Peregrinari necesse est? O teorii podróżowania w Rzeczpospolitej

mgr Katarzyna Bożeńska
Zakład Studiów nad Renesansem
Instytut Filologii Klasycznej
Wydział Polonistyki UW
Peregrinari necesse est?
O teorii podróżowania w Rzeczpospolitej w I połowie XVII wieku.
Podróż, wędrówka, droga to jedne z popularniejszych słów-kluczy towarzyszących
nowościom na rynku książki naukowej ostatnich lat. Podróż okazuje się szerokim polem
badawczym coraz częściej eksplorowanym w ramach różnych dyscyplin nauk
humanistycznych i społecznych, również w odniesieniu do epok dawnych. O ile podróż jako
zjawisko literackie zainteresowaniem badaczy cieszy się od dawna, dotychczasowe badania
nad staropolską teorią podróżowania skupiały się głównie na analizie różnego rodzaju
instrukcji rodzicielskich, za osobny jej filar, również wart uwagi, uznać należałoby natomiast
zróżnicowaną genologicznie literaturę apodemiczną.
Rozwijająca się od lat siedemdziesiątych XVI wieku w środowisku akademickim
Szwajcarii i Niemiec metodycznie opracowana sztuka podróżowania (ars apodemica), zbiór
rad i wskazówek, jak podróżować w czasach, gdy podróż poznawcza staje się swego rodzaju
normą kulturową w procesie edukacji określonych grup społecznych1, w kolejnym stuleciu
coraz większą popularnością cieszy się już w różnych kręgach w całej Europie. Zwycięska
wśród innych synonimicznych określeń wędrówki, peregrinatio definiowana jest wówczas z
jednej strony w obszernych traktatach, komentarzach do dzieł literackich i listach pisanych
przez pedagogów, filozofów, lekarzy, profesorów i preceptorów studentów pobierających
nauki za granicą, z drugiej strony swe własne orationes, w tym również, wśród innych
tematów, o pożytkach płynących z peregrynacji, wygłaszają publicznie, już na zakończenie
nauki, sami studenci.
Ars apodemica kręgu słowiańskiego stanowi jednak wciąż jeszcze ziemię nieznaną. Z
jednej strony, słynny zbiór norymberski De arte peregrinandi z 1591 roku odnotowywany
bywa przez polskich badaczy jako „zbiór wypowiedzi różnych autorów na temat podróży”, ze
wskazaniem – „z naszego terenu” i uwagą – „wydany w Krakowie w 1491 roku”2. Z drugiej
strony, zgodnie z radykalnym stanowiskiem historyków wychowania, pomimo dużej
popularności podróży jako formy edukacji, „nie wypracowano w okresie staropolskim żadnego
jednolitego programu wychowawczego, najlepszej trasy podróży czy też zakresu wiedzy, którą
należałoby zdobyć podczas peregrynacji. Nie powstały również polskie podręczniki, mające
uczyć jak podróżować. Pisywano wprawdzie utwory poświęcone zagadnieniom podróżowania,
ale nie miały one szerszego oddźwięku”3.
Jak podkreśla Roman Krzywy, „poszukiwanie charakterystycznych dla danej formacji
kulturowej predylekcji co do wyboru elementów świata zewnętrznego, które podróżnik
1
Por. W. Tygielski, Na cóż te koszta i trudy? W jakim celu w XVII wieku wysyłano młodzież szlachecką na
zagraniczne studia?, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” L 2006, s. 141-156.
2
H. Dziechcińska, O staropolskich dziennikach podróży, Warszawa 1991, s.12.
3
D. Żołądź, Ideały edukacyjne doby staropolskiej. Stanowe modele i potrzeby edukacyjne szesnastego i
siedemnastego wieku, Warszawa 1990, s.67-68.
zauważa czy nawet które wyłuskuje z całokształtu zjawisk, by je następnie zamieścić w relacji,
wydaje się zamierzeniem nie pozbawionym racji bytu”4, pytanie o zależność zawartości relacji
z podróży od wyobrażeń, jakie generować mogła ówczesna ars apodemica, pozostaje jednak
wciąż jeszcze otwarte. Przy znikomości odniesień do literatury apodemicznej w polskich
studiach nad podróżą wieków dawnych, na tym większą uwagę zasługuje wskazanie
poradników podróżowania mieszczących się w ramach „literatury pedagogicznej,
towarzyszącej renesansowej modzie na podróże” w studium genologicznym Romana
Krzywego (2001) oraz uwzględnienie teorii apodemicznej jako «instruktażowej literatury
poświęconej podróżom» wśród źródeł analizowanych w studium Adama Kucharskiego
Theatrum peregrinandi. Poznawcze aspekty staropolskich podróży w epoce późnego baroku
(2013), obok relacji z podróży oraz instrukcji rodzicielskich. Interesujące uwagi na temat
podobieństwa instrukcji Jakuba Sobieskiego dla synów wyruszających w roku 1646 w podróż
po Europie Zachodniej do szeroko pojętej europejskiej teorii podróżowania, w tym szczególnie
zaleceń podróżniczych Franciszka Bacona, we Wstępie do edycji Diariusza drogi Sebastiana
Gawareckiego (2013) odnotował jego wydawca, Marek Kunicki-Goldfinger. Podczas gdy za
żywy trend wydawniczy uznać można przygotowywane w różnych ośrodkach edycje krytyczne
kolejnych diariuszy i pamiętników z podróży, spoczywająca w archiwach bibliotecznych,
głównie łacińskojęzyczna, literatura apodemiczna dostępna pozostaje jak dotąd jedynie
wąskiemu gronu specjalistów. Istotny wyjątek stanowi tutaj Breviarium apodemicum Samuela
Zwickera, niewielki poradnik podróżowania wydany w Gdańsku w roku 1638, opracowany
częściowo przez Romana Dzięgielewskiego na łamach „Libri Gedanenses” (2001-2002),
dołączony następnie przez badacza (w formie aneksu) do najnowszej polskiej pracy
monograficznej podejmującej temat podróży wieków dawnych, w tym pierwszej poświęconej
w całości apodemice, Przygotowanie młodzieży do podróży akademickiej w XVI-XVIII wieku.
Na przykładzie traktatów apodemicznych, w szczególności Brewiarza apodemicznego
gdańszczanina Samuela Zwickera (2015).
Ars apodemica jako przedmiot badań to nie tyle analiza podróży jako realnego
doświadczenia drogi, co pewnej jej wizji kulturowej. Opracowane z zamysłem wskazania tego,
co w różnorodności doświadczanych w drodze zjawisk warte uwagi, oglądu i zapisu, praecepta
de arte apodemica ukazują swego rodzaju kliszę podróży idealnej, odbijającą wzorce i normy
dotyczące ruchliwości społecznej oraz refleksję filozoficzno-pedagogiczną swoich czasów.
Utrwalone tam definicje peregrynacji, przegląd towarzyszących jej celów i sposobów realizacji
oraz argumentacja na rzecz płynących z niej pożytków odsłaniają wiązane wówczas z
podróżowaniem sensy i wyobrażenia oraz jego miejsce w „świadomości społecznej”5. Jedną z
ciekawszych odpowiedzi na pytanie o użyteczność peregrynacji (peregrinari necesse) jest ta
budowana w oparciu o symbolikę koralu, już od starożytności uważanego za magiczny rosnący
kamień, w sposób niezwykły łączący świat roślin i minerałów, dla XVI- i XVII-wiecznych
alchemików – symbol kamienia filozoficznego, a w literaturze apodemicznej tych wieków –
podstawowy symbol dojrzewania poprzez doświadczenie podróży.
4
R. Krzywy, Od hodoeporikonu do eposu peregrynackiego. Studium z historii form literackich, Warszawa 2001,
s. 7. s. 134.
5
Por. J. Abramowska, Peregrynacja [w:] tejże, Powtórzenia i wybory: studia z tematologii i poetyki historycznej,
Poznań 1995, s. 294-295; H. Dziechcińska, Podróż – jej miejsce w świadomości społecznej, „Odrodzenie i
Reformacja w Polsce”, 1988 (XXXIII), s. 27-51.