docTSW 2015 warzywnictwo - Targi Sadownictwa i Warzywnictwa TSW
download 
Reklamacja Transkrypt
TSW 2015 warzywnictwo - Targi Sadownictwa i Warzywnictwa TSW
KON 1 9-20 FERE LUTE NCJE P GO 2 O LOW V Tar 01 5 W ARZ EIU gi Sa YWA PRA down WY P ictwa OD O i War SŁON zywn ictwa AMI TSW 201 5 www.tsw.com.pl 5 Targi Sadownictwa i Warzywnictwa TSW 2015 Materiały konferencyjne Warszawa 19–20 lutego 2015 2015 Spis treści WARZYWA POLOWE Cebula – bieżące trendy w uprawie. Sytuacja na światowych rynkach Adam Prabucki Nowoczesne systemy monitorowania roślin w uprawach pod osłonami Dr inż. Gabriela Wyżgolik 17 4 Ocena skuteczności nawozów Viflo Cal S, Fosfiron Cu i Fosfiron Mg w stymulacji wzrostu oraz w ochronie warzyw Iwona Polewska-Jankowiak5 Nawożenie i dokarmianie cebuli w technologii Timac Agro Łukasz Peroń Nowe rozwiązania w ochronie warzyw polowych 6 Wojciech Juńczyk 7 Jakość i przechowywanie cebuli z ubiegłorocznych zbiorów Prof. dr hab. Franciszek Adamicki 8 Luna Experience 400 SC i Serenade ASO – nowe fungicydy w integrowanej ochronie warzyw Radosław Suchorzewski9 ® ® Technika ochrony pomidorów polowych Dr Henryk Ratajkiewicz10 Choroby warzyw korzeniowych Dr hab. Jacek Nawrocki 11 Jak zaoszczędzić na nawożeniu w uprawie warzyw polowych? Wojciech Wojcieszek 12 Zaburzenia fizjologiczne warzyw kapustnych Prof. dr hab. Edward Kunicki 13 UPRAWY POD OSŁONAMI Higiena w produkcji rozsady warzyw szklarniowych Ivan Casteels 14 Szkło dyfuzyjne w ogrodnictwie szklarniowym Henri Beekers 15 Sposoby stymulowania wzrostu sałaty w uprawie tunelowej Dr Agnieszka Stępowska 19 Miniony rok w działalności Stowarzyszenia Producentów Pomidorów i Ogórków Pod Osłonami Maciej Bieńkowski 20 MAGAZYNOWANIE NADWYŻEK CIEPŁA W UPRAWACH POD OSŁONAMI O potrzebie zmniejszenia zużycia energii w uprawach pod osłonami Prof. dr hab. Sławomir Kurpaska 21 Efekty energetyczne zastosowania akumulatora o złożu kamiennym Dr inż. Paweł Konopacki 22 Akumulator ciepła w uprawie pomidora i ogórka pod osłonami Dr Jacek Nowak 23 Możliwość sterowania wilgotnością powietrza w tunelu foliowym za pomocą akumulatora kamiennego Prof. dr hab. Waldemar Treder 24 Wzrost korzeni i aktywności mikrobiologicznej podczas podgrzewania podłoży uprawowych Dr hab. Lidia Sas-Paszt 25 Fotowoltaika w uprawach pod osłonami Dr hab. inż. Hubert Latała 26 TECHNIKA W OGRODNICTWIE Ciągnik w uprawie warzyw Dr inż. Tomasz Żelaziński 27 Nowoczesne metody mechanicznego zwalczania chwastów Dr hab. inż. Zbigniew Kowalczyk 28 5 Produktywność fotosyntetyczna roślin w nowoczesnych obiektach szklarniowych – odpowiedź aparatu fotosyntetycznego na uprawę pod szkłem dyfuzyjnym Dr Krzysztof Tokarz 16 Znane i nowe choroby wirusowe pomidora uprawianego pod osłonami Dr hab. Natasza Borodynko 18 Redakcja: Anna Wize, redaktor czasopisma i portalu podoslonami.pl Tomasz Werner, Hortus Media/jagodnik.pl ISBN 978-83-64-843-04-4 Organizator: Oficyna Wydawnicza Oikos Sp. z o.o. ul. Kaliska 1 m. 7, 02-316 Warszawa TARGI SADOWNICTWA I WARZYWNICTWA CENTRUM EXPO XXI WARSZAWA 19–20 lutego 2015 www.tsw.targi.pl 3 2015 Cebula – bieżące trendy w uprawie. Sytuacja na światowych rynkach Adam Prabucki Hazera Europa jest głównym producentem cebuli przeznaczonej do handlu międzynarodowego na dużą skalę. Ułożenie głównych pasm górskich ze wschodu na zachód zapewnia względnie łagodny klimat i zabezpiecza przed ekstremalnymi wahaniami warunków pogodowych, a to sprzyja uprawie cebuli wysokiej jakości. Cebule typu Rijnsburger mogą być przechowywane przez wiele miesięcy bez utraty jakości. Mogą być także transportowane przez wiele tygodni drogą morską. Jest to jedna z przyczyn sukcesu Holandii w produkcji i handlu cebulą – uprawa odmian do przechowywania i dostęp do taniego morskiego transportu. Produkcja cebuli w Europie w roku 2014 była o prawie 13% wyższa niż rok wcześniej i osiągnęła niemal 5,8 miliona ton. Pomimo że plony nie były najwyższe, sięgając zaledwie poziomów średniej wieloletniej, całkowita produkcja była na trzecim miejscu w historii – po rekordowych latach 2004 i 2011. Wzrost całkowitej produkcji był wynikiem nie tylko wzrostu plonu w porównaniu do ubiegłego sezonu, ale też zwiększenia powierzchni uprawy. W przeważającej liczbie krajów wzrosła ona od 5% do 10%. Jedynym krajem, w którym odnotowano spadek powierzchni uprawy, była Francja – jednak spadek ten był symboliczny i wynosił zaledwie 2%. Poza krajami Unii Europejskiej na najbardziej nas interesujących rynkach, czyli w Rosji i na Ukrainie, również zanotowano wzrosty produkcji – odpowiednio 8% i 18%. Produkcja cebuli w krajach Europejskich (w tys. ton) EU-15 2011 2012 2013 2014 4977 4580 4143 4748 Holandia 1220 1175 1040 1180 Hiszpania 1308 1188 1123 1334 506 485 406 506 Niemcy Francja 409 322 319 312 Wielka Brytania 492 393 378 476 NEU-12 1120 1040 975 1015 Polska 677 642 551 587 Rumunia EU-27 244 222 251 240 6097 5620 5118 5763 Źródło: AMI Reports Ceny cebuli na rynkach europejskich są stabilne, z lekką tendencją wzrostową. Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja w Rosji – tam ceny cały czas rosną. Embargo na import cebuli z Unii Europejskiej spowodowało niedobory towaru na tamtejszym rynku. Dodatkowo jakość cebuli w przechowalniach jest niska, a straty spowodowane chorobami przechowalniczymi – dosyć wysokie. n Adam Prabucki Hazera Absolwent Wydziału Ogrodniczego SGGW, przez 7 lat pracownik naukowy na tym wydziale. Przez kolejne 10 lat zajmował się zarządzaniem portfolio odmian warzyw Nickerson-Zwaan w Polsce. Następnie w firmie BASF odpowiadał za rozwój produktów do ochrony warzyw i ziemniaków. Obecnie pracuje w firmie Hazera – jest Regionalnym Menedżerem Produktu, odpowiedzialnym za rozwój warzyw cebulowych w Europie. 4 2015 Warzywa polowe Ocena skuteczności nawozów Viflo Cal S, Fosfiron Cu i Fosfiron Mg w stymulacji wzrostu oraz w ochronie warzyw Iwona Polewska-Jankowiak Agrosimex Na rynku znajduje się wiele nawozów dolistnych, środków wspomagających wzrost i stymulujących odporność na choroby. Znane są już powszechnie nawozy zawierające związki fosforynowe, związki krzemu, magnezu, miedzi, wapnia czy jony srebra. VIFLO Cal S jest koncentratem nawozowym do dokarmiania roślin wapniem i nanocząsteczkami srebra, stymulującym naturalne mechanizmy obronne roślin przed chorobami. Jest to pierwszy polski nawóz zawierający unikatowe połączenie wapnia i srebra w technologii Nano (mikrocząsteczek). W Instytucie Ogrodnictwa w Skierniewicach przeprowadzono badania skuteczności tego nawozu dolistnego w stymulacji wzrostu i ochrony wybranych warzyw (ogórek polowy, kapusta głowiasta, marchew, burak ćwikłowy). Skuteczność bakteriobójczego działania nawozu w kilku przypadkach była zbieżna ze skutecznością konwencjonalnych fungicydów, np. w ochronie ogórków przed bakteryjną kanciastą plamistością, buraka ćwikłowego przed chwościkiem, marchwi przed alternariozą. W przypadku ochrony kapusty głowiastej i marchwi skuteczność ochronna przed chorobami grzybowymi była zadowalająca. FOSIRON Cu jest koncentratem nawozowym do dokarmiania dolistnego, doglebowego i fertygacji. Uzupełnia niedobory fosforu i miedzi, zwiększa odporność roślin na stresy termiczne, siedliskowe i stymuluje mechanizmy obronne roślin. Ważną jego funkcją jest oddziaływanie fungistatyczne na patogeny. Nawóz może być propozycją w programach integrowanej uprawy i ochrony ogórków przed mączniakiem rzekomym i bakteriozą. Uzyskane w Skierniewicach wyniki badań potwierdzane są przez liczne doniesienia od producentów roślin ogrodniczych w rejonach towarowej uprawy w Polsce. FOSFIRON Mg to płynny nawóz do nawożenia dolistnego, doglebowego i fertygacji. Uzupełnia niedobory fosforu i magnezu, zwiększa odporność roślin na stresy termiczne, siedliskowe, stymuluje mechanizmy obronne roślin. W badaniach prowadzonych w Instytucie Ogrodnictwa nawóz wykazał zadowalający wpływ na stymulację wzrostu i ochrony wybranych gatunków roślin warzywnych na choroby pochodzenia grzybowego. Najwyższy efekt ochronny uzyskano w przypadku ochrony buraka ćwikłowego przed chwościkiem (skuteczność 96%), pietruszki przed mączniakiem prawdziwym (skuteczność 70%) i ogórka polowego przed mączniakiem rzekomym (skuteczność 79%). n Kapusta chroniona nawozem VIFLO Cal S Plantacja kapusty bez ochrony Iwona Polewska-Jankowiak Agrosimex Absolwentka Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Od 9 lat w firmie Agrosimex prowadzi doradztwo techniczno-handlowe w zakresie nawożenia i ochrony roślin warzywniczych. 5 2015 Nawożenie i dokarmianie cebuli w technologii Timac Agro Łukasz Peroń Timac Agro Polska Nawożenie mineralne cebuli jest istotnym czynnikiem plonotwórczym i musi być dostosowane do wyników badania zasobności gleby przeprowadzonego wiosną. Cebula ma wysokie wymagania względem składników pokarmowych zawartych w wierzchniej części gleby, gdyż jej system korzeniowy znajduje się dość płytko. Najważniejszym czynnikiem plonotwórczym w uprawie cebuli jest azot. Niedobory azotu powodują zasychanie końcówek i żółknięcie szczypioru, hamują wzrost. Nawozem, który doskonale nadaje się do azotowego nawożenia cebuli, jest nawóz granulowany Sulfamo 23 N PRO (200–300 kg/ha), stosowany w okresie intensywnego wzrostu szczypioru. Niedobory fosforu powodują jaśniejsze zabarwienie liści oraz opóźnione dojrzewanie cebuli, co nie sprzyja jej dobremu przechowaniu. Nawozem, który idealnie zaspokaja potrzeby cebuli w zakresie startowego nawożenia azotem i fosforem w momencie siewu bądź sadzenia, jest nawóz granulowany Eurofertil 33 N PRO (bezchlorkowy), stosowany w dawce 400–800 kg/ha. W razie problemów z dostępnością fosforu może on być zastąpiony nawozem Eurofertil TOP 35 NP w dawce 300–400 kg/ha, który powinien być stosowany w tym samym okresie. Wszystkie nawozy granulowane produkcji Timac Agro zawierają w swoim składzie substancje biostymulujące z alg morskich oraz Mezocalc, wapno o amorficznej strukturze, a dzięki temu dużej reaktywności. Kolejnym ważnym składnikiem odżywczym jest wapń. Stosowanie nawozów wapniowych ma na celu dostarczenie roślinom wapnia jako skłądnika pokarmowego oraz obniżenie pH, a przez to poprawę dostępności składników pokarmowych. Rozwiązaniem w tym wypadku jest zastosowanie nawozu Physiomax 975 w dawce 300–600 kg/ha. Mikroelementy są potrzebne roślinie w znacznie mniejszych ilościach od makroelementów, ale także odgrywają one niebagatelną rolę w produkcji wysokiej jakości cebuli. Niedobór manganu powoduje wolniejszy wzrost roślin oraz jaśniejsze zabarwienie i skręcanie się szczypioru. Niedobór molibdenu sprawia, że siewki cebuli stają się wiotkie, a końcówki szczypioru zamierają. Miedź jest niezbędna do pobierania azotu mineralnego z gleby, uczestniczy w syntezie chlorofilu oraz procesie fotosyntezy. Problemy z pobieraniem miedzi przez cebulę prowadzą do zaburzeń w wykształcaniu się oraz wybarwieniu łusek zewnętrznych. Cynk bierze udział w syntezie tryptofanu, aminokwasu, który wspomaga syntezę auksyn. Jego brak objawia się karłowaceniem roślin i ograniczeniem plonu cebuli. Z kolei żelazo jest odpowiedzialne za tworzenie się chlorofilu, metabolizm kwasów nukleinowych oraz za fotosyntezę i oddychanie. Jego niedobory zdarzają się jedynie na glebach alkaicznych, bogatych w siarkę, fosfor i miedź oraz świeżo wapnowanych. Efektywnym rozwiązaniem służącym uzupełnieniu niedoborów mikroelementów może być zastosowanie nawozu płynnego Fertileader Vital (w dawce 5 l/ha), który zawiera: B, Mo, Mn, Cu, Zn i Fe oraz makroelementy: N,P,K. Cebulę na starcie można wesprzeć dodatkowo stosując po wschodach cebuli nawóz płynny Fertiactyl Starter, w dawce 5 l/ha, w fazie 5–6 liści. W czasie chłodnej wiosny można zastosować Fertileader Tonic w dawce 3 l/ha. Wszystkie nawozy płynne w technologii Timac Agro mają biostymulujące kompleksy aktywne, zawierające związki pochodzące z alg morskich. n Łukasz Peroń Timac Agro Polska Absolwent Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie (Wydział Rolniczo-Ekonomiczny). Obecnie Product Manager w Timac Agro Polska. Odpowiedzialny za marketing oraz wdrożenia produktów. Wcześniej przez 6 lat związany z jedną z holenderskich firm nasiennych. Doświadczenie zdobywał prowadząc własną działalność związaną z sektorem rolniczym oraz jako konsultant w rodzinnej firmie produkującej warzywa. 6 2015 Warzywa polowe Nowe rozwiązania w ochronie warzyw polowych Wojciech Juńczyk Syngenta Przed producentami warzyw gruntowych stoi obecnie wiele wyzwań. Wymaga się od nich oferowania towaru coraz lepszej jakości, a przy rosnących kosztach produkcji o jej opłacalności coraz częściej decyduje wielkość uzyskanego plonu – im jest on wyższy, tym większe prawdopodobieństwo uzyskania dochodu z prowadzonej działalności. W ostatnich latach mocno zmieniły się również wymagania odbiorców – zarówno tych działających na rynku warzyw świeżych, jak i zakładów przetwórczych. Wszyscy nabywcy oczekują produktów wysokiej jakości, objawy chorób czy ślady żerowania szkodników są niedopuszczalne. Tymczasem warunki w jakich prowadzona jest produkcja „pod chmurką” są coraz trudniejsze. Świadczy o tym m.in. sytuacja z ubiegłych lat, kie- dy to pogoda deszczowa przeplatała się w okresami suszy. Każdego roku producenci muszą sobie radzić z różnymi problemami, które mogą przyczyniać się do znaczącego obniżenia plonów. Dlatego nowoczesna strategia ochrony warzyw powinna być skupiona na działaniach zapobiegawczych, czyli zabiegach ochrony, zaczynających się już wtedy, gdy wystąpią warunki sprzyjające infekcjom przez patogeny, a nie dopiero wówczas, gdy widać objawy chorób na roślinach. Pomocnym rozwiązaniem dla producentów warzyw będzie z pewnością fungicyd Scorpion 325 SC. Zawiera on bowiem dwie substancje aktywne – są to difenokonazol z grupy triazoli, który hamuje kiełkowanie zarodników i infekcje, oraz strobiluryny (technologia Amistaru), działające przede wszystkim zapobiegawczo. Scorpion 325 SC chroni uprawy przed wieloma patogenami, a gdy doszło już do infekcji i widać objawy chorób na roślinach – działa interwencyjnie i pozwala zahamować rozwój patogenów i utrzymać plantację w dobrej kondycji aż do zbiorów. Ma to ogromne znaczenie w przypadku wszystkich uprawianych warzyw, a zwłaszcza tych, które po zebraniu będą jeszcze długo przechowywane. To właśnie niezauważone i niezwalczone w trakcie uprawy infekcje, uwidaczniając się w trakcie przechowywania marchwi, cebuli, porów czy kapust, przyczyniają się do spadku wielkości plonu handlowego i do obniżenia końcowej jakości tych warzyw. Scorpion 325 SC okazuje się być świetnym narzędziem, pozwalającym utrzymać rośliny w dobrej kondycji i zdrowotności aż do zbiorów i uzyskiwać wysokie plony warzyw. n Wojciech Juńczyk Syngenta Ekspert ds. uprawy warzyw w firmie Syngenta. Pracę w branży hodowlano-nasiennej rozpoczął 14 lat temu, w czasie kiedy firma Novartis Seeds przekształcała się w znaną obecnie ogrodnikom Syngentę. Początkowo był zatrudniony na stanowisku specjalisty ds. doświadczeń (trial officer), zajmował się testowaniem nowych odmian warzyw – głównie pomidorów szklarniowych – oraz wdrażaniem ich na polski rynek. Od siedmiu lat specjalizuje się w uprawie pomidora szklarniowego i realizuje międzynarodowy projekt Tomato Academy, którego podstawowym celem jest rozwijanie i upowszechnianie wiedzy nt. nowoczesnej szklarniowej uprawy pomidorów. 7 2015 Jakość i przechowywanie cebuli z ubiegłorocznych zbiorów Prof. dr hab. Franciszek Adamicki Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Przebieg pogody w sezonie 2014 bardzo sprzyjał uprawie cebuli. Rozpoczęcie sezonu wegetacyjnego nastąpiło w niektórych rejonach o co najmniej miesiąc wcześniej, a warunki atmosferyczne (temperatura, opady) były optymalne dla kiełkowania, wschodów i dalszego rozwoju roślin. W niektórych rejonach uprawy występowały jednak intensywne opady powodujące zalanie plantacji cebuli, co przyczyniło się do pogorszenia stanu roślin, nasilenia chorób i utrudnienia terminowego przeprowadzenia zabiegów ochrony plantacji cebuli. W bieżącym sezonie nastąpiło wcześniejsze niż zwykle, porażenie plantacji mączniakiem rzekomym i konieczne było przeprowadzenie znacznie większej niż zwykle liczby zabiegów (6–8) w celu całkowitego zabezpieczenia roślin przed tą chorobą. Notowano również nasilenie porażenia cebuli przez Fusarium sp., szczególnie na plantacjach wcześniej podtopionych wskutek silnych opadów deszczu, a także w przypadku niestosowania właściwego zmianowania i częstej uprawy cebuli na tym samym polu. Na niektórych plantacjach konieczne było dodatkowe zwalczanie śmietki cebulanki pomimo wcześniejszego zaprawiania nasion. Na wielu plantacjach cebuli w Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, był problem ze zwalczaniem wciornastka. Pomimo wielu kłopotów związanych ze zwalczaniem chorób i szkodników w minionym sezonie produkcja cebuli w krajach Unii Europejskiej wzrosła o ok. 11%, w Hiszpanii nawet o ok. 15%, a w Wielkiej Brytanii o ok. 25%. Taki wzrost produkcji był spowodowany głównie zwiększeniem powierzchni uprawy oraz uzyskaniem wyższych plonów dzięki bardzo sprzyjającym warunkom pogodowym. Jedynie we Francji zanotowano zmniejszenie produkcji o około 2% w stosunku do 2013 r., co wynikało ze znacznie gorszych warunków atmosferycznych (opady deszczu, słabe nasłonecznienie, niższa temperatura). W Polsce pomimo tylko nieznacznego wzrostu powierzchni uprawy z 20,1 do 20,5 tys. ha produkcja cebuli wzrosła o około 6,1% i wyniosła 587 tys. ton. Plony cebuli w ubiegłym sezonie były zróżnicowane zależnie od rejonu uprawy i mieściły się w zakresie od 30 do 50 ton/ha. Tabela 1. Produkcja cebuli w niektórych krajach Unii Europejskiej w 2014 r. (w tys. ton) Kraj 15 państw UE, w tym: Holandia Hiszpania Niemcy Francja Wielka Brytania Dania Austria Nowe państwa UE, w tym: Polska Czechy Rumunia Węgry Ogółem w UE 2012 4580 1175 1188 485 322 393 64 130 1040 642 32 222 60 5620 2013 4143 1040 1123 406 319 378 57 139 975 551 37 251 58 5188 2014 4748 1180 1334 506 312 476 62 149 1015 587 40 240 54 5763 Źródło: Euronion 2014; Prod. Ass. Interfel, Nat. Statistics Jakość towaru jest na ogół bardzo dobra – cebula jest dojrzała z cienką, zaschniętą szyjką, co zapewnia dobrą trwałość w czasie przechowywania. Ponad 70% plonu stanowiła cebula o najwyższej jakości, duża – o średnicy 60–70 mm, a jedynie ok. 5–10% plonu miała gorszą jakość i mniejszą przydatność do przechowywania. Produkcja cebuli w Europie w 2014 r. była wysoka i wynosiła ok. 5760 tys. ton, kształtowała się więc na podobnym poziomie jak w latach 2011 i 2012, gdy były duże trudności z jej sprzedażą w niektórych krajach i duże ilości cebuli po okresie przechowania przeznaczono na kompostowanie. Biorąc pod uwagę embargo na import warzyw i owoców do Rosji, obowiązujące od sierpnia 2014 r., należy się liczyć z kłopotami w sprzedaży również w tym sezonie. Krajowi producenci mają problemy ze zbytem cebuli, z jednej strony ze względu na rosyjskie embargo, a także z powodu importu z Holandii, skąd dociera głównie cebula przeznaczona do obierania. Zapotrzebowanie na cebulę obieraną jest duże i nie ma większych problemów z jej sprzedażą, aczkolwiek większość producentów nie ma odpowiedniego sprzętu i zasobów siły roboczej by móc oferować taki towar. Cena cebuli pod koniec stycznia była niska – mieściła się w granicach 0,25–0,30 zł/kg, za cebulę sortowaną płacono około 0,30 do 0,35 zł/kg, a za obraną 0,80–1,0 zł/kg. Według producentów satysfakcjonująca cena cebuli niesortowanej powinna mieścić się w granicach 0,40–0,50 zł/kg. n Prof. dr hab. Franciszek Adamicki Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Prof. dr hab. Franciszek Adamicki jest dyrektorem Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach od 1 lipca 2011 r. W latach 2009–10 był dyrektorem Instytutu Warzywnictwa im. E. Chroboczka, a w okresie 1999–2008 pełnił funkcję zastępcy dyrektora Instytutu ds. naukowych i kierownika Zakładu Przechowalnictwa i Fizjologii Pozbiorczej. Zainteresowania naukowe: pozbiorcza fizjologia warzyw, technologia przechowywania warzyw w kontrolowanej atmosferze, metody krótko- i długotrwałego składowania, zastosowanie 1-MCP w przechowalnictwie. 8 2015 Warzywa polowe Luna Experience® 400 SC i Serenade® ASO – nowe fungicydy w integrowanej ochronie warzyw Radosław Suchorzewski Bayer CropScience Polska Bayer CropScience wychodząc naprzeciw rosnącym oczekiwaniom rynku, sukcesywnie rozszerza rejestracje znanych już środków oraz wprowadza na rynek nowe preparaty do ochrony warzyw i upraw specjalnych. W roku 2014 rozszerzenie etykiety uzyskały m.in. środki zamieszczone w tabeli. W bieżącym sezonie spodziewamy się rejestracji nowego, innowacyjnego fungicydu o nazwie handlowej Luna Experience 400 SC, który zawiera dwie substancje aktywne o różnym działaniu. Substancje te to tebukonazol i fluopyram. Nowy produkt będzie zwalczał różne choroby upraw sadowniczych, a w ochronie warzyw takie patogeny jak mączniak prawdziwy, alternarioza, zgnilizna twardzikowa czy szara pleśń. W sezonie 2015 oczekujemy rejestracji w ochronie marchwi i pora, w dalszym etapie planowane są kolejne uprawy m.in. warzywa kapustne i cebula. Zalety środka Luna Experience 400 SC w ochronie warzyw to wysoka skuteczność, bezpieczeństwo dla środowiska i pozytywny wpływ na jakość warzyw po przechowywaniu. Będzie to dobre rozwiązanie dla wszystkich producentów warzyw, szukających nowoczesnych fungicydów, które będą również atrakcyjne dla użytkownika patrzącego na koszty zabiegów. Jedną z nowości będzie pierwszy fungicyd biologiczny w ofercie Bayer CropScience – Serenade ASO, zawierający bakterie Bacillus subtillis szczep QS713, o działaniu kontaktowym do zwalczania chorób grzybowych oraz bakteryjnych w uprawach ogrodniczych. Niewątpliwe zalety Serenade ASO to m. in. brak okresu karencji i pozostałości w plonach, pełne bezpieczeństwo dla środowiska i osób stosujących, możliwość łączenia w programach ochrony z chemicznymi środkami ochrony roślin. Serenade ASO wykazuje skuteczność w ograniczaniu takich chorób grzybowych jak szara pleśń, mączniak prawdziwy i zgnilizna twardzikowa. Ważne jest, aby produkt ten stosować zapobiegawczo, przed pojawieniem się silnego porażenia roślin przez patogeny. Badania prowadzone przez Bayer CropScience, potwierdzają, że Serenade ASO może być również cennym elementem programów zwalczania chorób bakteryjnych. W ramach aktywności na rzecz warzyw, stworzyliśmy platformę wymiany informacji – Forum Doradców Warzywniczych, która skupia ludzi ściśle związanych z doradztwem i produkcją warzywniczą m.in. doradców z ODR, agrotechników, grupy i organizacje producenckie, zrzeszenia plantatorów, doradców sieci dystrybucji, niezależnych doradców. W sezonie 2014, w ramach Ocena skuteczności fungicydów Luna Experience 400 SC i Serenade ASO w ochronie marchwi. Bedlno, wrzesień 2014 FDW, korzystając z plantacji pokazowych w warzywniczym Centrum Doradztwa Technicznego w Bedlnie, wspólnie z doradcami omawialiśmy programy ochrony warzyw z wykorzystaniem środków Luna Experience 400 SC i Serenade ASO. Wnioski po pokazach uzupełnione wiedzą Bayer CropScience na temat stosowania tych środków, potwierdzają wysoką przydatność nowych rozwiązań w integrowanej ochronie warzyw. Nadchodzi czas, aby przekonali się o tym również polscy producenci warzyw. n Nowe rejestracje w ochronie tytoniu i warzyw 2014 Produkt Uprawa Organizmy zwalczane Previcur Energy 840 SL tytoń zgorzel siewek, zgorzel podstawy łodygi, zgnilizna korzeni Infinito 687,5 SC czosnek, szalotka mączniak rzekomy Sencor 600 SC szparagi, soja chwasty dwuliścienne Betanal MaxxPro 209 OD burak ćwikłowy chwasty dwuliścienne Radosław Suchorzewski Bayer CropScience Polska Absolwent Technikum Ogrodniczego w Opatówku k. Kalisza i Wydziału Ogrodniczego Akademii Rolniczej w Poznaniu (obecnie Uniwersytet Przyrodniczy), rocznik 1998, laureat Olimpiady Wiedzy i Umiejętności Rolniczych – dzięki temu zdobył indeks na uczelnię rolniczą. Od ponad 14 lat związany z warzywnictwem gruntowym, praktyczne doświadczenia zdobywał w gospodarstwach w Polsce, Holandii, Belgi, Francji. W Bayer CropScience od 2013 roku. 9 2015 Technika ochrony pomidorów polowych Dr Henryk Ratajkiewicz Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Głównym powodem prowadzenia zabiegów ochrony roślin na plantacjach pomidorów polowych są choroby – głównie zaraza ziemniaka, bakteryjna cętkowatość pomidora i alternarioza. Na skuteczność ochrony wpływa technika opryskiwania roślin. Przy wyborze techniki i parametrów zabiegu ochrony istotne są: stan rozwoju roślin i zagrożenia chorobą oraz właściwości preparatu i cieczy użytkowej. Podstawowe parametry pracy opryskiwaczy, które pozwalają optymalizować zabieg, to ilość cieczy aplikowanej na jednostkę powierzchni oraz wielkość kropli. Rodzaj rozpylacza, ukierunkowanie strumienia rozpylonej cieczy i wspomaganie pomocniczym strumieniem powietrza to podstawowe elementy techniki opryskiwania. Po posadzeniu roślin w pole zwiększa się znacznie powierzchnia liści i ich zagęszczenie. Zarazem rośnie ryzyko wystąpienia chorób i pogarszają się warunki penetracji korony przez krople cieczy podczas zabiegów. Poprawiają się one dopiero w okresie owocowania, kiedy następuje pochylenie łodyg pod ciężarem owoców. Do czasu kwitnienia 3–5 kwiatostanu ilość cieczy wystarczająca do efektywnego wykonania zabiegu, bez wspomagania strumieniem powietrza, wynosi ≤300 l/ha. Jest ona odpowiednia dla zabiegu drobnokroplistego. Przyrost kolejnych liści powoduje proporcjonalny wzrost zapotrzebowania na ciecz użytkową. Wykonywanie zabiegu 1 2 Owoce pomidora po aplikacji fungicydu z dodatkiem lub bez adiuwanta organosilikonowego do cieczy. 1. XR 11003 bez adiuwanta 2. XR 110-03 + adiuwant organosilikonowy średniokroplistego powoduje zmniejszenie pokrycia powierzchni o co najmniej 30% w stosunku do drobnokroplistego. Zastosowanie adiuwantów poprawiających zwilżenie może natomiast podnieść jakość pokrycia powierzchni w związku ze zwiększeniem rozlania kropli. Zasygnalizowane parametry opryskiwania są szczególnie ważne podczas wykonywania zabiegów preparatami kontaktowymi (powierzchniowymi) lub mającymi działanie wgłębne. Fungicydy układowe mogą być aplikowane z użyciem mniejszej ilości cieczy. Wiele preparatów znajdujących się na rynku to mieszaniny, w których skład wchodzi substancja o działaniu układowym lub wgłębnym oraz powierzchniowa. Cześć fungicydów systemicznych może również oddziaływać na powierzchni rośliny kontaktowo. Wówczas znaczenie jakości pokrycia powierzchni przez preparat będzie podobne jak w przypadku fungicydów kontaktowych. W ochronie pomidora bardzo ważna jest możliwość efektywnego kontaktu fungicydu z patogenem, szczególnie na dłużej zwilżonych i zwykle niżej położonych liściach, łodygach i owocach. Stopniowy wzrost indeksu liściowego i zagęszczenie korony utrudnia przemieszczanie kropli do jej wnętrza. W rezultacie skuteczność ochrony roślin fungicydami kontaktowymi może ulec znacznemu obniżeniu. Działanie fungicydów systemicznych jest znacznie mniej zależne od równomierności rozmieszczenia preparatu. Opryskiwanie wykonywane ze wspomagającym strumieniem powietrza pozwala na rozwiązanie problemu słabego naniesienia cieczy w środkowej i dolnej partii korony. W przypadku opryskiwania tradycyjnego wzrost efektywności naniesienia cieczy w środkowej, a nawet dolnej części korony, uzyskuje się przy użyciu rozpylaczy dwustrumieniowych o węższym kącie strumienia (80° w miejsce tradycyjnych 110°). n Dr Henryk Ratajkiewicz Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Absolwent Akademii Rolniczej w Poznaniu, adiunkt na Wydziale Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Rozwija zagadnienia badawcze związane z techniką aplikacji i skutecznością działania środków ochrony roślin. 10 2015 Warzywa polowe Choroby warzyw korzeniowych Dr hab. Jacek Nawrocki Uniwersytet Rolniczy w Krakowie W 2014 r. południowej części Polski w sezonie wegetacyjnym warunki pogodowe i błędy popełnianie przez plantatorów podczas uprawy sprzyjały rozwojowi patogenów na warzywach w uprawie gruntowej. Do najczęściej występujących chorób należy alternarioza, powodowana przez różne gatunki Alternaria spp., której objawy obserwuje się zarówno na naci podczas wegetacji, jak i na korzeniach. Zaobserwować można czarne plamy zgnilizny na końcach lub głowie korzeni, zwłaszcza marchwi i pietruszki. Czasem na naci marchwi pojawia się chwościk marchwi powodowany przez Cercospora carotae, na naci selera coraz częściej jest notowany Cercospora apii. Stałe zagrożenie dla zdrowotności naci selera i pietruszki stanowi septorioza, której sprawcą na selerze jest Septoria apiicola. W 2014 r. dość wcześnie zauważono pierwsze symptomy mączniaka prawdziwego baldaszkowatych (sprawca Erysiphe heraclei) na chwastach z rodziny Apiaceae, później na naci pietruszki, pasternaku, rzadziej na marchwi. Sporadycznie obserwowano mączniaka rzekomego (patogen Plasmopara crustosa), którego symptomów zwykle nie odróżniano od mączniaka prawdziwego, co wiązało się z błędami w ochronie pietruszki. Silne porażenie naci przez wspomniane patogeny powoduje utrudnienie lub nawet uniemożliwia zbiór mechaniczny korzeni. W minionym roku, jeszcze podczas wegetacji, wystąpiły liczne zgnilizny korzeni. Do najgroźniejszych patogenów należą bakterie powodujące mokrą zgniliznę korzeni, wśród nich najważniejszym sprawcą jest Pectobacterium carotovorum. Mokrą zgniliznę bakteryjną również obserwowano często na innych warzywach. Podobny przebieg ma zgnilizna twardzikowa powodowana przez Sclerotinia sclerotiorum. Wystąpienie tego polifaga zwykle wiąże się ze złym zmianowaniem. Zgnilizna twardzikowa może się rozwijać na korzeniach nawet przy niskich temperaturach w przechowalni. Pozostawione w glebie skleroty mogą skazić podłoże na 4 lata. Coraz większe znaczenie jako sprawcy zgnilizn korzeni mają polifagiczne grzyby rodzaju Fusarium. Początkowo niewielkie plamki gnilne w trakcie przechowywania, transportu i sprzedaży szybko się powiększają, dochodzi do zgnilizn całych korzeni. Fusarium spp. są także częstą przyczyną znacznych strat na nasiennych plantacjach warzyw. Od dłuższego czasu dużym problemem na pietruszce, czasem selerze, jest ordzawienie skórki korzeni. Analizy mikologiczne wskazują na wielu sprawców tych zmian chorobowych, dlatego zwalczanie patogenów powinno być kompleksowe. Trudniejsza jest ochrona przed parchem zwykłym powodowanym przez promieniowca Streptomyces scabies, który uszkadza skórkę korzeni. Najważniejsze znaczenie ma profilaktyka. Coraz częściej obserwuje się pozbiorcze czernienie korzeni marchwi, które wcześniej były mechanicznie myte i odkażane. Głównym sprawcą czernienia jest Thielaviopsis basicola, patogen porażający także szereg innych upraw. Podobne objawy może powodować grzyb Rhexocercospridium carotae, coraz częściej notowany w różnych miejscach Polski. n Dr hab. Jacek Nawrocki Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Jest adiunktem w Katedrze Ochrony Roślin, Wydział Biotechnologii i Ogrodnictwa Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Zajmuje się chorobami warzyw i roślin zielarskich, diagnostyką patogenów – sprawców najgroźniejszych chorób – oraz sposobami ich zwalczania. 11 2015 Jak zaoszczędzić na nawożeniu w uprawie warzyw polowych? Wojciech Wojcieszek Yara Poland Duża liczba i różnorodność produktów nawozowych dostępnych obecnie na rynku mogłyby sugerować, że żaden plantator nie powinien mieć problemów z ułożeniem optymalnego, racjonalnego i ekomicznie uzasadnionego programu żywienia roślin. Dlaczego jednak nie zawsze się to udaje? Większość z olbrzymiej gamy nawozów na rynku to produkty dolistne. Powinniśmy jednak pamiętać, że to korzenie są podstawowymi organami zaopatrującym rośliny w niezbędne makroi mikroelementy. Główną zaś funkcją liści nie jest pobieranie składników pokarmowych, ale produkcja asymilatów, dostarczanych do różnych części roślin – między innymi tych, które zbieramy jako plon. Owszem wykorzystujemy też (szczególnie kiedy warunki w strefie korzeniowej są niekorzystne) zdolność liści do bezpośredniego wchłaniania niektórych pierwiastków i związków, ale musimy pamiętać, że ta droga pobierania składników ma ograniczenia i w przypadku zaopatrzenia w tak istotne dla optymalnego plonowania składniki jak azot czy potas, nigdy nie będzie wystarczająco efektywna. Dlatego też w pogoni za nowatorskimi rozwiązaniami (dzięki którym rzeczywiście możemy czasem wspomóc rośliny w trudnych sytuacjach), nie możemy zapominać o podstawach, które w pierwszej połowie XIX wieku sformułował Carl Sprengel, a rozwinął i spo- 1 pularyzował Justus von Liebig. Chodzi oczywiście o znane wszystkim ze szkoły prawo minimum, obrazowane najczęściej w postaci tzw. „beczki Liebiga”. Beczka ta (rys. 1) – w której klepki opisywane są jako poszczególne makroi mikroelementy, zaś jej zawartość jako potencjalny plon – często przytaczana jest przy okazji wykładów na temat nawożenia. Obrazuje ona regułę, która mówi, że wielkość plonu jest ograniczana przez poziom składnika pokarmowego będącego w minimum. Niektórzy czasem jedną z klepek oznaczają jako pH – czyli wskaźnik odczynu gleby, choć bardziej zasadne jest, aby ten parametr skojarzyć raczej z obręczą beczki, gdyż od właściwego odczynu zależy przyswajalność wszystkich składników pokarmowych. Jeżeli nie doprowadzimy gleby do odczynu odpowiedniego dla uprawianego gatunku, wydatki nawet na najlepsze nawozy moga być bardzo chybioną inwestycją. Korzystając z przytoczonego obrazu beczki Liebiga warto przypomnieć, że jej autor w rozwinięciu nawozowej zasady minimum Sprengela nie mówi 2 3 jedynie o składnikach pokarmowych ale o wszystkich czynnikach mających wpływ na rozwój organizmu żywego – czyli w efekcie na plon rośliny uprawnej. Jeśli spojrzymy na to w ten sposób, uświadomimy sobie, że efektywność programu nawożenia jedynie wtedy będzie optymalna, gdy dopasujemy go do pozostałych czynników, w tym również do warunków pogodowych (temperatury, nasłonecznienia, opadów) w danym roku (rys. 2). Bardzo dobrze można to realizować korzystając ze sprawdzonego już przez wielu producentów warzyw programu opartego na nawozach YaraMila Complex, Nitrabor lub Tropicote oraz Unika Calcium. O finansowej efektywności nawożenia nie decyduje jednak to, ile wydaliśmy na nawozy w przeliczeniu na hektar, ale zależność pomiędzy ilością środków zainwestowanych w nawożenie hektara, a zyskami ze sprzedaży uzyskanych plonów. A na to ma wpływ nie tylko wielkośc plonu, ale i jego parametry jakościowe (wygląd zewnętrzny, smak, trwałość pozbiorcza itd. – rys. 3). I o tym warto rozmawiać. n Wojciech Wojcieszek Yara Poland Absolwent Wydziału Ogrodniczego Akademii Rolniczej w Krakowie. Ma ponad 30-letnią praktykę zawodową w produkcji ogrodniczej, z czego 12 lat pracował w dużych gospodarstwach szklarniowych w kraju i za granicą. W firmie Hydro (obecnie Yara Poland) pracuje od 1994 roku. Zajmuje się organizacją sprzedaży, doradztwem agrotechnicznym oraz marketingowym wsparciem sprzedaży produktów specjalistycznych dla sektora towarowej produkcji ogrodniczej. 12 2015 Warzywa polowe Zaburzenia fizjologiczne warzyw kapustnych Prof. dr hab. Edward Kunicki Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Zaburzenia (choroby) fizjologiczne to wszelkie nieprawidłowości w funkcjonowaniu roślin, spowodowane niedoborem lub nadmiarem czynników abiotycznych (temperatura, światło, woda i składniki pokarmowe), które prowadzą do zmian w wyglądzie poszczególnych organów. Podczas produkcji rozsady brokułu i kalafiora na zbiór wiosenny przetrzymywanie siewek w temperaturze poniżej 7–8°C (zwłaszcza w połączeniu z niskim natężeniem światła), może spowodować zanik stożka wzrostu. Długotrwałe oddziaływanie temperatury poniżej 10°C na rośliny juwenilne może dać impuls do przejścia w fazę generatywną. Po wysadzeniu rozsady u kapust mogą pojawić się pędy kwiatostanowe przed fazą wiązania główek, a u brokułu i kalafiora bardzo szybko tworzą się bardzo małe (guzikowate), rozpierzchłe róże. Proces ten nasila się przy jednoczesnym niedoborze wody i azotu w glebie. Podczas wegetacji roślin długo utrzymująca się temperatura powyżej 25°C może spowodować u brokułu i ka- lafiora przerastanie róż liśćmi. Dodatkowo u kalafiora obserwuje się omszenie i ziarnistość róży oraz jej różowo-fioletowe przebarwienia. Róże kalafiora wystawione na promieniowanie świetlne przybierają natomiast odcienie żółte lub zielonożółte. Wysoka temperatura powoduje deformację róż brokułu, często towarzyszą temu żółte przebarwienia o różnej intensywności i powierzchni. Puste komory (jamistość) głąba u kalafiora i brokułu to efekt zaburzeń rozwoju roślin przy zmiennych warunkach wilgotnościowych i temperaturowych, zbyt obfitego nawożenia azotem, zbyt małego zagęszczenia roślin oraz deficytu boru. Intensywne opady deszczu po okresie suszy powodują masowe pękanie zgrubień kalarepy. Symptomy brzegowego zamierania blaszek liściowych (ang. tipburn), wywołanego deficytem wapnia, są widoczne w postaci nekroz na brzegach młodych liści wewnętrznych tworzących główkę kapust. Można je także obserwować na liściach zewnętrznych, obejmujących główkę, lub na najmłodszych liściach wierzchołkowych u kapusty brukselskiej. Zaburzenia w transporcie potasu mogą doprowadzić do brązowienia pąków róży brokułu. Procesom tym sprzyjają: wilgotna gleba i wysoka temperatura powietrza oraz deficyt boru w glebie. Na glebach zasadowych (pH powyżej 7,5) lub świeżo zwapnowanych może wystąpić brak boru powodujący brunatnienie róż kalafiora. Biczykowatość liści objawia się redukcją powierzchni blaszek liściowych. Zaburzenie to jest wynikiem niedoboru molibdenu. Nekrotyczna plamistość liści (ang. blackspeck) objawia się występowaniem czarnych lub brązowych plamek na liściach zewnętrznych i wewnętrznych kapusty pekińskiej. Podatne są przede wszystkim rośliny zbyt obficie lub zbyt późno nawożone azotem i rosnące na glebie o odczynie zasadowym (pH 8,0). Podczas przechowywania główek niektórych odmian kapusty pekińskiej w temperaturze 0°C, może pojawiać się sinica nerwów liściowych jako skutek chłodowego uszkodzenia tkanek. Nerwy przybierają sinawe zabarwienie, a na ich przekroju poprzecznym widoczna jest brązowa otoczka. n Prof. dr hab. Edward Kunicki Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Jest absolwentem Wydziału Ogrodniczego Akademii Rolniczej w Krakowie. Pracę naukowo–dydaktyczną rozpoczął w 1985 roku. Obecnie jest kierownikiem Katedry Roślin Warzywnych i Zielarskich na Wydziale Biotechnologii i Ogrodnictwa Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Tematyka badawcza koncentruje się na zagadnieniach związanych z biologią i agrotechniką roślin warzywnych, ze szczególnym uwzględnieniem warzyw kapustnych i kukurydzy cukrowej. 13 2015 Higiena w produkcji rozsady warzyw szklarniowych Ivan Casteels Saint Gobain Cultilene Wielu ogrodników nadal samodzielnie produkuje rozsadę warzyw szklarniowych lub niektóre etapy jej produkcji prowadzi we własnych gospodarstwach. Nie zawsze przywiązuje się należytą wagę do higieny, jaką należy zapewnić podczas całego procesu produkcji, aby uzyskać dobrej jakości zdrową rozsadę. Zapewnienie właściwych warunków higienicznych podczas rozmnażania roślin nie jest tak łatwe, jak się pozornie wydaje. Wyegzekwowanie właściwej higieny procesu produkcji wymaga poniesienia określonych kosztów, poświęcenia czasu i uwagi. Kiedy pojawiają się choroby, świadczy to o niedociągnięciach w higienie procesu produkcji. Pracownicy szklarni, którzy bezpośrednio lub pośrednio mają kontakt z roślinami, a nawet woda używana do podlewania, powinny spełniać wymogi higieny produkcji. Niedbałość jednego z członków załogi w przestrzeganiu procedur higieny, może wywołać problemy w produkcji uważanej za czystą. Dlatego w celu utrzymania właściwej higieny konieczne jest zaangażowanie, przestrzeganie instrukcji oraz nadzór nad pracownikami. Najlepszym rozwiązaniem jest prowadzenie produkcji rozsady na specjalnie przeznaczonym do tego celu obszarze, na którym możliwe jest zapewnienie przestrzegania wymogów higieny. Przy braku protokołu higieny duże jest ryzyko zainfekowania roślin. Aby uniknąć, albo przynajmniej zminimalizować, ryzyko wystąpienia chorób najlepiej jest więc opracować protokół higieny. Sposoby na wprowadzenie higieny procesu produkcji w zakładzie są następujące: • analiza aktualnego stanu higieny w gospodarstwie, • opracowanie nowych zasad przestrzegania higieny, • wprowadzenie wspomnianych zasad w zakładzie, • regularne monitorowanie przestrzegania higieny w firmie. Innym, prawdopodobnie łatwiejszym i lepszym rozwiązaniem, jest zlecenie produkcji rozsady wyspecjalizowanym gospodarstwom. W tych firmach przestrzegany jest protokół higieny produkcji, są one również nastawione na wyprodukowanie dobrze rozwiniętej, wyrównanej i wolnej od chorób rozsady. n Ivan Casteels Saint Gobain Cultilene Studiował ogrodnictwo w HAS‘s – Hertogenbosch. Po studiach pracował w firmie specjalizującej się w produkcji rozsady w Belgii, przez wiele lat zdobywał także doświadczenie w produkcji rozsady w Nowej Zelandii. W działalności doradczej Ivan Casteels koncentruje się głównie na tym, w czym się specjalizuje: na procesie produkcji rozsady. Udziela wsparcia agrotechnicznego ogrodnikom z Holandii i innych krajów. Jest również odpowiedzialny za sprzedaż podłoży w Austrii i na Węgrzech, zajmuje się także doradztwem uprawowym w krajach środkowej i wschodniej Europy. 14 Uprawy pod osłonami 2015 Szkło dyfuzyjne w ogrodnictwie szklarniowym Henri Beekers Saint Gobain Cultilene Badania nad możliwościami zapewnienia w uprawach szklarniowych większej ilości światła i jego lepszej dystrybucji doprowadziły do opracowania nowej technologii – wykorzystania szkła dyfuzyjnego do pokrywania dachów szklarni. Koncern Saint Gobain Cultilene jako jeden z czołowych producentów szkła na świecie, wprowadził na rynek nowy rodzaj hartowanego, niskożelazowego szkła dyfuzyjnego. Otrzymało ono nazwę Albarino i jest przeznaczone do pokrywania obiektów szklarniowych dla zapewnienia w nich warunków światła rozproszonego. Podczas prezentacji zostanie omówiona charakterystyka szkła Albarino, m.in. jego antyrefleksyjne właściwości, wynikające z pokrycia go specjalnymi powłokami oraz bezpośrednia i hemisferyczna transmisja światła padającego na dach szklarni. Zostaną także przedstawione holenderskie doświadczenia dotyczące wpływu szkła dyfuzyjnego na klimat szklarni, rozwój roślin i plonowanie. n Henri Beekers Saint Gobain Cultilene Absolwent wydziału Nauk Ogrodniczych na Uniwersytecie Wageningen. Po ukończeniu studiów pracował jako specjalista ds. sprzedaży i marketingu w firmie nawozowej. W 2001 r. dołączył do zespołu firmy Cultilene, w której jest odpowiedzialny za rozwój substratów z wełny mineralnej, upowszechnianie wiedzy na ich temat i wprowadzanie nowych produktów – takich jak m.in. dyfuzyjne szkło szklarniowe. Jest menedżerem ds. marketingu, innowacji i jakości w firmie Saint Gobain Cultilene. 15 2015 Produktywność fotosyntetyczna roślin w nowoczesnych obiektach szklarniowych – odpowiedź aparatu fotosyntetycznego na uprawę pod szkłem dyfuzyjnym Dr Krzysztof Tokarz Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Proces wzrostu i rozwoju roślin uzależniony jest od wielu czynników, m.in. takich jak dostępność H2O, CO2, rodzaj i pH podłoża, dostępność związków mineralnych i temperatura. Jednym z najważniejszych jest jednak promieniowanie elektromagnetyczne obejmujące zakres PAR, a także bliskie UV i podczerwień. Część wspomnianego promieniowania elektromagnetycznego zawarta w niebieskiej i czerwonej części widma, wpływa na wydajność i intensywność procesu fotosyntezy, natomiast pozostała, nieaktywna fotosyntetycznie, odpowiada za fotomorfogenezę. Proces ten decyduje o przebiegu i tempie wzrostu oraz rozwoju roślin, w tym indukcji kwitnienia i – wraz z fotosyntezą – wpływa na ich produktywność. Natężenie i skład spektralny promieniowania docierającego do powierzchni ziemi uzależniony jest od składu gazowego atmosfery oraz ilości i rodzaju zanieczyszczeń w niej zawartych. Docierając do powierzchni szklarni promieniowanie ulega procesom refleksji, absorpcji i transmisji, a o intensywności tych procesów decydują: • lokalizacja obiektu, • konstrukcja nośna, w tym liczba i grubość elementów nośnych oraz wysokość ścian, • rodzaj i czystość szkła, • kształt i kąt nachylenia dachu. Transmisja promieniowania słonecznego przez szkło tradycyjne (Kontrola) i dyfuzyjne (Dyfuzja). Pomiar dokonany w słoneczny dzień w odległości 50 cm od powierzchni szkła pod kątem 35° w stosunku do źródła światła. Produktywność fotosyntetyczna roślin w nowoczesnych obiektach szklarniowych – odpowiedź aparatu fotosyntetycznego na uprawę pod szkłem dyfuzyjnym O produktywności fotosyntetycznej w uprawie szklarniowej decyduje ilość i jakość transmitowanego do wnętrza promieniowania, a także proces jego propagacji, a to z kolei uzależnione jest od struktury i właściwości zastosowanego szkła. Podczas wykładu zaprezentowane zostanie porównanie odpowiedzi fotosyntetycznej i fotomorfogenetycznej roślin pomidora w warunkach uprawy pod szkłem tradycyjnych i dyfuzyjnym. n Dr Krzysztof Tokarz Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Doktor nauk rolniczych z zakresu fizjologii roślin, absolwent kierunku biologia stosowana na Wydziale Rolniczo-Ekonomicznym AR w Krakowie oraz indywidualnego programu studiów na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi UJ w Krakowie. Od 2000 roku do chwili obecnej pracownik naukowy w Zakładzie Fizjologii Roślin – obecnie Instytucie Fizjologii Roślin PAN. Od 2011 roku pracownik naukowo-dydaktyczny (adiunkt) w Katedrze Botaniki i Fizjologii Roślin Wydziału Ogrodniczego UR w Krakowie – obecnie Zakładzie Botaniki i Fizjologii Roślin Instytutu Biologii Roślin i Biotechnologii na Wydziale Ogrodniczym UR w Krakowie. W latach 2005–2011 wykonawca w 5 międzynarodowych projektach badawczych. W 2011 roku laureat konkursu w ramach programu stypendialnego dla naukowców i nauczycieli akademickich (DAAD). Autor i współautor ponad 10 publikacji naukowych. W latach 2008 i 2013 wyróżniony indywidualną nagrodą dyrektora Instytutu Fizjologii Roślin PAN. 16 2015 Uprawy pod osłonami Nowoczesne systemy monitorowania roślin w uprawach pod osłonami Dr inż. Gabriela Wyżgolik Uniwersytet Rolniczy w Krakowie masa całej nadziemnej części rośliny. Jednostajny wzrost masy świadczy o prawidłowo przebiegających procesach fizjologicznych. Wszelkie zaburzenia przebiegu krzywych wzrostu świadczą o stratach plonu. Aby znaleźć przyczynę zaburzeń, krzywe wzrostu analizuje się na tle czynników uprawy, których wartości rejestrowane są przez czujniki i zapisywane w pamięci komputera klimatycznego. Obydwie metody opisane powyżej zastosowano w ubiegłym roku do monitorowania upraw pomidorów w nowoczesnych gospodarstwach szklarniowych w Polsce. n Temperatura liści pomidorów na tle wybranych czynników klimatycznych 600 30 500 25 400 20 300 15 200 10 100 5 0 19 marca 2014r. Radiacja 20 marca 2014r. RH Temperatura liści Temperatura [oC] Komputery klimatyczne zbierające i przechowujące dane z różnorodnych czujników ułatwiają bieżące monitorowanie warunków uprawy, a analizowanie zapisanych danych pozwala na pośrednie zarządzanie produkcją. Zdecydowanie bardziej efektywne jest jednak bezpośrednie kierowanie uprawą. Żeby je wdrożyć, należy monitorować procesy fizjologiczne przebiegające w uprawianych roślinach. W szklarniach doświadczalnych od lat standardowo dokonuje się systematycznych pomiarów m.in. wydajności fotosyntezy, intensywności transpiracji, przyrostu biomasy, zawartości makro- i mikropierwiastków. W ostatnich latach niektóre z tych metod zaczęto z powodzeniem stosować w szklarniach produkcyjnych. Termografia to metoda, w której kamery rejestrują emitowane przez liście promieniowanie podczerwone (cieplne). Wzrost temperatury bla- szek liściowych jest wskaźnikiem stresu wodnego jakiego doświadcza roślina. W przypadku braku odpowiedniej ilości wody w podłożu roślina zamyka aparaty szparkowe, żeby zahamować transpirację (straty wody). Zamknięcie aparatów szparkowych powoduje zahamowanie pobierania CO2 i ogranicza fotosyntezę, która bezpośrednio wpływa na wielkość i jakość plonu. Inną metodą jest nieinwazyjny pomiar świeżej masy rośliny. Za pomocą wag, do których przyczepione są pojedyncze rośliny, ważona jest w sposób ciągły HD [%], Radiacja [W . M-2] Wśród wielu czynników wpływających na wzrost i rozwój roślin za najistotniejsze uważa się natężenie i barwę światła docierającego do liści, zawartość w podłożu wody dostępnej dla roślin, stężenie dwutlenku węgla, temperaturę powietrza i jego wilgotność, podaż makro- i mikropierwiastków oraz odczyn pożywki. 0 Temperatura powietrza Dr inż. Gabriela Wyżgolik Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Fizjolog roślin, naukowiec i wykładowczyni, przez wiele lat związana z Uniwersytetem Rolniczym w Krakowie. Obecnie współtwórczyni projektu „Szkoła Pod Osłonami”. Obszar zainteresowań badawczych obejmuje głównie produktywność upraw pod osłonami oraz jakość biologiczną warzyw i owoców. 17 2015 Znane i nowe choroby wirusowe pomidora uprawianego pod osłonami Dr hab. Natasza Borodynko Profesor w Instytucie Ochrony Roślin-PIB w Poznaniu Badania prowadzone w ostatnich kilku latach w Klinice Chorób Roślin wskazują na masowe występowanie wirusa mozaiki pepino (Pepino mosaic virus, PepMV), okresowe wirusa Y ziemniaka (Potato virus Y, PVY) oraz w ostatnim sezonie wegetacyjnym – wirusa brązowej plamistości pomidora (Tomato spotted wilt virus, TSWV). O ile PVY nie powoduje dużych strat w plonach, to PepMV i TSWV w skrajnych przypadkach mogą doprowadzić do całkowitego zniszczenia zawiązanych owoców. Niestety, pomimo dużego zaangażowania służb fitosanitarnych i kontroli upraw przez producentów, nie udaje się rozwiązać problemu przenikania wirusów spoza granic kraju. Dodatkowo ich rozprzestrzenianiu sprzyja wymiana materiału rozmnożeniowego. Ponieważ nie ma środków chemicznych do ochrony roślin przed wirusami, podstawą w ich ograniczaniu jest szeroko pojęta profilaktyka, obejmująca przede wszystkim ciągłe kontrolowanie upraw, które pozwoli na szybkie wykrycie źródła infekcji i jego usunięcie. Pamiętać należy, Fot. N. Borodynko W warzywniczej produkcji pod osłonami pierwsze miejsce pod względem powierzchni uprawy zajmują pomidory. Uprawy zamknięte pozwalają na wydłużenie wegetacji roślin – można je wcześniej sadzić oraz dłużej zbierać z nich owoce. Na wielkość i jakość plonów największy wpływ mają czynniki agrotechniczne oraz jakość uprawianych odmian, w tym – ich odporność na choroby i szkodniki. Niestety, prowadzenie uprawy zamkniętej nie zabezpiecza plantacji przed negatywnym wpływem czynników chorobotwórczych: wirusów, bakterii czy grzybów. Niewłaściwe wybarwienie owoców pomidora zainfekowanych TSWV że zniszczenie porażonych roślin nie zabezpiecza pomidorów rosnących w pobliżu chorych, jeśli wcześniej wykonywane były jakiekolwiek zabiegi pielęgnacyjne. Dlatego niezwykle ważne jest używanie oraz częsta wymiana odzieży ochronnej, rękawiczek, ochraniaczy na buty, a także odkażanie rąk, narzędzi i mat oraz – co najważniejsze – całych obiektów szklarniowych między kolejnymi uprawami. W przypadku TSWV niezwykle istotne jest systematyczne zwalczanie wciornastków insektycydami lub stosowanie entomofagów. Z drugiej strony ważna jest izolacja upraw pomidora czy roślin ozdobnych, na których TSWV może występować, a także niszczenie chwastów będących źródłem wirusa. Ponadto, obecnie dostępne są odmiany pomidorów wykazujące wysoki poziom odporności na TSWV. n Dr hab. Natasza Borodynko Profesor nadzwyczajny IOR-PIB Jest absolwentką Akademii Rolniczej (obecnie UP) w Poznaniu. Od 1996 r. pracuje w Instytucie Ochrony Roślin-PIB w Poznaniu, gdzie w 2004 r. uzyskała stopień doktora, a w 2010 r. – doktora habilitowanego nauk rolniczych. Zajmuje się wirusami roślin, ich identyfikacją i charakterystyką. Od roku 2011 r. jest kierownikiem Kliniki Chorób Roślin. 18 2015 Uprawy pod osłonami Sposoby stymulowania wzrostu sałaty w uprawie tunelowej Dr Agnieszka Stępowska Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Do niedawna jedynym sposobem wpływania na wzrost i plonowanie sałaty było tradycyjne nawożenie gleby i żywienie roślin oraz odpowiednie kształtowanie warunków mikro– i pedoklimatu (warunki powietrzno-wodne w podłożu) pod osłonami. W dobie ograniczania chemizacji i wprowadzania zasad integrowanej produkcji warzyw poszukuje się nowych rozwiązań w postaci uprawy w substratach i nowoczesnych technologii produkcji, takich jak kultury przepływowe (NFT), hydroponika „pływająca”, aeroponika a nawet akwaponika. two do hormonów roślinnych i można je również stosować dolistnie (np. Apol-Humus, Blackjak, RadixCal, Rosahumus). Szerokie, a jednocześnie specyficzne spektrum działania mają również pewne preparaty mineralne (niektóre zarejestrowane jako nawozy). Resistim (fosforyn potasu) i HuwaSan TR50 (nadtlenek wodoru z koloidami srebra) poprawiają funkcjonowanie zarówno korzeni, jak i kondycję liści. Inca i BioCal (nawozy wapniowe w technologii CAT) symulują funkcje auksyn i zmniejszają zagrożenie niedoborem Ca w liściach. Cyjanamid wapnia (nawóz Perlka) dostarcza nie tylko azotu i łatwo przyswajalnego Ca, ale poprawia strukturę i stan fitosanitarny gleby. Okazało się nawet, że działanie stymulujące chitozanu (Biochikol) czy wyciągów z grejpfruta (Biosept) jest bardziej istotne niż ich działanie ochronne. Do tego jest jeszcze spora gama preparatów z bioaktywnymi aminokwasami (Tecamin Max i grupa Agriker, aminochelaty) oraz stymulujących rośliny antystresantów (Optysil, Vapourgard) tak ważnych dla delikatnych, szybko więdnących po sadzeniu, młodych liści sałaty. n Większość polskich upraw sałaty pod osłonami wciąż jednak prowadzonych jest w glebie i sytuacja ta zapewne długo jeszcze nie ulegnie zmianie. Nowoczesne nauki przyrodnicze stwarzają jednak pewne możliwości pozanawozowego oddziaływania na rośliny. Wykorzystanie naturalnych substancji roślinnych pozwala na skomponowanie stymulatorów wzrostu i rozwoju roślin, które dostarczają roślinom gotowych substancji organicznych, będących odpowiednikami produktów fotosyntezy. Stymulatory zawierać mogą także TTab. stosowania niektórych stymulatorów i „ulepszaczy glebowych w uprawie sałaty ab. 11.Przykłady Przykłady stosowania niektórych stymulatorów i „ulepszaczy glebowych” masłowej w tunelu nieogrzewanym substancje próchniczne (humusowe), poprawiające w uprawie sałaty masłowej w tunelu nieogrzewanym właściwości gleby, wspomagające tworzenie komNazwa preparatu Termin stosowania (stężenie, dawka) rozsada doglebowo po sadzeniu w trakcie pleksu sorpcyjnego i zwiększające przyswajalność przed sadzeniem uprawy składników mineralnych. Wiele z nich zwiększa tzw. Bio-algeen S90 0,2 % (P,O) 0,2 %(P,Or) 0,2 % (P,Or) Göemar Goteo 0,1% (P,O) 0,1% (P) 0,1% (P) oporność gleby w stosunku do patogenów, poprawia Radifarm 0,1% (P,O) 5 l/ha (P,Og) 5 l/ha (P) 5 l/ha (P) także odporność roślin na infekcje. Pomimo prawneResistim 0,1% (P,O) 0,1% (Or) 0,1% (Or) RadixCal 0,1% (P,O) 5 l/ha (P,Og) 5 l/ha (P) 5 l/ha (P) go i handlowego rozdzielenia tych grup, działanie po0.1% (O) 0.2% (Or) 0.2% (Or) InCa, BioCal szczególnych preparatów jest najczęściej dwustronne. HuwaSan TR50 0,05% (Og) 0,05% (Or) Apol-Humus Biostymulatory podawane dokorzeniowo zwiększają Blackjak 0,2% 0,8 l/ha (P) lub 0,2% (Or) w podłożu ilość substancji organicznych (Bio-algeen 0,2% (Or) Solum F30 5 l/ha (P,Og) S90, Göemar Goteo, Radifarm), a nawet aktywnych Solum S80 1kg/ha mikroorganizmów (Azofix, Fosfix, Biofert z bakteria(posypowo) Perlka 300 kg/ha1 mi z rodzaju Azotobacter i Bacillus, wybrane szczepy Azofix 2 1 l/ha (O) 1 l/ha (Or) grzybów Trichoderma sp. opracowane w IO w ramach Fosfix2 1 l/ha (O) 1 l/ha (Or) projektu UDA-POIG.01.03.01-00-129/09-08) i popraBiofert 1 l/ha (O) 1 l/ha (Or) podlewanie, O- oprysk podłoża i rośliny, Og- oprysk gleby, Or – oprysk dolistny, wiają jego właściwości Wiele „ulepszaczy glebowych” P1/- Perlkę miesza się z wilgotną glebą min. 3 tyg. przed sadzeniem rozsady na bazie kwasów humusowych wykazuje powinowac- 2/- można również połączyć preparaty w dawkach zmniejszonych o połowę lub stosować przemiennie Dr Agnieszka Stępowska Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Adiunkt w Zakładzie Uprawy i Nawożenia Roślin Warzywnych Instytutu Ogrodnictwa. Zajmuje się naukowym i praktycznym opracowaniem zagadnień dotyczących właściwości i wykorzystania podłoży, metod uprawy warzyw (zwłaszcza pod osłonami) i oceny odmian. Wykładowca PWSZ w Skierniewicach, studiów podyplomowych SGGW, CDR w Brwinowie i Instytutu Ogrodnictwa. 19 2015 Uprawy pod osłonami Miniony rok w działalności Stowarzyszenia Producentów Pomidorów i Ogórków Pod Osłonami Maciej Bieńkowski SPPiOPO W ostatnich latach sytuacja na rynku owoców i warzyw, zwłaszcza pomidorów i ogórków, jest coraz bardziej dynamiczna. Producenci muszą stawić czoła wielu trudnościom, np. takim jak kryzys wywołany skażeniem żywności bakterią EHEC, nieuczciwym działaniom konkurencji, częstym zmianom przepisów prawnych, konsekwencjom niekorzystnych zjawisk atmosferycznych i wielu innym zagrożeniom. Taka sytuacja rodzi potrzebę wspólnego i zdecydowanego działania środowiska producentów warzyw szklarniowych dla przeciwstawiania się trudnościom a także dla wykorzystania istniejących szans. W wyniku rozmów podjętych przez osoby, którym aktualna sytuacja leży na sercu, 24 kwietnia 2012 r. zorganizowano spotkanie Komitetu Założycielskiego Stowarzyszenia Producentów Pomidorów i Ogórków pod Osłonami. Liczył on 18 członków (informacje na www.sppiopo.pl). Następnie 30 maja 2012 r. na walnym zebraniu członków został uchwalony Statut Stowarzyszenia. Ostatecznie Stowarzyszenie Producentów Pomidorów i Ogórków Pod Osłonami z siedzibą w Krakowie zostało zarejestrowane w Krajowym Rejestrze Sądowym 24 stycznia 2013 roku. 20 Podczas wystąpienia przybliżone zostaną Państwu: geneza Stowarzyszenia, główne założenia oraz podjęte akcje i działania. Omówimy trzy wybrane tematy, jakimi zajmowało się Stowarzyszenie w 2014 roku. Będzie to zmiana ustawy o rejestracji środków ochrony roślin, organizacja spotkań informacyjnych po wprowadzeniu embarga oraz utworzenie grupy ds. zakupu energii elektrycznej. Zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej Stowarzyszenia www.sppiopo.pl. n 2015 Magazynowanie nadwyżek ciepła w uprawach pod osłonami O potrzebie zmniejszenia zużycia energii w uprawach pod osłonami Prof. dr hab. Sławomir Kurpaska Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Wzrastające koszty produkcji i troska o środowisko przyrodnicze sprawiają, że w produkcji szklarniowej poszukuje się takich rozwiązań, które zmniejszą zużycie energii, zarówno ciepła, jak i energii elektrycznej. Zagadnienie to jest aktualne nie tylko w krajach położonych na porównywalnej do Polski szerokości geograficznej, ale również na południu, gdyż wśród wszystkich nakładów operacyjnych, koszty energii mają największy udział. Stąd w licznych ośrodkach naukowych trwają prace badawcze, które z jednej strony mają zapewnić optymalne warunki wzrostu roślin, a z drugiej umożliwić minimalizację kosztów. Obszar zainteresowań naukowców w zakresie racjonalnej gospodarki energetycznej, oprócz optymalnego sterowania parametrami mikroklimatu wewnątrz obiektu, obejmuje szereg rozwiązań technicznych, które można zastosować w systemie grzewczym, nawadniającym, wentylacyjnym oraz służącym do doświetlania roślin. System grzewczy to w głównej mierze kotły o wysokiej sprawności energetycznej, wieloobwodowe systemy grzewcze, instalacje w układach grzewczych zbiorników buforowych, układy kogeneracyjne (ang. Combined Heat Power), alternatywne (względem kotła) urządzenia grzewcze, np. pompy ciepła, zwiększona (względem standardowych pokryć), izolacyjność osłony obiektu, zastępowanie nawadniania powierzchniowego systemem nawodnienia kropelkowego, osuszanie powietrza (a tym samym minimalizowanie wentylacji), energooszczędne systemy oświetleniowe (LED-owe źródła światła). Układy kogeneracyjne składają się z silników spalinowych zasilanych paliwem (płynnym lub gazowym), napędzających turbiny elektryczne. W takim rozwiązaniu wydzielane ciepło wykorzystuje się na potrzeby grzewcze, a powstała energia elektryczna służy do napędu odbiorników elektrycznych. Jeśli spaliny nie zawierają szkodliwych związków siarki, wtedy po usunięciu z nich pary wodnej do wnętrza obiektu doprowadzany jest dwutlenek węgla. Osuszanie powietrza polega na instalowaniu wewnątrz obiektów szklarniowych wymienników ciepła, przez które przepływa powietrze z wnętrza obiektu, w wyniku czego maleje konieczność wentylacji. Oprócz wymienionych sposobów minimalizacji zużycia energii w obiektach pod osłonami można zastosować systemy magazynowania nadwyżki ciepła (w wyniku występowania pogody radiacyjnej) w akumulatorach energii (ciała stałe, ciecz), a w następnej kolejności – w cyklu rozładowania akumulatora – zmagazynowane ciepło dostarczać do wnętrza szklarni, a w przypadku magazynowania w akumulatorze wodnym – podgrzaną wodę wykorzystać do celów technologicznych lub socjalnych. Na podstawie wyników badań prowadzonych wspólnie z pracownikami Wydziału Biotechnologii i Ogrodnictwa UR w Krakowie można stwierdzić, że zastosowanie oświetlenia LED również daje dobre efekty, zarówno dla wzrostu roślin, jak oszczędności energii. n Prof. dr hab. Sławomir Kurpaska Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Absolwent Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Specjalizuje się m.in. w analizie wykorzystania urządzeń energetyki odnawialnej w zaspakajaniu potrzeb cieplnych obiektów pod osłonami. Autor blisko 140 oryginalnych publikacji, unikatowego podręcznika akademickiego „Szklarnie i tunele foliowe – inżynieria i procesy” a także kilkudziesięciu prac popularnonaukowych. 21 2015 Efekty energetyczne zastosowania akumulatora o złożu kamiennym Dr inż. Paweł Konopacki Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Akumulatory ciepła pozwalają na magazynowanie nadwyżek ciepła powstających w ciągu dnia i wykorzystywanie ich gdy temperatura w uprawach pod osłonami obniży się poniżej zalecanego poziomu. Spośród wielu rodzajów akumulatorów ciepła jednym z prostszych do wykonania są akumulatory o złożu stałym. W projekcie HortiEnergia wybudowano akumulatory, których złoże jest wypełnione kamieniami (kruszywem porfirowym). Akumulatory zostały zbudowane pod istniejącymi wysokimi tunelami foliowymi o podwójnym pokryciu. W ciągu dnia akumulator jest ładowany ciepłym powietrzem zasysanym z najwyższej części tunelu. W nocy (lub w chłodne dni) ciepło z akumulatora podgrzewa powietrze, które jest rozprowadzane pod rynnami uprawowymi. Badania prowadzone podczas uprawy ogórków i pomidorów wykazały, że w tunelach wyposażonych w akumulatory ciepła temperatura powietrza w nocy była wyższa nawet o ponad 5°C w stosunku do tuneli bez akumulatorów. Najwyższa zanotowana w 2013 r. różnica temperatur wyniosła 12,1°C, co oznacza, że akumulator ciepła jest w stanie ochronić rośliny przed uszkodzeniami przymrozkowymi. W przypadku, gdy występują dni pochmurne i nie ma możliwości doładowania akumulatora, ilość ciepła zmagazyno- Ładowanie akumulatora ciepła o złożu kamiennym zlokalizowanego pod tunelem foliowym wana w akumulatorze jest wystarczająca do efektywnego dogrzewania roślin nawet przez kilka takich dni. Ilość ciepła, którą można wykorzystać w pochmurne dni, zależy oczywiście od warunków pogodowych w poprzedzającym okresie, jednak wystarczy już kilka dni ładowania akumulatora przed nasadzeniem roślin, aby był w stanie dogrzewać rośliny. I chociaż ilość ciepła dostępnego wczesną wiosną i późną jesienią może nie być wystarczająca do stałego utrzymania w tunelu temperatury powyżej 18°C, to powinno go wystarczyć do utrzymania temperatury powyżej 12°C. Dodatkowo działanie akumula- tora ciepła obniża w nocy wilgotność względną powietrza. Oprócz dogrzewania roślin w nocy, akumulator ciepła o złożu kamiennym może być wykorzystany do schładzania roślin w upalne letnie poranki. Dzięki skierowaniu chłodnego powietrza pod rynny uprawowe można znacznie spowolnić poranny wzrost temperatury, który w tunelach bez akumulatora może osiągnąć nawet 10°C w ciągu godziny – w tunelach z akumulatorami może być nawet dwukrotnie mniejszy. Generalnie, użycie akumulatorów ciepła znacznie zmniejsza dobowe wahania temperatury w tunelu. n Dr inż. Paweł Konopacki Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Absolwent Wydziału Techniki Rolniczej i Leśnej (obecnie Wydział Inżynierii Produkcji) Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Od 1989 roku pracownik Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa (obecnie część Instytutu Ogrodnictwa). Tematyką energii słonecznej zajmował się już na studiach. 22 2015 Magazynowanie nadwyżek ciepła w uprawach pod osłonami Akumulator ciepła w uprawie pomidora i ogórka pod osłonami Dr Jacek Nowak Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach W uprawie pomidora i ogórka pod osłonami, zwłaszcza w tunelach foliowych nieogrzewanych, wiele trudności stwarza utrzymanie optymalnych warunków klimatycznych tj. temperatury i wilgotności powietrza, temperatury podłoża oraz nasłonecznienia (ilości i natężenia światła). Czynniki te mają duży wpływ na wzrost roślin oraz jakość i plon owoców. Realizowany w Instytucie Ogrodnictwa w Skierniewicach projekt HortiEnergia wykazał, że zastosowanie akumulatorów kamiennych do gromadzenia ciepła i późniejszego jego wykorzystania znacznie poprawia warunki panujące w nieogrzewanym tunelu foliowym, przyczyniając się do ograniczenia stresu temperaturowego i wilgotnościowego, zwłaszcza w początkowym okresie uprawy pomidorów i ogórków. Wykazano, że magazynowanie ciepła i późniejsze jego wykorzystanie zwiększało temperaturę w tunelach w godzinach nocnych i wczesnoporannych o 3,5–6°C oraz spowalniało wzrost temperatury po wschodzie słońca. Ograniczało to występowanie rosy na roślinach i owocach. Szczególnie korzystne okazało się dostarczanie dodatkowego ciepła wiosną, czyli w początkowym okresie wzrostu roślin. Stwierdzono także pozytywny wpływ ciepła pozyskanego z akumulatora kamiennego na wzrost temperatury bryły korzenio- 5 4,09 Tunel z akumulatorem 4 3,57 Tunel kontrolny 3 2 1,26 1 1 0 0,14 0,12 1 zbiór 5 zbiorów 10 zbiorów Plon wczesny ogórka w uprawie wiosennej w 2013 roku wej, zwłaszcza w początkowym okresie wzrostu, kiedy temperatura w obiektach spadała poniżej 5°C. Temperatura podłoża w tym okresie była w tunelu z akumulatorem wyższa ok. 4–5°C niż w tunelu kontrolnym. Wpłynęło to korzystnie na ukorzenienie roślin i rozbudowanie systemu korzeniowego pomidora i ogórka w początkowej fazie wzrostu, dzięki czemu rośliny szybciej weszły w fazę generatywną. Wykorzystanie ciepła z akumulatora kamiennego poza podgrzewaniem bryły korzeniowej oraz podniesieniem temperatury powietrza przyczyniło się do obniżenia wilgotności powietrza, a tym samym wpłynęło korzystnie na prawidłowy wzrost i zdrowotność roślin. W obiekcie kontrolnym, gdzie notowano niższą temperaturę i wysoką wilgotność, obserwowano porażenie roślin brunatną plamistością pomidorów i mączniakiem rzekomym ogórków. Badania uprawowe prowadzone w tunelach foliowych Instytutu Ogrodnictwa w ramach projektu HortiEnergia wykazały również pozytywny wpływ zastosowania akumulatora kamiennego na plonowanie roślin, głównie w początkowym okresie zbiorów tj. wiosennym cyklu uprawy. Efekty plonowania były jednak różne w każdym roku badań i zależały w dużej mierze od przebiegu pogody. Przykładowo, plon wczesny w uprawie wiosennej ogórka w 2013 r. (po 5 zbiorach) był o 26% wyższy niż w tunelu kontrolnym. Stwierdzono również, że dodatkowe podgrzewanie bryły korzeniowej ciepłem pochodzącym z akumulatora kamiennego zwiększało zawartość cukrów w owocach (redukujących i ogółem). n Dr Jacek Nowak Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Absolwent Akademii Rolniczej w Lublinie, od 1991 r. pracownik Instytutu Ogrodnictwa, gdzie uzyskał stopień doktora nauk rolniczych w zakresie ogrodnictwa. Obecnie kierownik Pracowni Uprawy i Nawożenia Roślin Ozdobnych. Zainteresowania badawcze i naukowe koncentrują się wokół uprawy i nawożenia roślin ogrodniczych (szczególnie roślin ozdobnych), podłoży ogrodniczych i zielonych dachów. 23 2015 Możliwość sterowania wilgotnością powietrza w tunelu foliowym za pomocą akumulatora kamiennego Prof. dr hab. Waldemar Treder Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Sterowanie parametrami klimatu oparte jest o modele matematyczne, opisujące fizyczne zależności pomiędzy wartościami temperatury, wilgotności powietrza, nasłonecznienia etc. Wilgotność powietrza, obok radiacji słonecznej i temperatury, to parametry istotnie wpływające na wzrost, plonowanie i zdrowotność roślin. Wilgotność powietrza może być charakteryzowana za pomocą kilku różnych parametrów. Wyróżnia się: wilgotność właściwą (g H2O/kg powietrza), wilgotność bezwzględną (g H2O/m3 powietrza) prężność pary wodnej lub deficyt prężności pary wodnej (Vapour Pressure Deficit – VPD). Optymalna dla roślin wilgotność względna powietrza jest inna w czasie upalnego dnia a inna w nocy i nad ranem, kiedy temperatura spada i powietrze może utrzymać znacznie mniejszą ilość wody. Parametrem, który obiektywniej opisuje warunki wilgotności powietrza pod osłonami, jest deficyt prężności pary wodnej. Zbyt niski poziom VPD (zbyt wilgotne powietrze) ogranicza intensywność transpiracji, zakłóca procesy fizjologiczne, intensyfikuje występowanie chorób bakteryjnych i grzybowych a także utrudnia prawidłowe zapylanie. Poszczególne ziarna pyłku sklejają się i nie mogą swobodnie opuścić pylników. Średnie wartości niedosytu prężności pary wodnej w tunelu wyposażonym w akumulator i tunelu kontrolnym Zbyt wysokie VPD (za suche powietrze) jest powodem występowania stresu wodnego, który bezpośrednio ogranicza procesy fizjologiczne, powoduje nasilenie występowania szkodników. W warunkach zbyt suchego powietrza pyłek nie może przykleić się do znamienia słupka, co także utrudnia zapylenie. Obniżanie wilgotności uzyskujemy dzięki otwarciu wietrzników (tzw. wietrzeniu) lub podgrzaniu powietrza w celu obniżenia wilgotności względnej. Otwieranie wietrzników i podgrzewanie powietrza istotnie wpływa na wzrost zaopatrzenia energetycznego, a więc na kosztochłonność uprawy. W tradycyjnych nieogrzewanych tunelach foliowych nie ma możliwości podgrzania powietrza, a przy niskiej temperaturze zewnętrznej, otwierając wietrzniki dodatkowo wychładzamy rośliny. Badania prowadzone w Instytucie Ogrodnictwa w ramach programu badawczego HortiEnergia wykazały, że w czasie uprawy ogórka i pomidora w tunelach wyposażonych w akumulatory kamienne można lepiej sterować wilgotnością powietrza bez dodatkowych nakładów energetycznych. Efektem uzyskania wyższych temperatur powietrza w nocy była niższa wilgotność względna powietrza. Okresowe ograniczenie wietrzenia w ciągu dnia umożliwiło dłuższe utrzymanie optymalnej wilgotności powietrza. W tunelu, w którym zainstalowano akumulator, w dłuższym okresie czasu utrzymywała się optymalna dla roślin wilgotność powietrza i wyraźnie krótszy był czas, w którym wilgotność była zbyt wysoka. n Prof. dr hab. Waldemar Treder Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Jest kierownikiem Pracowni Nawadniania w Zakładzie Agroinżynierii Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach. W pracy zawodowej zajmuje się m.in. nawadnianiem i fertygacją roślin ogrodniczych oraz uprawą pod osłonami truskawki i maliny. 24 Magazynowanie nadwyżek ciepła w uprawach pod osłonami 2015 Wzrost korzeni i aktywności mikrobiologicznej podczas podgrzewania podłoży uprawowych Dr hab. Lidia Sas-Paszt Profesor w Instytucie Ogrodnictwa w Skierniewicach Temperatura podłoża odgrywa istotną rolę w rozwoju roślin i warunkuje prawidłowy wzrost systemu korzeniowego. Obniżenie temperatury podłoża poniżej 10°C ogranicza wzrost systemu korzeniowego oraz efektywność pobierania makro– i mikroelementów z podłoża; zahamowany zostaje wzrost roślin i zawiązywanie owoców. Podgrzewanie strefy korzeniowej roślin pomidora i ogórka zwiększa ich wzrost i plonowanie w porównaniu do roślin rosnących na podłożach nieogrzewanych. Badania w tym zakresie prowadzone są w Instytucie Ogrodnictwa w ramach projektu HortiEnergia pt. „Opracowanie innowacyjnych technologii magazynowania energii w produkcyjnych tunelach foliowych” (2010–15). Doświadczenia obejmują wpływ podgrzewania podłoży na wzrost korzeni i aktywność mikrobiologiczną rizosfery roślin pomidora odmiany Tamaris i ogórka odmiany Melen, rosnących w dwóch rodzajach podłoży (włókno kokosowe, torf), w dwóch systemach uprawy (maty, cylindry) przy trzech poziomach temperatury: poniżej 17°C, 17–20°C i 25–30°C. Wzrost korzeni oraz liczebność mikroorganizmów rizosferowych zmieniały się istotnie w zależności od temperatury i rodzaju podłoża. Wyższe temperatury podłoży (17–20°C i 25–30°C) Liczebność populacji bakterii Pseudomonas fluorescens izolowanych z rizosfery ogórka odmiany Melen rosnących w podłożu torfowym w zależności od stopnia ogrzewania wpłynęły korzystnie na aktywność mikrobiologiczną w rizosferze ogórka i pomidora, m.in. zwiększały wielkość populacji pożytecznych bakterii a ograniczały populację grzybów. Większa zawartość materii organicznej w torfie (76,2%) niż we włóknie kokosowym (55,2%), wpłynęła na zwiększenie liczebności pożytecznych mikroorganizmów glebowych. Cechy wzrostu korzeni roślin pomidora rosnących w temperaturze 17°C były wyższe od parametrów wzrostu korzeni roślin rosnących na ogrzewanych podłożach. Odmiennie w uprawie ogórka – podgrzewanie podłoży, szczególnie torfowego, wpłynęło na zwiększenie cech wzrostu korzeni. Podgrzewanie podłoży miało korzystny wpływ na liczebność bakterii w rizosferze roślin ogórka i pomidora, co poprawiło stan zaopatrzenia roślin w wodę i składniki mineralne oraz zwiększyło wzrost wegetatywny i plonowanie tych gatunków roślin. Rośliny pomidora, rosnące w cylindrach wypełnionych włóknem kokosowym i na matach z torfem, plonowały najlepiej przy temperaturze 25°C. Podobnie największym plonowaniem charakteryzowały się rośliny ogórka rosnące w cylindrach wypełnionych włóknem kokosowym przy trzecim poziomie podgrzewania podłoży. Badania szklarniowe nad wpływem temperatury, rodzaju podłoża i systemu uprawy na wzrost i plonowanie roślin pomidora i ogórka są kontynuowane, ze szczególnym uwzględnieniem wzrostu korzeni i mikrobiologii podłoży. Pozwoli to na opracowanie nowych, ulepszonych i ekonomicznie opłacalnych technologii uprawy tych gatunków roślin warzywnych pod osłonami. n Dr hab. Lidia Sas-Paszt Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Jest profesorem Instytutu Ogrodnictwa, kierownikiem Pracowni Rizosfery w Zakładzie Mikrobiologii. Prowadzi badania nad rolą korzeni i rizosfery we wzroście i plonowaniu roślin sadowniczych. Badania obejmują rozwój zrównoważonych metod uprawy i nawożenia roślin sadowniczych z wykorzystaniem pożytecznych mikroorganizmów glebowych. 25 2015 Magazynowanie nadwyżek ciepła w uprawach pod osłonami Fotowoltaika w uprawach pod osłonami Dr hab. inż. Hubert Latała Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Fotowoltaika to dziedzina określająca proces zmiany promieniowania słonecznego na energię elektryczną w ogniwach wykonanych najczęściej z krzemu poli– lub monokrystalicznego. Efektywność tych ogniw określa się na poziomie 16%. Jednak biorąc pod uwagę warunki świetlne w ciągu całego roku, średnia sprawność, poparta doświadczeniami prowadzonymi na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie, kształtuje się na poziomie ok. 10%. Na rynku dostępne są również inne fotoogniwa oparte na technice bezkrzemowej, jednak ich wydajność jest niższa. Potrzeby energetyczne zazwyczaj nie są współbieżne z dostępem energii elektrycznej pochodzącej z fotowoltaiki. Okresowy niedobór, jak również brak przewidywalności zmienności dostępnej energii elektrycznej pochodzącej z promieniowania słonecznego, ogranicza pokrycie potrzeb do poziomu 30%. Stosując słoneczne systemy magazynowania energii elektrycznej można to pokrycie zwiększyć dwukrotnie. Natomiast barierą ograniczającą taką technologię jest wysoki koszt systemów magazynowania energii. Rozwiązaniem tego problemu zajął się zespół pracowników Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie i Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach w ramach konsorcjum realizującego projekt operacyjny „Innowacyjna Gospodarka”. Zaprojektowano i wykonano system składający się z paneli fotowoltaicznych i akumulatora przemiany fazowej. Idea działania tego systemu polega na wytworzeniu energii elektrycznej w ciągu dnia przy pomocy paneli fotowoltaicznych (PV). Energia ta zasila grzałki ogrzewające czynnik grzewczy w akumulatorze przemiany fazowej (PCM – Phase Change Material). Podgrzewanie odbywa się dwuetapowo: I etap to ogrzewanie ciała stałego; II etap to moment topienia i podnoszenia temperatury płynu. W drugim etapie zachodzi proces wymagający dostarczenia ciepła, ale niepodnoszący temperatury czynnika akumulującego – jest to ciepło utajone (topnienia). Wartość tego ciepła na jednostkę masy materiału użytego do akumulacji jest zazwyczaj kilkadziesiąt razy większa w porównaniu do ciepła właściwego. Nocą ciepło z akumulatora PCM oddawane jest do wnętrza obiektu z roślinami za pomocą strumienia powietrza krążącego w układzie wnętrze tunelu (chłodne) – akumulator (ciepłe) – wnętrze tunelu. Efekt obioru ciepła z akumulatora PCM z wykorzystaniem procesu przemiany fazowej jest znacząco lepszy w porównaniu do zwykłego magazynowania opartego na podgrzewaniu i ochładzaniu czynnika akumulującego. Wytworzoną energię elektryczną w ciągu dnia w panelach fotowoltaicznych najprościej jest zamienić na ciepło i zmagazynować. n Miesięczna ilość wyprodukowanej energii elektrycznej na 1 kWp zainstalowanej mocy i średnio w roku dla elektrowni fotowoltaicznej o mocy 13,5 kWp. Dr hab. inż. Hubert Latała Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Absolwent Akademii Rolniczej (obecnie Uniwersytet Rolniczy) w Krakowie. Od początku pracy na Uniwersytecie naukowo związany z zagadnieniami energetycznymi w uprawach pod osłonami (wspomaganie ogrzewania obiektów za pomocą kolektorów słonecznych, pomp ciepła, fotowoltaiki). Obecnie ksierownik Zakładu Infrastruktury Technicznej i Ekoenergetyki. 26 2015 Technika w ogrodnictwie Ciągnik w uprawie warzyw Dr inż. Tomasz Żelaziński Wydział Inżynierii Produkcji SGGW w Warszawie Ciągniki do warzyw musi cechować wyjątkowa uniwersalność i funkcjonalność, która umożliwi łatwe ich wykorzystanie do różnych prac. Czy wybór takiego ciągnika jest zadaniem prostym? Przyjrzyjmy się bliżej cechom maszyn wykorzystywanych w uprawie warzyw. Ciągniki stosowane warzywnictwie muszą mieć możliwość szybkiego dostosowywania do aktualnych potrzeb wynikających z uwarunkowań technologicznych (rozstaw międzyrzędzi, wysokość roślin, stan ich rozkrzewienia), warunków na polu (np. duża wilgotność gleby) oraz potrzeb wewnętrznych gospodarstwa. Na ogólne cechy uniwersalnych ciągników znajdujących zastosowanie w warzywnictwie składają się takie parametry jak: ograniczona masa i wymiary zewnętrzne, mały promień skrętu, szeroki i prosty w obsłudze zakres regulacji rozstawu kół, duży prześwit, odpowiednie koła itp. Pracę ułatwi też kabina, która powinna być możliwie nisko usytuowana i zapewniać dobrą widoczność na wszystkie strony, a w szczególności na koła prowadzące. Takie wymogi wystarczą, aby sprawnie poruszać się w międzyrzędziach, ograniczając przy tym niszczenie pędów roślin oraz przenoszenie infekcji z ewentualnych ognisk chorobowych. Poza cechami ogólnymi ciągniki wykorzystywane w warzywnictwie muszą mieć możliwości zoptymalizowania szerokiego zakresu prac. We współczesnych maszynach znajdziemy zatem wiele nowoczesnych rozwiązań i innowacji, które uproszczą pracę i skrócą jej czas, redukując tym samym nakłady finansowe. Wśród stosowanych dziś rozwiązań znajdziemy układy z nowoczesnymi i oszczędnymi jednostkami napędowymi, wyjątkowo precyzyjnymi przekładniami biegów z dużym zakresem możliwości regulacyjnych prędkości jazdy (skrzynie automatyczne, hydrostatyczne), z zaawansowanymi układami jezdnymi, skomplikowanymi układami hydrauliki i pneumatyki oraz powszechną w tych wszystkich układach elektroniką. Coraz częściej stosowane są również układy automatycznego sterowania ciągnikiem, szczególnie przydatne w uprawach międzyrzędowych. Biorąc to wszystko pod uwagę, dobór optymalnego ciągnika do upraw warzywniczych może nie być łatwym zadaniem. Jest jednak pewien uniwersalny wyznacznik, jakim możemy się kierować – jest nim czas pracy. Aspekt ten nabiera szczególnego znaczenia w uprawach warzyw, gdzie plony nierzadko muszą być zebrane dosłownie na określoną godzinę, gdzie ciągle liczy się praca wielu ludzkich rąk, gdzie wymagana jest zwykle wysoka jakość. n Dr inż. Tomasz Żelaziński Wydział Inżynierii Produkcji SGGW w Warszawie Absolwent Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Obecnie adiunkt na Wydziale Inżynierii Produkcji. Zainteresowania naukowe to ogólnie pojęta budowa i eksploatacja maszyn i urządzeń stosowanych w produkcji rolniczej oraz zagadnienia z przetwórstwa spożywczego. Autor wielu prac naukowych z zakresu przetwórstwa surowców roślinnych oraz artykułów popularnonaukowych z zakresu techniki rolniczej. 27 2015 Technika w ogrodnictwie Nowoczesne metody mechanicznego zwalczania chwastów Dr hab. inż. Zbigniew Kowalczyk Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Mechaniczne metody likwidacji zachwaszczenia zostały wyparte przez metody chemiczne, które charakteryzują się na ogół większą skutecznością, łatwiejszym stosowaniem, a często są również bardziej ekonomiczne. Rozwój narzędzi służących do mechanicznego zwalczania chwastów dotyczy głównie modernizacji poszczególnych zespołów roboczych, rozmieszczenia tych zespołów oraz możliwości szerszego zastosowania poprzez wykorzystanie np. dozowników do nawożenie pogłównego lub zbiorników i aplikatorów do nawadniania. Aktualne tendencje w zakresie technologii i maszyn służących do zwalczania chwastów to: • wykorzystanie precyzyjnego sterowania (DGPS) ruchem ciągnika oraz pracą narzędzi, • zastosowanie wizyjnych rejestratorów oraz metod sztucznej inteligencji w procesie rozpoznawania obrazu, • stosowanie metod termicznych, a więc ekstremalnych temperatur (zarówno niskich, jak i wysokich). Zastosowanie systemu DGPS umożliwia precyzyjniejszą pracę narzędzi, co z kolei pozwala na pracę zespołów roboczych pielnika bliżej roślin uprawnych a jednocześnie zwalczanie chwastów nie tylko w międzyrzędziach, ale także w rzędach. W tym celu już siew albo sadzenie rośliny uprawnej odbywa się z wykorzystaniem techniki DGPS, dzięki czemu element roboczy pielnika ma możliwość precyzyjnej pracy zarówno w międzyrzędziach, jak i w rzędach pomiędzy roślinami uprawnymi. Pracą elementów roboczych pielnika steruje komputer pokładowy ciągnika, który przekazuje odpowiednie impulsy na podstawie wskazań systemu DGPS. Zastosowanie rejestracji wizyjnej oraz metod sztucznej inteligencji pozwala na podstawie obrazów z kilku kamer sterować pracą zespołów roboczych pielnika i ruchem cią- Agrorobot usuwający chwasty (źródło: www.ogrodinfo.pl) gnika rolniczego. Uzyskiwane obrazy są rozpoznawane dzięki oprogramowaniu komputera, co z kolei pozwala m.in. wybiórczo traktować poszczególne rośliny, rozróżniając rośliny uprawne od chwastów. Jednym z kryteriów podziału pielników jest miejsce pracy i według tego kryterium pielniki dzieli się na usuwające chwasty w międzyrzędziach i w rzędach roślin uprawnych. Innym kryterium podziału jest napęd elementów roboczych, według którego pielniki można podzielić na bierne oraz aktywne. Coraz częściej napęd elementów roboczych pielników pochodzi nie z WOM-u ciągnika tylko z silników hydraulicznych. Oprócz stosowania elementów mechanicznych trwają prace nad wykorzystaniem sprężonego powietrza do niszczenie chwastów. Mechaniczne metody zwalczania chwastów są szczególnie polecane i cieszą się zainteresowaniem producentów w gospodarstwach prowadzących produkcję ekologiczną. n Dr hab. inż. Zbigniew Kowalczyk Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Od blisko 20 lat pracownik naukowy Wydziału Inżynierii Produkcji i Energetyki. Zajmuje się ekonomicznymi aspektami inżynierii produkcji ogrodniczej. 28 Formuła ekstra jakości Timac Agro Polska sp. z o.o. • Niepruszewo, ul. Kasztanowa 4 • 64-320 Buk Tel: 61 899 44 20 • Fax: 61 899 44 23 • www.timacagro.pl nowa substancja aktywna nowy mechanizm działania – w roślinie działa systemicznie – dwukierunkowo – zwalcza nawet trudne szkodniki, np. bawełnice, miodówki – spełnia wymogi Integrowanej Ochrony Weź szkodniki w dwa ognie Ze środków ochrony roślin należy korzystać z zachowaniem bezpieczeństwa. Przed każdym użyciem przeczytaj informacje zamieszczone w etykiecie i informacje dotyczące produktu. Zwróć uwagę na zwroty wskazujące na rodzaj zagrożenia oraz przestrzegaj zalecanych środków bezpieczeństwa. Bayer CropScience, Al. Jerozolimskie 158, 02-326 Warszawa, tel. 22 572 36 12, fax 22 572 36 03