wrzesień 2016 31