Vademecum - Prawne i społeczno-gospodarcze uwarunkowania

VADEMECUM
Prawne i społeczno-gospodarcze
uwarunkowania ochrony przyrody
na obszarach NATURA 2000
Mieszkam na terenie chronionym prawa i obowiązki
Zdzisław Cichocki, Jolanta Dobiesz,
Małgorzata Hajto, Agnieszka Kuśmierz
Warszawa 2013
2
Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
3
Zespół autorski
Zdzisław Cichocki, Małgorzata Hajto, Agnieszka Kuśmierz
– Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy
Jolanta Dobiesz – Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
Opracowanie mapy
Małgorzata Bidłasik
Opracowanie graficzne
Agata Trojanowska
Fotografie
………..
Opracowanie edytorskie
……..
Sfinansowane ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej
Copyright by Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
ISBN 978-83-7583-445-1
Wydawca
…………
Przygotowanie do druku i druk
…………..
4
SPIS TREŚCI
1.
WPROWADZENIE ................................................................................................................ 7
2.
SYSTEMY OCHRONY PRZYRODY W POLSCE........................................................... 9
1.1 Europejski i krajowy system ochrony przyrody
– wzajemne relacje i różnice...................................................................................10
1.2 Prawne podstawy tworzenia i funkcjonowania obszarów NATURA 2000
– akty prawa Unii Europejskiej (dyrektywy i konwencje)........................... 22
1.3 Obszary Natura 2000 w aktach prawa krajowego.
Warunki gospodarowania..................................................................................... 43
1.4 Planowanie ochrony na obszarach Natura 2000........................................... 53
3.
OCHRONA PRZYRODY W STRATEGICZNYM PLANOWANIU
SPOŁECZNO-GOSPODARCZYM I PRZESTRZENNYM........................................ 63
1.5 Rodzaje dokumentów strategicznego planowania..................................... 66
1.6 Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko...................................... 72
1.7 Ocena oddziaływania przedsięwzięć na obszary Natura 2000................ 76
1.8 Udział społeczeństwa w postępowaniu w sprawie ocen
oddziaływania na środowisko ............................................................................ 88
4.
MOŻLIWOŚCI KORZYSTANIA ZE ŚRODKÓW PRZEZNACZONYCH
DO WSPIERANIA PROEKOLOGICZNEJ GOSPODARKI NA TERENACH
CHRONIONYCH, DOSTĘPNYCH DLA LOKALNEJ SPOŁECZNOŚCI
W RAMACH PROW I INNYCH FUNDUSZY............................................................... 93
1.9 Obecna Wspólna Polityka Rolna a gospodarka proekologiczna............. 94
1.10 Płatności bezpośrednie.......................................................................................... 94
1.11 Płatności ONW........................................................................................................... 96
1.12 Płatności rolnośrodowiskowe.............................................................................. 96
1.13 Wspólna Polityka Rolna po 2013 r. a działania proekologiczne............. 122
5
UŻYWANE SKRÓTY I AKRONIMY
ARR – Agencja Rynku Rolnego
Dyrektywa Siedliskowa – Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w
sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory
Dyrektywa Ptasia – Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z
dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa
Dyrektywa OOŚ – Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/UE z dnia
13 grudnia 2011 r. w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko
Dyrektywa SOOŚ – Dyrektywa 2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z
dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów
na środowisko
Dyrektywa Wodna – Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z
dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej
KE – Komisja Europejska
KSOCh – krajowy system obszarów chronionych (parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty, obszary chronionego krajobrazu)
OChK – obszar chronionego krajobrazu
ONW – obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania
OOŚ – ocena oddziaływania na środowisko
PO – plan ochrony
Prognoza albo prognoza OOŚ – prognoza oddziaływania na środowisko
PZO – plan zadań ochronnych, dokument sporządzany dla każdego z obszarów
Natura 2000
PUL – plan urządzana lasu
Raport OOŚ – raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko
Strategiczna OOŚ – strategiczna ocena oddziaływania na środowisko
UOP – Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. 2004 nr 92,
poz. 880 z późn. zm.).
UPZP – Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jednolity Dz. U. 2012 nr 0 poz. 647 z późn. zm. )
Ustawa OOŚ – Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o
środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o
ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008 nr 199 poz. 1227 z późn. zm.)
6
7
1. WPROWADZENIE
Vademecum stanowi element projektu zatytułowanego: „Mieszkam na terenie
chronionym – prawa i obowiązki”. Projekt ten realizowany jest w ramach Programu
Infrastruktura i Środowisko, działanie 5.4 priorytetu V, współfinansowanego przez
Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Podmiotem wykonującym projekt jest Wydział Rolnictwa i Biologii Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Zasięg terytorialny Projektu obejmuje niżej
wymienione obszary chronionej przyrody w północno-wschodniej części Polski:
• Obszary Natura 2000
✓ PLB 280015 Ostoja Warmińska
✓ PLH 280009 Bieńkowo
✓ PLB 280004 Jezioro Oświn i okolice
✓ PLH 280040 Kaszuny;
• Obszary chronionego krajobrazu
✓ Wzniesień Górowskich
✓ Rzeki Banówki
✓ Doliny Dolnej Łyny.
Przedmiotem treści Vademecum jest wskazanie sposobów ochrony przyrody w warunkach gospodarowania na obszarach chronionych, ze szczególnym
uwzględnieniem nowej formy obszarowej ochrony przyrody, jaką jest europejska
sieć obszarów Natura 2000. W Vademecum przedstawione zostały więc przede
wszystkim wybrane regulacje prawne, mające istotny wpływ na działalność gospodarczą, w tym określoną w różnych dokumentach dotyczących szeroko rozumianego rozwoju społeczno-gospodarczego i w zakresie zagospodarowania terenów.
Vademecum adresowane jest do lokalnych społeczności – mieszkańców obszarów chronionych, władz samorządowych gmin oraz wszelkich podmiotów prowadzących działalność gospodarczą w zasięgu obszarów chronionych – zarówno
uspołecznionych (np. Lasy Państwowe), jak i sektora prywatnego (rolnicy, przedsiębiorcy, inwestorzy). Ma też Vademecum charakter opracowania o funkcji edukacyjnej i będzie wykorzystywane jako materiał pomocniczy w planowanych szkoleniach w ramach realizacji całego Projektu.
8
9
2. SYSTEMY OCHRONY PRZYRODY W POLSCE
1.1. Europejski i krajowy system ochrony przyrody – wzajemne relacje i różnice
Na terytorium Rzeczypospolitej Polski (RP) obowiązują dwa odrębne systemy
prawnej ochrony przyrody – europejski i krajowy. Oba te systemy są niezależne i
niepowiązane hierarchicznie, pomimo że zostały ujęte razem w jednym przepisie
(jako jedna z form ochrony) – w art. 6 podstawowego aktu prawnego dotyczącego
ochrony przyrody, jakim jest ustawa o ochronie przyrody. Europejski system obszarów chronionej przyrody, na który składają się m.in. obszary Natura 2000, został
wdrożony przez RP jako realizacja zobowiązań (zobowiązań wspólnotowych) wynikających z odpowiednich dyrektyw Unii Europejskiej (omówionych dalej w rozdz.
2.2.).
Na krajowy obszarowy system ochrony przyrody (KSOCH) składają się – kolejno
wymienione w przytoczonym art. 6 UOP formy (ust. 1):
✓✓ park narodowy (pkt 1),
✓✓ rezerwat przyrody (pkt 2),
✓✓ park krajobrazowy (pkt 3),
✓✓ obszar chronionego krajobrazu (w skr. OChK – pkt 4),
✓✓ użytek ekologiczny (pkt 8),
✓✓ zespół przyrodniczo-krajobrazowy (pkt 9).
Poszczególne ww. elementy systemu mają generalnie układ hierarchiczny, wynikający przede wszystkim z rygorów ochronnych. Niezależnie od obszarowych
krajowych form ochrony przyrody, omawiany art. 6 wskazuje także do ochrony takie obiekty, jak:
✓✓ stanowiska dokumentacyjne (pkt 7- np. interesujące odsłonięcia skalne,
profile glebowe itp.),
✓✓ pomniki przyrody (zarówno obiekty przyrody ożywionej, jak i nieożywionej,
np. skałki - pkt 6),
✓✓ gatunki roślin, grzybów i zwierząt (ochrona gatunkowa – pkt 10).
Ustawa przewiduje także – w ust. 2 omawianego artykułu – możliwość wyznaczania (na drodze porozumienia z sąsiednimi państwami) do wspólnej (transgranicznej) ochrony obszary cenne przyrodniczo przecięte granicą państwową. Zwraca uwagę fakt pominięcia w art. 6 UOP – jako przedmiotu ochrony – siedlisk przyrodniczych. O tych obiektach przyrodniczych mówi się dopiero w art. 26, a więc w
części ustawy dotyczącej sieci obszarów Natura 2000. Zapis tego artykułu zobo10
wiązuje też ministra środowiska do wydania rozporządzenia, w którym mają być
określone typy siedlisk przyrodniczych wskazanych do ochrony w formie obszarów
Natura 2000, jako że są przedmiotem zainteresowania Wspólnoty. Cenne siedliska
przyrodnicze w Polsce są zatem chronione w ramach europejskiego systemu obszarów chronionej przyrody, tj. sieci obszarów Natura 2000.
Inaczej jest z gatunkami zwierząt i roślin. Cenne, rzadkie lub zagrożone wyginięciem gatunki są chronione również poza obszarami Natura 2000 i niezależnie
od ochrony gatunkowej ustalonej w Dyrektywie Siedliskowej – w ramach ochrony gatunkowej stanowiącej część krajowego systemu ochrony przyrody. Gatunki
zwierząt, roślin, a także grzybów objęte tym krajowym systemem są wskazane w
odpowiednich rozporządzeniach ministra środowiska wydawanych – jako akty wykonawcze – na mocy art. 48 (rośliny)1, 49 (zwierzęta)2 i 50 (grzyby)3 ustawy o ochronie przyrody. Zatem w odniesieniu do gatunków mamy tu (w stosunku do wielu
z nich) nakładanie się obu systemów ochrony – krajowego i europejskiego, przy
czym w obu systemach ochrona gatunków nie odnosi się wyłącznie do osobników lub populacji, ale także do ich siedlisk. W krajowym systemie ochrony gatunkowej przewiduje się też (dla stanowisk niektórych gatunków) wyznaczenie strefy
ochronnej, czego nie ma w przypadku ochrony w ramach systemu obszarów Natura 2000. Gatunki te, wraz z określeniem wymaganego zasięgu strefy, określone
zostały w zał. nr 5 do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 października
2011 r. w sprawie gatunkowej ochrony zwierząt (Dz. U. 2011 nr 237 poz. 1419).
Nakładanie się obszarowych form ochrony przyrody
Nakładanie się obu form ochrony przyrody – krajowego i europejskiego - może
mieć miejsce także w przypadku obszarowych form ochrony; system obszarów Natura 2000 w wielu miejscach krzyżuje się i nakłada na przestrzenny układ krajowego systemu obszarów chronionych (KSOCh). Możliwość taka wynika z zapisu art.
25 ust. 2 UOP, który mówi że obszar Natura 2000 może obejmować całość lub część
obszarów i obiektów objętych formami ochrony przyrody wymienionymi w art. 6
ust. 1 pkt 1-4 i 6-9. Na terenach, gdzie dany obszar Natura 2000 pokrywa się z określonym obszarem systemu krajowego (parkiem narodowym, rezerwatem, parkiem
1 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej
roślin (Dz. U. 2012 nr 0 poz. 81)
2 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. 2011 nr 237 poz. 1419)
3 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. 2004 nr 168 poz. 1765)
11
12
13
Ryc. 1. Nakładanie się form ochrony przyrody
krajobrazowym, czy też obszarem chronionego krajobrazu), obowiązują rygory
ochronne obu tych systemów ochrony. Nie powinno być przy tym sprzeczności,
jako że rygory takie są odmiennie formułowane. Ta odmienność decyduje o różnicach pomiędzy omawianymi systemami ochrony przyrody; przede wszystkim na
obszarach systemu krajowego ochronę określa się w formie zakazów dotyczących
różnych form działalności, zachowań i zagospodarowania terenów, obowiązujących na całym obszarze wskazanym do ochrony (np. OChK), podczas gdy na obszarach Natura 2000 rygory ochronne odnoszą się do poszczególnych przedmiotów
ochrony – ściśle określonych dla danego obszaru Natura 2000. Nie wymienia się
więc „zakazanych” form działalności na takim obszarze; mogą być tam prowadzone różne aktywności gospodarcze, pod warunkiem, że nie pogorszą stanu siedlisk
przyrodniczych bądź gatunków i ich siedlisk stanowiących przedmioty ochrony danego obszaru Natura 2000. Nie trudno też zauważyć, że zakazy obowiązujące na
określonym obszarze krajowego systemu ochrony, ograniczające działalność gospodarczą, z reguły sprzyjają ochronie przedmiotów obszarów Natura 2000. Można
więc w takich przypadkach mówić o synergicznym oddziaływaniu ochronnym (w
miejscach pokrywania się dwóch systemów ochrony). Jednak nie zawsze można
mówić o zgodności działań ochronnych w obrębie pojedynczego obszaru Natura
2000. Przykładowo terminy wymaganego koszenia łąki mogą być różne dla różnych chronionych gatunków (rośliny, motyla czy ptaka). Wówczas należy podjąć
decyzję w planie ochronnym obszaru kierując się znaczeniem danego przedmiotu
ochrony.
Różnice w regulacjach pomiędzy systemami ochrony przyrody – krajowym i
europejskim
Zakazy, jakie powinny lub mogą być wprowadzone na danym obszarze chronionym systemu krajowego zostały określone w odpowiednich przepisach ustawy
o ochronie przyrody – odpowiednio w art. 15 ust. 1 dla parków narodowych i rezerwatów przyrody, w art. 17 ust. 1 dla parków krajobrazowych, w art. 24 dla obszarów
chronionego krajobrazu, oraz w art. 45 ust. 1 dla pomników przyrody, stanowisk
dokumentacyjnych lub zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Odnośnie parków
narodowych i rezerwatów przyrody wszystkie zakazy zapisane w ustawie są obowiązujące na wszystkich obszarach objętych tymi formami ochrony przyrody, przy
czym określone zostały (w ustawie) sytuacje oraz działania, których te zakazy nie
dotyczą (a więc odstępstwa od przestrzegania zakazów) ujęte w art. 15 ust. 2, 3 i 4
– z określeniem jednak warunków na jakich odstępstwa te mogą być zastosowane.
Dla pozostałych obszarowych form ochrony przyrody ustawa określa zestaw
zakazów, które mogą być ustanowione dla konkretnego obszaru chronionego.
Wśród tych zakazów oczywiście nie wymieniono takich, które obowiązują wszędzie (w całym kraju), także poza obszarami objętymi ochroną, przykładowo:
✓✓ zakaz wprowadzania do środowiska gatunków obcych (art. 120),
✓✓ zakaz wypalania łąk, pastwisk, nieużytków itd. (art. 124).
W zależności od charakteru danego obszaru – jego walorów przyrodniczych
i krajobrazowych oraz cech gospodarczych – mogą być wprowadzone wszystkie
albo niektóre zakazy spośród wskazanych w ustawie. Przykładowo dla Obszaru
Chronionego Rzeki Banówki ustalono osiem zakazów spośród dziewięciu przewidzianych w ustawie dla takiej formy ochrony przyrody (tj. dla OChK) – art. 24 ust.
1 pkt 1-9 UOP. W § 1 ust. 1 pkt 1-8 Rozporządzenia Nr 33 Wojewody WarmińskoMazurskiego z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Banówki wymieniono zakazy:
✓✓ zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, legowisk i
innych schronień, miejsc rozrodu oraz tarlisk, złożonej ikry, z wyjątkiem
amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką,
✓✓ realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko
w rozumieniu przepisów prawa,
✓✓ likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, jeżeli nie wynikają one z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej i zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub
budowy, odbudowy, utrzymania, remontów lub naprawy urządzeń wodnych,
✓✓ wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i
bursztynu,
✓✓ wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z
wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwpowodziowym,
budową, odbudową, naprawą lub remontem urządzeń wodnych,
✓✓ dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż
ochrona przyrody lub zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych oraz racjonalna gospodarka wodna lub rybacka,
✓✓ likwidowania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy i obszarów
wodno-błotnych,
14
15
✓✓ lokalizowania obiektów budowlanych w pasie szerokości 100 m od linii
brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych, z wyjątkiem urządzeń
wodnych oraz obiektów służących prowadzeniu racjonalnej gospodarki
rolnej, leśnej lub rybackiej.
Pominięto więc tylko jeden zakaz zapisany w pkt 9 z art. 24 ust. 1 UOP a dotyczący lokalizacji obiektów budowlanych w pasie o szerokości 200 m od linii brzegów klifowych w pasie technicznym brzegu morskiego. Takiego obiektu środowiska na omawianym obszarze chronionym lub w jego bezpośrednim sąsiedztwie
bowiem nie ma.
Ustawa przewiduje także różne sytuacje, w których można odstąpić od niektórych ustalonych zakazów. Wymienia je w art. 24 ust. 2: wykonywanie zadań
na rzecz obronności kraju (pkt 1), prowadzenie akcji ratowniczych i działań związanych z bezpieczeństwem powszechnym (pkt 2) oraz realizację inwestycji celu
publicznego (pkt 3). Jeśli chodzi o zakaz realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (w rozumieniu ustawy OOŚ), to przedsięwzięcia takie będą mogły być zrealizowane na danym OChK, jeśli przeprowadzona
ocena oddziaływania na środowisko wykaże brak ich znaczącego oddziaływania
(ust. 3 z art. 24 UOP).
Obszary chronionego krajobrazu tworzy się ze względu na wyróżniający się
krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, atrakcyjność turystyczną i wypoczynkową lub też ze względu na funkcje łącznikowe, tj. korytarzy ekologicznych
(art. 23 ust. 1 UOP). Ochrona tych walorów – krajobrazowych, turystycznych, rekreacyjnych lub funkcji łącznikowych, polegać może nie tylko na wprowadzaniu
wcześniej omówionych odpowiednich zakazów i ich przestrzeganiu (m.in. przy
wydawaniu różnych decyzji administracyjnych). Oprócz tej ochrony biernej, dla
danego OChK określa się też (oprócz nazwy, położenia, zasięgu i sprawującego
nadzór) ustalenia w zakresie ochrony czynnej ekosystemów (art. 23 ust. 2 UOP).
Ustawa o ochronie przyrody, w odróżnieniu od „listy” możliwych zakazów, nie
wskazuje jednak zestawu (do wyboru) form takiej ochrony. Ustala się je indywidualnie, dla konkretnego OChK, w uchwale właściwego terytorialnie sejmiku wojewódzkiego. Działania o charakterze ochrony czynnej mogą być bardzo różne i
zależne są od szczególnych cech krajobrazu i walorów przyrodniczych poszczególnych OChK.
Dla wymienionego wcześniej przykładowego Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Banówki ustalono więc szereg działań ochrony czynnej odniesionych
do trzech głównych grup ekosystemów: leśnych, nieleśnych lądowych oraz wod-
nych. Te trzy typy ekosystemów mają bowiem na tym chronionym obszarze silną
reprezentację i wagę. Z ważniejszych ustaleń dotyczących ochrony czynnej ekosystemów leśnych wskazać można m.in.:
✓✓ pozostawianie drzew o charakterze pomnikowym, dziuplastym i obumarłych
(do ich całkowitego rozkładu),
✓✓ zwiększenie lesistości obszaru, zwłaszcza terenów porolnych o niewielkich
walorach produkcyjnych i przyrodniczych oraz w celu tworzenia zwartych
kompleksów leśnych o racjonalnej granicy rolno-leśnej lub tworzenia korytarzy ekologicznych dla migracji dużych ssaków,
✓✓ utrzymanie lub podwyższanie poziomów wód gruntowych na siedliskach
borów bagiennych, olsów i łęgów,
✓✓ budowa zbiorników małej retencji podwyższających różnorodność biologiczną lasów,
✓✓ zachowanie i utrzymanie w stanie zbliżonym do naturalnego śródleśnych cieków, mokradeł, torfowisk, wrzosowisk oraz muraw napiaskowych,
✓✓ usuwanie gatunków obcych,
✓✓ wnioskowanie do właściwych organów objęcia ochroną stwierdzonych stanowisk chronionych gatunków lub powierzchni cennych przyrodniczo,
✓✓ sporządzanie i wdrażanie programów reintrodukcji i restytucji gatunków
rzadkich i zagrożonych,
✓✓ wyposażenie lasów w systemy szlaków turystycznych i ścieżek edukacyjnych z odpowiednią infrastrukturą turystyczną i edukacyjną.
W ostatnim z wymienionych ustaleń ochronnych zapewne chodziło o „skanalizowanie” wykorzystania turystycznego i rekreacyjnego ekosystemów leśnych, a
więc – pośrednio – ich ochronę przed niekontrolowaną presją turystyczną. Jest to
więc ochrona czynna – pośrednio – poprzez właściwe gospodarowanie i zagospodarowanie terenów.
Na omawianym OChK znaczny areał zajmują też cenne nieleśne ekosystemy,
stąd też sformułowano szereg ustaleń dotyczących ochrony czynnej tych układów
przyrodniczych, jak na przykład:
✓✓ ograniczanie zmiany użytków zielonych i propagowanie powrotu do użytkowania łąkowego gruntów zaoranych wzdłuż rowów i lokalnych obniżeń
terenowych,
✓✓ różnicowanie krajobrazu rolnego poprzez ochronę (zachowanie) istniejących oraz wprowadzanie nowych zadrzewień śródpolnych i przydrożnych, a
także tworzenie parków wiejskich,
16
17
✓✓ w ochronie roślin uprawnych preferowanie metod biologicznych,
✓✓ zachowanie zbiorowisk wydmowych, śródpolnych muraw napiaskowych,
wrzosowisk i psiar,
✓✓ ograniczenie melioracji odwadniających, w szczególności bezwzględne zachowanie w stanie nienaruszonym gruntów podmokłych – torfowisk, obszarów wodno-błotnych oraz obszarów źródliskowych,
✓✓ eliminowanie nielegalnej eksploatacji surowców mineralnych, a odnośnie
istniejących wyrobisk poeksploatacyjnych poddanie ich odpowiedniej rekultywacji, z wyłączeniem wyrobisk, w których wykształciły się (w drodze
naturalnej – spontanicznej sukcesji) biocenozy wzbogacające lokalną bioróżnorodność i które należy objąć ochroną w celu ich zachowania.
Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Banówki wyróżnia się też bogatą siecią
hydrograficzną i względnie wysokim stopniem naturalności cieków powierzchniowych, który powinien być zachowany. Dlatego też wskazano ustalenia dotyczące
ochrony czynnej ekosystemów wodnych, takie jak:
✓✓ zachowanie zbiorników wód powierzchniowych i ich ochrona wraz z otaczającymi je pasmami roślinności,
✓✓ tworzenie stref buforowych wokół zbiorników wodnych w formie zadrzewień i zakrzewień nadbrzeżnych ograniczających spływ substancji biogennych (powodujących przyspieszoną eutrofizację akwenu) z sąsiadującej rolniczej przestrzeni produkcyjnej; minimalnej szerokości takiej strefy buforowej
w akcie dotyczącym omawianego OChK nie ustalono (według niektórych autorów już przy szerokości ok. 7 m następuje efektywna redukcja napływu biogenów - o ok. 40%, a całkowita przy 50 m. szerokości strefy),
✓✓ ograniczenie regulacji i prac utrzymaniowych rzek wyłącznie do ochrony
przeciwpowodziowej,
✓✓ ograniczenie zabudowy na krawędziach wysoczyzny i teras rzecznych w
celu zachowania ciągłości układów przyrodniczych doliny i ochrony tych
stref krawędziowych przed osuwiskami,
✓✓ zapewnienie ciągłości ekosystemów wodnych cieków dla swobodnej migracji
ryb, w tym poprzez budowę przepławek na istniejących i nowych budowlach
piętrzących; także zachowanie lub odtworzenie ciągłości korytarzy ekologicznych dla migracji innych gatunków związanych z ekosystemem wodnym,
✓✓ ograniczenie dostępności do zbiorników wodnych, w szczególności starorzeczy i oczek wodnych, poprzez tworzenie wokół ich brzegów bariery zadrzewień i szuwarów,
✓✓ opracowanie i wdrożenie programów reintrodukcji lub restytucji rzadkich i
zagrożonych gatunków związanych z ekosystemami wodnymi.
Szerokie spektrum działań ochronnych zapisanych w omawianym akcie dotyczącym przykładowego OChK wynika po części z dużego zróżnicowania środowisk
i występowania licznych cennych obiektów przyrodniczych. Ponadto dla takiego
obszaru chronionej przyrody nie sporządza się planów ochrony, w których można
by było zabezpieczyć walory i funkcje przyrodnicze poprzez ustalenie określonych
zadań ochronnych. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody plany ochrony sporządza się tylko dla trzech form krajowego systemu obszarów chronionych: parku narodowego, rezerwatu przyrody oraz dla parku krajobrazowego (art. 18 ust. 1 UOP).
Część z przedstawionych ustaleń, określonych w rozporządzeniu Wojewody
Warmińsko-Mazurskiego dotyczącego OChK Rzeki Banówki jako ustalenia ochrony
czynnej, mają jednak charakter „zachowawczy” – tj. ochrony biernej (zapisy typu:
zachowanie, pozostawianie, utrzymanie, czy też ograniczanie). Ustalenia te skierowane są jednak do różnych działań gospodarczych, w których powinno się je
uwzględniać, np. ochrona czynna polegająca na zaniechaniu określonych działań
gospodarczych czy zmian w dotychczasowym zagospodarowaniu terenów.
Ustaleń dotyczących ochrony czynnej nie ma w akcie dotyczącym dwóch pozostałych, wybranych jako przykłady obszarów chronionego krajobrazu, tj. Wzniesień Górowskich i Doliny Dolnej Łyny. Aktem tym jest Rozporządzenie Wojewody
Warmińsko Mazurskiego Nr 21 z dnia 14 kwietnia 2003 r. w sprawie wprowadzenia
obszarów chronionego krajobrazu (Dz. Urz. Województwa Warmińsko-Mazurskiego 2003 Nr 52, poz. 725). Akt ten, obok dwóch ww. obszarów, a także wcześniej
omówionego OChK Rzeki Banówki4, obejmuje jeszcze 64 pozostałe tej rangi obszary chronione na terenie województwa. Rozporządzenie zawiera natomiast zestaw
zakazów wymienionych w §2; są to kolejno następujące zakazy:
✓✓ lokalizowania nowych obiektów zaliczanych do przedsięwzięć mogących
znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu przepisów o ochronie
środowiska,
✓✓ lokalizacji budownictwa letniskowego poza miejscami wyznaczonymi w
miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego,
✓✓ utrzymywania otwartych rowów i zbiorników ściekowych,
18
19
4 Dla tego obszaru dokonana została zmiana ustaleń w wydanym później Rozporządzeniu Nr
33 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 23 kwietnia 2008 r. Zapisy dotyczące zakazów
są tu już zgodne z wymienionymi w UOP. Zgodnie z tą ustawą określone też zostały postanowienia dotyczące ochrony czynnej ekosystemów.
✓✓ dokonywania zmian stosunków wodnych, jeśli służą celom innym niż ochrona przyrody i zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych oraz
gospodarki rybackiej,
✓✓ likwidacji małych zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodnobłotnych,
✓✓ wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia własnych gruntów rolnych,
✓✓ organizowania rajdów motorowych i samochodowych,
✓✓ umyślnego zabijania dziko żyjących zwierząt, niszczenia nor, legowisk zwierzęcych, tarlisk i złożonej ikry, ptasich gniazd i wybierania jaj,
✓✓ wypalania roślinności,
✓✓ wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem obiektów związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym lub
przeciwpowodziowym.
Jak widać zestaw tych zakazów znacząco odbiega od wskazanych (do wyboru dla konkretnego OChK) w obowiązującej obecnie ustawie o ochronie przyrody
(art. 24 ust. 1); m.in. brak jest w ustawie zakazów ustalonych w zapisach §2 pkt 2,
3, 6, 7 i 9 omawianego rozporządzenia. Także, w świetle aktualnej ustawy, obszary
chronionego krajobrazu tworzy się na mocy uchwały sejmiku wojewódzkiego a
nie rozporządzenia wojewody – zgodnie z art. 23 ust. 2 UOP, w którym mówi się
też o określeniu nazwy, położenia obszaru (zasięgu), sprawującego nadzór, ustaleń
dotyczących ochrony czynnej ekosystemów oraz zakazów właściwych dla danego
obszaru, wybranych z wykazu zapisanego w art. 24 ust.1.
Przyczyną takich rozbieżności pomiędzy aktami prawa miejscowego w zakresie
ochrony przyrody (ale nie tylko) a ustawą są jej częste zmiany, jakie dokonywały się
w ostatnich latach. Wynikały one w znacznej mierze z konieczności wdrażania w
polskim prawodawstwie przepisów unijnych. Tym niemniej omawiane rozporządzenia, wydane przed późniejszą nowelizacją ustawy o ochronie przyrody, nadal
obowiązują – na mocy jej przepisów przejściowych, dostosowujących i końcowych, zapisanych w art. 153 oraz 157.
Jak wcześniej powiedziano, na obszarach Natura 2000 ochrona przyrody –
w odróżnieniu od obszarów krajowego systemu ochrony przyrody (KSOCh), w
tym OChK – nie opiera się na zakazach odnoszących się (w granicach całego
obszaru) do określonych aktywności gospodarczych i inwestycyjnych. Dla każdego obszaru Natura 2000 wskazane są określone typy siedlisk i gatunki będące
przedmiotem zainteresowania Wspólnoty. Różne więc działania i różne inwestycje mogą być wprowadzone na obszar Natura 2000 pod warunkiem, że nie po-
gorszą stanu tych obiektów przyrodniczych (także ich funkcji) – przedmiotów
ochrony danego obszaru. Nie mogą też znacząco negatywnie oddziaływać na
integralność obszaru Natura 2000 lub jego powiązania z innymi obszarami chronionymi (art. 33 UOP). W przypadku wątpliwości, przesądzenie o możliwości
bądź zakazie podjęcia danej działalności gospodarczej i inwestycyjnej dokonuje
się w postępowaniu w sprawie oceny oddziaływania na środowisko. Postępowaniu takiemu podlegają nie tylko przedsięwzięcia, ale także projekty dokumentów strategicznych – polityk, planów i programów społeczno-gospodarczych, w
tym z zakresu zagospodarowania przestrzennego (strategiczna ocena oddziaływania na środowisko – art. 33 ust. 3 UOP). Zaznaczyć przy tym należy, że takiej
ocenie poddawane są nie tylko projekty dokumentów lub przedsięwzięć dotyczących terenów położonych w granicach obszaru Natura 2000, ale także znajdujących się poza jego granicami, jeśli zachodzą przesłanki o możliwym ich negatywnym znaczącym oddziaływaniu na cele i przedmioty określonego obszaru
Natura 2000. Jak więc widać, oceny oddziaływania na środowisko (na obszary
Natura 2000) są ważnym narzędziem w ochronie tych obszarów i zostały omówione w dalszych rozdziałach.
Ochrona przyrody, a dokładniej siedlisk przyrodniczych oraz gatunków i ich
siedlisk (bez ptaków) – na specjalnych obszarach ochrony siedlisk (zwanych też w
uproszczeniu obszarami siedliskowymi lub habitatowymi), oznaczonych w Polsce
symbolem PLH (z kolejnym numerem) oraz na obszarach specjalnej ochrony ptaków (obszary ptasie – PLB z kolejnym numerem) realizowana jest także poprzez
ochronę czynną. Zadania z zakresu ochrony czynnej określane są w planach zadań
ochronnych oraz w planach ochrony sporządzanych dla takich obszarów (art. 28 i
29 UOP). Szerzej na temat tych planów w rozdz. 2.4.
W przypadku podejmowania decyzji o realizacji określonego przedsięwzięcia
na terenie znajdującym się na pokrywających się obszarach chronionych systemu
krajowego, np. OChK, z obszarem Natura 2000, należy w pierwszej kolejności rozważyć, czy przedsięwzięcie to nie złamie zakazów obowiązujących dla tego obszaru systemu krajowego (przykładowego OchK). Takie podejście jest racjonalne, bowiem w przypadku stwierdzenia naruszenia tych zakazów nie będzie już zasadnej
potrzeby poddawania przedsięwzięcia procedurze oceny oddziaływania na obszar
Natura 2000. Tym samym uniknie się zbędnych kosztów na inwestycję, na której
realizację nie będzie zgody.
20
21
1.2. Prawne podstawy tworzenia i funkcjonowania obszarów NATURA 2000 –
akty prawa Unii Europejskiej (dyrektywy i konwencje)
Dyrektywy są aktami prawa Unii Europejskiej skierowanymi do państwa
członkowskiego, a dokładnie do organów tego państwa. To właśnie organy
państwowe są zobowiązane do zapewnienia wdrożenia i skuteczności realizacji wymogów dyrektyw. Należy jednak pamiętać, że w przypadku niezgodności prawa krajowego z wymogami i wykładnią dyrektyw można się powoływać
bezpośrednio na przepisy dyrektyw.
mowanych przez poszczególne państwa na rzecz zachowania różnorodności
biologicznej, a raporty i dokumentacje będą udostępniane opinii publicznej.
Pracy tej sprzyjają aktywne kontakty ze środowiskami naukowymi i lokalnymi
społecznościami.”
Źródło: Broszura Rady Europy „Ochrona różnorodności biologicznej – jak funkcjonuje Konwencja Berneńska.
„Konwencja Berneńska stanowi skuteczne narzędzie umożliwiające ochronę różnorodności biologicznej w Europie. Jest to platforma, która daje wiele
możliwości w zakresie określania strategii międzynarodowych oraz współpracy transgranicznej i transgranicznych programów ekologicznych. Konwencja
umożliwia poszczególnym krajom udoskonalanie tradycyjnych metod ochrony przyrody i porusza nowe kwestie, takie jak zmiany klimatyczne, gatunki inwazyjne i sieci ekologiczne, często nawet zanim staną się one przedmiotem
ogólnej debaty. Oznacza to, że istnieje sposób monitorowania działań podej-
Dyrektywy Ptasia i Siedliskowa przenoszą zadania Konwencji Berneńskiej na
grunt Unii Europejskiej i są instrumentem prawnym nakładającym na państwa
członkowskie Unii obowiązek wprowadzenia odpowiednich regulacji na poziomie
krajowym.
Nazwę „Natura 2000” wprowadziła w 1992 r. Dyrektywa Siedliskowa w art. 3(1)
wskazując na stworzenie spójnej sieci ekologicznej specjalnych obszarów ochrony (SOO) właśnie pod taką nazwą. Dyrektywa Ptasia (ustanowiona przed Dyrektywa Siedliskową) jest natomiast podstawą tworzenia obszarów specjalnej ochrony
(OSO). Obszary te włączone zostały w sieć Natura 2000 poprzez art. 3(1) Dyrektywy
Siedliskowej, który mówi, że Sieć Natura 2000 obejmuje specjalne obszary ochrony
sklasyfikowane przez Państwa Członkowskie zgodnie z Dyrektywą 79/409/EWG (tj. Dyrektywą Ptasią). W ten sposób struktura sieci Natura 2000 oparta jest na:
✓✓ obszarach specjalnej ochrony OSO, dla których podstawą wyznaczenia jest
Dyrektywa Ptasia,
✓✓ specjalnych obszarach ochrony SOO, dla których podstawę stanowi Dyrektywa Siedliskowa.
Warto odnieść się jeszcze do kwestii chronologii: Dyrektywa Ptasia została ustanowiona w roku 1979. Była wielokrotnie zmieniana, a w 2009 r. uchwalono ujednolicony jej tekst (2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa). Generalnie Dyrektywa Ptasia wyprzedziła Dyrektywę Siedliskową o 12
lat. Dyrektywa Ptasia była więc szybką reakcją na Konwencję Berneńską, która określiła ramy prawne ochrony bioróżnorodności w Europie. Jednakże należy wskazać,
że ochrona ptaków była przedmiotem wielu inicjatyw międzynarodowych już od
początków XX wieku. Ostatnie inicjatywy międzynarodowych środowisk ornitologicznych, których efektem było ustanowienie instrumentów prawnych służących
ochronie przyrody, przypadły na lata 70 i poprzedzały Konwencję Berneńska. Do
takich instrumentów należy w szczególności Konwencja o ochronie wędrownych
22
23
Podstawy prawne sieci Natura 2000
Podstawą prawną tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jest
Dyrektywa Siedliskowa oraz - poprzez nawiązanie - Dyrektywa Ptasia. Obie dyrektywy wypełniają zobowiązania nałożone na kraje ONZ przez Konwencję o różnorodności biologicznej (sporządzoną na Szczycie Ziemi, który odbył się w Rio de
Janeiro w 1992), jednak ramy prawne ochrony przyrody w Europie ustanowione
zostały w Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich
siedlisk, sporządzonej w Bernie dnia 19 września 1979 r. przez Radę Europy. Konwencja ta, której także Unia Europejska jest stroną, uznaje za konieczne podjęcie
współpracy międzynarodowej na rzecz ochrony przyrody, szczególnie gatunków
wędrownych i zobowiązuje kraje między innymi do:
✓✓ podjęcia właściwych i niezbędnych środków prawnych i administracyjnych,
by zapewnić ochronę siedlisk dzikiej flory i fauny, w szczególności zagrożonych siedlisk naturalnych oraz gatunków flory i fauny,
✓✓ prowadzenia polityki dotyczącej planowania i rozwoju z uwzględnieniem
obszarów chronionych, tak aby nie spowodować pogorszenia się tych terenów.
gatunków dzikich zwierząt, sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979 r. Konwencja Bońska, w której przedmiotem ochrony są gatunki wędrowne zobowiązuje do
zgodnych wysiłków państwa, które posiadają jurysdykcję nad obszarami będącymi miejscem przebywania gatunków wędrownych w jakimkolwiek okresie cyklu
życiowego.
Konwencja Berneńska
Dyrektywa Siedliskowa
Konwencja Bońska
Dyrektywa Ptasia
NATURA 2000
Ryc. 2. Konwencje i dyrektywy, będące podstawą tworzenia sieci Natura 2000
Cel Dyrektywy Siedliskowej
Generalny cel Dyrektywy Siedliskowej jest sformułowany następująco: przyczynienie się do zapewnienia różnorodności biologicznej poprzez ochronę siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory na terytorium Państw Członkowskich (art. 2(1)).
Ochrona ta, zgodnie z przepisami wyrażonym w dalszych zdaniach art. 2 polega na:
✓✓ zachowaniu lub odtworzeniu siedlisk przyrodniczych oraz gatunków dzikiej
fauny i flory,
✓✓ uwzględnianiu wymogów gospodarczych, społecznych i kulturowych,
✓✓ uwzględnianiu cech regionalnych i lokalnych obszaru.
Wskazując na konieczność zachowania i odtworzenia siedlisk przyrodniczych
oraz gatunków dzikiej flory i fauny, dyrektywa zobowiązuje m.in. Polskę do utrzy-
24
mania właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków na jej obszarze. Oznacza to zobowiązanie do podejmowania takich działań ochronnych i gospodarowania w taki sposób, aby zapewnić:
✓✓ zachowanie lub powiększanie się naturalnego zasięgu siedliska i jego płatów,
✓✓ zachowanie struktury i funkcji siedliska przyrodniczego, aby mogło trwać w
przyszłości,
✓✓ zachowanie właściwego stanu ochrony gatunków typowych dla tego siedliska przyrodniczego.
Podobnie w stosunku do gatunków dzikiej flory i fauny należy utrzymywać właściwy stan ochrony, który można stwierdzić, gdy:
✓✓ populacja gatunku może się sama utrzymać i trwać w skali długoterminowej jako trwały składnik siedliska przyrodniczego
✓✓ zasięg występowania gatunku nie zmniejsza się i nie zmniejszy w przewidywalnej przyszłości
✓✓ siedlisko gatunku jest na tyle duże, żeby zapewnić trwanie populacji na
dłuższy czas.
Dyrektywa Siedliskowa wskazuje dwa środki realizacji tego generalnego celu.
Pierwszy z nich to tworzenie specjalnej sieci obszarów chronionych, drugi - bezpośrednia ochrona gatunków. Pierwszemu poświęcono w Dyrektywie art. 3 - 11, drugiemu art. 12 - 16. Należy jednak podkreślić, że zgodnie z interpretacją przepisów
dyrektywy dokonaną przez Komisję Europejską, wymienione formy ochrony nie
są jedynymi środkami realizacji celu; ochrona bioróżnorodności jest celem, który
należy mieć na względzie, także i poza ramami prawnymi, które określone są we
wspomnianych artykułach (art. 3-11 i art. 12-16).
Sieć Natura 2000
Idea sieci Natura 2000 – jak wyżej wspomniano – nawiązuje do Konwencji o
różnorodności biologicznej, która wyznaczyła współczesne podejście do ochrony
przyrody, a którego zasadniczą cechą jest zasada zrównoważonego rozwoju. Stosowanie tej zasady do obszarów ochrony przyrody oznacza, że nie są one formami ścisłej ochrony, ale obszarami użytkowanymi przez człowieka, w których jednak
użytkowanie powinno odbywać się w sposób i z intensywnością, które nie będą
prowadziły do naruszenia równowagi przyrodniczej.
25
Zrównoważone użytkowanie - oznacza użytkowanie elementów różnorodności biologicznej w taki sposób i z taka intensywnością, żeby nie prowadziło
ono do jej zmniejszenia w długim czasie i tym samym pozwoliło utrzymać jej
potencjał w stanie odpowiadającym potrzebom i aspiracjom obecnych oraz
przyszłych pokoleń.
Źródło: Konwencja o różnorodności biologicznej
Sieć Natura 2000 posiada także cechę spójności na całym terytorium Wspólnoty Europejskiej. Cecha ta realizowana jest poprzez włączanie w sieć Natura 2000
obszarów, w sposób, który zapewni – poprzez typy siedlisk przyrodniczych reprezentację regionów biogeograficznych oraz proporcjonalność tej reprezentacji do
krajowych zasobów danego siedliska lub gatunku.
Sieć Natura 2000, co do idei powinna także być spójna ekologicznie (przestrzennie). W Dyrektywie Siedliskowej wskazano właściwość dążenia do stworzenia powiązań przyrodniczych, które są istotne ze względu na migrację, rozprzestrzenianie
się i wymianę genetyczną dzikich gatunków roślin i zwierząt.
Idea funkcjonowania obszarów Natura 2000 opiera się także na indywidualności podejścia do każdego z obszarów. Indywidualność ta przejawia się na wszystkich poziomach funkcjonowania sieci Natura 2000: zaklasyfikowania obszaru jako
obszaru Natura 2000, planowaniu działań ochronnych, dopuszczaniu różnych form
zagospodarowania i użytkowania terenu.
Tworzenie obszarów Natura 2000
Sieć Natura 2000 obejmuje obszary, na których występują siedliska przyrodnicze i gatunki ważne dla Wspólnoty Europejskiej. Powinna ponadto być tak utworzona, aby umożliwiała zachowanie tych siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków we właściwym stanie ochrony w ich naturalnym zasięgu lub, jeśli jest taka potrzeba, pozwalała na odtworzenie siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków.
Tworzenie sieci Natura 2000 jest w Dyrektywie Siedliskowej przewiduje dwuetapową procedurę, której pierwszy etap odbywa się w kraju członkowskim, zaś
drugi etap w Komisji Europejskiej, w porozumieniu z krajem członkowskim. Dotyczy to specjalnych obszarów ochrony tj. obszarów siedliskowych. Procedura wyznaczania obszarów specjalnej ochrony ptaków jest prostsza - kraj członkowski
ustanawia te obszary.
26
Poszczególne kroki tworzenia sieci obszarów Natura 2000 przedstawiono w poniższym schemacie.
Dyrektywa Siedliskowa
Dyrektywa Ptasia
kryteria naukowe
kryteria z załącznika III,
stosowna wiedza
Krajowy wykaz terenów
ze wskazaniem siedlisk (zał.I)
i gatunków (zał II)
Klasyfikacja obszarów
kryteria z załącznika III
Weryfikacja
Komisja Europejska
w porozumieniu
z Rzeczypospolitą Polską
krajowe
prawodawstwo
krajowe
prawodawstwo
Specjalny obszar
ochrony
Obszar specjalnej
ochrony
NATURA 2000
Ryc. 3. Procedura tworzenia sieci obszarów Natura 2000
Podstawę do wyboru obszaru siedliskowego stanowią załączniki Dyrektywy
Siedliskowej. W załączniku I i II wymienione są siedliska przyrodnicze oraz gatunki,
27
dla których zachowania tworzy się obszary Natura 2000. W załączniku III sformułowano natomiast kryteria, w oparciu o które kwalifikuje się obszary siedliskowe.
Kryteria te są przyporządkowane poszczególnym etapom zatwierdzania sieci obszarów Natura 2000: Etap I – do wykorzystania na poziomie krajowym i etap II – kryteria uwzględniane przez Komisję Europejską. Służą one ocenie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków występujących na danym obszarze pod kątem ich względnej
wartości dla zachowania poszczególnych typów siedlisk i gatunków. Trzeba jednak
zwrócić uwagę, że są to jedynie pewne podstawowe wyznaczniki, na podstawie
których kraje członkowskie, a także Komisja Europejska wypracowują szczegółowe
metodyki oceny.
W załączniku I Dyrektywy Siedliskowej wymienione zostały siedliska przyrodnicze, które są przedmiotem zainteresowania Wspólnoty Europejskiej. Pojęcie siedliska przyrodniczego wprowadzone dyrektywą było novum w ochronie przyrody w
naszym kraju. Nie jest także wymienione w polskim prawie poza kontekstem sieci
Natura 2000. Dyrektywa definiuje pojęcie siedliska przyrodniczego jako naturalne,
jak również półnaturalne obszary lądowe lub wodne wyróżniające się ze względu na cechy geograficzne oraz przyrody ożywionej i nieożywionej. Dla Wspólnoty
Europejskiej ważne są natomiast te siedliska przyrodnicze, którym zagraża zanik,
mają niewielki zasięg występowania (zarówno z powodów naturalnych - są rzadkie,
jak i w związku z różnymi zagrożeniami), są wybitnymi przykładami typowych cech
związanych z regionami biogeograficznymi (w dyrektywie wymienia sie 9 takich
regionów, w Polsce reprezentowane są 3 z nich). Te właśnie siedliska przyrodnicze
wymienione są w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej i to one powinny być objęte
ochroną w ramach obszarów Natura 2000. Część siedlisk wymienionych w załączniku I uznano dodatkowo za szczególnie ważne. Określono je za siedliska o znaczeniu
priorytetowym. Występują głównie na terytorium Unii Europejskiej i są zagrożone
zanikiem - z tych dwóch powodów Wspólnota Europejska ponosi za nie szczególną
odpowiedzialną.
Dla wyznaczenia obszarów specjalnej ochrony ptaków wskazano – w Dyrektywie Ptasiej generalne wyznaczniki. Pierwszym z nich jest występowanie gatunków ptaków wymienionych w załączniku I (art. 4(1)). W załączniku tym zostały wymienione gatunki zagrożone wyginięciem, gatunki podatne na szczególne zmiany w ich naturalnym siedlisku, gatunki uznane za rzadkie z uwagi na niewielkie
populacje lub ograniczone lokalne występowanie oraz inne gatunki wymagające
szczególnej uwagi ze względu na specyficzny charakter ich naturalnego siedliska.
Drugie kryterium odnosi się do parametrów takich, jak liczebność populacji oraz
powierzchnia obszarów dla zachowania tych gatunków. Podobnie jak w przypadku
obszarów siedliskowych, kryteria są przedmiotem opracowań naukowych - krajowych, międzynarodowych i Komisji Europejskiej.
Zarówno w przypadku siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt,
jak i oddzielnie traktowanych gatunków ptaków, ich listy ulegały i ulegają weryfikacji: są uzupełnianie o nowe typy siedlisk i gatunki wraz z zmianami w zasobach
przyrody Unii Europejskiej. Te z kolei wynikają ze zmiany statusu ochrony siedlisk
gatunków (zagrożone stają się gatunki, które dotychczas nie były wymieniane w
załączniku II) lub także z powiększania się terytorium Wspólnoty. Polska wstępując
do Unii Europejskiej także zaproponowała rozszerzenie listy o siedliska przyrodnicze i gatunki cenne w naszym kraju. Z 19 siedlisk polskiej listy, zaproponowanych
do objęcia ochroną w ramach sieci Natura 2000, ponad połowa została wpisana
do załącznika I jako nowe siedlisko (z osobnym kodem) lub poprzez rozszerzenie
definicji siedlisk przyrodniczych już wpisanych do dyrektywy. Polska wniosła także
do załącznika II Dyrektywy Siedliskowej 23 gatunki zwierząt i 20 gatunków roślin.
Warto ponadto dodać, że wiele siedlisk przyrodniczych i gatunków nie występowało na terytorium Unii Europejskiej, przed akcesją krajów ze środkowo-wschodniej
i wschodniej Europy. Tak więc rozszerzenie Unii przyniosło istotne zwiększenie jej
zasobów przyrodniczych.
Siedliska przyrodnicze i gatunki, dla których tworzony jest obszar Natura 2000
stają się przedmiotami ochrony w tym obszarze: siedliska przyrodnicze i gatunki
roślin i zwierząt (prócz ptaków) wybrane zgodnie z kryteriami określonymi w załączniku III - są przedmiotami ochrony w specjalnych obszarach ochrony, gatunki
ptaków i ich siedliska są przedmiotami ochrony w obszarach specjalnej ochrony.
To, jaki jest przedmiot ochrony w obszarze oraz jakie jest jego rozmieszczenie, ma
wielkie znaczenie dla działań ochronnych i gospodarowania na tym obszarze.
28
29
Sieć Natura 2000 poza obszarami Natura 2000 - spójność ekologiczna
Sieć Natura 2000, aby realnie służyć zachowaniu lub odtworzeniu siedlisk przyrodniczych i gatunków nie może być jedynie zbiorem obszarów chronionych, ale
właśnie siecią – systemem ochrony, który umożliwia migracje gatunków, ich rozprzestrzenianie się i wymianę genetyczną. Dyrektywa Siedliskowa dla zapewnienia
powiązań przyrodniczych wskazuje więc na potrzebę rozwijania cech krajobrazu,
tak aby jego elementy służyły spójności sieci. Wymienia elementy krajobrazu służące tej spójności – korytarze (np. rzeki, granice pomiędzy ekosystemami) oraz ostoje
- płaty (np.: stawy, lasy), które mogą być wykorzystane dla wzmocnienia spójności
sieci Natura 2000 (art. 10). Korytarze ekologiczne i płaty nie są obostrzone przepisami dotyczącymi obszarów Natura 2000. Stanowią jednak trzeci – obok obszarów
Natura 2000 i ochrony gatunkowej – element realizacji celu Dyrektywy Siedliskowej, przyczyniając się do zapewnienia różnorodności biologicznej poprzez ochronę siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Narzędziami kształtowania krajobrazu w sposób, który zapewniał będzie łączność pomiędzy obszarami Natura
2000 są wg Dyrektywy Siedliskowej planowanie zagospodarowania i polityka rozwoju.
Środki ochrony i działalność człowieka na obszarze Natura 2000
Do zasad ochrony i gospodarowania na obszarze Natura 2000 szczególnie odnosi się art. 6 Dyrektywy Siedliskowej. Przepis ten wskazuje następujące elementy
funkcjonowania obszaru Natura 2000:
✓✓ tworzenie koniecznych środków ochronnych - art. 6(1)
✓✓ podejmowanie działań w celu uniknięcia pogorszenia stanu siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków oraz niepokojenia gatunków - art. 6(2),
✓✓ podejmowanie działań innych niż związane z ochroną - art. 6(3) i (4).
Koniecznym środkiem (narzędziem) ochronnym, o którym mowa w art. 6(1),
jest między innymi plany ochronne sporządzane dla obszarów Natura 2000. Szczegółowo plany te zostały przedstawione w rozdziale 2.3. W tym miejscu, w kontekście gospodarowania na obszarze Natura 2000, warto dodać, że ochrona bioróżnorodności może wymagać utrzymania lub wręcz pobudzenia działalności człowieka (preambuła Dyrektywy Siedliskowej). Taka działalność człowieka powinna być
właśnie określona w planie zadań ochronnych lub w planie ochrony jako działanie
ochronne dla konkretnego przedmiotu ochrony w obszarze Natura 2000. Wymogi
w odniesieniu do innej działalności wskazane są w kolejnych ustępach art. 6.
Podstawową zasadę działalności człowieka na obszarze Natura 2000 określono
w art. 6(2): działania podejmowane przez człowieka mają służyć uniknięciu pogorszenia stanu siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, jak również niepokojenia
gatunków. Chodzi tu zarówno o działania ochronne, jak i inne działania, które nie
są bezpośrednio związane z ochroną obszaru, ale także te, których nie dotyczą art.
6(3) i 6(4) tj. inne niż plany i przedsięwzięcia. Generalnie Dyrektywa nie wskazuje, w
jaki szczególny sposób należy chronić i gospodarować na obszarach Natura 2000.
Istotne jest, aby zachować siedliska i gatunki we właściwym stanie ochrony (por.
pkt Cel Dyrektywy Siedliskowej). Wymóg ten ma więc charakter prewencyjny: nie
należy dopuścić do pogorszenia stanu siedlisk.
30
Kolejne dwa przepisy wrażone w art. 6(3) i (4) określają zasady postępowania
w sytuacji, gdy istnieje ryzyko, że podstawowa zasada wyrażona w art. 6(2) może
nie być spełniona. Należy także podkreślić, że przepisy wyrażone w art. 6(2), (3) i
(4) Dyrektywy Siedliskowej odnoszą się także do „ptasich” obszarów Natura 2000 i
gatunków ptaków. Mowa o tym w art. 7 Dyrektywy Siedliskowej.
Zgodnie z przepisami wyrażonymi w art. 6(3) działalność człowieka, wymaga przed jej podjęciem upewnienia się na podstawie odpowiedniej oceny, że nie
wpłynie niekorzystnie na obszar Natura 2000. Przyjmuje się, że niemal każda działalność człowieka wiążąca się z ingerencją w środowisko, może na nie wpływać
niekorzystnie, dlatego w ochronie środowiska obowiązuje zasada poddawania
odpowiedniej ocenie takiej działalności. Ocenę powinno się przeprowadzić na jak
najwcześniejszym etapie planowania działań, aby uniknąć negatywnych skutków
dla środowiska, ale także, aby nie angażować środków i sił w zamierzenia, które nie
będą mogły być zrealizowane z powodu ich znaczącego negatywnego oddziaływania na środowisko. Zasady te wyrażają przepisy art. 6(3). W przepisie tym jest
kilka ważnych elementów, które wymagają doprecyzowania. Dla czytelności ich interpretację przedstawiono je w tabeli 1.
Tabela 1. Jak rozumieć art. 6(3)
Lp.
Co mówi Dyrektywa
Siedliskowa
Każdy plan lub przedsięwzięcie, (...)
1
Jak rozumieć wymogi
Dyrektywy
Jak realizacja wymogów
wygląda w praktyce
Wszelkie przedsięwzięcia i
wszelkie plany, nie tylko te o
których mowa w Dyrektywie
EIA i Dyrektywa SEA.
„Każdy plan lub przedsięwzięcie” oznacza także, że każdy
przypadek indywidualnie musi
być wzięty pod uwagę, a nie
można z góry wyłączyć jakiegoś
rodzaju działań
W zasadzie dotyczy to
wszystkich działań, nie
tylko tych które wymagają
różnego rodzaju decyzji
lub zezwoleń administracyjnych. Stąd też - w
nawiązaniu do ustawy
OOŚ – istnieją tzw. przedsięwzięcia III grupy (por.
rozdz. 3).
31
Lp.
Co mówi Dyrektywa
Siedliskowa
Jak rozumieć wymogi
Dyrektywy
(...) które nie jest bezpośrednio związane lub
konieczne do zagospodarowania terenu, (...)
Zagospodarowania w sensie
realizacji celów ochrony. Chodzi
więc o działania, które nie są
bezpośrednio związane lub
konieczne do ochrony obszaru.
2
(...) ale które może na
niego w istotny sposób
oddziaływać, zarówno
oddzielnie, jak i w połączeniu z innymi planami
lub przedsięwzięciami (...)
3
Prawdopodobieństwo, że może
istotnie oddziaływać, także
jeśli oddziaływanie pochodzi
spoza obszaru Natura 2000 oraz
w połączeniu z istniejącymi,
realizowanymi i przyszłymi
przedsięwzięciami i planami
(oddziaływania skumulowane i
synergiczne).
Istotność oddziaływania jest
oceniana na podstawie ustaleń
planu lub cech przedsięwzięcia,
skutków, jakie mogą one powodować i w odniesieniu do konkretnych przedmiotów ochrony
i warunków środowiskowych w
danym obszarze i w powiązaniu
przyrodniczym tego obszaru z
otoczeniem.
Jak realizacja wymogów
wygląda w praktyce
Generalnie inne działania
niż określone w planie
zadań ochronnych lub
planie ochrony dla danego obszaru Natura 2000.
Może jednak zdążyć się sytuacja, że zadanie wpisane
do planu zadań ochronnych, również będzie podlegało procedurze z art.
6(3), np.: gdy zadanie tylko
w części służy ochronie w
obszarze Natura 2000.
W każdym przypadku
władze lokalne muszą
sprawdzić, czy istnieje
prawdopodobieństwo
wystąpienia znaczącego
oddziaływania na obszar
Natura 2000. W każdym
przypadku władze lokalne
muszą także sprawdzić,
czy nie istnieją inne wydane już decyzje lub uchwalone dokumenty, których
realizacja spowoduje
skumulowanie lub synergię oddziaływań z przedmiotowym działaniem.
Jeśli organ oceni, że nie
ma takiego ryzyka, wówczas nie przeprowadza się
dalszej oceny. Stanowisko
organu musi być uzasadniona.
Lp.
4
5
6
Co mówi Dyrektywa
Siedliskowa
Jak rozumieć wymogi
Dyrektywy
Jak realizacja wymogów
wygląda w praktyce
(...) będzie podlegać odpowiedniej ocenie jego
skutków dla danego obszaru z punktu widzenia
założeń jego ochrony.
Rzeczywista ocena na podstawie aktualnej wiedzy, udokumentowanych szczegółowych
informacji o obszarze i w
odniesieniu do celów ochrony.
Założenia ochronne określone
są w standardowym formularzu
danych: odnoszą się one do
przedmiotów ochrony, a więc
siedlisk przyrodniczych i gatunków.
Ocena OOŚ w tym prognoza OOŚ lub raport
OOŚ, w zakresie zgodnym
z ustawą OOŚ (por. rozdz.
3). Dokumenty zawierzające ocenę dostarczają
dowody dot. o oddziaływaniu lub braku oddziaływania na obszar Natura
2000.
W świetle wniosków
wynikających z tej oceny
właściwe władze będą
wyrażać zgodę (lub nie)
na realizację tego planu
lub przedsięwzięcia
Zgoda na przedsięwzięcia wymaga upewnienia się (zgodnie
z zasadą przezorności obowiązującą w ochronie środowiska
w Unii Europejskiej), że realizacja zamierzenia nie pogorszy
stanu ochrony siedlisk lub
gatunków.
Organ wydając zgodę na
działanie nie może mieć
wątpliwości co do braku
oddziaływania. Dlatego
też tak istotna jest zawartość raportu OOŚ lub
prognozy OOŚ.
(...) w stosownych przypadkach po uzyskaniu
opinii całego społeczeństwa (...)
Przeprowadzenie konsultacji
społecznych zgodnie z dyrektywami dotyczącymi udziału
społeczeństwa w ochronie
środowiska oraz ocen oddziaływania na środowisko planów i
programów oraz przedsięwzięć.
Konsultacje społeczne służą
m.in. dostarczeniu wszystkich
informacji o danym obszarze
lub o planowanych działaniach,
także tych o których nie przedstawiono w odpowiedniej ocenie planu lub przedsięwzięcia
Konsultacje społeczne
zgodnie z Ustawą OOŚ.
W decyzji uwzględnia się
wszelkie uwagi, wnioski
lub protesty zgłoszone
przez społeczeństwo
podczas procedury postępowania w sprawie OOŚ.
Dyrektywa Siedliskowa nie wymaga jednak, aby zrezygnować z planów lub
przedsięwzięć, w przypadku których w odpowiedniej ocenie stwierdzone zostanie,
że skutki ich realizacji spowodują pogorszenie stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub gatunków, dla których obszar został utworzony. W dyrektywie dopuszczono możliwość realizacji takich planów lub przedsięwzięć, z uwagi na konieczność uwzględnienia wymogów gospodarczych, społecznych i kulturowych (art.
2(3)), a więc stosowania zasady zrównoważonego rozwoju. Równoważnie to nie
32
33
jest jednak uznaniowe, a możliwość realizacji planu lub przedsięwzięcia, które zostały negatywnie ocenione jest wyjątkowa i obwarowana koniecznością spełnienia
określonych warunków. Warunki te określono w art. 6(4). Warto także zwrócić uwagę, że wymogi tego artykułu, nie dotyczą jedynie sytuacji, gdy plan lub przedsięwzięcie oceniono negatywnie ze względu na wpływ na obszar Natura 2000, ale także wówczas, gdy nie ma pewności, że tak się nie stanie - innymi słowy, gdy nie udowodniono w odpowiedniej ocenie, że w skutek realizacji planu lub przedsięwzięcia
nie ulegnie pogorszeniu stan ochrony siedliska przyrodniczego lub gatunku.
W poniższej tabeli przedstawiono elementy art. 6(4) i ich interpretację. Należy
zwrócić uwagę, że artykuł ten trzeba czytać „krok po kroku”, tzn. muszą zajść warunki określone wcześniej by stosować elementy wymienione w dalszej kolejności.
Lp.
Co mówi Dyrektywa
Siedliskowa
1
Co mówi Dyrektywa
Siedliskowa
Jak rozumieć wymogi
Dyrektywy
Rozważenie rozwiązań alternatywnych jest obowiązkiem proceduralnym właściwych władz
przed wydaniem zgody na
realizację planu lub przedsięwzięcia. Brak rozwiązań alternatywnych oznacza sytuację, gdy
rozwiązania takie są niedostępne (np. z powodów ekonomicznych lub technologicznych) lub,
gdy wszystkie zidentyfikowane
alternatywy również wiążą się
z negatywnymi skutkami dla
danego terenu.
Analizy przeprowadzone
na wcześniejszych etapach powinny pozwolić
na zidentyfikowanie
takich rozwiązań, które
pozwolą na lepszą ochronę obszaru. Z reguły rozwiązania te wskazuje się
już w prognozie OOŚ dla
planu lub w raporcie OOŚ
dla przedsięwzięcia. Rozwiązaniem alternatywnym
może być złagodzenie
ustalenia w planie, korekta
lokalizacji przedsięwzięcia.
(...) plan lub przedsięwzięcie musi jednak zostać
zrealizowane z powodów
o charakterze zasadniczym wynikających z
nadrzędnego interesu
publicznego, w tym interesów mających charakter
społeczny lub gospodarczy (...)
Wystąpienie nadrzędnego
interesu publicznego odnosi
się do kwestii podstawowych
dla obywateli: ochrony zdrowia,
bezpieczeństwa i środowiska
oraz sytuacji gospodarczej (tak
jak w dalszej części art. 6(4),
por. wiersz 6). Interes publiczny
oznacza, że wyjątek art. 6(4) nie
ma zastosowania do indywidualnego interesu osób, organizacji czy przedsiębiorstw.
W praktyce plany i przedsięwzięcia mające uzasadnienie nadrzędnego interesu publicznego mogą
polegać np. na budowie
zabezpieczenia przeciwpowodziowego (zdrowie
ludzi i bezpieczeństwo
publiczne), budowie
przedsiębiorstwa w regionie o wysokim bezrobociu, budowa ujęcia wody
(bezpieczeństwo publiczne), budowy oczyszczalni
ścieków (korzystne skutki
dla środowiska). Oczywiście musi być spełniony
warunek dotyczący braku
rozwiązań alternatywnych.
2
Jeśli pomimo negatywnej Negatywna ocena odnosi się
oceny skutków dla dane- nie tylko do stwierdzenia na
podstawie odpowiedniej oceny,
go terenu (...)
że przedsięwzięcie lub plan
mogą znacząco niekorzystnie
wpłynąć na przedmioty ochrony w obszarze, ale także do
sytuacji, gdy nie jest możliwe
upewnienie się co niekorzystnego wpływu.
34
Jak realizacja wymogów
wygląda w praktyce
Ocena ta powinna być
sformułowana na etapie
przygotowania prognozy
OOŚ do planu lub raportu
OOŚ dla przedsięwzięcia.
Czasem jednak dopiero w
wyniku konsultacji społecznych zostają wskazane
problemy nie zidentyfikowane w prognozie i
raporcie (por. wiersz 6 w
tabeli 1)
3
Jak realizacja wymogów
wygląda w praktyce
(...) oraz braku rozwiązań
alternatywnych, (...)
Tabela 2. Jak rozumieć art. 6(4)
Lp.
Jak rozumieć wymogi
Dyrektywy
35
Lp.
Jak rozumieć wymogi
Dyrektywy
(...) Państwo Członkowskie
stosuje wszelkie środki
kompensujące konieczne
do zapewnienia ochrony
ogólnej spójności Natury
2000. O przyjętych środkach kompensujących
Państwo Członkowskie
informuje Komisję.
Środek kompensujący to
działanie niezależne od planu
bądź przedsięwzięcia. Nie jest
środkiem kompensującym
zastosowanie rozwiązań łagodzących oddziaływanie planu
lub przedsięwzięcia. Poszukiwanie środków kompensacyjnych
podejmuje się tylko w przypadku jeśli mają miejsce względy
wskazane powyżej (wiersz 3).
Jeśli takie względy nie mają
miejsca, to zgoda na realizację
przedsięwzięcia lub planu nie
może być wydana, nawet jeśli
możliwe byłoby wskazanie i
realizacja działań kompensacyjnych. Nie można podjąć
kompensacji, jeśli nie ma nadrzędnego interesu publicznego,
tylko po to by zrealizować
negatywnie ocenione przedsięwzięcie lub plan.
O kompensacji przyrodniczej decyduje się gdy
przyjęto plan lub podjęto
decyzję o realizacji przedsięwzięcia. Zaplanowanie
środków kompensujących,
jest trudnym zadaniem,
gdyż musi spełniać wiele
kryteriów przyrodniczych,
pozostawia się więc to
ekspertom-przyrodnikom.
Najczęściej kompensacja
polega na powiększeniu
obszaru lub wyznaczeniu
nowego obszaru. Mimo, iż zapis sugeruje że
dotyczy obszaru Natura 2000,
gdzie występuje siedlisko przyrodnicze lub gatunek o znaczeniu priorytetowym, chodzi tu o
sytuację, gdy przedsięwzięcie
lub plan niesie negatywne skutki dla przedmiotów ochrony
uznanych za priorytetowe.
Wystąpienie ryzyka, że
skutki planu lub przedsięwzięcia będą negatywne dla priorytetowych
siedlisk lub gatunków
uzasadnia zastosowanie
drugiej części artykułu.
Warto także zwrócić uwagę, że ta część art. 6(4) nie
dotyczy obszarów ptasich,
gdyż Dyrektywa Ptasia nie
wskazuje gatunków priorytetowych.
4
5
Jak realizacja wymogów
wygląda w praktyce
Co mówi Dyrektywa
Siedliskowa
Jeżeli dany teren obejmuje typ siedliska przyrodniczego i/lub jest
zamieszkały przez gatunek o znaczeniu priorytetowym,(...)
36
Lp.
6
7
Co mówi Dyrektywa
Siedliskowa
Jak rozumieć wymogi
Dyrektywy
Jak realizacja wymogów
wygląda w praktyce
(...) jedyne względy, na
które można się powołać,
to względy odnoszące
się do zdrowia ludzkiego
lub bezpieczeństwa publicznego, korzystnych
skutków o podstawowym
znaczeniu dla środowiska
(...)
Zdrowie ludzkie, bezpieczeństwo publiczne oraz ochrona
środowiska to fundamentalne
wartości w polityce Unii Europejskiej. Tylko one mogą być
przeciwstawione pogorszeniu stanu ochrony siedliska
przyrodniczego lub gatunku,
za które Unia Europejska jest
szczególnie odpowiedzialna. Jeżeli plan lub przedsięwzięcia oraz negatywna
ocena skutków ich realizacji dotyczą siedliska przyrodniczego lub gatunku
priorytetowego, zgoda na
realizację przedsięwzięcia
lub ustanowienie planu
powinny dotyczyć tylko
tych elementów planu lub
przedsięwzięcia, które są
niezbędne dla realizacji
trzech wymienionych wartości (i ewentualnie tym,
które nie zostały negatywnie ocenione, jeśli wystąpi
taka sytuacja).
(...) lub, po wyrażeniu opinii przez Komisję, innych
powodów o charakterze
zasadniczym wynikających z nadrzędnego interesu publicznego.
Komisja Europejska wydaje
opinię w sytuacji, gdy przedsięwzięcie lub plan zostały negatywnie ocenione, przedsięwzięcie lub plan dotyczy obszaru z
siedliskiem przyrodniczym lub
gatunkiem priorytetowym i
gdy istnieje nadrzędny interes
społeczny, ale nie dotyczy on
kwestii zdrowia ludzi, bezpieczeństwa publicznego lub nie
przynosi korzystnych skutków
o podstawowym znaczeniu dla
środowiska.
Opinia nie jest wiążąca
z mocy Dyrektywy, ale
Komisja Europejska w
sytuacji nie uwzględnienia jej stanowiska może
podjąć wobec Polski kroki
wynikające z jej prawa do
kontrolowania poprawności stosowania prawa
Wspólnotowego.
Ochrona gatunków
Dyrektywa Siedliskowa, tak jak wcześniej wspomniano, wskazuje dwa środki
realizacji celu, jakim jest zachowanie różnorodności biologicznej. Pierwszy z nich
to sieć obszarów Natura 2000, drugi to system ścisłej ochrony gatunków. W tym
zakresie Dyrektywa nakłada na Państwa Członkowskie obowiązek podjęcia ochrony określonych gatunków roślin i zwierząt. Ich lista znajduje się w załączniku IV
Dyrektywy, a ochrona, której podlegają te gatunki ma charakter systemu ochrony
37
ścisłej i jest określona poprzez zakazy. W odniesieniu do gatunków zwierząt (które
wymienione są w pkt a) załącznika IV) zabrania się:
✓✓ jakichkolwiek form celowego chwytania lub zabijania okazów tych gatunków dziko występujących,
✓✓ celowego niepokojenia tych gatunków, w szczególności podczas okresu
rozrodu, wychowu młodych, snu zimowego i migracji
✓✓ celowego niszczenia lub wybierania jaj
✓✓ pogarszania stanu lub niszczenia terenów rozrodu lub odpoczynku.
Wymienione zakazy, sformułowane w art. 12(1), dotyczą wszystkich etapów życia zwierząt.
W stosunku do gatunków roślin (które wymienione są w pkt b) załącznika IV)
zabrania się (art. 13):
✓✓ celowego zrywania, zbierania, ścinania, wyrywania lub niszczenia roślin
tych gatunków w ich naturalnym zasięgu, dziko występujących;
✓✓ sprzedaży lub wymiany oraz oferowania do sprzedaży lub wymiany okazów
tych gatunków pozyskanych ze stanu dzikiego.
Wymienione zakazy, sformułowane w art. 13(1), dotyczą wszystkich stadiów
biologicznego cyklu roślin.
W wymienionych zakazach zwraca uwagę „celowość” działania. Celowość tę należy odróżnić – po pierwsze – od naturalnych procesów (np.: kiedy zniszczony zostaje teren rozrodu w wyniku wichury), po drugie – od przypadkowego działania.
W odniesieniu do pierwszego przypadku, jest oczywiste, że Dyrektywa nie dotyczy
procesów naturalnych (bez bezpośredniej winy człowieka), zaś w odniesieniu do
drugiego przypadku Dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie do monitorowania przypadkowego chwytania i zabijania gatunków zwierząt i do podjęcia odpowiednich środków, aby to działanie nie miało znacznego negatywnego wpływu
na te gatunki (art. 12(4)).
W stosunku do gatunków zwierząt Dyrektywa zakazuje także pogarszania stanu lub niszczenia terenów rozrodu i odpoczynku. W tym przypadku nie użyto warunku celowości działania, tak więc w świetle Dyrektywy należy uznawać za zakazane działania - ale także ich brak - które spowodowały pogarszanie stanu siedliska gatunku (np. poprzez realizację jakiegoś planu lub przedsięwzięcia, ale także
poprzez zmianę sposobu użytkowania terenu). Szczególnie ten zapis Dyrektywy
(art. 12(1) lit. d), zakazujący pogarszania stanu lub niszczenia terenów rozrodu i
odpoczynku należy czytać mając na względzie cel Dyrektywy Siedliskowej wskazany w art. 2(2), który brzmi: zachowanie lub odtworzenie, we właściwym stanie
ochrony, gatunków dzikiej fauny i flory ważnych dla Wspólnoty. Spojrzenie przez
pryzmat tego celu pozwala dostrzec, że niepogarszanie stanu terenów rozrodu
zwierząt lub ich odpoczynku, to także celowe działania służące stworzeniu takich
warunków rozrodu zwierząt, aby ich stan ochrony był właściwy. Definicję właściwego stanu ochrony gatunków przedstawiono wcześniej, warto jednak powtórzyć:
populacja musi być odpowiednio liczebna, siedlisko gatunku musi być odpowiednio duże, naturalny zasięg gatunku nie może się zmniejszać - te trzy warunki muszą
zapewniać szansę na utrzymanie się populacji przez dłuższy czas.
Wymóg zachowania we właściwym stanie ochrony należy spełnić także w
przypadku dopuszczenia pozyskiwania ze stanu dzikiego okazów wybranych
gatunków dzikiej fauny i flory oraz ich eksploatacji. Gatunki takie wymienione są w kolejnym V załączniku Dyrektywy. W stosunku do nich należy przyjąć
odpowiednie środki, które pozwolą zachować te gatunki we właściwym stanie ochrony. Do środków takich należy przede wszystkim monitorowanie stanu
ochrony gatunków (zgodnie z art. 11), a ponadto, środki takie mogą przyjąć
postać:
✓✓ regulacji dotyczących dostępu do niektórych własności,
✓✓ czasowego lub lokalnego zakazu pozyskiwania okazów dziko występujących i eksploatacji niektórych populacji,
✓✓ regulacji dotyczących okresów i/lub metod pozyskiwania okazów,
✓✓ stosowanie, gdy okazy są pozyskiwane, zasad polowania i zasad połowu
ryb, które uwzględniają ochronę takich populacji,
✓✓ ustanowienia systemu zezwoleń na pozyskiwanie okazów lub systemu limitów,
✓✓ regulacji dotyczących nabywania okazów, ich sprzedaży, oferowania do
sprzedaży, przetrzymywania w celu sprzedaży lub transportu w celu sprzedaży,
✓✓ hodowli gatunków zwierząt w niewoli oraz sztucznego rozmnażania gatunków roślin, w ściśle kontrolowanych warunkach, w celu zmniejszenia pozyskiwania okazów gatunków dziko występujących,
✓✓ jednocześnie skutki przyjętych środków mogą podlegać ocenie (art. 14).
Zezwalając na pozyskiwanie i eksploatowanie gatunków oraz wprowadzając
środki regulujące te działania Dyrektywa zakazuje stosowania sposobów pozyskiwania gatunków, które mogą spowodować lokalny zanik lub poważne zaburzenie
populacji tych gatunków (art. 15). Sposoby te zostały wymienione w załączniku VI i
obejmują środki chwytania i zabijania niedziałające selektywnie oraz wszelkie for-
38
39
my chwytania lub zabijania ze środków transportu (z samolotów i pojazdów silnikowych w ruchu – załącznik VI lit. b).
W załączniku VI lit a) wymienione zabronione środki niedziałające selektywnie,
w stosunku do ssaków:
✓✓ oślepione lub okaleczone zwierzęta używane jako wabiki,
✓✓ urządzenia do rejestracji na taśmach magnetycznych,
✓✓ urządzenia elektryczne lub elektroniczne, które mogą zabijać lub ogłuszać,
✓✓ sztuczne źródła światła,
✓✓ lustra i inne urządzenia oślepiające,
✓✓ urządzenia do oświetlania celów,
✓✓ noktowizyjne urządzenia strzeleckie, zawierające elektroniczne urządzenia
powiększające oraz przetwarzające obraz,
✓✓ materiały wybuchowe,
✓✓ sieci niedziałające selektywnie zgodnie z ich zasadami i warunkami zastosowania
✓✓ pułapki niedziałające selektywnie zgodnie z ich zasadami i warunkami zastosowania,
✓✓ kusze,
✓✓ trucizny lub przynęty zatrute albo zawierające środki usypiające,
✓✓ zadymianie i używanie gazu,
✓✓ automatyczna lub półautomatyczna broń palna z magazynkiem mieszczącym więcej niż dwie serie amunicji,
w stosunku do ryb:
✓✓ trucizna,
✓✓ materiały wybuchowe.
Należy jednak zwrócić uwagę, że chociaż zabronione środki chwytania i zabijania gatunków są tak precyzyjnie wymienione, ich lista nie stanowi zamkniętego
katalogu: rzeczywisty zakaz dotyczy stosowania wszelkich środków, które mogą
negatywnie wpłynąć na populacje, także tych których jeszcze nie znamy.
Dyrektywa Siedliskowa pozwala na odstępstwa od zakazów wymienionych art.
12, 13, 14 i 15. Odstępstwa te są jednak obwarowane warunkami:
✓✓ nie ma zadowalającej alternatywy,
✓✓ odstępstwo nie będzie szkodliwe dla zachowania populacji danego gatunku we właściwym stanie ochrony w jego naturalnym zasięgu.
Jak wszystkie odstępstwa od szczegółowych zapisów w Dyrektywie, tak i ten
przypadek należy traktować jako wyjątek mający zastosowanie w konkretnych,
jednostkowych i uzasadnionych sytuacjach. Uzasadnieniem dla odstępstwa od zakazów może być:
✓✓ interes ochrony dzikiej fauny i flory oraz ochrony siedlisk przyrodniczych;
✓✓ zapobieżenie poważnym szkodom, w szczególności w odniesieniu do
upraw, zwierząt gospodarskich, lasów, połowów ryb, wód oraz innych rodzajów własności;
✓✓ interes zdrowia i bezpieczeństwa publicznego lub inne powody o charakterze zasadniczym wynikających z nadrzędnego interesu publicznego, w tym
z powodów o charakterze społecznym lub gospodarczym oraz powodów
związanych z korzystnymi skutkami o podstawowym znaczeniu dla środowiska;
✓✓ cele związane z badaniami i edukacją, z odbudową populacji i ponownym
wprowadzeniem określonych gatunków oraz dla koniecznych do tych celów działań reprodukcyjnych, włączając w to sztuczne rozmnażanie roślin;
✓✓ umożliwienie, w ściśle nadzorowanych warunkach, w sposób wybiórczy i w
ograniczonym stopniu, pozyskiwania lub przetrzymywania niektórych okazów gatunków wymienionych w załączniku IV, w ograniczonej liczbie określonej przez właściwe władze krajowe.
Należy jednak podkreślić, że decydując w jakiejś sytuacji o odstępstwie od zakazów z art. 12, 13, 14 i 15 państwo członkowskie musi stwierdzić najpierw, że gatunek, którego odstępstwo dotyczy jest we właściwym stanie ochrony; dopiero w
kolejnym kroku można rozważyć uzasadnienie odstępstwa od zakazów. Jednym
słowem: niewłaściwy stan ochrony oznacza, że nie można odstąpić od przedmiotowych zakazów.
Warto wrócić jeszcze do art. 12 i 13, w którym mowa o konieczności ustanowienia systemu ochrony ścisłej gatunków roślin i zwierząt. Ideą ochrony gatunków wg
Dyrektywy jest jej systemowość. Oznacza to, że ochrona gatunków nie może być
„zawieszona w próżni”, i nie jest wystarczającą implementacją tej części Dyrektywy jedynie wprowadzenie aktem prawa krajowego zakazów, o których była wyżej
mowa. Na system ochrony ścisłej gatunków, oprócz zakazów składają się (wspomniane wcześniej) działania mające na celu odtworzenie właściwego stanu ochrony, gdy jest taka potrzeba, przeciwdziałanie pogorszeniu stanu ochrony gatunków,
czy przeciwdziałanie znaczącym skutkom przypadkowego chwytania i zabijania
gatunków zwierząt.
40
41
Dyrektywa Wodna
Mówiąc o gospodarowaniu na obszarach Natura 2000 w przepisach Unii Europejskiej nie sposób pominąć Ramowej Dyrektywy Wodnej. Dyrektywa ta reguluje
ochronę wód i odnosi się do śródlądowych wód powierzchniowych, wód przejściowych, wód przybrzeżnych oraz wód podziemnych. Dyrektywa ta powiązana jest z
obszarami Natura 2000, zarówno ze względu na to, że odwołuje się do obszarów
chronionych, jak i z uwagi na fakt, że w przeważającej części obszarów Natura 2000
przedmioty ochrony związane są ze środowiskiem wodnym. Takimi przedmiotami
ochrony są przede wszystkim rzeki i jeziora oraz występujące w nich i w ich otoczeniu gatunki roślin i zwierząt. Tak też jest w przypadku obszarów Natura 2000,
do których nawiązuje niniejsze vademecum. W obszarze Kaszuny siedliska przyrodnicze będące przedmiotem ochrony związane są z wodami Jeziora Potar. Obszary Ostoja Warmińska i Jezioro Oświn to obszary ptasie, w których przedmiotami
ochrony są gatunki związane z wodami. W obszarze Bieńkowo występują w siedliska przyrodnicze zależne od wód podziemnych – torfowiska i łęgi.
Dyrektywa Wodna zobowiązuje do wyznaczania celów środowiskowych, które należy osiągnąć poprzez właściwe gospodarowanie wodami (art. 4(1)). Cele te
mają służyć:
✓✓ zapobieganiu pogorszenie się stanu wód powierzchniowych i podziemnych,
✓✓ ochronie, poprawie i przywróceniu do dobrego stanu wód powierzchniowych i wód podziemnych,
✓✓ ochronie i poprawie wszystkie sztuczne i silnie zmienione części wód w celu
osiągnięcia dobrego potencjału ekologicznego i dobrego stanu chemicznego wód powierzchniowych,
✓✓ stopniowemu redukowaniu zanieczyszczenia różnymi substancjami oraz
zaprzestaniu lub stopniowemu eliminowania emisji, zrzutów i strat niebezpiecznych substancji,
✓✓ zapobieganiu lub ograniczaniu dopływu zanieczyszczeń do wód podziemnych,
✓✓ stopniowej redukcji zanieczyszczenia wód podziemnych i zapobieganiu ich
dalszemu zanieczyszczaniu,
✓✓ zmniejszeniu skutków powodzi i susz.
Dodatkowo dla wód w obszarach chronionych Dyrektywa Wodna wskazuje jako
cel środowiskowy osiągnięcie zgodności ze wszystkimi normami i celami wynikającymi z ustanowienia tego obszaru. Można więc powiedzieć, że Dyrektywa Wodna
wzmacnia ochronę wód w obszarach Natura 2000. Podobnie jak w Dyrektywie Siedliskowej dążenie do dobrego stanu wód, to nie tylko zapobieganie zagrożeniom,
ale przede wszystkim poprawy tego stanu. Realizacja celów środowiskowych jest
określana w planach gospodarowania wodami w dorzeczu. W Polsce plany te są
opracowywane przez regionalne zarządy gospodarki wodnej.
Z punktu widzenia gospodarowania na obszarach wód, szczególnie na rzekach
i jeziorach istotny jest art. 4(7) Dyrektywy Wodnej, w którym mowa m.in. o nieosiągnięciu celów środowiskowych w wyniku nowych zmian w charakterystyce fizycznej części wód powierzchniowych. Przepis ten odnosi sie więc do realizacji różnego rodzaju przedsięwzięć. Dyrektywa „pozwala” na naruszenie „dobrego stanu wód
podziemnych, dobrego stanu ekologicznego lub, gdzie stosowne, dobrego potencjału ekologicznego” lub na pogorszenie stanu części wód powierzchniowych czy
podziemnych w wyniku przedsięwzięcia pod następującymi warunkami:
✓✓ zostały podjęte wszystkie praktyczne kroki, aby ograniczyć niekorzystny
wpływ na stan części wód,
✓✓ przyczyny modyfikacji lub zmian wód są szczegółowo określone i wyjaśnione w planie gospodarowania wodami w dorzeczu,
✓✓ przyczyny modyfikacji lub zmian stanowią nadrzędny interes społeczny i/
lub korzyści dla środowiska i dla społeczeństwa płynące z osiągnięcia celów
środowiskowych, są przeważone przez wpływ korzyści wynikających z nowych modyfikacji czy zmian na ludzkie zdrowie, utrzymanie ludzkiego bezpieczeństwa lub zrównoważony rozwój,
✓✓ korzystne cele, którym służą modyfikacje lub zmiany części wód, nie mogą,
z przyczyn możliwości technicznych czy nieproporcjonalnych kosztów być
osiągnięte innymi środkami, stanowiącymi znacznie korzystniejszą opcję
środowiskową.
Warunki te dotyczą także sytuacji, gdy nie zapobiegnie się pogorszeniu ze stanu bardzo dobrego do dobrego danej części wód powierzchniowych w wyniku nowych zrównoważonych form działalności gospodarczej człowieka.
42
43
1.3. Obszary Natura 2000 w aktach prawa krajowego. Warunki gospodarowania
Prawo polskie
Omówione w poprzednim rozdziale dokumenty międzynarodowe, a w szczególności dyrektywy Unii Europejskiej, dotyczące ochrony przyrody, zostały wdrożo-
ne (jako realizacja zobowiązań RP) w prawodawstwie polskim. Do podstawowych
aktów prawnych, które bezpośrednio lub pośrednio regulują problemy związane z
ochroną przyrody w formie sieci obszarów Natura 2000, należą przede wszystkim:
✓✓ ustawa o ochronie przyrody → wdrożenie Dyrektywy Siedliskowej, a za jej
pośrednictwem – Dyrektywy Ptasiej,
✓✓ ustawa OOŚ → wdrożenie Dyrektywy EIA oraz Dyrektywy SEA, a ponadto
Dyrektywy 2003/4/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia
2003 r. w sprawie publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska i uchylająca dyrektywę Rady 90/313/EWG i Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/35/WE z dnia 26 maja 2003 r. przewidująca udział
społeczeństwa w odniesieniu do sporządzania niektórych planów i programów w zakresie środowiska oraz zmieniająca w odniesieniu do udziału społeczeństwa i dostępu do wymiaru sprawiedliwości dyrektywy Rady 85/337/
EWG i 96/61/WE
✓✓ ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001.
Nr 62, poz. 627 – z późn. zmianami),
✓✓ ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich
naprawie (Dz. U. 2007, Nr 75, poz. 493), tzw. „ustawa szkodowa” → wdrożenie
Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia
2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu.
Jak powiedziano w rozdz. 2.1., podstawowym aktem dotyczącym obszarów Natura 2000 – ich tworzenia i funkcjonowania – jest ustawa o ochronie przyrody, która
w art. 6 pkt 5 uznała takie obszary jako jedną z form ochrony przyrody w Polsce.
Szczegółowe przepisy dotyczące tej formy ochrony ujęte zostały w art. 25 do 39
ustawy. W ust. 1 pierwszego z wymienionych artykułów, tj. art. 25, określono trzy
rodzaje (typy) obszarów Natura 2000:
✓✓ pkt 1) obszary specjalnej ochrony ptaków (w skr. 0S0),
✓✓ pkt 2) specjalne obszary ochrony siedlisk (w skr. SOO),
✓✓ pkt 3) obszary mające znaczenie dla Wspólnoty.
Wymienione w pkt 3 obszary to potencjalne SOO, które – jako projektowane
– nie zostały jeszcze zatwierdzone przez Komisję Europejską (KE), ale rygory określone dla nich są obowiązujące – do czasu ostatecznego wyrażenia (bądź niewyrażenia) zgody na utworzenie takiego obszaru.
Wdrożenie dyrektyw unijnych w polskim prawodawstwie, dotyczących sieci obszarów Natura 2000, skutkowało także przyjęciem określonej terminologii – pojęć
zdefiniowanych w art. 5 UOP, które tym samym znalazły się w obiegu prawnym.
Do definicji pojęć przyjętych wprost z dyrektyw europejskich wymienić należy w
szczególności te, które dotyczą przedmiotów ochrony: gatunek (pkt 1) 1a będący przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, 1b) o znaczeniu priorytetowym, 1c)
obcy, integralność obszaru Natura 2000 (1d), obszar specjalnej ochrony ptaków
(pkt 3), siedlisko przyrodnicze oraz siedlisko gatunków (odpowiednio pkt 17 i 18),
specjalny obszar ochrony siedlisk (pkt 19), właściwy stan ochrony gatunku (pkt 24),
… i siedliska przyrodniczego (pkt 25). Zwraca uwagę pojęcie siedliska, które występuje tu w dwóch konfiguracjach – jako siedlisko gatunku oraz (odrębnie) jako
siedlisko przyrodnicze.
Siedlisko gatunku a siedlisko przyrodnicze
W literaturze naukowej pojęcie siedliska definiuje się jako miejsce na Ziemi,
gdzie może żyć stale bądź okresowo dany gatunek (Krebs, 2001). Definicja ta odpowiada zatem definicji określonej w art. 5 pkt 18 UOP (obszar występowania roślin, zwierząt i grzybów w ciągu całego życia lub w dowolnym stadium ich rozwoju).
Jest więc siedlisko ściśle powiązane z określonym gatunkiem, chociaż oczywiście
to samo miejsce (teren) może być zasiedlony lub wykorzystywany przez wiele gatunków pozostających ze sobą w różnych powiązaniach (konkurencja, symbioza,
drapieżnictwo, pasożytnictwo itp.). Istotna jest tu dostępność do odpowiedniej
ilości pokarmu i miejsc schronień – zgodnie z wymaganiami danego gatunku.
Dostępność do pokarmu i miejsc schronień decyduje o jakości siedliska, ujawniającej się w stanie populacji rozpatrywanego gatunku – jej sukcesie rozrodczym,
a w konsekwencji dynamice liczebności oraz prawidłowej strukturze płci i wieku
gwarantującej jej trwałość w długim okresie. Właśnie utrzymanie lub przywrócenie
odpowiedniej jakości siedliska jest więc kluczowe w ochronie gatunku. Pamiętać
bowiem należy, że jakość siedliska nie jest jego stałą cechą (Krebs, 2001) i niekiedy
wymagane jest podjęcie działań z zakresu ochrony czynnej dla utrzymania tej jakości – niedopuszczenia do jej pogorszenia.
W podejmowaniu decyzji co do doboru właściwych działań ochronnych mogą
pojawić się jednak dylematy. Nie ma wątpliwości w przypadku, gdy degradacja
jakości siedliska jest efektem antropopresji i grozi zanikiem chronionego gatunku na wyznaczonym dla tej ochrony obszarze Natura 2000. Przykładem może być
powstrzymanie sztucznego drenażu, istotnie zmieniającego pierwotne uwarunkowania siedliskowe terenów podmokłych preferowanych przez wiele cennych
(chronionych) gatunków roślin i zwierząt. Jak się jednak zachować w sytuacji, gdy
44
45
pogarszanie warunków siedliskowych (z punktu widzenia określonego gatunku)
ma charakter naturalny? Może być wiele czynników przyrodniczych wpływających
na zmiany jakościowe w siedlisku. Należą do nich też takie, które powodowane są
samą populacją rozpatrywanego gatunku – jej rozwojem, np. jakość siedlisk obniżać się może wraz ze wzrostem zagęszczenia populacji. Wydaje się, że – jako rozwiązanie właściwe – taki naturalny proces należy zostawić samemu sobie. Generalnie liczebność populacji w procesach naturalnych wzrasta do pewnego poziomu,
w którym osiąga stan równowagi zależny od pojemności środowiska.
Inne decyzje (np. w rozwiązaniach planów ochronnych obszarów Natura 2000)
powinny być podejmowane, gdy dynamiczny rozwój liczebności populacji chronionego gatunku jest efektem sztucznego „wzbogacenia” siedliska (przeważnie w
zakresie bazy pokarmowej). Przykładem może być stymulowanie wzrostu liczebności populacji wydry Lutra lutra tam, gdzie prowadzona jest gospodarka stawowa. Czyni ona niekiedy ogromne szkody w tej gospodarce – staje się szkodnikiem.
Czy w takich przypadkach (a może ich być niemało – bóbr, kormoran, żuraw itd.)
nie należy rozważyć konieczności podjęcia działań ochrony czynnej, polegających
na „kontrolowanej” redukcji liczebności populacji do stanu zgodnego z „naturalną”
pojemnością środowiska (tj. bez podwyższających tę pojemność antropogenicznych obiektów), nie wykluczając odstrzału. Może to budzić wątpliwości, zwłaszcza
odnośnie gatunków (tak jak przykładowo wymieniona wydra) znajdujących się nie
tylko w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, ale także w załączniku IV (odpowiednio też w regulacjach krajowych5), czyli chronionych także poza obszarami Natura 2000. Warto jednak w tym miejscu przypomnieć jeden z zapisów w preambule
przytoczonej dyrektywy: „uznając w główny cel dyrektywy wspieranie zachowania
różnorodności biologicznej przy uwzględnieniu wymagań gospodarczych, społecznych, kulturowych i regionalnych…”, a zwłaszcza zapisy tej dyrektywy dotyczące odstępstw od zakazów zabijania zwierząt w celu zapobieżenia poważnym szkodom
w odniesieniu do upraw, zwierząt gospodarskich, lasów, połowów ryb itp. (patrz
rozdz. 2.1. – ochrona gatunkowa). Ponadto wydra, w krajowym systemie ochrony
gatunkowej objęta jest jedynie ochroną częściową, co wynika z zał. 2 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 listopada 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. 2011 nr 151, poz. 1220).
Siedlisko przyrodnicze, w art. 5 pkt 17 UOP, definiowane jest jako obszar lądowy
lub wodny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne.
Może mieć charakter naturalny, półnaturalny (seminaturalny) lub antropogeniczny. Jest to definicja przeniesiona wprost z Dyrektywy Siedliskowej – art. 1 lit. b. i jej
znaczenie (rozumienie) zbliżone jest do pojęcia złożonego układu przyrodniczego,
jakim jest ekosystem, który obejmuje biocenozę wraz z jej abiotycznym środowiskiem (biotopem). Dla potrzeb ochrony różnorodności biologicznej, której dotyczy
wspomniana dyrektywa, dokonano jednak typologii (klasyfikacji) siedlisk przyrodniczych w oparciu o kryterium fitosocjologiczne. Określone typy siedlisk przyrodniczych wyznaczono jako będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty (pkt 17a
z art. 5 UOP) oraz o znaczeniu priorytetowym (pkt 17b).
5 Załącznik nr 2 do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie
siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty,
a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczania jako obszary Natura 2000 (Dz. U. 2010 nr 77, poz. 510).
Właściwy stan ochrony
Właściwy stan ochrony siedliska przyrodniczego, zdefiniowany w pkt 25 z art. 5
UOP (w uproszczeniu) to taki stan, w którym:
✓✓ zasięg siedliska nie ulegnie zmianie lub zwiększy się (w granicach naturalnego zasięgu),
✓✓ zachowana zostanie struktura i funkcje decydujące o jego długotrwałym
utrzymywania się,
✓✓ typowe dla tego siedliska gatunki znajdują się we właściwym stanie ochrony.
Z utrzymaniem właściwego stanu ochrony siedliska przyrodniczego także wiążą się pewne dylematy dotyczące odpowiedniego postępowania ochronnego, czyli eliminowania procesów, które negatywnie oddziałują na ten właściwy stan. Jeśli
są to procesy generowane przez czynniki antropogeniczne, można nie mieć wątpliwości co do konieczności ich powstrzymywania, np. poprzez odpowiednie zmiany
w gospodarowaniu lub niedopuszczaniu do określonego nowego gospodarowania. Siedlisko przyrodnicze (tak jak ekosystem) jest jednak układem „żywym”, w którym zachodzą naturalne procesy, przede wszystkim procesy sukcesji. Przykładem
mogą być siedliska związane ze starorzeczami (kod siedliska 3150 – starorzecza i
naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami Nympheion, Potamion), które nie są formą finalną a przedstawiają określone stadium seralne w szeregu
sukcesyjnym; ich naturalny rozwój dąży do stopniowego lądowacenia i tym samym
zmiany typu siedliska (starorzecza). Powstaje pytanie, czy chronić stan obecny siedliska, czy proces przyrodniczy? Utrzymanie stanu obecnego w takim przypadku
wymagałoby ochrony czynnej polegającej na okresowym usuwaniu zamulenia i
46
47
części roślinności, a być może także zorganizowaniu ponownego połączenia z rzeką, czyli niejako na „odmłodzeniu” tego przyrodniczego obiektu.
Przeciwstawianie się naturalnym procesom (poprzez ochronę czynną lub utrzymywanie dotychczasowego gospodarowania na terenie siedliska) ma szczególne
zastosowanie w przypadku siedlisk przyrodniczych o charakterze seminaturalnym.
Takie siedliska „półprzyrodnicze” są także przedmiotem ochrony, jako istotny element różnorodności biologicznej. Jako siedliska antropogeniczne, pozostawione
same sobie, a więc objęte ochroną bierną, mogą jednak w szybkim tempie zanikać,
w wyniku spontanicznej sukcesji, np. siedliska łąkowe, które w Polsce nie są formą
klimaksową6.
6 Klimaks oznacza ostateczną formę biocenozy w szeregu sukcesyjnym, będącej układem samopodtrzymującym się i znajdującym się w stanie równowagi ze środowiskiem fizycznym i
biotycznym (Krebs, 2002).
ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000, a więc formy ochrony przewidzianej w art. 6 omawianej ustawy. Akt taki ukazał się dnia 13 kwietnia 2010 r. jako
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru
obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000
(Dz. U. 2010 nr 77 poz. 510; dalej w skrócie – Rozporządzenie MŚ w sprawie siedlisk).
W ww. akcie kryteria wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania za specjalne obszary ochrony siedlisk Natura 2000 zostały określone w §5 a obszarów
specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 – w §6. Do rozporządzenia dodano 3 załączniki, które stanowią listę:
✓✓ wszystkich siedlisk przyrodniczych będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, wymagające ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000, ze wskazaniem siedlisk o znaczeniu priorytetowym (załącznik nr 1),
✓✓ wszystkich gatunków zwierząt będących przedmiotem zainteresowania
wspólnoty ze wskazaniem tych, które wymagają ochrony w formie wyznaczenia obszaru Natura 2000 oraz z wyróżnieniem gatunków o znaczeniu
priorytetowym (załącznik nr 2); zatem załącznik ten wskazuje również te gatunki z załącznika nr 4(a) do dyrektywy siedliskowej, dla których ochrony nie
ma potrzeby wyznaczania obszarów Natura 2000,
✓✓ wszystkich gatunków roślin, ze wskazaniem tych, które wymagają ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 i wyróżnieniem gatunków
priorytetowych (załącznik nr 3); lista zawiera zatem także gatunki, których
nie obejmuje się ochroną w formie obszarów Natura 2000, ale które podlegają
ochronie jako zamieszczone w wykazie załącznika nr 4(b) do dyrektywy siedliskowej (wg dyrektywy – ścisła ochrona gatunkowa).
W załączniku dotyczącym gatunków zwierząt nie wymieniono ptaków. W zapisie §6 omawianego rozporządzenia odwołano się bowiem do załącznika nr 2 z odrębnego rozporządzenia, tj. Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia
2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. 2011 nr 25 poz. 133).
Warto zauważyć, że Rozporządzenie MŚ w sprawie siedlisk nie określa żadnych
rygorów ochrony dla wskazanych w jego załącznikach przedmiotów ochrony; tj.
siedlisk przyrodniczych i gatunków, także tych gatunków, których ochrona nie wymaga wyznaczenia obszarów Natura 2000, chociaż Dyrektywa Siedliskowa takie
rygory określa – w art. 12 (gatunki zwierząt) i art. 13 (gatunki roślin). Dyrektywa zobowiązuje też w tych artykułach Państwa Członkowskie do ustanowienia systemu
ścisłej ochrony gatunków z załącznika nr IV (a i b) do tej dyrektywy.
48
49
Procedura tworzenia sieci obszarów Natura 2000
Zgodnie z postanowieniami dyrektywy Rady 92/43/EWG (omówionymi w poprzednim rozdziale), ustawa o ochronie przyrody określa następujące kroki przy
ustanowieniu obszarów Natura 2000:
✓✓ opracowanie projektu listy obszarów Natura 2000 przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (art. 27 ust. 1),
✓✓ poddanie projektu listy zaopiniowaniu przez właściwe miejscowo rady
gmin, tzn. gmin, na terenie których projektuje się obszar Natura 2000 (art.
27 ust. 2),
✓✓ pozyskanie zgody (na ten projekt) Rady Ministrów (art. 27 ust. 3); zgoda ta
dotyczy także szacunku współfinansowania przez Wspólnotę ochrony wyznaczonych obszarów ze względu na typy siedlisk oraz gatunków roślin i
zwierząt o znaczeniu priorytetowym (pkt 2 z ust. 3),
✓✓ w terminie do 6 lat po dacie zatwierdzenia przez KE specjalnego obszaru
ochrony siedlisk Minister Środowiska wyznacza taki obszar jako mający znaczenie dla Wspólnoty (art. 27a ust. 4).
Wybór obszarów kwalifikujących się do utworzenia sieci obszarów Natura 2000
opiera się na odpowiednich kryteriach. Zgodnie z zapisem w art. 26 UOP, kryteria
te określane są w akcie wykonawczym do ustawy – rozporządzeniu Ministra Środowiska. W drodze rozporządzenia określa się także (zgodnie z dyrektywą Unii)
typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunki będące przedmiotem zainteresowania
Wspólnoty, ze wskazaniem typów o znaczeniu priorytetowym oraz wymagających
W Polsce system ochrony gatunkowej był już wprowadzony wcześniej; w ustawie o ochronie przyrody, ochronie tej poświęcona jest jej część - od art. 46 do 58.
Ustawa określiła zestaw możliwych zakazów dotyczących chronionych gatunków
roślin i grzybów (art. 51) oraz zwierząt (art. 52). Generalnie zakazy te wyczerpują zakres zakazów sformułowanych w odpowiednich artykułach dyrektywy siedliskowej
(np. w przypadku gatunków zwierząt – zakazy celowego zabijania, niepokojenia,
wybierania jaj, pogarszania stanu lub niszczenia terenów rozrodu lub odpoczynku, przetrzymywania, transportu sprzedaży itp.). W aktach wykonawczych – odpowiednich rozporządzeniach, o których wspomniano już w rozdz. 2.1., dokonano
wyboru i przypisania określonym grupom gatunków zestaw zakazów, jak również
dopuszczalnych odstępstw od tych zakazów, także wskazanych w ustawie – odpowiednio w art. 51 (rośliny i grzyby) oraz art. 52 (zwierzęta) - ust. 2 z obu tych
artykułów.
Należy jednak pamiętać, że te regulacje, tj. zakazy i odstępstwa od zakazów, dotyczą gatunków wymienionych w załącznikach do omawianych aktów wykonawczych. Nie w pełni odpowiadają one listom gatunków w załącznikach Dyrektywy
Siedliskowej. Przede wszystkim w ochronie gatunkowej krajowego systemu rozróżnia się ochronę ścisłą oraz ochronę częściową (w dyrektywie mówi się o systemie
ochrony ścisłej), a w tej drugiej wskazuje się gatunki, które mogą być pozyskiwane
(i na jakich warunkach). Przy podejmowaniu decyzji ochronnej mogą pojawić się
więc dylematy, jakie zasygnalizowano poprzednio przy omawianiu definicji pojęcia siedliska gatunku (przykładowa wydra).
Sposoby ochrony na obszarach Natura 2000
To zagadnienie jest szczególnie ważne dla mieszkańców i użytkowników terenów w zasięgu obszarów Natura 2000, bo wiąże się bezpośrednio z określonymi
ograniczeniami w gospodarowaniu i zagospodarowywaniu oraz w inwestowaniu.
Ustawa o ochronie przyrody nie wymienia wprost, jakie konkretne zakazy można
wprowadzić na danym obszarze Natura 2000, jak to ma miejsce w przypadku obszarów krajowego systemu ochrony (przedstawione w rozdz. 2.1.). Za Dyrektywą
Siedliskową mówi jedynie ogólnie o zakazie podejmowania działań mogących pogorszyć stan lub negatywnie wpływać na przedmioty ochrony danego obszaru Natura 2000 oraz pogorszyć integralność tego obszaru lub jego powiązania z innymi
obszarami (chronionymi) (art. 33 ust. 1). Zgodnie z zapisem ust. 2 przywołanego
artykułu ustawy takie zakazy obowiązują również na projektowanych obszarach
Natura 2000, jeszcze nie przyjętych przez KE (art. 33 ust. 2). Tak więc, w każdym
indywidualnym przypadku, organ wydający zgodę na realizacje przedsięwzięcia
lub przyjęcie dokumentu strategicznego stwierdzić musi, czy nie będzie istotnego
zagrożenia dla któregokolwiek przedmiotu ochrony oraz dla integralności obszaru
Natura 2000, na którym rozpatrywane przedsięwzięcie lub plan, program, polityka
mają być wprowadzone. Istotne jest też uwzględnienie negatywnego wpływu innych działań – istniejących lub projektowanych, czyli możliwości wystąpienia oddziaływań skumulowanych.
Zwraca uwagę, że w omawianych zapisach art. 33 UOP pojawia się pojęcie znaczącego negatywnego oddziaływania (na cele i przedmioty ochrony obszarów
Natura 2000), bez wskazania kryteriów, na podstawie których określone oddziaływanie można uznać za znaczące. Daje to szerokie pole dla subiektywnej oceny
przez organ wydający zgodę na realizację projektu przedsięwzięcia lub przyjęcia
projektu dokumentu strategicznego. Dla „trafności” takiej oceny istotne znaczenie
ma nie tylko pełna informacja o przedsięwzięciu, planie, programie (dla identyfikacji potencjalnych oddziaływań), ale także o samym przedmiocie ochrony potencjalnie narażonym, w szczególności o jego położeniu, zasięgu przestrzennym, stanie
oraz wrażliwości na określone kategorie oddziaływań. Dla wielu obszarów Natura
2000 takiej zadawalającej (dla podjęcia decyzji) informacji nie ma; w SDF wymienia się jedynie przedmioty ochrony z ogólną oceną ich stanu i zagrożeń (w skali
całej ostoi), bez określenia lokalizacji poszczególnych obiektów i ich szczegółowej
indywidualnej oceny. Stąd też często organ wydający zgodę na realizacje przedsięwzięcia nakłada obowiązek na inwestora lub organu sporządzającego projekt
dokumentu strategicznego, poddania projektu swojego przedsięwzięcia ocenie
oddziaływania na środowisko (patrz rozdz. 3.3 i 3.4). Nie dysponuje bowiem wystarczającymi przesłankami dla stwierdzenia czy potencjalne przedsięwzięcie lub
projekt planu czy programu będzie generować oddziaływania znaczące czy nieznaczące. Niewątpliwie sporządzenie i ustanowienie planów ochronnych dla obszarów Natura 2000, gdzie dokonane zostanie bliższe rozpoznanie rozmieszczenia,
stanu zagrożeń oraz określenie zadań ochronnych dla poszczególnych przedmiotów ochrony, istotnie ograniczy potrzebę przeprowadzenia procedury oceny oddziaływania na środowisko.
Stwierdzenie (także w ocenie oddziaływania na środowisko) znaczącego oddziaływania na cele i przedmioty ochrony danego obszaru Natura 2000 nie zawsze
skutkować musi brakiem zgody na realizację zamierzenia inwestycyjnego czy też
wdrożenia planu lub programu. Ustawa o ochronie przyrody przewiduje sytuacje,
w których taka pozytywna zgoda może być wyrażona, określając jednak uwarun-
50
51
kowania, jakie muszą być spełnione. Dotyczy to działań, których realizacja ma charakter nadrzędnego interesu publicznego, w tym gospodarczego i społecznego.
Warunkiem dopuszczenia takiej działalności jest m.in. brak możliwości wskazania
rozwiązań alternatywnych. Nakładany jest przy tym wymóg wykonania kompensacji przyrodniczej niezbędnej dla zapewnienia spójności i właściwego funkcjonowania sieci obszarów Natura 2000 (art. 34 UOP). Z tego ostatniego stwierdzenia
wynika, że wykonanie kompensacji przyrodniczej może być rozważane nie tylko w
zasięgu danego obszaru Natura 2000, na którym spowodowana zostanie szkoda,
ale także w szerszym kontekście przestrzennym (w układzie sieci).
Wyrażenie zgody organu na realizację projektu przedsięwzięcia, planu lub programu znacząco negatywnie oddziaływującego na przedmioty ochrony (siedliska
przyrodnicze bądź gatunki) o znaczeniu priorytetowym może dotyczyć wyłącznie
takich, których celem jest ochrona zdrowia i życia ludzi, zapewnienie bezpieczeństwa powszechnego lub uzyskanie korzystnych następstw o pierwszorzędnym
znaczeniu dla środowiska przyrodniczego. Jeśli chodzi o działania gospodarcze
wynikające z nadrzędnego interesu publicznego (np. ograniczenie bezrobocia) a
znacząco negatywnie wpływające na priorytetowe przedmioty ochrony, to zgoda
na ich podjęcie może być wydana tylko po uzyskaniu opinii KE (art. 34 ust. 2 UOP).
Organem zezwalającym na realizacje przedsięwzięć lub przyjęcie planów i programów, mogących potencjalnie oddziaływać na cele i przedmioty ochrony obszarów
Natura 2000, jest - wg ustawy o ochronie przyrody – właściwy miejscowo regionalny dyrektor ochrony środowiska a na obszarach morskich – dyrektor właściwego
urzędu morskiego.
Jak więc widać działania gospodarcze i inwestycyjne w zasięgu obszaru Natura
2000 mogą być istotnie ograniczone. Jedynie działania związane z utrzymaniem
obiektów i urządzeń służących bezpieczeństwu przeciwpowodziowemu nie podlegają ograniczeniu.7 Pozostałe formy działalności gospodarczej, w tym działalność
rolnicza, leśna, łowiecka, rybacka i amatorski połów ryb, są dopuszczalne o ile znacząco negatywnie nie oddziałują na cele ochrony danego obszaru (art. 36 ust. 1
UOP) oraz nie naruszają zakazów obowiązujących na ewentualnych terenach parków narodowych lub rezerwatów wchodzących w zasięg danego obszaru Natura 2000 (ust. 2). Mogą być też podejmowane różne działania dostosowawcze do
wymogów ochrony danego obszaru Natura 2000 (np. ekstensyfikacja produkcji
rolniczej). Takie działania dostosowawcze skutkować mogą określonymi kosztami
lub stratami ekonomicznymi (np. zmniejszenie zysków spowodowanych zmianą
sposobu gospodarowania, utrata wartości nieruchomości itp.). Dlatego też przewidziano stosowne rekompensaty finansowe w takich przypadkach (art. 36 ust. 3
UOP), szerzej omówione w rozdziale 4. Jednocześnie ustawa o ochronie przyrody przewiduje sankcje w przypadku podejmowania działań mogących znacząco
negatywnie oddziaływać na cele ochrony określonego obszaru Natura 2000 bez
zezwolenia właściwego organu. Zgodnie z art. 37 organ ten nakazuje inwestorowi
natychmiastowe wstrzymanie działania (np. budowy) i podjęcie w wyznaczonym
terminie czynności przywracających poprzedni stan na danym obszarze (ust. 1).
To samo dotyczy przypadku, gdy podjęta działalność gospodarcza, w tym inwestycyjna, okaże się niezgodna z ustaleniami planu ochronnego obszaru Natura 2000.
1.4. Planowanie ochrony na obszarach Natura 2000
7 Wyłączenie a priori jakiejkolwiek działalności z poddania jej odpowiedniej ocenie w zakresie
skutków dla obszaru Natura 2000, narusza wymogi art. 6(3) Dyrektywy Siedliskowej.
Dla skuteczniejszej ochrony przyrody w ramach sieci obszarów Natura 2000,
Dyrektywa Siedliskowa zaleca sporządzanie (o ile zaistnieje taka potrzeba) odpowiednich planów zagospodarowania obszarów Natura 2000 (art. 6(1)). W polskim
prawodawstwie ustalono wymóg sporządzenia planów ochronnych dla takich obszarów – art. 28, 29 i 30 UOP. Przewidziano przy tym dwustopniowe planowanie
ochrony na obszarach Natura 2000 poprzez:
✓✓ plany zadań ochronnych (w skr. PZO),
✓✓ plany ochrony (w skr. PO).
W planach tych ustalane są szczególne zasady gospodarowania – indywidualnie dla każdego obszaru Natura 2000.
Plan zadań ochronnych – hierarchicznie niższy i tym samym bardziej „uproszczony” niż plan ochrony – ma być sporządzony dla wszystkich zatwierdzonych
przez KE specjalnych obszarów ochrony (siedliskowych) oraz wyznaczonych przez
władze krajowe obszarów specjalnej ochrony ptaków. Mogą też być sporządzane
plany zadań ochronnych dla „potencjalnych” obszarów Natura 2000 (jeszcze nie zatwierdzonych przez KE). Projekt PZO powinien być wykonany w terminie do 6 lat
od daty ustanowienia obszaru Natura 2000, a jego ustalenia dotyczące realizacji
zadań ochronnych przewidziane są na 10 lat.
W odróżnieniu od planu zadań ochronnych, plan ochrony sporządza się tylko dla
tych obszarów, dla których skuteczna ochrona nie będzie zapewniona ustaleniami
PZO. Określenie potrzeby sporządzenia (bądź brak takiej potrzeby) wraz z uzasadnieniem należy zresztą do postanowień PZO (art. 28 ust. 10 pkt 6 UOP), przy czym wska-
52
53
zany powinien być termin sporządzenia PO oraz jego zasięg przestrzenny (planem
ochrony może być objęty cały obszar Natura 2000 lub tylko jego określona część).
Plan ochrony obszaru Natura 2000 (lub jego części) ustanawia w drodze rozporządzenia Minister Środowiska na okres 20 lat. Sporządzenie jego projektu należy natomiast do kompetencji sprawującego nadzór nad objętym tym planem obszarem,
czyli właściwy terytorialnie regionalny dyrektor ochrony środowiska, a w przypadku
obszarów morskich – dyrektor urzędu morskiego. W przypadku PZO, jego ustanowienie - w formie zarządzenia – należy do właściwego terytorialnie regionalnego dyrektora ochrony środowiska, a dla obszarów morskich - dyrektor urzędu morskiego.
Uogólniając zapisany w przywołanym rozporządzeniu tok postępowania przy
pracach nad projektem PZO – kolejne główne kroki przedstawić można wg poniższego schematu:
Weryfikacja .
przedmiotów ochrony i stanu ich ochrony (weryfikacja SDF)
Identyfikacja zagrożeń – istniejących i
potencjalnych
Sformułowanie zadań ochronnych
eliminujących lub
ograniczających zagrożenia
Plany zadań ochronnych
Cele, tryb sporządzania (a także jego zmiany) oraz zakres merytoryczny planu
zadań ochronnych obszaru Natura 2000 określa art. 28 UOP. Bardziej szczegółowo
tryb sporządzania oraz dokonywania zmian w istniejącym PZO, a przede wszystkim
zakres prac nad projektem tego planu, określa akt wykonawczy ustawy (art. 28 ust.
13) – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. 2010 nr 34, poz.
186; dalej w skr. Rozporządzenie w sprawie planu zadań ochronnych). Podstawą do
sporządzenia projektu PZO jest rozpoznanie przedmiotów, dla których ochrony wyznaczono obszary Natura 2000 – ich rozmieszczenia, zasięgu oraz obecnego stanu
ochrony. Rozpoznanie to dokonuje się w oparciu o istniejące informacje oraz wyniki
ich weryfikacji w ramach wizji terenowej. Informacje o przedmiotach ochrony, wymienionych w odpowiednim SDF (patrz rozdz. 2.2) znajdować się mogą w różnych
materiałach, np. w inwentaryzacjach przyrodniczych gmin, inwentaryzacjach wykonanych na potrzeby planów urządzeniowych lasów (PUL), opracowaniach ekofizjograficznych, opracowaniach naukowych – publikowanych i niepublikowanych.
Ze względu na ograniczone środki finansowe i czas przeznaczony na sporządzenie PZO, nie wykonuje się pełnej i szczegółowej inwentaryzacji przyrodniczej.
Przy weryfikacji terenowej pozyskanych informacji o przedmiotach ochrony obszaru Natura 2000, z konieczności pobieżnej i wybiórczej, zwraca się szczególną
uwagę na miejsca, gdzie można spodziewać się najpoważniejszych zagrożeń oraz
– na ile stan wiedzy na to pozwala – w miejscach występowania najcenniejszych
(zwłaszcza priorytetowych) oraz najbardziej wrażliwych siedlisk lub gatunków. Celem planu zadań ochronnych jest bowiem przede wszystkim jak najszybsze zabezpieczenie najbardziej zagrożonych przedmiotów ochrony. Plan ten ma więc niejako charakter działania „ratunkowego”.
Weryfikacja zapisów zawartych w SDF dotyczy przede wszystkim listy przedmiotów ochrony danego obszaru Natura 2000. Polega ona na „wykreśleniu” z niej
niektórych obiektów lub dodaniu innych, nie ujętych w SDF, a zasługujących na
ochronę w ramach tego obszaru. Analiza różnych materiałów informacyjnych, a
także weryfikacja terenowa wykazać bowiem może, że dany (ujęty w SDF) przedmiot w ogóle nie występuje, został źle zakwalifikowany bądź znajduje się w stanie
degradacji (spowodowanej czynnikiem naturalnym!), którego nie da się już odwrócić. Można też (nawet „przypadkowo”, np. podczas wizji terenowej) stwierdzić występowanie cennego obiektu przyrodniczego (siedliska przyrodniczego lub gatunku), którego w SDF nie wykazano.
Weryfikacja może też dotyczyć granic obszaru Natura 2000 i może polegać na
włączeniu jakiegoś cennego siedliska położonego w bliskim sąsiedztwie lub uzasadnionego wyłączenia terenów mało znaczących dla ochrony w ramach tego obszaru lub też wynikać z możliwości dostawania granic do skali opracowania.
Weryfikacja SDF dotyczy także zawartej tam oceny stanu i znaczenia obszaru
dla występujących na nim typów siedlisk przyrodniczych i gatunków (w przypadku
obszarów specjalnej ochrony – gatunków ptaków), a także zagrożeń. Ocena stanu
ochrony przedmiotów ochrony polega – w odniesieniu do siedlisk przyrodniczych
– na (wg §3 pkt 3 Rozporządzenia w sprawie planu zadań ochronnych):
✓✓ ustaleniu parametru powierzchni i rozmieszczenia siedliska w obszarze, z
uwzględnieniem jego fragmentacji oraz trendu zachodzących zmian,
✓✓ ustaleniu parametru struktury poszczególnych wydzieleń siedliska, z
uwzględnieniem stanu ochrony jego typowych gatunków oraz procesów
ekologicznych zachodzących w tym wydzieleniu, w porównaniu ze strukturą i procesami typowymi dla właściwego stanu ochrony siedliska.
54
55
W odniesieniu do gatunków ocena stanu ochrony polega na:
✓✓ ustaleniu parametru stanu populacji, z uwzględnieniem liczebności i rozmieszczenia gatunku w obszarze oraz trendu zachodzących zmian tej liczebności, oszacowaniu, a także uwzględnieniu cech populacji gatunku,
właściwych dla danej populacji gatunku,
✓✓ ustaleniu parametru siedliska gatunku, z uwzględnieniem wielkości i jakości
poszczególnych wydzieleń siedliska gatunku w porównaniu z cechami siedliska gatunku typowymi dla właściwego stanu ochrony,
✓✓ ocenę parametru szans zachowania gatunku w przyszłości.
Przy sporządzaniu projektu PZO, w ramach weryfikacji terenowej, trudno jest
wszystkie ww. parametry określić, zwłaszcza odnoszące się do liczebności populacji oraz trendów zachodzących zmian w tej liczebności. Wymagałoby to bowiem
wieloletnich badań (obserwacji). Najczęściej – w odniesieniu do gatunku – dokonuje się oceny stanu jego siedliska.
Z oceną stanu ochrony wiąże się kolejny krok w pracach nad projektem PZO, tj.
identyfikacja zagrożeń – istniejących i potencjalnych.
Identyfikacja zagrożeń
Istniejące zagrożenia to takie, których symptomy można już zaobserwować,
np. kurczenie się areału chronionego siedliska powodowane ekspansją zabudowy,
sukcesja zadrzewień na siedliskach łąkowych wskutek zaniechania właściwej gospodarki łąkarskiej, przesuszenie siedlisk przejawiające się m.in. zanikiem niektórych gatunków, zmiany w charakterystycznej strukturze gatunkowej runa i podszytu na siedliskach leśnych wskutek prowadzenia niewłaściwej gospodarki leśnej
(niewłaściwie prowadzone rębnie, usuwanie całości martwego drewna itp.).
Stosunkowo łatwo jest zdiagnozować zagrożenia wynikające z oddziaływania
bezpośredniego na przedmiot ochrony, np. wynikającego z zajętości terenu czy
sposobów gospodarowania na terenach siedliska. Nie zawsze możliwe jest natomiast jednoznaczne zidentyfikowanie czynników i źródeł zagrożeń wynikających
z oddziaływania pośredniego (np. poprzez zanieczyszczenie powietrza), chociaż
negatywne skutki takich oddziaływań mogą być wyraźnie widoczne w siedlisku.
Pewne trudności autorom projektów PZO sprawia też specyfikacja zagrożeń potencjalnych. Często wykazują oni wszystkie zagrożenia, które wynikają ze szczególnej wrażliwości danego typu siedliska przyrodniczego lub gatunku na określone
kategorie oddziaływań. Takie podejście powoduje, że wymienione (zidentyfikowane) zagrożenia potencjalne mogą występować prawie wszędzie, a więc dotyczyć
wielu obszarów Natura 2000, gdzie taki typ siedliska lub gatunek jest przedmiotem ochrony. Tymczasem istotne jest aby wskazane zagrożenia potencjalne dotyczyły tylko objętego planem zadań ochronnych obszaru, wynikające z jego szczególnych cech geograficznych, przyrodniczych a nade wszystko gospodarczych (i
sytuacji społeczno-gospodarczej). Zwłaszcza dobre rozpoznanie społeczno-gospodarczych uwarunkowań realizacji planu zadań ochronnych dają właściwą podstawę do identyfikacji potencjalnych zagrożeń, tzn. takich, które jeszcze nie występują, ale w określonym czasie mogą się pojawić. Wynikać mogą przy tym z różnych
przesłanek, takich jak np.: obserwowany wysoki popyt na działki budowlane, zgłoszenia przez rożnych inwestorów zamiarów lokalizacji (na obszarach Natura 2000)
określonych przedsięwzięć, czy wreszcie zapisane w dokumentach strategicznych
kierunki i programy dotyczące rozwoju społeczno-gospodarczego – różnych branż
gospodarki, infrastruktury technicznej, komunikacji, budownictwa itp. Nie bez powodu częścią opracowania projektu PZO jest więc analiza powyższych dokumentów pod kątem identyfikacji tych ich postanowień lub ustaleń, które mogą negatywnie oddziaływać, czyli generować określone zagrożenia dla celów i przedmiotów ochrony objętego planem obszaru Natura 2000.
Spośród omawianych dokumentów najważniejszymi są plany zagospodarowania przestrzennego, zwłaszcza szczebla gminnego, tj. studia gmin i plany miejscowe. W planach tych wskazuje się bowiem możliwości dokonywania zmian w dotychczasowych sposobach zagospodarowania terenów, która dotyczyć też może
chronionych siedlisk przyrodniczych i siedlisk chronionych gatunków. Dodatkowo
przypomnieć należy że jednym z postanowień PZO jest wskazanie do zmian w istniejących (obowiązujących) planach dotyczących zagospodarowania przestrzennego, tj. w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gmin, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, a także w planach
zagospodarowania przestrzennego województw, morskich wód wewnętrznych,
morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej. Mówi o tym zarówno ustawa o ochronie przyrody (art. 28, ust. 10 pkt 5), jak i Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie sporządzania planów zadań ochronnych (§3 pkt 7).
Spośród dokumentów planistycznych dotyczących zagospodarowania przestrzennego, najbardziej szczegółowe i tym samym najbliższe realizacji są miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Zagrożenia wynikające z realizacji
ustaleń tych planów nadal należy jednak traktować jako potencjalne a nie jako istniejące. Plan miejscowy bowiem, jako akt prawa miejscowego, jedynie umożliwia
wprowadzenie określonego zagospodarowania, które może ale nie musi (nawet
56
57
w bardzo odległym horyzoncie czasowym) zostać zrealizowane (patrz rozdz. 3.1).
Rozważając problem wskazań do zmian w planach zagospodarowania przestrzennego (wszystkich szczebli) w celu wyeliminowania lub ograniczenia zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych warto zauważyć, że takie wskazania dotyczyć
mogą właściwie tylko tych dokumentów, które przyjęte zostały w okresie przed
wprowadzeniem – jako formy ochrony – obszarów Natura 2000. Projekty później
przyjętych dokumentów omawianego typu musiały być poddane procedurze oceny oddziaływania na środowisko, w tym w zakresie ich wpływu na obszary Natura
2000. Można zatem założyć, że w prognozach oddziaływania na środowisko sporządzanych do projektów tych dokumentów (np. do planu miejscowego) nie wykazano znaczącego negatywnego oddziaływania na dany obszar Natura 2000, gdyż
w przeciwnym wypadku taki dokument nie byłby przyjęty.
Mogą jednak zaistnieć sytuacje, w których w toku prac nad projektem PZO (a
tym bardziej PO) ujawnione zostały „nowe” ważne wymogi ochronne, których nie
przewidziano we wcześniej sporządzonej prognozie oddziaływania na środowisko
dla danego planu miejscowego lub studium gminy. Wówczas formułowanie postanowień PZO (także PO) dotyczące wskazań do zmian planu jest zasadne.
Zdania ochronne
Identyfikacja zagrożeń – ich rodzaju oraz lokalizacji (odniesienie do konkretnych płatów siedlisk) stwarza przesłanki do sformułowania odpowiednich zadań
ochronnych, w kolejnym kroku prac nad projektem PZO. Realizacja tych zadań polega na podejmowaniu działań ochronnych zapewniających osiągnięcie ich celów,
tj. parametrów stanu ochrony poszczególnych przedmiotów ochrony zapewniających monitoring tych celów. Zgodnie z zapisem w §3 pkt 6) rozporządzenia w
sprawie planu zadań ochronnych, w ustaleniach dotyczących działań ochronnych
określa się:
✓✓ zakres prac przewidzianych do realizacji oraz terminów i częstotliwości ich
wykonywania,
✓✓ miejsca (terenu) ich realizacji,
✓✓ przedmiot odpowiedzialny za wykonywanie prac oraz monitoring ich efektów,
✓✓ szacunkowe koszty realizacji działań,
✓✓ techniczne uwarunkowania realizacji działań,
✓✓ podmioty, których współdziałanie przy realizacji działań ochronnych jest
niezbędne.
58
Dokumentacja PZO jest sformalizowana, tzn. jego treść i postanowienia ujmowane są w odpowiednich formularzach i tabelach oraz w załącznikach kartograficznych. Rodzaje działań ochronnych, podobnie jak zagrożenia, są zdefiniowane
oraz oznaczone odpowiednim kodem. Kodami oznaczone są również typy siedlisk
przyrodniczych oraz gatunki.
Pozostałe ważne elementy PZO
Na początku, jeszcze przed przystąpieniem do prac na planem, ustala się
zasięg terenów objętych tym planem. Ustawa o ochronie przyrody przewiduje
bowiem sytuacje, w których planem zadań ochronnych nie obejmuje się całego
obszaru Natura 2000. Zgodnie z zapisami w art. 28 ust. 11 planu zadań ochronnych nie sporządza się dla części obszaru Natura 2000 pokrywającego się z obszarem parku narodowego lub rezerwatu oraz parku krajobrazowego, dla których ustanowiono plan ochrony uwzględniający zakres jaki jest wymagany (wg
art. 28 ust. 10 UOP) dla planu zadań ochronnych. W przypadku parków narodowych oraz rezerwatów wystarczy, że mają one ustanowione zadania ochronne
uwzględniające zakres PZO. Także w przypadku części terenów znajdujących
się w zarządzie nadleśnictwa, dla którego ustanowiono plan urządzenia lasu
(PUL), uwzględniający zakres określony we wspomnianym art. 28 ust. 10 UOP,
planu zadań ochronnych dla tej części obszaru Natura 2000 nie sporządza się.
Planów zadań ochronnych nie sporządza się dla obszarów Natura 2000, dla których ustanowiono już plan ochrony oraz dla obszarów znajdujących się na obszarze morskim, dla których sporządza się również plan ochrony. Z kolei dla
obszarów Natura 2000, dla których ustanowiono PZO, można sporządzić plan
ochrony, jeśli zachodzą przesłanki do jego opracowania.
Jednym z ważniejszych postanowień PZO jest wskazanie (jako zadania) monitoringu stanu ochrony przedmiotów ochrony oraz monitoringu realizacji celów
ochronnych. W ustalaniu celów działań ochronnych uwzględnia się też konieczność uzupełnienia stanu wiedzy o przedmiotach ochronnych. Jeśli taki stan wiedzy jest niedostateczny dla wskazania działań skutecznej ochrony, to wówczas
stanowi to zasadniczą przesłankę dla ustalenia (w PZO) potrzeby sporządzenia
planu ochrony – dla całego obszaru Natura 2000 lub wskazanej jego części.
Plan ochrony
Plan ochrony, jako bardziej szczegółowy i o bardziej poszerzonej problematyce postanowień niż PZO, opiera się przede wszystkim na przeprowadzonej
59
pełnej inwentaryzacji przyrodniczej a w szczególnych przypadkach na badaniach przedmiotów ochrony. Generalne cele obu dokumentów, tj. PZO i PO są
tożsame. Plan ochrony ma jednak charakter bardziej kompleksowy oraz obejmuje znacznie poszerzony zakres ustaleń. Zgodnie z art. 29 ust. 9 UOP plan
ochrony – oprócz zadań ochronnych siedlisk i gatunków – może także obejmować (w szczególności, a więc nie tylko) ustalenia dotyczące:
✓✓ utrzymania korytarzy ekologicznych łączących obszary Natura 2000,
✓✓ rozmieszczenia obiektów i urządzeń służących celom ochrony obszaru
Natura 2000,
✓✓ kształtowania stosunków wodnych i gospodarowania wodami,
✓✓ gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej, w tym kształtowania leśnej i rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz wskazania terenów pod zalesienia lub
wyłączonych z zalesienia,
✓✓ wskazania wód powierzchniowych płynących, w których powinna być
zachowana lub odtworzona możliwość wędrówki hydrobiontów,
✓✓ wskazania terenów przeznaczonych pod zabudowę (także terenów z zakazem zabudowy),
✓✓ lokalizacji obiektów i urządzeń infrastruktury technicznej, komunikacyjnej, turystycznej i edukacyjnej.
Ma więc omawiany plan charakter planu zagospodarowania obszaru, podobny do planów ochrony parków narodowych lub parków krajobrazowych.
Plany ochrony tych obszarów krajowego systemu ochrony przyrody (także rezerwatów przyrody) stają się zresztą planami obszaru Natura 2000, w zasięgu
pokrywania się tych obszarów, jeśli uwzględniają zakres postanowień planu
ochrony obszaru Natura 2000 (art. 30 ust 1 UOP). Podobnie za plan ochrony obszaru Natura 2000 można uznać plan urządzenia lasu nadleśnictwa położonego
w granicach tego obszaru, jeśli uwzględnia zakres PO (ust. 2).
Projekty zarówno PZO, jak i PO, nie wymagają żadnych uzgodnień. Projekt
planu ochrony wymaga natomiast zaopiniowania przez regionalnego dyrektora lasów państwowych, jeśli obszar Natura 2000 obejmuje tereny zarządzane
przez Państwowe Gospodarstwo Leśne, oraz dyrektora urzędu morskiego w
przypadku, gdy planowany obszar Natura 2000 wchodzi w zasięg obszaru morskiego (art. 29 ust. 2 UOP).
Przy sporządzaniu planów ochronnych obszarów Natura 2000 (PZO i PO)
istotny jest – ustawowo zagwarantowany – udział społeczeństwa. Nie ogranicza się ten udział do składania wniosków i uwag do projektu planu w trybie i
czasie, jaki określa Ustawa OOŚ. W toku prac nad projektem omawianych planów organizuje się spotkania-warsztaty, w których uczestniczyć mogą wszelkie
zainteresowane strony, a w szczególności:
✓✓ przedstawiciele samorządów lokalnych reprezentujących mieszkańców i
gospodarzy danego obszaru Natura 2000,
✓✓ przedstawiciele administracji leśnej i innych organów administracji państwowej (np. RZGW, RDDP itd.),
✓✓ przedstawiciele dyrekcji zarządzających obszarami chronionymi (parki
narodowe, parki krajobrazowe),
✓✓ przedstawiciele pozarządowych organizacji zajmujących się ochroną
przyrody,
✓✓ indywidualni właściciele nieruchomości „narażonych” ze strony postanowień planu ochronnego, podobnie jak przedsiębiorcy gospodarujący na
danym obszarze Natura 2000.
Jest to spełnienie wymogu zapisanego w art. 28 ust. 4 oraz 29 ust. 5 UOP.
Osoby biorące udział w kolejnych spotkaniach-warsztatach (w przypadku
PZO organizuje się 3 do 4 takich spotkań) wspólnie wypracowują ustalenia planu, w ramach tzw. Zespołu Lokalnej Współpracy (ZLW). W ten sposób ogranicza
się potencjalne konflikty, jakie w przyszłości mogą występować pomiędzy celami
ochrony na obszarach Natura 2000, a interesami gospodarczymi. Dopuszczenie
jednak tak szerokiego grona uczestników do ZLW, o różnych, często sprzecznych
oczekiwaniach, oznacza, że finalna postać projektu planu ochronnego powinna
być pewnym kompromisem gwarantującym możliwości gospodarowania spełniającego jednak istotne wymogi ochrony obszarów Natura 2000.
60
61
Standardowy Formularz Danych
Standardowy Formularz Danych (z angielskiego Standard Data Form - SDF)
jest dokumentem przechowywania i prezentowania informacji na temat obszaru Natura 2000. O zawartości dokumentu i jego formie decyduje Komisja Europejska. Jest więc dokumentem standardowym dla wszystkich państw członkowskich. W 2011 r. Komisja Europejska wydała decyzję, którą wprowadzono
zmiany dotyczące zawartości SDF.
Standardowy formularz danych zawiera najważniejsze informacje o obszarze, w szczególności:
✓✓ informacje pozwalające zidentyfikować obszar, dotyczące położenia i
powierzchni obszaru,
✓✓ informacje o siedliskach i gatunkach występujących na obszarze (o siedliskach przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, gatunkach ptaków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej, gatunkach ptaków migrujących nie wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej, gatunkach
z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej oraz innych ważnych gatunkach)
oraz ocenie znaczenia obszaru dla tych siedlisk i gatunków,
✓✓ status ochronny obszaru oraz powiązania z innymi ostojami
✓✓ charakterystykę działalności człowieka na terenie obszaru i w jego otoczeniu.
W SDF, w informacji o występujących siedliskach przyrodniczych i gatunkach, podaje się szczegółowe oceny dotyczące tych obiektów. Są to informacje
odpowiadające „kryteriom wyboru terenów kwalifikujących się do określenia
jako tereny mające znaczenie dla Wspólnoty i wyznaczenia jako specjalne obszary ochrony” zawartych w załączniku III Dyrektywy Siedliskowej.
Dla siedlisk przyrodniczych podaje się procent pokrycia obszaru przez dane
siedlisko oraz ocenia się stopień reprezentatywności, względną powierzchnię,
stan zachowania, a także określa ocenę ogólną. Dla gatunków podaje się charakter populacji oraz ocenia populację, stan zachowania, izolację i określa ocenę ogólną.
Wszystkie te kryteria oraz sposób ich oceny są szczegółowo przedstawione w podręczniku wydanym w 2007 r. przez Komisję Europejską „Interpretacja typów siedlisk przyrodniczych Dyrektywy Siedliskowej”. Warto jednak wyjaśnić kilka podstawowych pojęć. Przede wszystkim najważniejsze kryterium
dla siedlisk przyrodniczych to „reprezentatywność”. Termin ten – mówiąc w
uproszczeniu – dotyczy zgodności danego siedliska z jego wzorcem opisanym
w przywołanym podręczniku. Stopień reprezentatywności ocenia się w skali
czterostopniowej od A (doskonała) do D (brak zgodności). Znajomość tej oceny
jest pierwszorzędna dla osób gospodarujących w obszarze Natura 2000. Mówi
bowiem, czy dane siedlisko przyrodnicze jest przedmiotem ochrony w obszarze, czy też nie jest, a ma to istotne znaczenie dla działalności w danym terenie.
Przedmiotem ochrony w obszarze są tylko te siedliska przyrodnicze, których
reprezentatywność oceniono na A, B lub C.
62
W SDF dla przykładowego obszaru Natura 2000 Bieńkowo wymieniono następujące siedliska z odpowiednią oceną reprezentatywności:
Kod
Siedlisko przyrodnicze
7110
Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe)
%
Stan
Stopień Względna
pokrycia reprezen. powierzch zachow.
Ogólna
Ocena
5,00
C
C
C
C
Torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do
7120
naturalnej i stymulowanej
regeneracji
5,00
A
A
C
C
Torfowiska przejściowe i
trzęsawiska (przeważnie z
7140
roślinnością z ScheuchzerioCaricetea)
5,00
B
B
C
C
91D0
Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-Betuletum
pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino)
70,00
B
C
C
B
91E0
Łęgi wierzbowe, topolowe,
olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum
albae, Alnenion)
5,00
C
B
C
C
Stopień reprezentatywności dla żadnego z siedlisk nie został oceniony na „D”,
dlatego wszystkie płaty wymienionych typów siedlisk są przedmiotami ochrony w
obszarze Natura 2000 Bieńkowo.
Podobnie dla gatunków, najważniejszym kryterium z punktu widzenia gospodarowania na danym obszarze jest ocena populacji gatunku. Ocena ta dotyczy
wielkości populacji gatunku na danym obszarze w stosunku do populacji w kraju. Tu także stosuje się oceny A-D (A: 15-100%, B: 2-15%, C: 0-2% oraz D – populacja nieistotna). Gdy populacja zostaje oceniona jako nieistotna (D) gatunek nie
jest przedmiotem ochrony w danym obszarze. W obszarze Natura 2000 Kaszuny
wymieniano 4 gatunki zwierząt. Ich populacje są osiadłe, a ich wielkości na danym
obszarze w stosunku do populacji krajowych oceniono jako nieistotne, czyli „D”.
Żaden z gatunków nie jest więc przedmiotem ochrony w obszarze Natura 2000
Kaszuny.
63
1337
Castor fiber
1-5p
D
1188
Bombina
bombina
R
D
1042
Leucorrhinia
pectoralis
R
D
1060
Lycaena
dispar
R
D
Ogólnie
Izolacja
Stan zach.
Populacja
Przelotna
Zimująca
Gatunek
Rozrodcza
Kod
OSIAD-ŁA
MIGRUJĄCA
Ochrona przyrody w strategicznym
planowaniu społeczno-gospodarczym
i przestrzennym
W SDF dla obszaru Natura 2000 Jezioro Oświn wymieniono 22 gatunki ptaków
z załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 11 gatunków ptaków migrujących regularnie
występujących (nie wymienionych w załączniku I). Tylko w przypadku 4 z nich, populacje nie zostały ocenione na „D”. Tym samym tylko te 4 gatunki są przedmiotami
ochrony w przedmiotowym obszarze.
Standardowy formularz danych jest dokumentem, który powinien być weryfikowany i uzupełniany adekwatnie do przyrostu wiedzy o obszarze, przed wszystkim w związku z opracowywanie PZO lub PO. Warto więc dodać, że w sytuacji, gdy
w istniejącymi obszarze Natura 2000 zostanie zidentyfikowane nowe siedlisko
przyrodnicze lub gatunek, które spełnia kryteria i zostanie ocenione jak A, B, lub C
podlega ochronie jako przedmiot ochrony tak samo, jak inne siedliska przyrodnicze lub gatunki.
Z SDF nie można skreślić przedmiotów ochrony bez uzasadnienia, którym może
być tylko jego naturalny zanik (tzn. nie wynikający z niewłaściwego stanu ochrony)
lub też udowodniony brak danego przedmiotu w chwili ustanowienia obszaru Natura 2000 (np. w wyniku pomyłki). Wszelkie zmiany w SDF wymagają uzgodnienia
z Komisją Europejską.
64
65
3.OCHRONA PRZYRODY W STRATEGICZNYM PLANOWANIU SPOŁECZNO-GOSPODAR CZYM I PRZESTRZENNYM
1.5. Rodzaje dokumentów strategicznego planowania
Rozwój społeczno-gospodarczy kraju lub jego części (regionów, gmin) określany
jest w różnych dokumentach strategicznych mających formę planów lub programów.
Plany, to na ogół dokumenty wskazujące określone cele strategiczne oraz kierunki
polityki dla osiągania tych celów. Programy natomiast zawierają zestawy zadań wraz
z terminami i szacunkowymi kosztami ich realizacji. Dokumenty te – w swoich postanowieniach – odnoszą się do określonych obszarów (terytoriów) lub też sektorów
gospodarczych (dokumenty branżowe), np. dotyczące rozwoju przemysłu, rolnictwa,
transportu, energetyki itp. Mogą mieć układ hierarchiczny – dokumenty krajowe, regionalne (wojewódzkie), powiatowe oraz gminne. Niektóre z nich stanowią też akty
prawa miejscowego, np. miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Zapisywane w dokumentach strategicznych działania gospodarcze i programy inwestycyjne
mogą, co najmniej pośrednio, wpływać na cele i przedmioty obszarów Natura 2000.
Dokumentami strategicznymi mogą być także programy ochrony środowiska
wszystkich szczebli zarządzania, sporządzane na mocy art. 17 ustawy – Prawo ochrony środowiska. Przewidywane w tych programach niektóre przedsięwzięcia „ochronne” mogą być realizowane na obszarach Natura 2000 i tym samym wpływać (także
niekorzystnie) na cele i przedmioty ochrony tych obszarów. Do takich przedsięwzięć
zaliczyć można np. programy rozbudowy systemów odprowadzania i unieszkodliwiania ścieków komunalnych lub przemysłowych (sieci kanalizacyjne, oczyszczalnie
ścieków). Szczególnie w programach ochrony środowiska gmin problematyka gospodarki wodno-ściekowej jest silnie reprezentowana, co przejawia się m.in. najwyższym udziałem w strukturze kosztów przewidywanych na realizację programów.
Zasadnicze znaczenie dla realizacji ochrony przyrody w ramach sieci obszarów Natura 2000 mają jednak dokumenty strategiczne z zakresu planowania przestrzennego, w szczególności na szczeblu gminnym, tj. plany zagospodarowania
przestrzennego gminy, na które składają się:
✓✓ studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gminy (dalej w skr. studium gminy8),
8
Przyjęto tu, że studium gminy jest również rodzajem planu zagospodarowania przestrzennego.
66
✓✓ miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (dalej w skr. plan
miejscowy).
Podstawowym celem planowania przestrzennego w gminie jest kształtowanie
ładu przestrzennego. W tym szerokim pojęciu mieści się również zachowanie walorów i funkcji przyrodniczych; nie można mówić o ładzie przestrzennym na obszarze
o zdegradowanym środowisku przyrodniczym. Zgodnie z definicją zapisaną w art.
2 ust. 1 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (w skr. UPZP)
przez ład przestrzenny należy rozumieć takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe (w
tym przyrodnicze), kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne. Sporządzanie i uchwalanie gminnych planów zagospodarowania przestrzennego należy do zadań własnych gminy.
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy
Studium stanowi dokument strategiczny, w którym określa się politykę przestrzenną gminy, w szczególności kierunki rozwoju zabudowy, układów komunikacyjnych i infrastruktury technicznej, a także kształtowania terenów otwartych – w
tym zalesień oraz układów przyrodniczych. Dokument ten obejmuje teren całej
gminy (w jej granicach administracyjnych), ale uwzględnia też powiązania przestrzenno-funkcjonalne z gminami sąsiadującymi w różnych ich aspektach, w tym
zwłaszcza powiązania układów przyrodniczych (powiązania z zewnętrznym układem przyrodniczym). Zaplanowany na obszarze gminy układ przyrodniczy, który
charakteryzować powinna ciągłość, stanowi istotny element jej struktury przestrzennej – tzw. ruszt ekologiczny lub osnowa ekologiczna gminy.
Niewątpliwie obszary Natura 2000 powinny być włączone do takiej ciągłej
struktury przestrzennej. Jeśli obszar Natura 2000 obejmuje całość lub znaczącą
część gminy, co jest zresztą częstym przypadkiem, to wówczas jej ruszt ekologiczny powinien być tworzony przy uwzględnieniu szczegółowego rozmieszczenia i
zasięgu chronionych siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków – przedmiotów
ochrony danego obszaru Natura 2000. Planowanie ciągłych struktur przyrodniczych w studium gminy dotyczy nie tylko gmin wiejskich (czy też wiejskich obszarów gminy) ale także (a może jeszcze bardziej) gmin – miast. Warto tu przypomnieć, że na niektórych obszarach municypalnych, w tym miast największych, wyznaczono obszary Natura 2000 (m. in. Warszawa, Wrocław, Szczecin, Bielsko Biała).
67
Oprócz spełnienia wymogów ochrony przyrody, takie „zielone” elementy struktury
przestrzennej miasta pełnią istotną rolę klimatyczną, ograniczającą m.in. kształtowanie się niekorzystnej dominanty klimatu miejskiego (kliny napowietrzające, „zielone płuca miasta” itp.).
Opisane powyżej planowanie struktury przestrzennej gminy jest spełnieniem
wymogu zapisu art. 10 ust. 1 pkt. 3) i 9) UPZP, gdzie mówi się o uwzględnieniu (w
studium gminy) – jako uwarunkowania – wymogów ochrony przyrody, jej stanu
(pkt 3) oraz obiektów i terenów chronionych na podstawie przepisów odrębnych
(pkt 9). Spełnia też przepis ust. 2 pkt 3) z przywołanego artykułu ustawy, wg którego w studium gminy określa się m.in. obszary oraz zasady ochrony przyrody. Oczywiście do kompetencji omawianego dokumentu nie należy ustanawianie obiektów czy terenów chronionej przyrody, w tym obszarów Natura 2000, ani określanie
zasad ich ochrony. Ustalane są one bowiem na podstawie innych przepisów (innymi aktami prawnymi). Ochrona walorów przyrodniczych w studium gminy odbywa
się niejako pośrednio – przez wskazywanie odpowiednich kierunków zagospodarowania terenów, niekonfliktowych w stosunku do (określonych w innych dokumentach) zasad ochrony oraz działań ochronnych ustalonych np. w planie zadań
ochronnych bądź w planie ochrony obszaru Natura 2000. Są to przede wszystkim
ustalenia (w studium gminy) takich funkcji terenów, które nie wiążą się intensywnym zagospodarowaniem, dodatkowo z określeniem odpowiednich ograniczeń
tego zagospodarowania, w szczególności zakazy wprowadzania zabudowy (np.
na chronione siedliska). Zaznaczyć przy tym należy, że skala w jakiej sporządza się
studium gminy (rysunki studium) jest dość dokładna (przeważnie 1:10 000), pozwalająca na w miarę precyzyjne uwzględnienie (w swoich ustaleniach) zasięgów
chronionych siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków, a nawet lokalizacji pojedynczych stanowisk gatunków.
Oprócz bezpośredniej ochrony siedlisk poprzez właściwe ustalenie funkcji i zasad zagospodarowania terenów na chronionych siedliskach, studium gminy zawiera też szereg postanowień ograniczających zagrożenia zewnętrzne, wynikające z
różnych emisji (zanieczyszczeń powietrza, hałasu, ścieków i innych odpadów) lub
zmian stosunków gruntowo-wodnych. Do postanowień tej kategorii należą m.in.
kierunki rozwoju systemów infrastruktury technicznej (dla uzyskania właściwego
standardu, w tym ekologicznego, w systemach komunalnych i energetycznych).
Istotna jest też, przy wskazywaniu kierunków rozwoju i kształtowania liniowych
elementów struktury przestrzennej gmin, uwzględnienie aspektu ciągłości układów przyrodniczych i spójności sieci obszarów Natura 2000.
Podstawę dla przyjmowania rozwiązań w studium gminy stanowi opracowanie
ekofizjograficzne, obligatoryjnie sporządzane dla potrzeb tego dokumentu (także
dla planu miejscowego). Co dokładnie powinien zawierać ten dokument określa
rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie opracowań
ekofizjograficznych (Dz. U. 2002 nr 155 poz. 1079). W opracowaniu takim zawarte
też powinny być wszelkie informacje dotyczące przedmiotów ochrony wszystkich
(znajdujących się w granicach gminy) obszarów Natura 2000 oraz zasad ich ochrony. Mogą one być wprost przeniesione z odpowiednich planów zadań ochronnych
lub planów ochrony. W przypadku braku takich planów, w opracowaniu ekofizjoigraficznym powinno być rozpoznane przynajmniej rozmieszczenie i przestrzenny
zasięg przedmiotów ochrony (zapisanych w SDF danego obszaru Natura 2000) –
na podstawie istniejących materiałów, np. inwentaryzacji przyrodniczej gminy, a
ewentualnie także badań terenowych, przeprowadzonych specjalnie dla potrzeb
opracowania ekofizjograficznego. Warto zaznaczyć, że często takie „gminne” materiały, w tym opracowania ekofizjograficzne, wykorzystywane są w pracach nad
projektami planów ochronnych obszarów Natura 2000.
Głównym wynikiem opracowania ekofizjograficznego jest wskazanie – na podstawie identyfikacji uwarunkowań środowiskowych (szeroko rozumianych, a więc
nie tylko przyrodniczych) – predyspozycji terenów dla poszczególnych form zagospodarowania, a w szczególności dla zabudowy. Opracowanie takie wskazać też powinno właściwe kształtowanie przestrzennych układów przyrodniczych (ruszt/osnowa przyrodnicza gminy), jako istotnego elementu całej struktury przestrzennej.
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy
nie jest aktem prawa miejscowego (przepisem gminnym). Na podstawie takiego
dokumentu nie wydaje się bowiem decyzji administracyjnych (art. 9 ust. 5 UPZP).
Wiążą jednak organy gminy przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (ust. 4). Oznacza to, że ustalenia planu miejscowego nie
mogą być sprzeczne z postanowieniami studium gminy, mogą natomiast być (i
przeważnie są) bardziej szczegółowe, co też wynika ze skali w której sporządza się
te ostatnie dokumenty gminne (1:500, 1:1 000, 1:2 000 lub 1:5 000)9. Większa szczegółowość wyraża się też w zazwyczaj większej liczbie wydzieleń przestrzennych –
jednostek terenowych o określonych funkcjach, o bardziej doprecyzowanych granicach (ze szczegółowością do granic działki geodezyjnej). Więcej jest też ustaleń
dotyczących zasad zagospodarowania terenów, w tym odpowiednich ograniczeń
oraz parametrów/standardów urbanistyczno-architektonicznych,
68
69
9
Ustawa określa przypadki, w których należy stosować poszczególne skale rysunków planu
(art. 16 ust. 1 UPZP).
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego stanowi realizację albo inaczej – narzędzie realizacji polityki przestrzennej gminy zapisanej w jej studium. Podobnie jak studium gminy, w planie miejscowym także określa się zasady ochrony
przyrody (art. 15 ust. 2 pkt 3 UPZP) poprzez ustalenie sposobów zagospodarowania terenów podlegających – na podstawie przepisów odrębnych – ochronie (pkt
7) oraz ograniczeń w ich użytkowaniu, w tym zwłaszcza ustalenia zakazu zabudowy. W przypadku obszarów Natura 2000 te sposoby zagospodarowania oraz ograniczenia powinny zabezpieczać i umożliwiać realizację zasad oraz zadań ochronnych obszaru Natura 2000, a także zapewniać spójność i integralność takich obszarów. Tym samym plan miejscowy może być istotnym narzędziem realizacji również
zadań ochronnych, jednak tylko o charakterze „pasywnym”. Przede wszystkim plan
miejscowy – jako akt prawa miejscowego – nie może „wymusić” określonych „prośrodowiskowych” działań prowadzących do odpowiednich zmian w dotychczasowych sposobach zagospodarowania terenów, nawet jeśli znacząco niekorzystnie
oddziałują na środowisko przyrodnicze, w tym np. na przedmioty ochrony oraz
spójność obszaru Natura 2000. Plan miejscowy nie jest bowiem planem realizacyjnym; zgodnie z art. 35 UPZP tereny, na których plan miejscowy umożliwia określoną zmianę funkcji i sposobów zagospodarowania, mogą być wykorzystywane w
dotychczasowy sposób.
Omawiane plany zagospodarowania przestrzennego nie są też planami „perspektywicznymi”, tzn. nie określają czasu, w jakim zmiana sposobu użytkowania
(zgodnie z ustaleniami planu) może być dokonana. Dotychczasowy sposób wykorzystywania danego terenu może więc być utrzymywany w długim okresie. Należy
to też brać pod uwagę, w szczególności przy wskazywaniu nowych terenów pod
zabudowę. Wyznaczenie w planie miejscowym zbyt rozległych zwartych „nowych”
terenów przeznaczonych pod zabudowę może bowiem skutkować niepożądanym
dla środowiska (w tym dla przyrody) i krajobrazu rozproszeniem zabudowy na terenach otwartych.
Jak wspomniano w poprzednim rozdziale, jednym z postanowień planów
ochronnych obszarów Natura 2000 (tj. planu zadań ochronnych oraz planów
ochrony) są wskazania do zmian w obowiązujących studiach gmin oraz planach
miejscowych – odpowiednio art. 28 ust. 10 pkt 5 oraz art. 29 ust. 8 pkt 4 UOP. Ustanowienie tych planów ochronnych nie skutkuje jednak koniecznością natychmiastowego przystąpienia (przez gminę) do sporządzenia zmian z swoich dokumentach planistycznych Dopiero przy sporządzaniu zmian tych dokumentów muszą
być uwzględnione odpowiednie postanowienia tych planów ochronnych. Decyzja
o przystąpieniu do zmiany studium gminy lub planu miejscowego może jednak
być podjęta w długim okresie po ustanowieniu planu ochronnego obszaru Natura 2000 może nawet po upływie czasu jego obowiązywania (np. 10 lat w przypadku planu zadań ochronnych). W przedstawionej sytuacji prawnej, w praktyce
może pojawić się poważny dylemat przy wydawaniu decyzji o możliwości realizacji
jakiegoś przedsięwzięcia, która jest dopuszczalna na mocy planu miejscowego, a
niedopuszczalna w postanowieniach któregoś z planów ochronnych obszaru Natura 2000 – czyli mogą pojawiać się sprzeczności pomiędzy dwoma aktami prawa
miejscowego.
Administracyjną decyzję o pozwoleniu na budowę wydaje się m.in. na podstawie ustaleń obowiązującego planu miejscowego. Jednocześnie jednak w decyzji
takiej bierze się pod uwagę także inne przepisy prawne, w tym wynikające z postanowień planu zadań ochronnych lub planów ochrony obszaru Natura 2000. Jeśli w
postępowaniu w sprawie oceny oddziaływania na środowisko wykazany zostałby
znaczący negatywny wpływ na cele ochrony danego obszaru Natura 2000, wówczas przedsięwzięcie nie będzie mogło być zrealizowane, pomimo że w ustaleniach
planu miejscowego byłoby dopuszczone. Dla wyeliminowania takiej konfliktowej
sytuacji wskazane byłoby więc możliwie szybkie dokonywanie odpowiednich
zmian w obowiązujących planach miejscowych (a w konsekwencji także w stu-
70
71
Należy jednak zaznaczyć, że – w dotychczasowej praktyce – studia gmin sporządzane są ze znacznie zróżnicowaną szczegółowością wydzieleń. W studiach niektórych gmin wydzielenia przestrzenne ograniczają się tylko do kilku kategorii, np.
– tereny (określane niekiedy jako strefy) osadnicze, leśne oraz rolne, z głównymi
elementami sieci komunikacyjnej i (magistralnej) sieci infrastruktury technicznej.
Spotkać też można studia gmin o szczegółowości rozwiązań zbliżonej do planu
miejscowego. Nie trudno zauważyć, że takie szczegółowo opracowane studia gmin
silniej „usztywniają” i determinują decyzje, jakie władze gmin mogą podejmować w
prowadzeniu polityki przestrzennej.
Niezależnie od szczegółowości omawianego dokumentu, struktury przyrodnicze
gminy nie są wskazywane jako wyodrębnione wydzielenia funkcjonalne – tj. strefy
lub tereny (jednostki terenowe). Określane one są tam poprzez nałożenie (na strefy/
tereny funkcjonalne) granic istniejących i (ewentualnie) projektowanych obszarów
chronionych, w tym obszarów Natura 2000, adaptowanych z innych dokumentów
lub opracowań (wskazanych wcześniej w opracowaniu ekofizjograficznym).
Ustawa o ochronie przyrody nakazuje poddanie działań, które mogą znacząco
negatywnie oddziaływać na obszar Natura 2000, ocenie oddziaływania na środowisko (art. 33 ust. 3 UOP). Przeprowadzanie takich ocen stanowi istotne narzędzie
w ochronie przyrody, w tym celów i przedmiotów ochrony obszarów Natura 2000.
Jak wynika z treści przywołanego artykułu 33 ust. 3, procedurze OOŚ poddawane
mają być nie tylko planowane przedsięwzięcia, czyli działania (w tym inwestycyjne), ale także projekty dokumentów typu polityki, strategie, plany i programy, jeśli
nie są bezpośrednio związane z ochroną obszarów Natura 2000. Do tych ostatnich
nie należą więc m.in. zadania ochrony czynnej określone dla przedmiotów danego
obszaru Natura 2000, a także plany zadań ochronnych lub plany ochrony takiego
obszaru. Dotyczą one bowiem bezpośrednio celów i przedmiotów ochrony obszaru Natura 2000.
O obowiązku przeprowadzenia oceny oddziaływania dla projektów dokumentów o charakterze strategicznym, w przypadku stwierdzenia możliwości ich znaczącego wpływu na cele i przedmioty ochrony obszaru Natura 2000, mówi także
art. 46 ustawy OOŚ. Artykuł ten wymienia takie dokumenty, jak:
✓✓ pkt 1) koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, plany zagospodarowania przestrzennego [plany miejscowe oraz plany wojewódzkie], strategie rozwoju regionalnego,
✓✓ pkt 2) polityki, strategie, plany lub programy dotyczące różnych sektorów
gospodarki (przemysł, energetyka, transport, gospodarka wodna, gospo-
darka odpadami, leśnictwo, przemysł, rybołówstwo, turystyka, wykorzystywanie terenów) przyjmowanie przez organy administracji, a które wyznaczają ramy dla późniejszej realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko,
✓✓ pkt 3) polityki, strategie, plany lub programy inne niż wymienione w pkt 1
i 2, niezwiązane bezpośrednio z ochroną obszarów Natura 2000, a których
realizacja może powodować znaczące oddziaływanie na te obszary (ich cele
i przedmioty ochrony).
Jak więc widać, przewidywane ustawowo do poddania ocenie oddziaływania
na środowisko dokumenty strategiczne, które wyznaczają ramy dla realizacji przyszłych przedsięwzięć, mają różny charakter branżowy oraz różny zasięg terytorialny
(kraj, województwo, gmina lub inne określone terytorium). Z różnego zasięgu terytorialnego dokumentu wynika w szczególności skala i dokładność analiz w przeprowadzonej ocenie, określonej w ustawie jako strategiczna ocena oddziaływania
na środowisko. Wiążą się z tym określone problemy, w szczególności dotyczące
identyfikacji potencjalnych przyszłych przedsięwzięć, a tym samym określenia kategorii oddziaływań, oraz ich lokalizacji w kontekście rozmieszczenia i zasięgu sieci
obszarów Natura 2000, czy też innych obszarów chronionej przyrody. Generalnie
im mniejszego terytorium dany dokumenty dotyczy, tym jest więcej przesłanek dla
dokonywania oceny wpływu tego dokumentu na środowisko.
W sporządzaniu strategicznej oceny na środowisko do projektu dokumentu
(polityki, strategii, planu lub programu) wyróżnić można trzy główne kolejne kroki:
1. identyfikacja, na podstawie analizy projektu dokumentu, możliwych rodzajów działalności, jakie – w przypadku realizacji tego dokumentu – mogą się
pojawić oraz identyfikacja wynikających z tych rodzajów działalności kategorii oddziaływań na środowisko,
2. identyfikacja przedmiotów ochrony przyrody i ich wrażliwości na określone
kategorie oddziaływań; w przypadku obszaru Natura 2000 będą to siedliska
przyrodnicze oraz gatunki wraz z ich siedliskami, ale także takie istotne elementy, jak integralność tych obszarów,
3. określanie zagrożeń (lub też skutków oddziaływania) i ich stopnia dla zidentyfikowanych (wg pkt 2) przedmiotów ochrony.
Wyniki przeprowadzonej strategicznej oceny oddziaływania na środowisko
przedstawia się w formie opracowania określonego jako prognoza oddziaływania na środowisko, sporządzonego przez organ opracowujący projekt ocenianego
dokumentu – art. 51 ust. 1 UOOŚ. W ust. 2 tego artykułu określono natomiast za-
72
73
diach gmin) dla dostosowania ich ustaleń do odpowiednich rygorów określonych
w planach ochronnych obszarów Natura 2000. Oczywiście z takim „słusznym” postępowaniem mogą wiązać się znaczne nakłady finansowe wynikające nie tyle z
kosztów samego sporządzenia zmiany planu ile z tytułu ustawowo zapewnionych
odszkodowań dla właścicieli lub użytkowników nieruchomości, która – w związku
ze zmianą planu – straci na wartości. Utrata tej wartości wynikać bowiem może z
uniemożliwienia lub istotnego ograniczenia wykorzystania nieruchomości, lub jej
części, zgodnie z dotychczasowym przeznaczeniem (art. 35 UPZP). W interesie właścicieli lub użytkowników wieczystych nieruchomości na obszarach Natura 2000
jest więc możliwie szybkie sporządzenie i uchwalenie nowego planu miejscowego
(dla uzyskania – w trybie określonym w UPZP – stosownej rekompensaty).
1.6. Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko
wartość i zakres merytoryczny takiego opracowania, tj. prognozy. Prognoza kompleksowo obejmuje wszystkie występujące aspekty oddziaływania na środowisko
i wszystkie jego komponenty, przy czym wskazano tu na obszary Natura 2000 jako
wyodrębniony i wyróżniony receptor potencjalnych negatywnych oddziaływań
(art. 51 ust. 2 pkt 2 lit. e ustawy OOŚ – prognoza analizuje i określa przewidywane
znaczące oddziaływania, w tym oddziaływania bezpośrednie, pośrednie, wtórne, skumulowane, krótko-, średnio- lub długoterminowe, stałe i chwilowe na cele i przedmiot
ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralność tego obszaru).
Zwykle postanowienia omawianych dokumentów, zwłaszcza typu polityki i
strategii, mają bardzo ogólny charakter. Trudno jest więc na podstawie ich zapisów
zidentyfikować (skonkretyzować) działania i przedsięwzięcia, jakie mogą być podejmowane dla realizacji celów tych polityk i strategii, np. osiągnięcie określonych
parametrów rozwoju społeczno-gospodarczego, czy pożądanych zmian w strukturach ekonomicznych, społecznych, zagospodarowania terenów czy infrastrukturalnych (np. wzrost udziału kolei w strukturze transportu, wzrost udziału produkcji
energii elektrycznej opartej na odnawialnych źródłach energetycznych itp.). Warto
przy tym zauważyć, że takie planowane przekształcenia strukturalne mogą być (i
często są) korzystne ekologicznie. Względy ochrony środowiska (w tym przyrody)
brane są bowiem pod uwagę przy sporządzaniu takich dokumentów, przyjmując
za podstawę ideę zrównoważonego rozwoju. Sama też prognoza, zgodnie z zakresem określonym w art. 51 ust. 2 pkt 3 lit. a ustawy OOŚ, powinna wskazywać
rozwiązania ograniczające lub zapobiegające ewentualnym negatywnym oddziaływaniom, jakie wynikać mogą z realizacji dokumentu. Te negatywne oddziaływania należy jednak zidentyfikować. Można je określać jedynie jako potencjalne, albo
raczej – jako „domniemane”, gdyż rzeczywiste negatywne zagrożenia (lub ich brak)
zależeć będą od konkretnych rozwiązań realizujących strategiczne cele dokumentu, określonych w kolejnych, hierarchicznie niższych dokumentach, np. w programach lub planach z zakresu zagospodarowania przestrzennego.
W programach określa się już zazwyczaj zadania realizacyjne (nawet ze wskazaniem terminów ich realizacji oraz szacunkowych kosztów). Nie zawsze jednak
wskazuje się lokalizację (choćby przybliżoną) realizacji tych zadań (np. w programach rozwoju sektora energetycznego zadania polegające na rozbudowie sieci
elektroenergetycznej do określonego poziomu, w określonym czasie i o szacunkowych kosztach). Z punktu widzenia oceny oddziaływania na obszary Natura 2000,
jak i inne obszary chronione, ustalenie miejsc realizacji zadań programu jest jednak istotne. W przeciwnym razie, w prognozie OOŚ określić można szeroki zakres
możliwych potencjalnych (domniemanych) zagrożeń dla chronionych obszarów,
z których większość w praktyce może nie wystąpić. W tej sytuacji rzadkie powinny
być przypadki odmowy uzgodnienia projektu dokumentu przez właściwe organy,
określone w art. 57 ust. 1 ustawy OOŚ, czyli:
✓✓ Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska, w przypadku dokumentów
sporządzanych przez naczelne lub centralne organy administracji rządowej,
✓✓ regionalnego dyrektora ochrony środowiska w przypadku pozostałych dokumentów (a więc niższego szczebla).
Dokumentami, których postanowienia/ustalenia mają mniej lub bardziej szczegółowo określone odniesienia przestrzenne, są plany dotyczące zagospodarowania przestrzennego, dla których obligatoryjnie sporządza się prognozę OOŚ – od
koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju – po miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Ustalenia i rozwiązania przyjęte w tych dokumentach
można więc wprost „konfrontować” z układami i zasięgiem systemów obszarów
chronionych, zarówno krajowego (KSOCh), jak i europejskiego, tj. obszarów Natura 2000. Oczywiście szczegółowość analiz (konfrontacji) i ocen jest adekwatna do
szczegółowości i zawartości poddawanego procedurze OOŚ dokumentu (zgodnie z art. 52 ust. 1 ustawy OOŚ). Na przykład w przypadku planu zagospodarowania
przestrzennego województwa stwierdzić będzie można ewentualne zagrożenia dla
integralności obszaru Natura 2000 ze strony planowanej lokalizacji inwestycji celu
publicznego o znaczeniu ponadlokalnym, zwłaszcza o charakterze liniowym (planowana autostrada, droga szybkiego ruchu, magistralna linia kolejowa itp.). Jeśli chodzi o przedmioty ochrony takich obszarów (wymienionych w SDF), to w większości
przypadków można mówić jedynie o zagrożeniu domniemanym (na wszystkie lub
znaczną część tych przedmiotów – siedlisk przyrodniczych i gatunków).
Dla właściwej oceny oddziaływania na przedmioty ochrony danego obszary
Natura 2000 niezbędne są informacje nie tylko o lokalizacji zadań określonych w
projekcie dokumentu, ale także o rozmieszczeniu samych przedmiotów ochrony
w zasięgu obszaru Natura 2000. Dla wielu wyznaczonych w kraju obszarów Natura
2000 takich informacji brakuje albo są niepełne. W załącznikach graficznych do SDF
określona jest jedynie orientacyjna granica obszaru oraz lista przedmiotów ochrony – siedlisk przyrodniczych i gatunków – z generalną oceną stanu ich ochrony,
znaczenia oraz występujących zagrożeń, nie odniesionych jednak do poszczególnych obiektów – przedmiotów ochrony. Dopiero na obszarach, dla których sporządzono plany zadań ochronnych, a jeszcze bardziej – plany ochrony, rozmieszczenie
przedmiotów ochrony i ich zasięgu (poszczególnych płatów) jest określone. Wska-
74
75
zany jest tam również stan ochrony poszczególnych przyrodniczych obiektów,
zidentyfikowane są ich zagrożenia – istniejące i potencjalne – oraz zaplanowane
działania w zakresie ochrony czynnej. Są to więc informacje bardzo istotne dla dokonania w miarę trafnej oceny oddziaływania postanowień/ustaleń dokumentu na
obszary Natura 2000. Nietrudno zauważyć, że taka ocena jest możliwa (ze względu
na skalę analiz) w przypadku dokumentów szczebla lokalnego, przede wszystkim
dotyczących zagospodarowania przestrzennego, a więc studium uwarunkowań i
kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, a jeszcze bardziej – miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.
Jak poprzednio powiedziano, stopień rozpoznania przedmiotów ochrony – ich
rozmieszczenia, stanu ochrony, zagrożeń i wrażliwości – może być różny w poszczególnych obszarach Natura 2000. W przypadku sporządzania strategicznej OOŚ dla
dokumentu szczebla gminnego, w odniesieniu do obszaru o słabym rozpoznaniu
lokalizacji i zasięgu przedmiotów ochrony, wymagane jest „własne” (tj. przez zespół
sporządzający prognozę) rozpoznanie tych przedmiotów ujętych w odpowiednim
SDF, w ramach prac nad prognozą. Rozpoznanie to opierać się powinno przede
wszystkim na zebranych różnych istniejących materiałach (np. inwentaryzacji przyrodniczych) i literaturze, a w przypadku niedostatku informacji zawartych w tych
materiałach, także na własnej inwentaryzacji terenowej. Ta ostatnia powinna być w
szczególności wykonana dla potrzeb oceny dokumentu, jakim jest plan miejscowy
– ze względu na szczegółowość jego skali. Jest to też możliwe, jako że plany miejscowe obejmują zwykle stosunkowo niewielkie obszary.
Wykonanie powyżej omówionych czynności „rozpoznawczych” w ramach prac
nad prognozą OOŚ może być pominięte, jeśli takie rozpoznanie dokonane zostało
wcześniej w opracowaniu ekofizjograficznym sporządzonym do omawianego dokumentu planistycznego. Jak powiedziano w rozdz. 3.1. prawidłowo sporządzone opracowanie ekofizjograficzne powinno zawierać wszelkie informacje o przedmiotach
ochrony obszaru Natura 2000, niezbędne dla przeprowadzenia strategicznej OOŚ.
ropejską. Państwa członkowskie są zobligowane do implementacji zapisów dyrektyw do przepisów krajowych. W odniesieniu do ocen oddziaływania na środowisko
znaczenie mają przede wszystkim dwie dyrektywy:
✓✓ dyrektywa 85/337/EWG Rady z dnia 27 czerwca 1985 r. w sprawie oceny
skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne
na środowisko naturalne (Dyrektywa OOŚ)
✓✓ dyrektywa 97/11/WE Rady z dnia 3 marca 1997 r. zmieniająca dyrektywę
85/337/EWG w sprawie oceny wpływu wywieranego przez niektóre publiczne i prywatne przedsięwzięcia na środowisko.
Oczywiście nie bez znaczenia są i omówione wcześniej Dyrektywy Ptasia i Siedliskowa, jak również inne np. Dyrektywa Wodna.
Zapisy zawarte w Dyrektywie OOŚ i dyrektywie ją zmieniającej zostały implementowane do ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o
środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o
ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008 nr 199, poz. 1227 z późn. zm.).
Aktualne brzmienie przepisów prawa polskiego można zawsze znaleźć w
Internetowym Systemie Aktów Prawnych (ISAP) – http://isap.sejm.gov.pl/.
Oceny oddziaływania na środowisko funkcjonują w Polsce już od lat 80-tych XX
wieku. Ich forma zmieniała się przez lata wraz z kolejnym nowelizacjami istniejących przepisów, czy też tworzeniem nowych ustaw i rozporządzeń.
Obecne podejście do ocen oddziaływania na środowisko w prawodawstwie
polskim wynika z obowiązków nałożonych na kraje członkowskie przez Unię Eu-
W załącznikach I oraz II Dyrektywy OOŚ wymienione zostały przedsięwzięcia,
które podlegają odpowiedniej ocenie z uwagi na to, że mogą znacząco oddziaływać na środowisko. Implementację treści tych załączników Dyrektywy stanowi jeden z przepisów wykonawczych do ustawy OOŚ - Rozporządzenie Rady Ministrów
z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. 2010 nr 213, poz. 1397) zawiera wykaz takich przedsięwzięć. W rozporządzeniu tym przedsięwzięcia zostały podzielone na dwie grupy:
I mogące zawsze znacząco oddziaływać na środowisko,
II mogące potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko.
Istnieje jeszcze III grupa przedsięwzięć, której nie znajdziemy w rozporządzeniu,
ale jest ona bardzo istotna. Są to wszystkie inne przedsięwzięcia niż te wymienione
w ww. rozporządzeniu, które mogą znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000.
Oddziaływanie przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 odnosi się do przedmiotów ochrony występujących na danym obszarze, z którymi koliduje inwestycja lub
które znajdują się w zasięgu jej oddziaływania, lub też do integralności i spójności obszaru, jego powiązań z innym obszarami oraz skumulowanych oddziaływań
przedsięwzięcia z innymi przedsięwzięciami.
76
77
1. 7.Ocena oddziaływania przedsięwzięć na obszary Natura 2000
Zgodnie z art. 59 ustawy OOŚ przeprowadzenie oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko wymagane jest dla przedsięwzięć:
✓✓ mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko (I grupa),
✓✓ mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko, jeżeli właściwy organ ochrony środowiska stwierdzi obowiązek wykonania oceny (II
grupa),
✓✓ mogących znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000, ale nie jest bezpośrednio związane z ochroną obszaru lub nie wynika z tej ochrony (I lub
II grupa),
✓✓ w przypadku których stwierdzono obowiązek przeprowadzenia oceny oddziaływania na obszar Natura 2000 na podstawie art. 96, ust.1 ustawy OOŚ
(III grupa).
Ocenie oddziaływania na środowisko podlegają również zmiany realizowanych
lub zrealizowanych przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko.
Dokumentem, który w ocenie oddziaływania na środowisko odgrywa bardzo
istotną rolę jest raport o oddziaływaniu na środowisko. Rezultatem przeprowadzonej oceny jest decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach (często nazywana potocznie decyzją środowiskową), która określa uwarunkowania środowiskowe realizacji przedsięwzięcia (art. 71 ustawy OOŚ).
Procedury oceny oddziaływania na środowisko nieznacznie różnią się dla poszczególnych grup przedsięwzięć. Poniżej opisano procedury oceny oddziaływania
na środowisko dla różnych grup przedsięwzięć i dla lepszego zobrazowania tych
procedur poszczególne przypadki przedstawiono na schematach.
Inwestor, chcąc zrealizować przedsięwzięcie zaliczane do przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko albo zaliczane do przedsięwzięć
mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko i jednocześnie do mogących znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000, ale nie bezpośrednio związanych z ochroną obszaru lub nie wynikające z tej ochrony, składa we właściwym
urzędzie wniosek o wydanie decyzji środowiskowej. Wraz ze złożeniem wniosku,
którego elementem jest raport OOŚ rozpoczyna się postępowanie z udziałem społeczeństwa. Organ, który będzie wydawał decyzję zamieszcza w publicznie dostępnym wykazie danych informacje o tym wniosku i podaje informację o możliwości
składania uwag i wniosków. Występuje też do regionalnego dyrektora ochrony środowiska o uzgodnienie i do wojewódzkiego inspektora sanitarnego o opinię. Po
uzyskaniu ww. uzgodnienia i opinii oraz po rozpatrzeniu uwag i wniosków organ
wydaje decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach.
Inwestor składając wniosek o wydanie decyzji środowiskowej ma prawo do złożenia także wniosku o ustalenie zakresu raportu o oddziaływaniu na środowisko. Wówczas organ wydający decyzję, po zasięgnięciu opinii regionalnego dyrektora ochrony
środowiska i właściwego inspektora sanitarnego, wydaje postanowienie określające
zakres raportu o oddziaływaniu na środowisko. Nie jest to jednak etap obowiązkowy
w przypadku inwestycji mogących zawsze znacząco oddziałujących na środowisko.
Kiedy inwestor planuje realizację przedsięwzięcia mogącego potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko, do organu wydającego decyzję występuje z
wnioskiem o jej wydanie, a do wniosku dołącza kartę informacyjną przedsięwzięcia. Organ wydający decyzję zwraca się do regionalnego dyrektora ochrony środowiska oraz właściwego inspektora sanitarnego o opinię w sprawie obowiązku
sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko oraz zakresu raportu, jeśli
powinien zostać opracowany. Na podstawie opinii, przedstawionych we wniosku i
karcie informacyjnej danych oraz własnej wiedzy o terenie organ wydaje postanowienie o obowiązku sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko i określa
w nim jego zakres.
W tym przypadku często można spotkać się z pojęciami zaczerpniętymi z języka angielskiego screenig i scoping. Screening oznacza proces, na podstawie którego
stwierdza się czy raport o oddziaływaniu na środowisko jest wymagany, cz też nie.
Mianem scopingu określany jest proces ustalani zakresu informacji na temat przedsięwzięcia, środowiska i oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko, który powinien zostać zawarty w raporcie o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko.
Po przygotowaniu przez inwestora raportu OOŚ (najczęściej wykonuje to na
zlecenie inwestora grupa specjalistów czy specjalistyczna firma) organ wydający
decyzję:
✓✓ zapoznaje się z nim,
✓✓ przedstawia ten raport wraz z projektem decyzji regionalnemu dyrektorowi
ochrony środowiska i inspektorowi sanitarnemu do uzgodnienia,
✓✓ udostępnia również dokument do publicznego wglądu i przeprowadza
konsultacje społeczne (trwają 21 dni).
Po uwzględnieniu lub/nie przez inwestora uwag organ wydaje decyzję.
Procedurę oceny oddziaływania na środowisko przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko przedstawiono na ryc. 4.
78
79
Wniosek o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach
Inwestor składa wójtowi, burmistrzowi, prezydentowi miasta:
• wniosek o ustalenie zakresu raportu,
• załącza kartę informacyjną przedsięwzięcia,
• pozostałe wymagane ustawowo załączniki
(Określenie zakresu raportu jest obowiązkowe, tylko jeżeli
przedsięwzięcie może oddziaływać w sposób transgraniczny)
Opinia regionalnego dyrektora
ochrony środowiska (14 dni)
Wójt, burmistrz,
prezydent miasta
występuje o opinię co
do zakresu raportu
Opinia właściwego inspektora
sanitarnego (14 dni)
Wójt, burmistrz, prezydent miasta wydaje:
• postanowienie, w którym określa zakres raportu (30 dni)*,
• postanowienie o zawieszeniu postępowania w sprawie
decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach
do czasu przedłożenia raportu przez inwestora**
Inwestor
przedkłada
wójtowi,
burmistrzowi,
prezydentowi
miasta raport
w zakresie
określonym
w ustawie
Inwestor przedkłada raport w zakresie
zgodnym z postanowieniem
Wójt, burmistrz, prezydent miasta:
Przeprowadza postępowanie
z udziałem społeczeństwa
(21 dni), może przeprowadzić
rozprawę administracyjną
dla społeczeństwa
Występuje
o uzgodnienie i opinię:
Uzgodnienie regionalnego dyrektora ochrony środowiska (30 dni)*
Opinia właściwego inspektora
sanitarnego (30 dni)*
Wójt, burmistrz, prezydent miasta analizuje zgromadzony materiał dowodowy i wydaje
decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach, w której przedstawia m.in. stanowisko na temat konieczności przeprowadzenia ponownej oceny oddziaływania na środowisko**
Wójt, burmistrz, prezydent miasta podaje do publicznej wiadomości informację o wydaniu
decyzjii o możliwościach zapoznania się z jej treścią oraz z dokumentacją sprawy
*Nie przysługuje zażalenie. **Przysługuje zażalenie/odwołanie.
Ryc. 4. Ocena oddziaływania na środowisko przedsięwzięcia mogącego zawsze
znacząco oddziaływać na środowisko
(Źródło: Florkiewicz E., Kawicki A., 2009, Postępowania administracyjne w sprawach
określonych ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środo80
wisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach
oddziaływania na środowisko, Zeszyty metodyczne Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, nr 1, GDOŚ Warszawa)
W postępowaniu dotyczącym przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco
oddziaływać na środowisko przygotowanie raportu OOŚ i wydanie decyzji zawsze
jest poprzedzone postanowieniem, czy raport będzie wymagany i jaki powinien
być jego zakres (ryc. 5). Taki sam tryb postępowania stosowany jest w odniesieniu do przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko i jednocześnie mogących znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000, ale
nie będących bezpośrednio związanych z ochroną obszaru lub nie wynikających
z tej ochrony, a także przedsięwzięć, w przypadku których stwierdzono obowiązek
przeprowadzenia oceny oddziaływania na obszar Natura 2000 na podstawie art.
96, ust.1 ustawy OOŚ.
To, który organ jest organem właściwym do wydania decyzji o środowiskowych
uwarunkowaniach, regulują zapisy art. 75, ust. 1 ustawy OOŚ i w zależności od rodzaju przedsięwzięć, jest to:
1) regionalny dyrektor ochrony środowiska – w przypadku:
a) będących przedsięwzięciami mogącymi zawsze znacząco oddziaływać na
środowisko: dróg, linii kolejowych, napowietrznych linii elektroenergetycznych, instalacji do przesyłu ropy naftowej, produktów naftowych, substancji chemicznych lub gazu, sztucznych zbiorników wodnych, obiektów jądrowych, składowisk odpadów promieniotwórczych,
b) przedsięwzięć realizowanych na terenach zamkniętych,
c) przedsięwzięć realizowanych na obszarach morskich,
d) zmiany lasu, niestanowiącego własności Skarbu Państwa, na użytek rolny,
e) przedsięwzięć polegających na realizacji inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 12 lutego 2009 r. o
szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie lotnisk użytku publicznego,
f) inwestycji w zakresie terminalu,
g) inwestycji związanych z regionalnymi sieciami szerokopasmowymi,
h) przedsięwzięć polegających na zmianie lub rozbudowie przedsięwzięć wymienionych w lit. a–g,
81
Inwestor składa wójtowi, burmistrzowi, prezydentowi miasta:
• wniosek o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach,
• kartę informacyjną przedsięwzięcia,
• pozostałe wymagane ustawowo załączniki
Opinia regionalnego dyrektora
ochrony środowiska (14 dni)
Organ prowadzący postępowanie
zwraca się o opinię:
• na temat potrzeby przeprowadzenia
oceny oddziaływania na środowisko,
• na temat zakresu raportu
Opinia właściwego inspektora
sanitarnego (14 dni)
Postanowienie
Nakładające obowiązek przeprowadzenia
oceny oddziaływania na środowisko oraz
określające zakres raportu (30 dni)*
Stwierdzające brak potrzeby przeprowadzenia oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko (30 dni)**
Inwestor przedkłada wójtowi, burmistrzowi, prezydentowi miasta
raport o oddziaływaniu na środowisko
Wójt, burmistrz, prezydent miasta:
Przeprowadza postępowanie
z udziałem społeczeństwa
(21 dni), może przeprowadzić
rozprawę administracyjną
dla społeczeństwa
Występuje
o uzgodnienie i opinię:
Uzgodnienie regionalnego dyrektora ochrony środowiska (30 dni)**
Opinia właściwego inspektora
sanitarnego (30 dni)**
Wójt, burmistrz, prezydent miasta analizuje zgromadzony materiał dowodowy i wydaje
decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach, w której przedstawia m.in. stanowisko na temat konieczności przeprowadzenia ponownej oceny oddziaływania na środowisko*
wisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach
oddziaływania na środowisko, Zeszyty metodyczne Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, nr 1, GDOŚ Warszawa)
i) przedsięwzięć polegających na realizacji inwestycji w rozumieniu przepisów
ustawy z dnia 8 lipca 2010 r. o szczególnych zasadach przygotowania do
realizacji inwestycji w zakresie budowli przeciwpowodziowych;
1a)Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska – w przypadku inwestycji w za-kresie
budowy obiektu energetyki jądrowej i inwestycji towarzyszących realizowanej
na podstawie ustawy z dnia 29 czerwca 2011 r. o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów energetyki jądrowej oraz inwestycji towarzyszących;
2) starosta – w przypadku scalania, wymiany lub podziału gruntów;
3) dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych – w przypadku zmiany lasu,
stanowiącego własność Skarbu Państwa, na użytek rolny;
4) wójt, burmistrz, prezydent miasta – w przypadku pozostałych przedsięwzięć.
Kiedy organem wydającym decyzję środowiskową jest regionalny dyrektor
ochrony środowiska (a dzieje się tak dla dróg, kolei, linii elektroenergetycznych,
gazociągów, ropociągów, sztucznych zbiorników wodnych, obiektów jądrowych,
składowisk odpadów promieniotwórczych, obiektów realizowanych na terenach
wojskowych lub na obszarze morskim), wówczas organem opiniującym zakres
raportu o oddziaływaniu na środowisko, jak również raport OOŚ i decyzję środowiskową jest tylko właściwy inspektor sanitarny. Procedurę oceny oddziaływania
na środowisko przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, dla
których decyzję środowiskową wydaje regionalny dyrektor ochrony środowiska
przedstawiono na ryc. 6.
Wójt, burmistrz, prezydent miasta podaje do publicznej wiadomości informację o wydaniu
decyzjii o możliwościach zapoznania się z jej treścią oraz z dokumentacją sprawy
*Przysługuje zażalenie/odwołanie.
**Nie przysługuje zażalenie.
Ryc. 5. Ocena oddziaływania na środowisko przedsięwzięcia mogącego potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko
(Źródło: Florkiewicz E., Kawicki A., 2009, Postępowania administracyjne w sprawach
określonych ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środo82
83
Wniosek o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach
Inwestor składa wójtowi, burmistrzowi, prezydentowi miasta:
• wniosek o ustalenie zakresu raportu,
• załącza kartę informacyjną przedsięwzięcia,
• pozostałe wymagane ustawowo załączniki
(Określenie zakresu raportu jest obowiązkowe, tylko jeżeli
przedsięwzięcie może oddziaływać w sposób transgraniczny)
Regionalny dyrektor
ochrony środowiska występuje o opinię na temat
zakresu raportu
Opinia
właściwego inspektora
sanitarnego (14 dni)
Regionalny dyrektor ochrony środowiska wydaje:
• postanowienie, w którym określa zakres raportu (30 dni)*,
• postanowienie o zawieszeniu postępowania w sprawie
decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach do czasu
przedłożenia raportu przez inwestora**
Inwestor
przedkłada
regionalnemu
dyrektorowi
ochrony środowiska raport
w zakresie
określonym
w ustawie
Inwestor przedkłada raport w zakresie
zgodnym z postanowieniem
Regionalny dyrektor ochrony środowiska:
Przeprowadza postępowanie
z udziałem społeczeństwa (21 dni),
może przeprowadzić rozprawę
administracyjną dla społeczeństwa
Występuje
o opinię:
Opinia
właściwego inspektora
sanitarnego (30 dni)*
(Źródło: Florkiewicz E., Kawicki A., 2009, Postępowania administracyjne w sprawach
określonych ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach
oddziaływania na środowisko, Zeszyty metodyczne Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, nr 1, GDOŚ Warszawa)
Obszary Natura 2000 są specyficzną formą ochrony przyrody i w odniesieniu
do nich określane są działania, które pozwalają na ich ochronę – są to plany zadań
ochronnych lub plany ochrony. Nie odnoszą one jednak zapisanych w nich działań
ochronnych do całego obszaru Natura 2000, ale do występujących na nim przedmiotów ochrony – siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin i zwierząt.
Dlatego też na obszarach Natura 2000 nie ma tak ściśle określonych zakazów
w zakresie lokalizowania inwestycji mogących znacząco oddziaływać na środowisko, jak ma to miejsce w przypadku parków narodowych, rezerwatów przyrody lub
parków krajobrazowych. Na terenie obszaru Natura 2000 może zatem być zlokalizowane każde przedsięwzięcie, o ile nie będzie:
✓✓ znacząco oddziaływać na przedmioty ochrony obszaru Natura 2000,
✓✓ znacząco oddziaływa na integralność obszaru Natura 2000,
✓✓ spowodować kumulację (lub synergię) oddziaływań na obszar Natura 2000
z innymi przedsięwzięciami, które na danym obszarze są planowane lub już
funkcjonują.
Aby stwierdzić, czy przedsięwzięcie planowane na obszarze Natura 2000 spełnia ww. warunki konieczne jest przeprowadzenie analizy, którą przedstawiono na
poniższym schemacie (ryc. 7), natomiast procedurę wydania pozwolenia na budowę dla przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000
przedstawiono na ryc. 8.
Regionalny dyrektor ochrony środowiska analizuje zgromadzony materiał dowodowy i wydaje
decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach, w której przedstawia m.in. stanowisko na temat
konieczności przeprowadzenia ponownej oceny oddziaływania na środowisko**
Regionalny dyrektor ochrony środowiska podaje do publicznej wiadomości informację
o wydaniu decyzji i o możliwościach zapoznania się z jej treścią oraz z dokumentacją sprawy
*Nie przysługuje zażalenie. **Przysługuje zażalenie/odwołanie.
Ryc. 6. Ocena oddziaływania na środowisko przedsięwzięcia mogącego znacząco
oddziaływać na środowisko, dla którego decyzję środowiskową wydaje regionalny
dyrektor ochrony środowiska
84
85
Czy planowane przedsięwzięcie jest związane
z ochroną obszaru Natura 2000 lub wynika z tej ochrony?
Inwestor występuje do
starosty z wnioskiem
o pozwolenie
na budowę
Starosta, uznając, że przedsięwzięcie może potencjalnie znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000, wydaje postanowienie nakładające na inwestora obowiązek przedłożenia
dokumentacji, w tym karty informacyjnej przedsięwzięcia,
regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska
Inwestor składa
dokumentację
regionalnemu
dyrektorowi ochrony
środowiska
Regionalny dyrektor ochrony środowiska po przeanalizowaniu dokumentacji stwierdza, czy przedsięwzięcie może
znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000
Czy planowane przedsięwzięcie może znacząco
oddziaływać na obszar Natura 2000?
Ocena oddziaływania na przedmioty ochrony
na obszarze Natura 2000
Czy planowane przedsięwzięcie będzie znacząco
oddziaływać na obszar Natura 2000?
Postanowienie
Czy istnieją rozwiązania alternatywne?
Modyfikacja
projektu
przedsięwzięcia
Czy na terenie obszaru Natura 2000
występują siedliska lub gatunki priorytetowe,
na które przedsięwzięcie będzie oddziaływać?
Czy istnieją powody realizacji
przedsięwzięcia wynikające
z interesu publicznego?
Decyzja
nie może
zostać wydana.
Stwierdzające brak potrzeby
przeprowadzenia oceny oddziaływania
przedsięwzięcia na obszar Natura 2000
(14 dni)**
Nakładające obowiązek przeprowadzenia
oceny oddziaływania przedsięwzięcia
na obszar Natura 2000, nakazujące
sporządzić raport oraz określające jego
zakres (14 dni)*
Decyzja może
zostać wydana,
pod warunkiem
kompensacji
przyrodniczej
Regionalny dyrektor ochrony środowiska
występuje do starosty o zapewnienie
możliwości udziału społeczeństwa
Czy przedsięwzięcie wynika
z ochrony zdrowia, życia i bezpieczeństwa ludzi lub nadrzędnych korzyści środowiskowych?
Decyzja może zostać
wydana, jeśli przedsięwzięcie wynika z nadrzędnego
interesu publicznego i pod
warunkiem zapewnienia
kompensacji przyrodniczej.
Starosta przeprowadza postępowanie
z udziałem społeczeństwa (21 dni), może
także przeprowadzić rozprawę administracyjną, otwartą dla społeczeństwa,następnie przekazuje regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska zgłoszone
przez społeczeństwo uwagi i wnioski oraz
protokół z rozprawy, jeśli została
przeprowadzona
Decyzja może
zostać wydana.
Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach
Ryc. 7. Analiza przed wydaniem decyzji zezwalającej na realizację przedsięwzięcia
na obszarze Natura 2000
Regionalny dyrektor ochrony środowiska po przeanalizowaniu materiału dowodowego wydaje
postanowienie uzgadniające warunki realizacji przedsięwzięcia bądź odmawia uzgodnienia
jeżeli z oceny oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 wynika, że może ono
znacząco negatywnie oddziaływać na ten teren i nie zachodzą przesłanki, o których
mowa w artykule 34 ustawy o ochronie przyrody (45 dni)**
Starosta wydaje pozwolenie na budowę, uwzględniając warunki realizacji przedsięwzięcia
określone w uzgodnieniu rdoś, bądź w przypadku odmowy uzgodnienia nie udziela zgody
na realizację przedsięwzięcia*
W przypadku przeprowadzenia oceny starosta podaje informację o wydaniu decyzji
i możliwości zapoznania się z jej treścią do wiadomości publicznej.
*Przysługuje zażalenie/odwołanie
**Nie przysługuje zażalenie.
Ryc. 8. Wydanie pozwolenia na budowę dla przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000
86
87
(Źródło: Florkiewicz E., Kawicki A., 2009, Postępowania administracyjne w sprawach
określonych ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach
oddziaływania na środowisko, Zeszyty metodyczne Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, nr 1, GDOŚ Warszawa)
Udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji z zakresu ochrony środowiska
określają:
✓✓ Konwencja z Aarhus z dnia 25 czerwca 1998 r. o dostępie do informacji,
udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska; reguluje kwestie dostępu do informacji o środowisku, udziału w procesach decyzyjnych, dostępu
do wymiaru sprawiedliwości (możliwość egzekwowania przez społeczeństwo przepisów); Polska ratyfikowała Konwencję w 2001 r. (Dz.U. 2001 nr 89,
poz. 970) i obowiązuje w RP od 16 maja 2002 r.,
✓✓ Konwencja z Espoo z 1991 r. traktuje m.in. o zapewnieniu konsultacji z innymi krajami członkowskimi, w przypadku transgranicznego oddziaływania
na środowisko planowanych przedsięwzięć; nakazuje także, by umożliwić
udział w OOŚ społeczeństwu państwa, w którym oddziaływanie transgraniczne może się ujawnić; Polska jest stroną tej Konwencji od 10 września
1997 r. (Dz.U. 1999 nr 96, poz. 1110; Dz.U. 1999 nr 96, poz. 1111).
Społeczeństwo wg art. 2. ust. 4 Konwencji z Aarhus to jedna lub więcej osób fizycznych lub prawnych oraz, zgodnie z krajowym ustawodawstwem lub praktyką, ich
stowarzyszenia, organizacje lub grupy (podobna jest definicja w Konwencji z Espoo
dotycząca „opinii publicznej”).
Zainteresowana społeczność wg art. 2 ust. 5 Konwencji to część społeczeństwa,
która jest lub może być dotknięta skutkami lub ma interes w podejmowanej decyzji
dotyczącej środowiska; dla potrzeb niniejszej definicji organizacje pozarządowe wspierające ochronę środowiska i spełniające wymagania przewidziane w prawie krajowym
uważa się za posiadające interes w tym zakresie.
Kwestię udziału społeczeństwa w prawodawstwie unijnym regulują dyrektywy:
✓✓ Dyrektywa 2003/4/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia
2003 r. w sprawie publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska i uchylająca dyrektywę Rady 90/313/EWG (obowiązująca od dnia 14
lutego 2005 r.),
✓✓ Dyrektywa 2003/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 maja
2003 r. Przewidująca udział społeczeństwa w odniesieniu do sporządzania
niektórych planów i programów w zakresie środowiska oraz zmieniająca w
odniesieniu do udziału społeczeństwa i dostępu do wymiaru sprawiedliwości dyrektywy Rady 85/337/EWG i 96/61/WE.
Tak, jak i w przypadku ocen oddziaływania na środowisko, powyższe dyrektywy
unijne zostały implementowane do przepisów prawa polskiego – do ustawy OOŚ,
która określa udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji (art. 33 – 38), udział
społeczeństwa w opracowaniu dokumentów (art. 39 – 43) oraz uprawnienia organizacji ekologicznych (art. 44 – 45).
Przed wydaniem decyzji wymagających udziału społeczeństwa ( są to m.in. decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach oraz decyzja o pozwoleniu zintegrowanym) organ administracji właściwy do ich wydania kolejno:
1. podaje do publicznej wiadomości informację o zamieszczeniu w publicznie
dostępnym wykazie danych o wniosku o wydanie decyzji oraz o możliwości składania uwag i wniosków, wskazując jednocześnie miejsce i 21-dniowy
termin ich składania, a w przypadku, o którym mowa w art. 60 ust. 1 pkt ,
także informację o prowadzonym postępowaniu dotyczącym transgranicznego oddziaływania na środowisko (art. 33 Ustawy OOŚ),
2. może przeprowadzić rozprawę administracyjną, otwartą dla społeczeństwa;
przepis art. 91§3 K.p.a stosuje się odpowiednio (art. 36),
3. rozpatruje zgłoszone uwagi i wnioski (art. 34), a wnioski zgłoszone po terminie konsultacji pozostawia bez rozpatrzenia (art. 35),
4. podaje do publicznej wiadomości informację o wydanej decyzji i możliwościach zapoznania się z ich treścią (art. 38).
Inaczej jest w odniesieniu do dokumentów gminnych poddawanych strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko, takich jak np. studium uwarunkowań i
kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowe plany zagospoda-
88
89
1.8. Udział społeczeństwa w postępowaniu w sprawie ocen oddziaływania na
środowisko
Każdy ma prawo do informacji o środowisku i jego ochronie na warunkach
określonych ustawą. (art. 4, ustawy OOŚ)
Każdy ma prawo uczestniczenia, na warunkach określonych ustawą, w postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa. (art. 5, ustawy OOŚ)
Wyłożenie do publicznego wglądu trwać powinno najmniej 21 dni. Jest to czas
dyskusji publicznej nad przyjętymi w projekcie planu rozwiązaniami. Prognoza oddziaływania na środowisko, opracowana przez specjalistów z zakresu ochrony środowiska powinna przedstawiać problemy środowiska istotne z punktu widzenia
projektu planu. Z tego dokumentu zainteresowany może dowiedzieć się między
innymi czy planowane zagospodarowanie terenu może oddziaływać na środowisko. Co dokładnie powinna zawierać prognoza określa rozporządzenie Ministra
Środowiska z dnia 14 listopada 2002 w sprawie szczególnych warunków, jakim powinna odpowiadać prognoza oddziaływania na środowiska dotycząca projektów
miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (Dz. U. 2002 nr 197, poz.
1667).
Od dnia zakończenia okresu wyłożenia projektu planu przewidziany jest czas
na zgłoszenie uwag. Czas ten nie może być krótszy niż 14 dni. Uwagi do projektu
planu miejscowego może wnieść każdy, kto kwestionuje ustalenia przyjęte w projekcie planu.
W ciągu maksymalnie 21 dni od zakończenia terminu składania uwag zostaną one rozpatrzone. Oznacza to, że do projektu planu mogą zostać wprowadzone
zmiany wynikające z tych uwag. Zmieniony projekt planu trafi do Rady Gminy wraz
z listą nieuwzględnionych uwag, a ta podejmuje decyzję o uchwaleniu planu. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jest prawem. Do planu każdy ma
prawo wglądu.
rowania przestrzennego, ale także programy ochrony środowiska i plany gospodarki odpadami.
Procedura sporządzania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy jest podobna do tej przy sporządzaniu planu. Z uchwalaniem miejscowego planu możemy spotkać się częściej niż z uchwalaniem studium. Studium bowiem jest opracowywane dla terenu całej gminy, natomiast plany zagospodarowania przestrzennego mogą być uchwalane dla poszczególnych
jej części. Dlatego też postępowanie zostanie omówione na przykładzie planu zagospodarowania przestrzennego.
Zanim powstanie plan Rada Gminy podejmuje uchwałę o przystąpieniu do
sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. O podjęciu
uchwały informuje się społeczeństwo w miejscowej prasie oraz przez obwieszczenie, a także w sposób zwyczajowo przyjęty w danej miejscowości. W ogłoszeniu
tym określona powinna być forma, miejsce i termin składania wniosków do planu.
Ogłoszenia o sporządzaniu planu można znaleźć na tablicy ogłoszeń w urzędzie,
na słupach ogłoszeniowych (zwykle z dużym napisem „obwieszczenie”), na stronach internetowych swojego urzędu.
Każdy ma prawo złożyć wnioski do planu, nie trzeba być mieszkańcem terenu,
dla którego będzie sporządzany plan. Jest na to przynajmniej 21 dni. Po wyznaczonym terminie wójt, burmistrz lub prezydent miasta rozpatruje wnioski do planu, a
po ich rozpatrzeniu zleca sporządzenie plan.
Plan wykonują specjaliści od urbanistyki. Zgodnie z przepisami muszą stworzyć
taki plan, by zapewniał on warunki utrzymania równowagi przyrodniczej i racjonalną gospodarkę zasobami środowiska. Aby ułatwić ten cel planistom opracowuje się specjalną dokumentację zwaną opracowaniem ekofizjograficznym,. Jest ono
przygotowywane przez specjalistów z zakresu ochrony środowiska. Opracowanie
ekofizjograficzne jest dokumentem, z który każdy prawo się zapoznać (także po
uchwaleniu planu). W czasie, gdy planiści pracują nad planem, specjaliści z zakresu ochrony środowiska przygotowują prognozę oddziaływania na środowisko.
Później te dwa dokumenty – projekt planu i prognoza oddziaływania na środowisko będą wyłożone do publicznego wglądu. Gdy są gotowe następuje ogłoszenie
o wyłożeniu projektu planu do publicznego wglądu na co najmniej 7 dni przed
dniem wyłożenia. Podobnie jak na wcześniejszym etapie ogłoszenie można znaleźć na tablicy ogłoszeń w urzędzie, na słupie, ogłoszeniowym, na stronach internetowych swojego urzędu. W ogłoszeniu znajdzie się także informacja o terminie,
w którym można wnosić uwagi dotyczące projektu planu.
Często w związku z lokalizacją nowych inwestycji wybuchają konflikty społeczne. O konflikcie mówimy wówczas, gdy dwie lub więcej osób (lub grup) dostrzega,
że pomiędzy nimi występują niemożliwe do pogodzenia różnice interesów, przez
co niemożliwe staje się zdobycie ważnych zasobów czy realizacja istotnych potrzeb, w tym najważniejszych wartości.
Lokalne konflikty ekologiczne zwykle wyrażają się protestami mieszkańców danego rejonu przeciw lokalizowaniu w ich sąsiedztwie obiektów mogących znacząco oddziaływać na środowisko i zdrowie ludzi. Powstają, kiedy jednostki i grupy
zauważają zagrożenie swoich interesów. Siła oporu społecznego wobec danego
działania zależy od postrzegania przez protestującego wielkości zagrożenia. Należy jednak pamiętać, że ocena tego zagrożenia jest subiektywna i nie zawsze bywa
90
91
Zawsze mamy prawo wypowiedzieć się.
Pamiętajmy jednak, że mamy na to określony czas.
racjonalna. W tym samym terenie może powstać konflikt pomiędzy zwolennikami
(postrzegającymi inwestycję w kategorii korzyści) i przeciwnikami (postrzegającymi inwestycję w kategorii strat) danej inwestycji.
Gdy brak jest prawidłowo przeprowadzonych konsultacji poprzedzających proces lokalizacji inwestycji konflikt często ujawnia się w ostatniej chwili, np. w trakcie
prac przygotowawczych do budowy przedsięwzięcia lub już po rozpoczęciu budowy. Wtedy może nastąpić zwieszenie procesu inwestycyjnego, np. decyzją sądu. W
takiej sytuacji warto też zwrócić się do specjalisty – mediatora, by podjął się negocjacji i pomógł w znalezieniu konsensusu.
Możliwości korzystania ze środków
przeznaczonych do wspierania
proekologicznej gospodarki na terenach
chronionych, dostępnych dla lokalnej
społeczności w ramach PROW
i innych funduszy
92
93
4.MOŻLIWOŚCI KORZYSTANIA ZE ŚRODKÓW
PRZEZNACZONYCH DO WSPIERANIA
PROEKOLOGICZNEJ GOSPODARKI NA
TERENACH CHRONIONYCH, DOSTĘPNYCH
DLA LOKALNEJ SPOŁECZNOŚCI RAMACH
PROW I INNYCH FUNDUSZY
Początkowo w ramach płatności bezpośrednich rolnicy ubiegali się o jednolitą
płatność bezpośrednią i płatności uzupełniające. Obecnie w roku 2013 w ramach
systemów wsparcia bezpośredniego rolnicy mogą ubiegać się o przyznanie:
• jednolitej płatności obszarowej (JPO);
• uzupełniającej płatności obszarowej (UPO):
✓✓ do grupy upraw podstawowych,
✓✓ do powierzchni uprawy chmielu niezwiązanej z produkcją (płatność historyczna, dla rolników, którym w roku 2006 przyznano płatność uzupełniającą do powierzchni chmielu),
✓✓ do powierzchni upraw roślin przeznaczonych na paszę uprawianych na
trwałych użytkach zielonych (płatność zwierzęca);
• płatności uzupełniającej:
✓✓ dla producentów surowca tytoniowego (płatność niezwiązana do tytoniu) – płatność historyczna dla rolników wpisanych do dnia 14 marca
2012 roku do rejestru podmiotów posiadających prawo do uzyskania
płatności niezwiązanej do tytoniu (prowadzonego przez ARR),
✓✓ w zakresie produkcji ziemniaka skrobiowego (płatność niezwiązana do
skrobi) – płatność historyczna dla rolników wpisanych do dnia 14 marca 2012 roku do rejestru podmiotów posiadających prawo do uzyskania
płatności niezwiązanej do skrobi (prowadzonego przez ARR);
• specjalnej płatności obszarowej do powierzchni upraw roślin strączkowych
i motylkowatych drobnonasiennych;
• płatności do krów i owiec (dla rolników w województwach Polski południowej);
• płatności do surowca tytoniowego (płatność do tytoniu);
• płatności cukrowe – płatność historyczna niezwiązana z bieżącą produkcją
dla rolników, którzy zawarli na rok 2006/2007 z producentem cukru umowę
dostawy buraków cukrowych,
• oddzielnej płatności z tytułu owoców i warzyw (płatność do pomidorów)
– płatność historyczna nie związana z bieżącą produkcją skierowana do
rolników, którzy w roku gospodarczym 2006/2007 dostarczyli pomidory
do przetworzenia,
• oddzielnej płatności z tytułu owoców miękkich – płatność historyczna niezwiązana z bieżącą produkcją, którzy w roku 2008 otrzymali płatność do
owoców miękkich.
Należy pamiętać, że płatności bezpośrednie przyznawane są do gruntów rolnych,
które były utrzymane w dobrej kulturze rolnej na dzień 30 czerwca 2003 r. Dotychczas w ramach płatności bezpośrednich została wypłacona rolnikom kwota w wysokości blisko 86,1 mld zł. Na rok 2013 przeznaczona jest kwota 3,525 mld euro.
Ze względu na obserwowany od kilkunastu lat powolny regres tradycyjnych
form użytkowania gruntów i wycofywania się rolnictwa z obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, porzucanie podmokłych, odległych od siedzib
gospodarstw łąk i pastwisk, ich sukcesję i zarastanie wprowadzone zostały także
94
95
1.9. Obecna Wspólna Polityka Rolna a gospodarka proekologiczna
Od czasu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, czyli od 2004 rolnicy w całym kraju mogą ubiegać się o przyznanie płatności w ramach systemów wsparcia
bezpośredniego (płatności bezpośrednie) oraz płatności w ramach programu rozwoju obszarów wiejskich.
Podstawowym warunkiem wszystkich płatności związanych z powierzchnią
jest:
✓✓ posiadanie przez rolnika w dniu 31 maja roku składania wniosków działek
rolnych kwalifikujących się do przyznania płatności o łącznej powierzchni
nie mniejszej niż 1 ha,
✓✓ utrzymywanie wszystkich gruntów rolnych zgodnie z normami przez cały
rok kalendarzowy, w którym został złożony wniosek o przyznanie płatności;
✓✓ przestrzeganie wymogów przez cały rok kalendarzowy, w którym został złożony wniosek o przyznanie płatności;
✓✓ nadanie rolnikowi numeru identyfikacyjnego w trybie przepisów o krajowym systemie ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz
ewidencji wniosków o przyznanie płatności.
1.10. Płatności bezpośrednie
Następną grupą płatności powiązaną z obszarem są płatności rolnośrodowiskowe. Celem realizacji programu rolnośrodowiskowego w ramach PROW 2007-2013
jest poprawa środowiska przyrodniczego i obszarów wiejskich, a w szczególności:
✓✓ przywracanie walorów lub utrzymanie stanu cennych siedlisk użytkowanych
rolniczo oraz zachowanie różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich,
✓✓ promowanie zrównoważonego systemu gospodarowania,
✓✓ odpowiednie użytkowanie gleb i ochrona wód,
✓✓ ochrona zagrożonych lokalnych ras zwierząt gospodarskich i lokalnych odmian roślin uprawnych.
W celu uzyskania zamierzonego efektu środowiskowego, program rolnośrodowiskowy powinien być realizowany przynajmniej przez kilka lat - dlatego jest to
zobowiązanie wieloletnie, w którym przyjęto 5-letni okres realizacji.
Program rolnośrodowiskowy może być realizowany w ramach następujących
pakietów:
✓✓ Pakiet 1. Rolnictwo zrównoważone:
✓✓ Pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne:
✓✓ Pakiet 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone:
✓✓ Pakiet 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych
poza obszarami Natura 2000:
✓✓ Pakiet 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych
na obszarach Natura 2000:
✓✓ Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie:
✓✓ Pakiet 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie:
✓✓ Pakiet 8. Ochrona gleb i wód:
✓✓ Pakiet 9. Strefy buforowe - miedze śródpolne.
Płatność rolnośrodowiskowa jest przyznawana w ramach dowolnej liczby pakietów, z tym że:
✓✓ Pakiet 2 Rolnictwo ekologiczne nie może być realizowany równocześnie z
Pakietem 1 - Rolnictwo zrównoważone i Pakietem 8 - Ochrona gleb i wód;
✓✓ warianty Pakietu 3 - Ekstensywne trwałe użytki zielone, Pakietu 4 - Ochrona
ptaków i siedlisk i Pakietu 5 - Ochrona ptaków i siedlisk na obszarze Natura 2000 nie mogą być realizowane równocześnie na tych samych użytkach
rolnych;
✓✓ warianty trzeci lub czwarty Pakietu 2 - Rolnictwo ekologiczne nie mogą być
realizowane równocześnie z wariantami Pakietu 4 - Ochrona ptaków i siedlisk lub Pakietu 5 - Ochrona ptaków i siedlisk na obszarze Natura 2000 na
tych samych gruntach rolnych.
Ze względu na zakres niniejszego opracowania szerzej zostaną omówione pakiety
przeznaczone do wspierania proekologicznej gospodarki na terenach chronionych, ze
96
97
dodatkowe płatności do powierzchni w ramach Programu Rozwoju Obszarów
Wiejskich (w obecnej perspektywie finansowej jest to PROW 2007-2013, wcześniej
PROW 2004-2006). Do płatności tych zaliczamy:
✓✓ płatność ONW,
✓✓ płatności rolnośrodowiskowe,
✓✓ płatności zalesieniowe gruntów rolnych i gruntów innych niż rolne.
1.11. Płatności ONW
Celem płatności ONW jest zapewnienie ciągłości rolniczego użytkowania ziemi, a
tym samym utrzymanie żywotności obszarów wiejskich, zachowanie walorów krajobrazowych obszarów wiejskich oraz utrzymanie zrównoważonego sposobu gospodarowania uwzględniającego aspekty ochrony środowiska. Płatności ONW przysługują rolnikom prowadzącym działalność rolniczą na obszarach górskich i innych obszarach o utrudnionych warunkach gospodarowania. Do obszarów tych zalicza się także
obszary województwa warmińsko-mazurskiego „strefa nizinna I” oraz „strefa nizinna II”
ze względu na występujące ograniczenia produktywności rolnictwa związane z niską
jakością gleb, niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, niekorzystnymi warunkami
wodnymi, niesprzyjającą rzeźbą terenu oraz wskaźnikiem demograficznym i znacznym udziałem ludności związanej z rolnictwem. W roku 2013 na płatności ONW przeznaczona jest łącznie kwota 1,358 mld zł, a stawka płatności do strefy nizinnej I wynosi
179 zł na 1 ha i 264 zł na 1 ha - na obszarze ONW typu nizinnego strefy nizinnej II.
Grunty deklarowane do płatności ONW nie musiały być utrzymane w dobrej
kulturze rolnej na dzień 30 czerwca 2003 r. Należy jednak pamiętać, że wraz z otrzymaniem płatności po raz pierwszy rolnik podejmuje 5-cio letnie zobowiązanie do
prowadzenia działalności rolniczej na gruntach położonych na obszarach ONW
przez 5 lat. W przypadku zaniechania prowadzenia działalności rolniczej rolnik zobowiązany jest do zwrotu otrzymanych płatności ONW.
1.12. Płatności rolnośrodowiskowe
szczególnym uwzględnieniem potrzeb rolników posiadających grunty rolne położone na obszarach Natura 2000 (PLB280015 Ostoja Warmińska, PLH280009 Bieńkowo,
PLB280004 Jezioro Oświn i okolice oraz PLH280040 Kaszuny) oraz na Obszarach Chronionego Krajobrazu Wzniesień Górowskich, Rzeki Banówki oraz Doliny Dolnej Łyny.
Wsparcie dla rolników gospodarujących na obszarze Natura 2000 (PLB280015
Ostoja Warmińska, PLH280009 Bieńkowo, PLB280004 Jezioro Oświn i okolice oraz
PLH280040 Kaszuny) jest szczególnie istotne ze względu na fakt, iż chcąc utrzymać
rozległe kompleksy łąk, miejsca lęgów derkacza, żerowiska bocianów, orlików czy
błotniaków, rolnicy ci muszą akceptować różne formy działalności i użytkowania
gruntów, które czasem są tylko „protezą dotychczasowej gospodarki”, a ich działalność nie może prowadzić do degradacji siedlisk gatunków czy powodować wzrostu śmiertelności ptaków. W przypadku ptaków chronionych osiadłych w Ostoi
Warmińskiej ważne jest zachowanie miejsc umożliwiających założenie gniazd i
bezpieczne odchowanie potomstwa oraz istnienie właściwej bazy pokarmowej,
która wystarczy nie tylko dla osobników dorosłych, ale przede wszystkim do wykarmienia lęgów i odchowania młodych w liczbie przewyższającej śmiertelność
zachodzącą w populacji. Do najważniejszych cech siedliska zapewniających właściwą bazę pokarmową należy zaliczyć występowanie wilgotnych, ekstensywnie
użytkowanych łąk i pastwisk, a także otwartych terenów podmokłych obfitujących
w drobne zwierzęta. Istotne jest więc zachowanie zróżnicowanej struktury krajobrazu – od pól, jedno- i dwukośnych łąk, poprzez koszone od czasu do czasu podmokłe turzycowiska, po różnego typu bagna i torfowiska. Każde z tych siedlisk dostarcza innego rodzaju pokarmu, w różnych okresach sezonu stanowiąc atrakcyjne
żerowisko bocianów. Dlatego też najważniejszym pakietem dla tych rolników jest
Pakiet 5 - Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000. W ramach pakietu 5 dostępne są następujące warianty.
✓✓ wariant. 5.1 Ochrona siedlisk lęgowych ptaków;
✓✓ wariant. 5.2 Mechowiska;
✓✓ wariant. 5.3 Szuwary wielkoturzycowe;
✓✓ wariant. 5.4 Łąki trzęślicowe i selernicowe;
✓✓ wariant. 5.5 Murawy ciepłolubne;
✓✓ wariant. 5.6 Półnaturalne łąki wilgotne;
✓✓ wariant. 5.7 Półnaturalne łąki świeże;
✓✓ wariant. 5.8 Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe;
✓✓ wariant. 5.9 Słonorośla;
✓✓ wariant. 5.10 Użytki przyrodnicze.
Warunkiem przystąpienia do pakietu 5 jest posiadanie dokumentacji przyrodniczej stanowiącej szczegółową charakterystykę danego siedliska przyrodniczego
lub siedliska lęgowego ptaków, sporządzonej przez podmiot prowadzący działalność w zakresie doradzania odnośnie do sporządzania dokumentacji niezbędnej
do uzyskania płatności rolnośrodowiskowej, w roku poprzedzającym rok rozpoczęcia lub w roku rozpoczęcia realizacji zobowiązania rolnośrodowiskowego w ramach określonych wariantów tych pakietów. Należy pamiętać, że na użytkach rolnych deklarowanych przez rolnika do pakietu 5 nie może być równocześnie realizowany pakiet 3 Ekstensywne trwałe użytki zielone oraz wariant trzeci lub wariant
czwarty pakietu 2 Rolnictwo ekologiczne.
Płatność rolnośrodowiskowa w pakiecie 5 jest przyznawana do działek rolnych
położonych na obszarach Natura 2000:
• użytkowanych jako trwałe użytki zielone, na których występują:
✓ w przypadku wariantu pierwszego: siedliska lęgowe ptaków z gatunków wymienionych w załączniku nr 4 do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 marca 2013 r. w sprawie szczegółowych
warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania
„Program rolnośrodowiskowy” objętego Programem Rozwoju Obszarów
Wiejskich na lata 2007 - 2013 (Dz. U. 2013 nr 0 poz. 361), zwane dalej „rozporządzeniem rolnośrodowiskowym”
✓ w przypadku wariantu drugiego, trzeciego, czwartego, piątego, szóstego, siódmego, ósmego i dziewiątego: zbiorowiska roślinne wykazujące
cechy jednostek fitosocjologicznych i siedlisk przyrodniczych wymienione w załączniku nr 4 do rozporządzenia rolno środowiskowego,
• na których występują typy siedlisk przyrodniczych wymienione w załączniku nr 4 do rozporządzenia - w przypadku wariantu dziesiątego.
Pierwsza płatność rolnośrodowiskowa jest przyznawana w wysokości zwiększonej o kwotę przeznaczoną na refundację kosztów transakcyjnych, dotyczących
sporządzenia dokumentacji przyrodniczej, której wysokość nie może przekraczać
kwoty określonej w załączniku nr 6 do rozporządzenia rolnośrodowiskowego. Refundacja kosztów przysługuje także w przypadku, gdy rolnik zwiększy obszar, na
którym jest realizowane zobowiązanie rolnośrodowiskowe. Zwiększenia obszaru
można dokonać tylko w drugim lub w trzecim roku realizacji zobowiązania. Kwota płatności rolnośrodowiskowej przeznaczona na refundację kosztów transakcyjnych podlega zwrotowi w części przekraczającej wysokość kwoty, jaka powinna
być przeznaczona na ich refundację, jeżeli stwierdzona powierzchnia siedliska, dla
98
99
którego sporządzono dokumentację przyrodniczą, jest mniejsza niż określona we
wniosku o przyznanie płatności rolnośrodowiskowej. Płatność rolnośrodowiskowa
jest przyznawana do działek rolnych, których łączna powierzchnia wynosi nie więcej niż 5 ha - w przypadku wariantu 5.10.
Przy ubieganiu się o płatności w ramach pakietu 5 we wszystkich wariantach na
rolnika nałożone są pewne zakazy, a ich nieprzestrzeganie skutkuje zmniejszeniem
płatności, a nawet odmowa jej przyznania. Poniżej przedstawiono ograniczenia
dotyczące wszystkich wariantów pakietu 5 oraz wskazano ewentualne konsekwencje za ich nieprzestrzeganie.
Tabela 3. Ograniczenia dotyczące wariantów pakietu 5 i konsekwencje za ich nieprzestrzeganie
Lp.
Nieprzestrzeganie
wymogu skutkuje
zmniejszeniem
płatności o:
Wymogi
1
zakaz przeorywania, wałowania i podsiewu
2
zakaz włókowania w okresie od dnia 1 kwietnia do dnia 1
września
20%
3
zakaz stosowania ścieków i osadów ściekowych
100%
4
zakaz budowy i rozbudowy urządzeń melioracji wodnych
szczegółowych tworzących system melioracji wodnych,
z wyłączeniem urządzeń mających na celu utrzymanie
lub poprawę wartości przyrodniczej (nie dotyczy bieżącej
konserwacji)
60%
5
niestosowanie środków ochrony roślin, z wyjątkiem
selektywnego i miejscowego niszczenia uciążliwych
chwastów z zastosowaniem odpowiedniego sprzętu (np.
mazaczy herbicydowych), po uzgodnieniu z podmiotem,
prowadzącym działalność w zakresie doradzania odnośnie
do sporządzania dokumentacji niezbędnej do uzyskania
płatności rolnośrodowiskowej
cję tego wariantu, oprócz płatności bezpośrednich i płatności ONW, rolnik może
otrzymać kwotę 1370 zł/ha.
Powierzchnia zgłoszona do wariantu 5.1. może być użytkowana jako łąka, pastwisko lub może być objęta użytkowaniem kośno-pastwiskowym. W trakcie trwania zobowiązania rolnośrodowiskowego możliwa jest zmiana użytkowania na jeden z wymienionych sposobów. Zasadnym jest aby rolnik wiedział do jakich płatności ma prawo, ale też aby znał jakie są nakładane na niego obowiązki i jakie grożą mu konsekwencje za ich nieprzestrzeganie. Dlatego też poniżej przedstawiono
ograniczenia i obowiązki rolnika ubiegającego się o płatność w ramach wariantu
5.1 oraz wskazano ewentualne konsekwencje za ich nieprzestrzeganie.
Tabela 4. Ograniczenia dotyczące wariantów 5.1 i konsekwencje za ich nieprzestrzeganie
Lp.
1
2
100%
Wymogi dodatkowe dla wariantu 4.1
i 5.1
zakaz wapnowania, chyba że wapnowanie
nie wpłynie negatywnie na realizację celu
pakietu
zakaz nawożenia, przy czym na obszarach
innych niż obszary nawożone przez namuły rzeczne dopuszcza się nawożenie
azotem i nieprzekraczanie maksymalnej
dawki azotu wynoszącej 60 kg/ha w danym roku, lecz nie więcej niż maksymalna
dawka azotu, określona w programie działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych na obszarze
szczególnie narażonym, na którym jest
położone, chociażby w części, gospodarstwo rolne rolnika, pomniejszona o 40%
Mając na uwadze cel ustanowienia omawianych obszarów Natura 2000 najważniejszym dla rolników jest wariant 5.1. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków. Wariant
ten obejmuje następujące gatunki ptaków: biegus zmienny, błotniak łąkowy, czajka, derkacz, dubelt, krwawodziób, kulik wielki, kszyk, rycyk i wodniczka. Za realiza100
101
Uchybienie
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
zastosowanie
wapnowania, które
wpłynie negatywnie
na realizację celu
pakietu
20%
przekroczenie
dopuszczalnego
limitu nawożenia
100%
Lp.
3
Wymogi dodatkowe dla wariantu 4.1
i 5.1
niestosowanie jakichkolwiek zabiegów
agrotechnicznych i pielęgnacyjnych w
terminie od dnia 1 kwietnia do dnia 1
sierpnia
Uchybienie
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
prowadzenie zabiegów agrotechnicznych i pielęgnacyjnych w terminie od
dnia 1 kwietnia do
dnia 1 sierpnia
Lp.
Wymogi dodatkowe dla wariantu 4.1
i 5.1
pozostawienie 5-10% powierzchni działki rolnej nieskoszonej, a w przypadku
występowania wodniczki Acrocephalus
paludicola - 30-50%, przy czym w każdym
roku powinno to dotyczyć innej części tej
działki
40%
w przypadku użytkowania kośnego trwałych użytków zielonych:
1
koszenie w terminie od dnia 1 sierpnia
do dnia 30 września; wysokość koszenia
5-15 cm
pozostawienie 5-10% powierzchni działki rolnej nieskoszonej, a w przypadku
występowania wodniczki Acrocephalus
paludicola - 30-50%, przy czym w każdym
roku powinno to dotyczyć innej części tej
działki
2
102
niewykoszenie lub
wykoszenie w nieodpowiednim terminie
100%
zastosowanie niewłaściwej wysokości
koszenia
10%
wykoszenie całej
powierzchni
pozostawienie
mniejszej niż 5%
nieskoszonej powierzchni działki
rolnej, a w przypadku występowania
wodniczki mniejszej
niż 30% nieskoszonej powierzchni
działki rolnej
2
50%
10%
Uchybienie
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
pozostawienie
większej niż 10%,
lecz mniejszej niż
50% nieskoszonej
powierzchni działki
rolnej, a w przypadku występowania
wodniczki większej
niż 50%, lecz mniejszej niż 80% nieskoszonej powierzchni
działki rolnej
30%
pozostawienie większej niż 50% nieskoszonej powierzchni
działki rolnej, a w
przypadku występowania wodniczki
większej niż 80%
nieskoszonej powierzchni działki
rolnej
80%
pozostawienie
nieskoszonej niewłaściwej części działki
rolnej, w szczególności innej niż zaznaczona na materiale
graficznym
50%
3
zsunięcie lub złożenie w stogi ściętej biomasy w terminie 2 tygodni po pokosie, a
w uzasadnionych przypadkach w dłuższym terminie, niezwłocznie po ustaniu
przyczyn ze względu, na które termin ten
nie był przestrzegany
niezłożenie w stogi
lub nieusunięcie
ściętej biomasy na
łące w odpowiednim
terminie
4
zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz
do środka koszonej powierzchni trwałych
użytków zielonych
zastosowanie
niewłaściwej
techniki koszenia
103
20%
30%
Lp.
Wymogi dodatkowe dla wariantu 4.1
i 5.1
Uchybienie
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
Lp.
pastwiskowego trwałych użytków zielonych:
1
2
wypasanie w sezonie pastwiskowym
trwającym od dnia 1 maja do dnia 15
października - na obszarach poniżej 300
m n.p.m. oraz od dnia 20 maja do dnia 1
października - na obszarach powyżej 300
m n.p.m., przy obsadzie zwierząt wynoszącej nie więcej niż 0,5 DJP/ha w okresie do
dnia 20 lipca, a od dnia 20 lipca wynoszącej 0,5-1 DJP/ha, i obciążeniu pastwiska
wynoszącym nie więcej niż 5t/ha (10 DJP/
ha), przy czym wypasanie na terenach
zalewowych rozpoczyna się nie wcześniej
niż w terminie 2 tygodni po ustąpieniu
wód, z wyłączeniem wypasania koników
polskich i koni huculskich, które jest dopuszczalne przez cały rok przy obsadzie
zwierząt wynoszącej nie więcej niż 0,5
DJP/ha i obciążeniu pastwiska wynoszącym nie więcej niż 5t/ha (10 DJP/ha)
niewykaszanie niedojadów poza okresem
od dnia 1 sierpnia do dnia 30 września
niewypasanie
lub wypasanie w
nieodpowiednim
terminie
Wymogi dodatkowe dla wariantu 4.1
i 5.1
pozostawienie 5-10% powierzchni działki
rolnej nieskoszonej, a w przypadku
występowania wodniczki Acrocephalus
paludicola - 30-50%, przy czym w każdym
roku powinno to dotyczyć innej części tej
działki
100%
2
wykaszanie
niedojadów w
nieodpowiednim
terminie
20%
kośno-pastwiskowego trwałych użytków zielonych:
1
koszenie w terminie od dnia 1 sierpnia
do dnia 30 września; wysokość koszenia
5-15 cm
104
niewykoszenie lub
wykoszenie w nieodpowiednim terminie
100%
zastosowanie niewłaściwej wysokości
koszenia
10%
105
Uchybienie
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
wykoszenie całej
powierzchni
50%
pozostawienie
mniejszej niż 5%
nieskoszonej powierzchni działki
rolnej, a w przypadku występowania
wodniczki mniejszej
niż 30% nieskoszonej powierzchni
działki rolnej
10%
pozostawienie
większej niż 10%,
lecz mniejszej niż
50% nieskoszonej
powierzchni działki
rolnej, a w przypadku występowania
wodniczki większej
niż 50%, lecz mniejszej niż 80% nieskoszonej powierzchni
działki rolnej
30%
pozostawienie większej niż 50% nieskoszonej powierzchni
działki rolnej, a w
przypadku występowania wodniczki
większej niż 80%
nieskoszonej powierzchni działki
rolnej
80%
Uchybienie
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
pozostawienie 5-10% powierzchni działki
rolnej nieskoszonej, a w przypadku
występowania wodniczki Acrocephalus
paludicola - 30-50%, przy czym w każdym
roku powinno to dotyczyć innej części tej
działki
pozostawienie
nieskoszonej niewłaściwej części działki
rolnej, w szczególności innej niż zaznaczona na materiale
graficznym
50%
3
usunięcie lub złożenie w stogi ściętej
biomasy w terminie 2 tygodni po pokosie,
a w uzasadnionych przypadkach w
dłuższym terminie, niezwłocznie po
ustaniu przyczyn ze względu, na które
termin ten nie był przestrzegany,
niezłożenie w stogi
lub nieusunięcie
ściętej biomasy na
łące w odpowiednim
terminie
4
zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz
do środka koszonej powierzchni trwałych
użytków zielonych,
zastosowanie
niewłaściwej
techniki koszenia
niewypasanie
lub wypasanie w
nieodpowiednim
terminie
5
wypasanie w sezonie pastwiskowym
trwającym od dnia 1 maja do dnia 15
października - na obszarach poniżej 300
m n.p.m. oraz od dnia 20 maja do dnia
1 października - na obszarach powyżej
300 m n.p.m., przy obsadzie zwierząt
wynoszącej nie więcej niż 0,2 DJP/ha i
obciążeniu pastwiska wynoszącym nie
więcej niż 5t/ha (10 DJP/ha), przy czym
wypasanie na terenach zalewowych
rozpoczyna się nie wcześniej niż w
terminie 2 tygodni po ustąpieniu wód, z
wyłączeniem wypasania koników polskich
i koni huculskich, które jest dopuszczalne
przez cały rok przy obsadzie zwierząt
wynoszącej nie więcej niż 0,2 DJP/ha i
obciążeniu pastwiska wynoszącym nie
więcej niż 5t/ha (10 DJP/ha),
niewykaszanie niedojadów poza okresem
od dnia 1 sierpnia do dnia 30 września;
wykaszanie niedojadów w nieodpowiednim terminie
Lp.
2
6
Wymogi dodatkowe dla wariantu 4.1
i 5.1
106
nieprzestrzeganie
wymaganego
poziomu obsady
zwierząt lub
obciążenia
pastwiska
20%
30%
100%
40%
Przedstawione powyżej wymogi dla wariantu 5.1 wydaja się na pozór restrykcyjne,
a w istocie bardzo często zmieniają niewiele w dotychczasowej praktyce ekstensywnego użytkowania gruntów, które i tak koszone były w zapisanych w pakiecie terminach, nie były nawożone, ani intensywnie wypasane.
Wariant 5.1 ma swój odpowiednik poza obszarami Natura 2000 i jest to wariant 4.1,
z tym że wysokość płatności dla wariantu 4.1 wynosi 1200 zł/ha. Wszystkie wskazane
powyżej zasady przyznawania płatności, ograniczenia i zasady stosowania zmniejszenia płatności dla wariantu 5.1 mają zastosowanie także dla wariantu 4.1.
Wsparciem dla wariantu 5.1 czy też 4.1 są także inne warianty pakietu 5 lub pakietu
4, które bezpośrednio dotyczą ochrony siedlisk przyrodniczych. Dotyczy to szczególnie takich wariantów jak:
✓✓ 4.3 i 5.3. Szuwary wielkoturzycowe (wysokość płatności rolnośrodowiskowej
odpowiednio 800 zł/ha albo 910 zł/ha),
✓✓ 4.4 i 5.4. Łąki trzęślicowe i selernicowe (wysokość płatności rolnośrodowiskowej odpowiednio 1200 zł/ha albo 1390 zł/ha),
✓✓ 4.6 i 5.6. Półnaturalne łąki wilgotne oraz 4.7 i 5.7. Półnaturalne łąki świeże
(wysokość płatności rolnośrodowiskowej odpowiednio 800 zł/ha albo 840 zł/
ha).
Pośrednio ochronę siedlisk ptaków wspiera także wariant 4.10 i 5.10. Użytki przyrodnicze (wysokość płatności rolnośrodowiskowej 550 zł/ha).Warunkiem przystąpienia do tych pakietów jest stwierdzenie występowania odpowiednich siedlisk przez
eksperta botanika. Dla ekstensywnej gospodarki rolnej na terenach o znacznym nieraz uwilgotnieniu, jednocześnie najcenniejszych dla wielu chronionych, na obszarach
Natura 2000 i nie tylko, ptaków, szczególnie interesujące mogą być warianty wspierające ochronę szuwarów wielkoturzycowych, wymagające corocznego wykoszenia
tylko niewielkiej części powierzchni oraz ochrony użytków przyrodniczych, gdzie wyklucza się wszelkie użytkowanie.
Poniżej przedstawiono wymogi/ograniczenia dla tych wariantów oraz wskazano
ewentualne konsekwencje za ich nieprzestrzeganie.
20%
107
Tabela 5. Wariant 4.1 i 5.1 Szuwary wielkoturzycowe
Lp.
1
2
3
4
5
6
Wymogi dodatkowe dla wariantu 4.3
i 5.3
koszenie w terminie od dnia 15 lipca do
dnia 30 września w sposób nieniszczący
runi roślinnej i pokrywy glebowej; wysokość koszenia 5-15 cm
koszenie 20% powierzchni działki rolnej,
przy czym w każdym roku powinno to
dotyczyć innej części tej działki
usunięcie lub złożenie w stogi ściętej biomasy w terminie 2 tygodni po pokosie, a
w uzasadnionych przypadkach w dłuższym terminie, niezwłocznie po ustaniu
przyczyn ze względu, na które termin ten
nie był przestrzegany
zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz
do środka koszonej powierzchni trwałych
użytków zielonych
dopuszcza się wypasanie przy obsadzie
zwierząt wynoszącej nie więcej niż 0,2
DJP/ha i obciążeniu pastwiska wynoszącym nie więcej niż 2,5 t/ha (5DJP/ha) do
dnia 15 października, a na terenach zalewowych dodatkowo nie wcześniej niż w
terminie 2 tygodni po ustąpieniu wód
zakaz nawożenia
108
Uchybienie
niewykoszenie
lub wykoszenie w
nieodpowiednim terminie
zastosowanie niewłaściwej
wysokości koszenia
wykoszenie całej
powierzchni niezgodnie
z planem działalności
rolnośrodowiskowej
pozostawienie większej
niż 80 % nieskoszonej
powierzchni działki rolnej
pozostawienie w tym samym miejscu powierzchni
nieskoszonej w kolejnym
roku lub powierzchni nieskoszonej innej niż oznaczona na załączniku graficznym
niezłożenie w stogi lub
nieusunięcie ściętej biomasy
na łące w odpowiednim
terminie
zastosowanie niewłaściwej
techniki koszenia
Tabela 6. Wariant 4.4 i 5.4. Łąki trzęślicowe i selernicowe
Wysokość
zmniejszenia płatności ze
względu na
uchybienie
Lp.
100%
1
10%
50%
80%
2
30%
20%
30%
nieprzestrzeganie
wymaganego poziomu
obsady zwierząt lub
obciążenia pastwiska
40%
wypasanie w
nieodpowiednim terminie
40%
zastosowanie nawożenia
100%
3
4
5
Wymogi dodatkowe dla wariantu 4.4
i 5.4
koszenie w terminie od dnia 15 września
do dnia 30 października w sposób
nieniszczący runi roślinnej i pokrywy
glebowej; wysokość koszenia 5-15 cm
Uchybienie
niewykoszenie
lub wykoszenie w
nieodpowiednim terminie
zastosowanie niewłaściwej
wysokości koszenia
pozostawienie 50% powierzchni działki
wykoszenie całej
rolnej nieskoszonej, przy czym w każdym powierzchni niezgodnie
roku powinno to dotyczyć innej części
z planem działalności
tej działki; raz na dwa lata dopuszcza się rolnośrodowiskowej
koszenie całej powierzchni
pozostawienie większej
niż 50 %nieskoszonej
powierzchni działki rolnej
pozostawienie w tym
samym miejscu powierzchni
nieskoszonej w kolejnym
roku lub powierzchni
nieskoszonej innej niż
oznaczona na załączniku
graficznym
usunięcie lub złożenie w stogi ściętej
niezłożenie w stogi lub
biomasy w terminie 2 tygodni po
nieusunięcie ściętej biomasy
pokosie, a w uzasadnionych przypadkach na łące w odpowiednim
w dłuższym terminie, niezwłocznie po
terminie
ustaniu przyczyn ze względu, na które
termin ten nie był przestrzegany
zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz
zastosowanie niewłaściwej
do środka koszonej powierzchni trwałych techniki koszenia
użytków zielonych
wypasanie
zakaz wypasania i nawożenia
zastosowanie nawożenia
109
Wysokość
zmniejszenia płatności ze
względu na
uchybienie
100%
10%
50%
80%
30%
20%
30%
40%
100%
Tabela 7. Wariant 4.6 i 5.6. Półnaturalne łąki wilgotne oraz wariant 4.7 i 5.7. Półnaturalne łąki świeże
Lp.
Lp.
1
2
3
Wymogi dodatkowe dla wariantu 4.4
i 5.4
koszenie w terminie od dnia 15
czerwca do dnia 30 września w sposób
nieniszczący runi roślinnej i pokrywy
glebowej, nie więcej niż dwa pokosy w
roku; wysokość koszenia 5-15 cm
Uchybienie
niewykoszenie
lub wykoszenie w
nieodpowiednim terminie
wykonanie więcej niż 2
pokosów
zastosowanie niewłaściwej
wysokości koszenia
pozostawienie 5-10% powierzchni działki pozostawienie mniejszej
rolnej nieskoszonej, przy czym w każdym niż 5 % nieskoszonej
roku powinno to dotyczyć innej części
powierzchni działki rolnej
tej działki
pozostawienie większej niż
10 %, lecz mniejszej niż 50
% nieskoszonej powierzchni
działki rolnej
pozostawienie większej
niż 50 % nieskoszonej
powierzchni działki rolnej
pozostawienie w tym
samym miejscu powierzchni
nieskoszonej w kolejnym
roku lub powierzchni
nieskoszonej innej niż
oznaczona na załączniku
graficznym w przypadku
użytkowania kośnego lub
kośno-pastwiskowego
wykoszenie całej
powierzchni
Usunięcie lub złożenie w stogi ściętej
niezłożenie w stogi lub
biomasy w terminie nie dłuższym niż
nieusunięcie ściętej biomasy
2 tygodnie po pokosie, a w uzasadniona łące w odpowiednim
nych przypadkach w dłuższym terminie, terminie
niezwłocznie po ustaniu przyczyn ze
względu, na które termin ten nie był
przestrzegany
110
Wysokość
zmniejszenia płatności ze
względu na
uchybienie
4
100%
20%
5
10%
10%
30%
6
80%
30%
50%
Wymogi dodatkowe dla wariantu 4.4
i 5.4
Zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz
do środka powierzchni koszonej trwałych
użytków zielonych
Dopuszcza się wypasanie wolne lub
kwaterowe przy obsadzie zwierząt wynoszącej nie więcej niż 1 DJP/ha i obciążeniu pastwiska wynoszącym nie więcej
niż 5t/ha (10 DJP/ha) od dnia 21 lipca do
dnia 15 października, a na terenach zalewowych dodatkowo nie wcześniej niż w
terminie 2 tygodni po ustąpieniu wód
Zakaz nawożenia, przy czym dopuszcza
się nawożenie azotem i nieprzekraczanie
maksymalnej dawki azotu wynoszącej
60 kg/ha w danym roku, lecz nie więcej
niż maksymalna dawka azotu, określona
w programie działań mających na celu
ograniczenie odpływu azotu ze źródeł
rolniczych na obszarze szczególnie
narażonym, na którym położone jest,
chociażby w części, gospodarstwo rolne
rolnika, pomniejszona o 40%
Uchybienie
zastosowanie niewłaściwej
techniki
nieprzestrzeganie wymaganego poziomu obsady
zwierząt lub obciążenia
pastwiska
wypasanie w
nieodpowiednim terminie
przekroczenie dopuszczalnego progu nawożenia azotem
wynoszącego 60 kg/ha w
danym roku o więcej niż 10 %
a w przypadku gdy gospodarstwo rolne chociażby w części
jest położone na obszarze
szczególnie narażonym - nie
więcej niż maksymalna dawka azotu określona w programie działań mających na celu
ograniczenie odpływu azotu
ze źródeł rolniczych pomniejszona o 40%;
Wysokość
zmniejszenia płatności ze
względu na
uchybienie
30%
40%
40%
100%
Tabela 8. Wariant 4.10 i 5.10. Użytki przyrodnicze
Lp.
20%
Wymogi dodatkowe dla wariantu 4.4
i 5.4
1
Zachowanie użytków przyrodniczych w
stanie niepogorszonym
2
Usuwanie odpadów
111
Uchybienie
brak zachowania użytków
przyrodniczych w stanie
niepogorszonym
nieusunięcie odpadów
Wysokość
zmniejszenia płatności ze
względu na
uchybienie
100%
20%
Lp.
3
4
5
6
7
8
Wymogi dodatkowe dla wariantu 4.4
i 5.4
dokonywanie zabiegów pielęgnacyjnych
mających na celu ochronę użytku przyrodniczego
zakaz nawożenia
zakaz odwadniania i wydobywania torfu
- w przypadku torfowisk
zakaz wydobywania piasku i zalesiania w przypadku muraw napiaskowych
zakaz usuwania kęp i odwadniania - w
przypadku szuwarów kępowych
wykaszanie w terminie do dnia 31
października albo niewykaszanie w
przypadkach określonych w planie
działalności rolnośrodowiskowej
Uchybienie
niestosowanie zabiegów
pielęgnacyjnych
zastosowanie nawożenia
odwadnianie i wydobywania torfu – w przypadku torfowisk, wydobywanie piasku
i zalesienie – w przypadku
muraw napiaskowych lub
usunięcie kęp i odwadnianie
– w przypadku szuwarów
kępowych
niewykoszenie lub wykoszenie w nieodpowiednim
terminie
Wysokość
zmniejszenia płatności ze
względu na
uchybienie
40%
100%
100%
100%
Wspieranie gospodarki proekologicznej na obszarach Natura 2000 odbywa się
także przez powszechnie wykorzystywany przez rolników pakiet 3 Ekstensywna gospodarka na łąkach i pastwiskach. Rolnicy realizujący wymagania dla pakietu 3 mogą
otrzymać płatność rolnośrodowiskową w wysokości 500 zł/ha. Realizacja pakietu 3
nie pozbawia rolnika prawa do uzyskania płatności bezpośrednich czy też płatności ONW. Pakiet 3 może być wdrażany na gruntach użytkowanych jako trwałe łąki
lub pastwiska, bez konieczności identyfikacji siedliska przyrodniczego lub gatunków
ptaków. Obszar objęty wariantem może być najczęściej użytkowany jak dotychczas,
jako łąka, pastwisko lub objęty użytkowaniem kośno-pastwiskowym. W trakcie trwania zobowiązania możliwa jest zmiana użytkowania na jeden z wymienionych sposobów.
Rolnik, który realizuje zobowiązanie rolnośrodowiskowe podjęte w 2012
r. na podstawie rozporządzenia rolnośrodowiskowego z dnia 26 lutego 2009
roku, w zakresie Pakietu 3 Ekstensywne trwałe użytki zielone, może z dniem 15
marca 2013 r. zmienić to zobowiązanie przez zamianę realizowanego pakietu,
w całości lub w części, na Pakiet 5 Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i
siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000, jeżeli rolnik ten spełnia do112
datkowe warunki przyznania płatności rolnośrodowiskowej w ramach tego pakietu lub jego wariantów, o których wspomniano powyżej.
Podobnie jak dla pakietu 5, także uzyskanie płatności w ramach pakietu 3 wiąże
się z podjęciem przez rolnika dodatkowych wymagań i obowiązków. Ich niespełnienie po złożeniu wniosku o przyznanie płatności rolnośrodowiskowych może
skutkować pomniejszeniem płatności w danym roku lub odmowa jej przyznania,
a także koniecznością zwrotu płatności pobranych w poprzednich latach trwania
zobowiązania. Dlatego też warto znać zarówno obowiązki jak i wynikające z ich
nieprzestrzegania konsekwencje.
Tabela 9. Ograniczenia dotyczące wariantów pakietu 3 i konsekwencje za ich nieprzestrzeganie
Lp.
1
2
3
4
Wymogi dodatkowe dla pakietu 3
Uchybienie
zakaz wapnowania, chyba że wapnowanie nie wapnowanie niewpłynie negatywnie na środowisko i na reali- zgodne z planem
działalności rolnozację celu pakietu
środowiskowej
zakaz nawożenia azotem na obszarach nanawożenie azotem
wożonych przez namuły rzeczne, a na innych na obszarach
obszarach nieprzekraczanie maksymalnej
nawożonych przez
dawki azotu wynoszącej 60 kg/ha w danym
namuły rzeczne
roku, lecz nie więcej niż maksymalna dawka
lub przekroczenie
azotu, określona w programie działań madopuszczalnego
limitu nawożenia
jących na celu ograniczenie odpływu azotu
ze źródeł rolniczych na obszarze szczególnie
azotem
narażonym, na którym jest położone, chociażby w części, gospodarstwo rolne rolnika,
pomniejszona o 40%
zakaz przeorywania, wałowania, podsiewu;
zastosowanie przynajmniej jednego z
zakaz włókowania w okresie od dnia 1
następujących zabiekwietnia do dnia 1 września
gów: przeorywanie,
wałowanie, podsiew
oraz włókowanie w
okresie od dnia 1
kwietnia do dnia 1
września
113
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
20%
100%
20%
Lp.
5
Wymogi dodatkowe dla pakietu 3
zakaz stosowania ścieków i osadów
ściekowych
zakaz stosowania środków ochrony roślin,
z wyjątkiem selektywnego i miejscowego
niszczenia uciążliwych chwastów z
zastosowaniem odpowiedniego sprzętu (np.
mazaczy herbicydowych)
6
7
zakaz budowy i rozbudowy urządzeń
melioracji wodnych szczegółowych
tworzących system melioracji wodnych,
z wyjątkiem urządzeń mających na
celu utrzymanie lub poprawę wartości
przyrodniczej (nie dotyczy bieżącej
konserwacji)
użytkowanie kośne trwałych użytków zielonych
koszenie w terminie od dnia 1 czerwca do
dnia 30 września, nie więcej niż dwa pokosy
w roku; wysokość koszenia 5-15 cm
8
114
Uchybienie
zastosowanie
ścieków i osadów
ściekowych
zastosowanie
środków ochrony
roślin, z wyjątkiem
selektywnego
i miejscowego
niszczenia
uciążliwych
chwastów z
zastosowaniem
odpowiedniego
sprzętu (np. mazaczy
herbicydowych)
budowa i
rozbudowa urządzeń
melioracji wodnych
szczegółowych
tworzących
system melioracji
wodnych, z
wyjątkiem urządzeń
mających na celu
utrzymanie lub
poprawę wartości
przyrodniczej (nie
dotyczy bieżącej
konserwacji)
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
Lp.
100%
100%
9
60%
10
niewykoszenie
lub wykoszenie w
nieodpowiednim
terminie
wykonanie więcej
niż 2 pokosów w
roku
zastosowanie
niewłaściwej
wysokości koszenia
100%
11
20%
Wymogi dodatkowe dla pakietu 3
Uchybienie
pozostawienie 5-10% powierzchni działki
wykoszenie całej
rolnej nieskoszonej, przy czym w każdym roku powierzchni działki
powinno to dotyczyć innej części tej działki
rolnej
pozostawienie
mniejszej niż 5%
nieskoszonej
powierzchni działki
rolnej
pozostawienie
większej niż 10%,
lecz mniejszej niż
50% nieskoszonej
powierzchni działki
rolnej
pozostawienie
większej niż 50%
nieskoszonej
powierzchni działki
rolnej
pozostawienie
nieskoszonej
niewłaściwej części
działki rolnej, w
szczególności innej
niż zaznaczona na
materiale graficznym
niezłożenie w stogi
usunięcie lub złożenie w stogi ściętej
biomasy w terminie 2 tygodni po pokosie, a
lub nieusunięcie
w uzasadnionych przypadkach w dłuższym
ściętej biomasy na
terminie, niezwłocznie po ustaniu przyczyn
łące w odpowiednim
ze względu, na które termin ten nie był
terminie
przestrzegany;
zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz
zastosowanie
do środka koszonej powierzchni trwałych
niewłaściwej
użytków zielonych.
techniki koszenia
10%
115
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
80%
10%
30%
80%
50%
20%
30%
Lp.
Wymogi dodatkowe dla pakietu 3
Użytkowanie pastwiskowe
wypasanie w sezonie pastwiskowym trwającym od dnia 1 maja do dnia 15 października
- na obszarach poniżej 300 m n.p.m. oraz od
dnia 20 maja do dnia 1 października - na obszarach powyżej 300 m n.p.m., przy obsadzie
zwierząt wynoszącej 0,5-1 DJP/ha i obciążeniu
pastwiska wynoszącym nie więcej niż 5t/ha
12 (10 DJP/ha), przy czym wypasanie na terenach
zalewowych rozpoczyna się nie wcześniej niż
w terminie 2 tygodni po ustąpieniu wód, z wyłączeniem wypasania koników polskich i koni
huculskich, które jest dopuszczalne przez cały
rok przy obsadzie zwierząt wynoszącej nie
więcej niż 0,5 DJP/ha i obciążeniu pastwiska
wynoszącym nie więcej niż 5t/ha (10 DJP/ha)
niewykaszanie niedojadów poza okresem od
dnia 1 sierpnia do dnia 30 września
13
Użytkowanie kośno-pastwiskowe
koszenie w terminie od dnia 1 czerwca do
dnia 30 września, nie więcej niż dwa pokosy w
roku; wysokość koszenia 5-15 cm
14
pozostawienie 5-10% powierzchni działki
rolnej nieskoszonej, przy czym w każdym
roku powinno to dotyczyć innej części tej
działki
15
116
Uchybienie
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
niewypasanie
lub wypasanie w
nieodpowiednim
terminie
Lp.
15
100%
16
wykaszanie
niedojadów w
nieodpowiednim
terminie
niewykoszenie
lub wykoszenie w
nieodpowiednim
terminie
wykonanie więcej
niż 2 pokosów w
roku
wykoszenie całej
powierzchni działki
rolnej
pozostawienie
mniejszej niż 5%
nieskoszonej powierzchni działki
rolnej
pozostawienie
większej niż 10%,
lecz mniejszej niż
50% nieskoszonej
powierzchni działki
rolnej
20%
17
100%
20%
18
80%
10%
19
30%
Wymogi dodatkowe dla pakietu 3
Uchybienie
pozostawienie 5-10% powierzchni działki
pozostawienie więkrolnej nieskoszonej, przy czym w każdym roku szej niż 50% nieskoszonej powierzchni
powinno to dotyczyć innej części tej działki
działki rolnej
pozostawienie
nieskoszonej niewłaściwej części działki
rolnej, w szczególności innej niż zaznaczona na materiale
graficznym
usunięcie lub złożenie w stogi ściętej biomasy niezłożenie w stogi
w terminie 2 tygodni po pokosie, a w uzasad- lub nieusunięcie
nionych przypadkach w dłuższym terminie,
ściętej biomasy na
niezwłocznie po ustaniu przyczyn ze względu, łące w odpowiednim
na które termin ten nie był przestrzegany
terminie
zastosowanie
zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz
do środka koszonej powierzchni trwałych
niewłaściwej
użytków zielonych
techniki koszenia
wypasanie w sezonie pastwiskowym
niewypasanie
trwającym od dnia 1 maja do dnia 15
lub wypasanie w
października - na obszarach poniżej 300
nieodpowiednim
m n.p.m. oraz od dnia 20 maja do dnia 1
terminie
października - na obszarach powyżej 300 m
n.p.m., przy obsadzie zwierząt wynoszącej nie
więcej niż 0,3 DJP/ha i obciążeniu pastwiska
wynoszącym nie więcej niż 5t/ha (10 DJP/
ha), przy czym wypasanie na terenach
zalewowych rozpoczyna się nie wcześniej niż przekroczenie
limitu obsady
w terminie 2 tygodni po ustąpieniu wód, z
zwierząt i obciążenia
wyłączeniem wypasania koników polskich i
koni huculskich, które jest dopuszczalne przez pastwiska
cały rok przy obsadzie zwierząt wynoszącej
nie więcej niż 0,3 DJP/ha i obciążeniu
pastwiska wynoszącym nie więcej niż 5t/ha
(10 DJP/ha)
niewykaszanie niedojadów poza okresem od wykaszanie
dnia 1 sierpnia do dnia 30 września
niedojadów w
nieodpowiednim
terminie
117
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
80%
50%
20%
30%
100%
40%
20%
Kierunkiem rozwoju na obszarach Natura 2000 jaki należy nadal wspierać jest
rolnictwo ekologiczne, które stanowi alternatywę dla rolnictwa konwencjonalnego
a jednocześnie przez stosowanie środków naturalnych zapewnia trwałą żyzność
gleby, dobrostan i zdrowotność zwierząt, nie niszczy środowiska i produkuje wysokiej jakości, zdrowe produkty żywnościowe.
Rolnictwo ekologiczne jest więc systemem wpływającym pozytywnie na środowisko, przez co przyczynia się do osiągania korzyści rolnośrodowiskowych. Z tego
też powodu wspieranie rolnictwa ekologicznego jest częścią programu rolno środowiskowego (pakiet 2).
Płatność rolnośrodowiskowa w ramach pakietu 2 rolnictwo ekologiczne może
być przyznana wyłącznie do powierzchni kwalifikowanej działek rolnych zadeklarowanych we wniosku o przyznanie pierwszej płatności rolnośrodowiskowej i potwierdzonej przez Jednostkę Certyfikującą rolnictwo ekologiczne, jako powierzchnia na której jest prowadzona produkcja metodami ekologicznymi. Płatność przysługuje do powierzchni grupy upraw nie większej niż powierzchnia deklarowana
we wniosku, powierzchnia stwierdzona w ramach kontroli na miejscu i kontroli
administracyjnej i powierzchnia wskazana w wykazie producentów, którzy spełnili
wymagania dotyczące produkcji metodami ekologicznymi według stanu za dany
rok. Płatność jest przyznawana do działek rolnych użytkowanych jako:
✓✓ grunty orne, na których występują uprawy wymienione w załączniku nr 4 do
rozporządzenia rolnośrodowiskowego - w przypadku wariantu 2.1, 2.2, 2.5,
2.6, 2.7 i 2.8 Pakietu 2 Rolnictwo ekologiczne,
✓✓ trwałe użytki zielone w przypadku wariantu 2.3 i 2.4.
Wykazy przekazane przez Jednostki Certyfikujące rolnictwo ekologiczne stanowią dowód w postępowaniu prowadzonym w sprawach związanych z udzielaniem
pomocy finansowej producentom ekologicznym i stanowią dokument urzędowy.
W ramach wariantu trzeciego i czwartego koniecznym jest posiadanie przez rolnika w okresie od dnia 15 marca do dnia 30 września roku, w którym złożył wniosek o
przyznanie płatności rolnośrodowiskowej zwierząt bydła, koni, owiec lub kóz, gdyż
płatność rolnośrodowiskowa za realizację wariantu trzeciego i czwartego Pakietu 2
Rolnictwo ekologiczne przysługuje do powierzchni działek rolnych użytkowanych
jako trwałe użytki zielone zadeklarowanych we wniosku o przyznanie płatności rolnośrodowiskowej w ramach tych wariantów i objętych obszarem zatwierdzonym,
nie większej jednak niż powierzchnia ustalona jako iloraz liczby zwierząt (bydło,
konie, owce, kozy), przeliczonych na duże jednostki przeliczeniowe (DJP) i współczynnika 0,5.
118
Należy pamiętać, że:
Pakiet 2 Rolnictwo ekologiczne nie może być realizowany z Pakietem 1 Rolnictwo zrównoważone i Pakietem 8 Ochrona gleb i wód.
Wariant 2.3 i 2.4 nie może być realizowany równocześnie na tych samych
gruntach rolnych z wariantami Pakietów 4 Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 oraz 5 Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000.
Podobnie jak w każdym innym pakiecie programu rolnośrodowiskowego rolnik
musi spełniać dodatkowe wymogi, a ich nieprzestrzeganie wiąże się ze zmniejszeniem płatności lub nawet jej odmową.
Tabela 10. Ograniczenia dotyczące wariantów pakietu 2 i konsekwencje za ich nieprzestrzeganie
Lp.
1
2
Wymogi dodatkowe dla pakietu 2
wszystkie warianty - przeznaczenie
plonu na paszę, do bezpośredniego
spożycia przez ludzi, do przetwórstwa,
do kompostowania lub przekazanie do
innych gospodarstw rolnych
wszystkie warianty - prowadzenie produkcji rolnej zgodnie z najlepszą wiedzą
i kulturą rolną, przy zachowaniu należytej dbałości o stan fitosanitarny roślin i
ochronę gleby
dla wariantu 2.3. Trwałe użytki zielone
(dla których zakończono okres przestawiania) i wariantu 2.4. Trwałe użytki zielone (w okresie przestawiania):
1) koszenie do dnia 31 lipca lub wypasanie w okresie wegetacyjnym na
trwałych użytkach zielonych oraz usunięcie lub złożenie w stogi ściętej biomasy w terminie 2 tygodni po pokosie,
119
Uchybienie
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
40% płatności
rolnośrodowiskowej w części
dotyczącej danego wariantu
prowadzenie produkcji 100% (nie
rolnej niezgodnie z
dotyczy wariantu
najlepszą wiedzą i kultu- 2.3 i 2.4)
rą rolną i niezachowanie
należytej dbałości o
stan fitosanitarny roślin i
ochronę gleby
nieodpowiednie
przeznaczenie plonu
Lp.
Wymogi dodatkowe dla pakietu 2
Uchybienie
Wysokość
zmniejszenia
płatności ze
względu na
uchybienie
3
a w uzasadnionych przypadkach w niewykoszenie w termi- Zmniejszenie
dłuższym terminie, niezwłocznie po nie
płatność za
ustaniu przyczyn, ze względu na które
wariant 2.3/2.4
dotrzymanie dwutygodniowego tero tyle procent,
minu nie było możliwe;
ile odpowiada
2) w przypadku równoczesnej realizacji
procentowemu
na tych samych gruntach rolnych:
stosunkowi
powierzchni
a) Pakietu 3. Ekstensywne trwałe
użytki zielone – koszenie w odTUZ na których
powiednim terminie określonym
stwierdzono
w części III. Pakiet 3. Ekstensywne
to uchybienie,
trwałe użytki zielone,
do powierzchb) Pakietu 4. Ochrona zagrożonych
ni wszystkich
gatunków ptaków i siedlisk przyTUZ, na których
rodniczych poza obszarami Natura
powinny być
2000 lub Pakietu 5. Ochrona zagroprzestrzegane
te wymogi w
żonych gatunków ptaków i siedlisk
przyrodniczych na obszarach Naramach tego
wariantu
tura 2000 – koszenie w odpowiednim terminie określonym w części
IV. Pakiet 4. Ochrona zagrożonych
gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura
2000 i Pakiet 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk
przyrodniczych na obszarach Natura 2000.
Dopuszcza się zmianę zobowiązania, która polega na:
✓✓ zmianie, na gruntach zadeklarowanych we wniosku o przyznanie pierwszej
płatności rolnośrodowiskowej miejsca uprawy roślin w ramach wariantu 2.1,
2.2, 2.5, 2.6, 2.7 lub 2.8 Pakietu 2 Rolnictwo ekologiczna oraz zmianie uprawianej rośliny - powierzchnia Pakietu 2 jest stała!
✓✓ zmianie wariantów 2.1, 2.2, 2.5, 2.6, 2.7 lub 2.8 Pakietu 2 Rolnictwo ekologiczna na inny z wymienionych wariantów – brak upraw sadowniczych
✓✓ zmianie wariantu 2.1 lub 2.2 realizowanych na gruntach, na których są uprawiane mieszanka wieloletnia traw lub mieszanka wieloletnia traw z motylkowatymi drobnonasiennymi, na wariant trzeci lub czwarty Pakietu 2 Rol120
nictwo ekologiczne, jeżeli grunty, na których są uprawiane te mieszanki stały się trwałymi użytkami zielonymi.
Zmiana zobowiązania rolnośrodowiskowego realizowanego w zakresie w zakresie wariantu dziewiątego, dziesiątego, jedenastego lub dwunastego pakietu 2.
Rolnictwo ekologiczne jest niedopuszczalna, z wyjątkiem zmiany wariantu dziewiątego lub dziesiątego pakietu 2. Rolnictwo ekologiczne realizowanych na gruntach, na których są uprawiane truskawki lub poziomki, na wariant pierwszy, drugi,
piąty, szósty, siódmy lub ósmy Pakietu 2.
Co należy zrobić aby otrzymać płatność rolnośrodowiskową??
Przede wszystkim trzeba sobie odpowiedzieć na pytanie czy w moim gospodarstwie występują siedliska przyrodnicze lub gatunki ptaków objęte ochroną
w ramach programu rolnośrodowiskowego. Pomocni w udzieleniu odpowiedzi
mogą być lokalni przyrodnicy. Kolejnym etapem jest wybór pakietu i jego wariantu
jaki chcemy realizować. W przypadku, gdy nasze gospodarstwo położone jest na
obszarze Natura 2000 i zamierzamy korzystać z pakietu 5 koniecznym jest zlecenie wykonania specjalistycznej ekspertyzy siedliskowej lub ornitologicznej. Koszt
wykonania ekspertyzy jest uzależniony od wielkości gospodarstwa i wynosi od
kilkuset do kilku tysięcy złotych, który można odzyskać w ramach pierwszej płatności rolnośrodowiskowej. Ekspertyzę wykonują uprawnieni eksperci botanicy i
ornitolodzy, a ich listę można znaleźć na stronach Ośrodków Doradztwa Rolniczego. Rolnik realizujący program rolnośrodowiskowy powinien także posiadać plan
działalności rolnośrodowiskowej, który przygotowują doradcy rolnośrodowiskowi w Ośrodkach Doradztwa Rolniczego bądź uprawnione osoby i firmy prywatne.
Imienne listy doradców rolnośrodowiskowych są dostępne między innymi na stronach Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie. Plan działalności rolnośrodowiskowej określa szczegółowo na jakich działkach i w jaki sposób należy prowadzić
użytkowanie aby nie pogorszyć stanu przedmiotów ochrony.
Końcowym krokiem jest złożenie w powiatowym Biurze Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wniosku o płatności rolnośrodowiskowe, na którym
jednocześnie można ubiegać się o płatności bezpośrednie i płatności ONW. Pozostało tylko szczegółowo przestrzegać zasad obowiązujących przy realizacji poszczególnych pakietów i ich wariantów – terminów i sposobów koszenia, obsady
wypasanych zwierząt i ich dobrostanu oraz zasad dobrej praktyki rolniczej, a także
prowadzić odpowiednią dokumentację, gdyż wywiązywanie się z podjętych zobowiązań jest przedmiotem kontroli prowadzonej przez ARiMR.
121
Warto złożyć wniosek o przyznanie płatności rolnośrodowiskowej już w
roku 2013, gdyż nadal trwa dyskusja jak będzie funkcjonował system płatności
rolnośrodowiskowych w kolejnej perspektywie finansowej, więc po roku 2013.
Zapewne rolnicy posiadający aktywne zobowiązania będą mogli ubiegać się o
przyznanie płatności w roku 2014.
Mimo wielu niewiadomych i braku zatwierdzonego budżetu na nowa perspektywę finansową poniżej podjęto próbę przedstawienia ogólnych zasad przyznania
płatności po roku 2013.
1.13. Wspólna Polityka Rolna po 2013 r. a działania proekologiczne
W nowej perspektywie finansowej na lata 2014-2020 rolnicy prowadzący działalność proekologiczną mogą liczyć na płatności finansowane zarówno z I filaru
(płatności bezpośrednie), jak również ze schematów pomocowych dostępnych w
filarze II (rozwój obszarów wiejskich). Mówiąc o wspieraniu działalności rolniczej
natychmiast każdemu rolnikowi nasuwa się pytanie, na jaką wysokość wsparcia
mogą liczyć polscy rolnicy. Według ostatnich doniesień Ministerstwa Rolnictwa i
Rozwoju Wsi polscy rolnicy w nowej perspektywie finansowej mogą liczyć na 21,1
mld euro w ramach płatności bezpośrednich oraz 10,9 mld euro w ramach rozwoju
obszarów wiejskich.
dostępne będą wszystkie pozostałe komponenty systemu, tj. płatność dla młodych
rolników, płatność dla małych gospodarstw rolnych, płatność zielona, płatność związana z produkcją i płatność z tytułu obszarów o ograniczeniach naturalnych. Dobrą
wiadomością jest, że państwa członkowskie, które zdecydują się na kontynuowanie
systemu SAPS mogłyby, w latach 2015 – 2020, przyznawać przejściowe wsparcie
krajowe (dotychczasowe płatności uzupełniające finansowane w całości z budżetu
krajowego). Nie zmieniłyby się również zasady przyznawania tej pomocy. Maksymalna wysokość tego wsparcia w 2015 r. mogłaby wynieść 70% kopert finansowych zatwierdzonych na rok 2013. W kolejnych latach udział ten byłby stopniowo zmniejszany do poziomu 20% w 2020 r. W latach 2015 – 2020 jej wysokość względem kwoty
płatności uzupełniających zatwierdzone na 2013 r. może wynieść odpowiednio 70%.
60%, 50%, 40%, 30% i 20%. (szacunkowo: 336 821 tys. EUR w 2015 r., 288 704 tys. EUR
w 2016 r., 240 587 tys. EUR w 2017 r., 192 469 tys. EUR w 2018 r., 144 352 tys. EUR w
2019 r., 96 235 tys. EUR w 2020 r. – łącznie 1 299 167 tys. EUR).
Na co warto zwrócić uwagę?
System płatności bezpośrednich w nowej perspektywie finansowej to system
składający się z kilku komponentów (kilku osobnych płatności), różniących się pod
względem charakteru wsparcia (dobrowolne/obowiązkowe), ukierunkowania na
konkretnych beneficjentów lub konkretne działania. Płatnościami o charakterze
powszechnym i obowiązkowym do wdrożenia przez państwo członkowskie będą:
płatność podstawowa (uzależniona od posiadania i corocznego aktywowania
uprawnień do płatności) oraz płatność za działania rolnicze korzystne dla klimatu
i środowiska zwana płatnością zieloną (z kopertą finansową wynoszącą 30% rocznego pułapu krajowego).
Istotnym jest, że w ramach osiągniętego w marcu 2013 r. kompromisu przewiduje się możliwość kontynuowania systemu jednolitej płatności obszarowej (SAPS)
do roku 2020 r. Przyjęte stanowisko przewiduje, że system SAPS zastąpiłby płatność
podstawową, co oznacza, że w państwach które zdecydują się kontynuować SAPS
Płatność zielona
W ramach I filaru dla nowego okresu finansowego zaproponowano również
uzależnienie możliwości uzyskania części płatności bezpośrednich (do 30% kwoty koperty krajowej) od spełnienia trzech praktyk w ramach zazielenienia. Komponent „zielony” byłby realizowany poprzez obowiązkowe wykonywanie praktyk
polegających na:
✓✓ dywersyfikacji upraw;
✓✓ utrzymaniu trwałych użytków zielonych;
✓✓ utrzymaniu obszarów proekologicznych.
Ponadto istnieje możliwość wprowadzenia praktyk równoważnych do trzech
praktyk zazielenienia, za które będą mogły zostać uznane praktyki przynoszące
korzyści dla klimatu i środowiska równoważne lub wyższe niż praktyki w ramach
zazielenienia. Katalog praktyk równoważnych obejmuje programy rolnośrodowiskowe, programy rolnośrodowiskowo-klimatyczne oraz krajowe lub regionalne
mechanizmy certyfikacji środowiskowej. Państwa członkowskie będą mogły decydować, także na poziomie regionalnym, które z praktyk równoważnych będą stosować. Ponadto państwo członkowskie może zdecydować, również na poziomie
regionalnym, że praktyki zazielenienia, jak również praktyki równoważne do zazielenienia, powinny być realizowane zgodnie z krajowymi lub regionalnymi mechanizmami certyfikacji środowiskowej. Proponuje się także, aby gospodarstwa ekologiczne były automatycznie objęte płatnością zieloną, natomiast rolnicy gospoda-
122
123
rujący na obszarach Natura 2000 oraz objętych Dyrektywą Wodną otrzymywaliby
płatność zieloną pod warunkiem realizacji praktyk zazielenienia zgodnie z celami
dyrektyw ptasiej, siedliskowej oraz Ramową Dyrektywą Wodną. Jest to szczególnie
istotne w przypadku rolników gospodarujących na obszarach będących przedmiotem niniejszej publikacji.
Dywersyfikacja upraw – z konieczności stosowania praktyki wyłączone gospodarstwa poniżej 10 ha. Dla pozostałych gospodarstw przewiduje się dwustopniowy system realizacji praktyki:
✓✓ gospodarstwa posiadające od 10 do 30 ha gruntów ornych – będą musiały
posiadać 2 różne uprawy na gruntach ornych, w tym uprawa główna nie
powinna zajmować więcej niż 75% gruntów ornych;
✓✓ gospodarstwa powyżej 30 ha gruntów ornych – będą musiały posiadać minimum 3 uprawy na gruntach ornych; w tym uprawa główna nie może pokrywać więcej niż 75% gruntów ornych a dwie uprawy główne łącznie nie
mogą pokrywać więcej niż 95% gruntów ornych.
Górnych pułapów upraw nie stosuje się, kiedy uprawą główną jest trawa lub
inne pasze zielne.
Wyłączone z obowiązku dywersyfikacji upraw będą gospodarstwa:
✓✓ w których ponad 75% kwalifikujących się gruntów rolnych to użytki zielone
lub uprawy rosnące pod wodą przez znaczną część roku lub przez znaczną
część cyklu uprawy, albo ich połączenie,
✓✓ w których rolnik co roku wymienia ponad 50% całości swoich gruntów ornych z innymi rolnikami, pod warunkiem, że udowodni, iż każda działka
jego gruntu ornego jest przeznaczona pod inną uprawę w porównaniu z
poprzednim rokiem kalendarzowym,
✓✓ usytuowane na północ od 62 równoleżnika lub wybrane obszary sąsiednie.
W tych gospodarstwach w których grunt orny przekracza 10 ha, powinny być przynajmniej dwie uprawy na gruntach ornych. Żadna z upraw nie
może przekraczać 75% gruntów ornych za wyjątkiem, kiedy uprawa główna
to trawa lub inne pasze zielne,
✓✓ w których ponad 75% kwalifikowalnych gruntów rolnych podlega programom rolnośrodowiskowym i rolnośrodowiskowo–klimatycznym określonym jako równoważne do zazielenienia,
✓✓ w których ponad 75% gruntu ornego w gospodarstwie jest w całości wykorzystywane do produkcji trawy lub innych pasz zielnych, odłogowany, w
całości pod uprawami strączkowymi lub ich połączenie.
Trwałe użytki zielone - rolnicy byliby zobowiązani do utrzymania w gospodarstwie istniejących w roku 2014 trwałych użytków zielonych. Dopuszcza się zmniejszenie powierzchni trwałych użytków zielonych, ale nie więcej niż o 5%;. Proponuje
się także wprowadzenie całkowitego zakazu przekształcania gleb bogatych w węgiel, gleb podmokłych i półnaturalnycvh użytków zielonych.
Obszary proekologiczne (EFA) – w przypadku, gdy powierzchnia kwalifikowalnych gruntów rolnych w gospodarstwie z wyłączeniem trwałych użytków zielonych (TUZ) obejmuje powierzchnie ponad 15 ha, rolnik powinien przeznaczyć odpowiedni procent powierzchni na obszary EFA, z wyłączeniem TUZ. Procent ten od
dnia 1 stycznia 2014 r. powinien wynosić 5%.
Proponuje się, aby za obszary EFA uznać między innymi elementy krajobrazu,
włączając elementy położone na obszarze przylegającym do działki kwalifikowalnej, strefy buforowe bez nawożenia i pestycydów, włączając strefy buforowe pod
TUZ, na których może być prowadzony wypas i/lub koszenie, międzyplony lub pokrywę zieloną (wg współczynników ważenia), uprawy wiążące azot, obszary pod
zagajnikami o krótkiej rotacji, systemy rolno-leśne, pasy działki przylegające do
krawędzi lasu, uprawy trwałe z obsadą więcej niż 20 drzew, ale nie przekraczającą
250 szt./ha, jak również uprawy trwałe na stokach o nachyleniu 10% lub więcej
oraz obszary objęte praktykami równoważnymi do zazielenienia (program rolnośrodowiskowy, program rolnośrodowiskowo–klimatyczny). Istnieje także możliwość wspólnej realizacji działania EFA na poziomie grupy rolników (max 10), których gospodarstwa położone są w bliskim sąsiedztwie, pod warunkiem, że obszary
EFA przylegają do siebie. Przynajmniej 50% obszarów EFA musi leżeć na gruntach
kwalifikowanych każdego z rolników, z wyłączeniem TUZ.
Z realizacji praktyki obszary proekologiczne wyłączone będą gospodarstwa:
✓✓ w których ponad 75% kwalifikujących się gruntów rolnych to użytki zielone
lub uprawy rosnące pod wodą przez większą cześć roku lub przez znaczną
część cyklu uprawy, lub ich połączenie,
✓✓ w których powyżej 75% gruntów ornych jest w całości wykorzystywanych
do produkcji trawy lub innych pasz zielnych, odłogowanych, będących pod
uprawami roślin strączkowych lub ich połączenie,
✓✓ w których ponad 75% kwalifikujących się gruntów rolnych podlega pod
programy rolnośrodowiskowe i rolnośrodowiskowo-klimatyczne;
Zaproponowano także, aby państwo członkowskie mogło zdecydować, że praktyki EFA nie będą musiały realizować gospodarstwa położone na obszarach wyznaczonych przez państwo członkowskie jako obszary z ograniczeniami naturalnymi i in-
124
125
nymi szczególnymi ograniczeniami w kategorii obszary górskie lub obszary inne niż
obszary górskie, charakteryzujące się znacznymi ograniczeniami naturalnymi, pod
warunkiem, że 50% powierzchni gospodarstwa pokrytej jest lasem oraz że współczynnik gruntów leśnych do gruntów rolnych jest wyższy niż 3:1. Grunty leśne oraz
współczynnik gruntów leśnych powinny być oceniane na poziomie równoważnym
do gminy lub na poziomie jasno określonej jednostki obejmującej jeden przylegający do siebie obszar geograficzny o podobnych warunkach rolniczych.
Płatnościami dedykowanymi określonym grupom beneficjentów będą: płatność z tytułu obszarów o ograniczeniach naturalnych (z kopertą finansową do 5%
rocznego pułapu krajowego), płatność dla młodych rolników (dla osób do 40 roku
życia rozpoczynających działalność rolniczą, z kopertą finansową do 2% rocznego pułapu krajowego), dobrowolna płatność związana z produkcją (w określonych
sektorach, z kopertą finansową do 12% rocznego pułapu krajowego w przypadku
Polski) oraz system dla małych gospodarstw rolnych (płatność zastępująca wszystkie pozostałe płatności, z kopertą finansową do 10% rocznego pułapu krajowego).
w I filarze), płatności rolnośrodowiskowych i wsparcia na rolnictwo ekologiczne,
finansowane były płatności dla Natura 2000, płatności do zalesień oraz inwestycje
o pozytywnych efektach środowiskowych.
Płatności proekologiczne w II filarze
Jak wspomniano powyżej proponowany budżet na działania związane z rozwojem obszarów wiejskich wynoszą 10,9 mld euro. Z ostatnich doniesień (marzec
2013 r.) wynika, że 25% środków przeznaczonych dla rozwoju obszarów wiejskich
można wykorzystać na działania pro-środowiskowe. Osiągnięty kompromis dopuszcza, że aby w ramach tych środków oprócz płatności ONW (finansowane także
Program rolnośrodowiskowo-klimatyczny
Program rolnośrodowiskowo-klimatyczny jest schematem, który musi być obowiązkowo włączony do programów rozwoju obszarów wiejskich, ale oparte na zasadzie dobrowolności dla rolników. Planuje się, że płatności rolnośrodowiskowo-klimatyczne przysługiwać będą rolnikom, grupom rolników lub grupom rolników i innych
osób gospodarujących gruntami, którzy dobrowolnie podejmują się przeprowadzenia operacji obejmujących co najmniej jedno zobowiązanie rolnośrodowiskowo-klimatyczne dotyczące gruntów rolnych. Płatności rolnośrodowiskowo-klimatyczne
obejmują jedynie zobowiązania, które wykraczają poza poziom podstawowy. Rolnik
musi spełniać wymogi w zakresie norm podstawowych i wymogi wzajemnej zgodności, wymogi ustanowione dla płatności zielonej, odpowiednie minimalne wymogi dotyczące stosowania nawozów i środków ochrony roślin oraz inne odpowiednie
wymogi obowiązkowe ustanowione ustawodawstwem krajowym.
Zobowiązania w ramach tego środka podejmowane będą na okres od pięciu do
siedmiu lat. Jeśli jednak jest to konieczne do osiągnięcia lub utrzymania oczekiwanych korzyści dla środowiska, państwa członkowskie mogą wyznaczyć w swoich
programach rozwoju obszarów wiejskich dłuższy okres w odniesieniu do określonych rodzajów zobowiązań, w tym przez przedłużenie czasu na ich realizację o rok
po zakończeniu okresu początkowego. Płatności udzielane są corocznie i rekompensują beneficjentom całość lub część dodatkowych kosztów i dochodów utraconych w wyniku podjętych zobowiązań. Jeśli jest to konieczne, płatności te mogą
również obejmować koszty transakcyjne do wartości maksymalnie 20% premii
wypłaconej z tytułu zobowiązań rolnośrodowiskowo-klimatycznych. W przypadku gdy zobowiązania podejmowane są przez grupę rolników, maksymalny poziom
wynosi 30%. W ramach tego środka nie można udzielać wsparcia na zobowiązania
objęte środkiem dotyczącym rolnictwa ekologicznego.
Planowane stawki płatności:
✓✓ 600 euro na hektar rocznie na uprawy jednoroczne,
✓✓ 900 euro na hektar rocznie na specjalne uprawy wieloletnie,
✓✓ 450 euro na hektar rocznie na inne użytkowanie gruntów,
✓✓ 200 euro na hektar rocznie na dużą jednostkę przeliczeniową „DJP” na lokalne rasy zwierząt gospodarskich, których hodowla jest zagrożona.
126
127
Płatność z tytułu obszarów o ograniczeniach naturalnych – realizowana w ramach środków finansowych I filaru
Proponuje się, aby do obszarów o ograniczeniach naturalnych przyznawana
była dodatkowa płatność (do 5% wysokości rocznej koperty). Pomoc ta miałaby
dobrowolny charakter. Dodatkowa płatność mogłaby być przyznana rolnikom
uprawnionym do płatności podstawowej, których gospodarstwa w całości lub w
części są położone na obszarach o ograniczeniach naturalnych – tych samych jak
te wspierane w ramach II filara WPR. O wprowadzeniu tej płatności w danym kraju
należy poinformować Komisję Europejską do dnia 1 sierpnia 2013 r. Państwa członkowskie mają możliwość dokonania rewizji takiej decyzji do 1 sierpnia 2016 r.
Ze względu na fakt, iż pozostałe płatności z filaru pierwszego nie są związane z
wspieraniem działań proekologicznych, zasady ich udzielania nie są przedmiotem
niniejszej publikacji.
Szczegóły dla tego działania nie są jeszcze znane, dlatego tez koniecznym jest
śledzenie bieżących informacji zamieszczanych miedzy innymi na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Rolnictwo ekologiczne
Propozycja w zakresie kształtu działania nie odbiega od obecnie obowiązującego, realizowanego w ramach programu rolnośrodowiskowego, nie mniej jednak w ramach nowego okresu programowania rolnictwo ekologiczne stanowić będzie odrębne działanie. Projektowane przepisy wspólnotowe dopuszczają aby w ramach filaru
II państwa członkowskie miały możliwość wprowadzenia dobrowolnego wsparcia na
utrzymanie lub przejście na praktyki i metody rolnictwa ekologicznego określonego
w Rozporządzeniu 834/2007. Proponuje się, aby wsparcie było udzielane wyłącznie
w odniesieniu do zobowiązań, które wykraczają poza odpowiednie obowiązkowe
normy, odpowiednie minimalne wymogi dotyczące stosowania nawozów i środków
ochrony roślin oraz inne odpowiednie obowiązkowe wymogi ustanowione ustawodawstwem krajowym. Wszystkie te wymogi powinny być określone w programie
rozwoju obszarów wiejskich. Ubiegając się o przyznanie płatności związanej z rolnictwem ekologicznym rolnik podejmuje zobowiązanie na okres od pięciu do siedmiu
lat. Płatności udzielane są corocznie i rekompensują beneficjentom całość lub część
dodatkowych kosztów i dochodów utraconych w wyniku podjętych zobowiązań. Jeśli
jest to konieczne, płatności te mogą również obejmować koszty transakcyjne do wartości maksymalnie 20% premii wypłaconej z tytułu zobowiązań. W przypadku gdy zobowiązania podejmowane są przez grupę rolników, maksymalny poziom wynosi 30%.
Proponowane stawki płatności w ramach rolnictwa ekologicznego wynoszą:
✓✓ 600 euro na hektar rocznie na uprawy jednoroczne
✓✓ 900 euro na hektar rocznie na specjalne uprawy wieloletnie
✓✓ 450 euro na hektar rocznie na inne użytkowanie gruntów
✓✓ 200 euro na hektar rocznie na dużą jednostkę przeliczeniową „DJP” na lokalne rasy zwierząt gospodarskich, których hodowla jest zagrożona.
Podobnie jak dla poprzedniego działania, także w przypadku płatności do rolnictwa ekologicznego szczegóły nie jeszcze znane, dlatego też koniecznym jest śledzenie bieżących informacji na ten temat.
ków rolnych lub na hektar lasu, ze względu na fakt, że płatności z tytułu tego działania rekompensować mają dodatkowe koszty i utracone dochody wynikające z
niedogodności związanych z wdrażania dyrektyw ptasiej, siedliskowej i wodnej.
Najnowsze projekty przewidują, że do tego schematu pomocowego mogą kwalifikować się obszary rolne Natura 2000 wyznaczone zgodnie z dyrektywami ptasią
i siedliskową oraz obszary rolne włączone do planów gospodarowania wodami w
dorzeczach zgodnie z dyrektywą wodną (wykorzystywane użytki rolne). Płatność
w ramach działania związanego z Naturą 2000 może być przyznana jedynie za
wymogi wykraczające poza zasadę dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska. Płatność w ramach działania związanego z Dyrektywą Wodną może być
przyznana za wymagania określone w planach zarządzania wodami ale tylko takie,
które wykraczają poza środki niezbędne do wykonania innych przepisów unijnych
w zakresie ochrony wód.
Stawki płatności dla obszarów Natura 2000 nie mogą przekraczać 500 euro/ha/
rok w ciągu pierwszych 5-ciu lat, a potem 200 euro/ha, a dla obszarów związanych
z Dyrektywą Wodną – minimum 50 euro/ha.
Na dzień sporządzania opracowania nie została jeszcze podjęta decyzja, czy w
Polsce zostaną wprowadzone płatności związane z obszarem Natura 2000 i Ramowa Dyrektywą Wodną.
Natura 2000 i Dyrektywa Wodna
W odniesieniu do schematu Płatności dla obszarów Natura 2000 i związanych
z Dyrektywą Wodną, proponuje się, aby wsparcie było wypłacane na hektar użyt-
Płatności ONW w II filarze
W nowej perspektywie finansowej istnieje możliwość wspierania rolników gospodarujących na obszarach ONW zarówno w ramach I, jak i II filaru. Zgodnie z nowymi
propozycjami w tym zakresie płatności ONW powinny być udzielane rolnikom, którzy zobowiązują się do kontynuowania działalności rolniczej na nowo wyznaczonych
obszarach. Niestety proponuje się, aby dokonać wykluczenia z tego schematu obszarów, które pokonały już naturalne utrudnienia dzięki działalności gospodarczej lub
inwestycyjnej (np. melioracje, nawodnienia, szklarnie, wysokie plony, standardowa
wartość produkcji). Niemniej jednak proponuje się, aby w latach 2014-2017 państwa
członkowskie mogą udzielać płatności w ramach omawianego środka rolnikom na
obszarach, które w okresie programowania 2007-2013 kwalifikowały się do płatności
ONW, ale wskutek nowego wytyczenia obszarów, nie kwalifikują się już do wsparcia.
Płatności te będą zmniejszane stopniowo poczynając od 2014 r., w którym przyznaje
się 80% płatności otrzymanej w 2013 r., a kończąc na 20% płatności w 2017 r.
Przedstawiając powyższe propozycje schematów pomocowych na lata 20142020, które mogą być wykorzystywane przy wspieraniu działalności proekologicz-
128
129
Przepisy
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r.
w sprawie ochrony dzikiego ptactwa
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. o
ocenach oddziaływania przedsięwzięć na środowisko
Dyrektywa 2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r. w
sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko
Dyrektywa 2003/4/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2003 r. w
sprawie publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska i uchylająca
dyrektywę Rady 90/313/EWG
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/35/WE z dnia 26 maja 2003 r.
przewidująca udział społeczeństwa w odniesieniu do sporządzania niektórych
planów i programów w zakresie środowiska oraz zmieniająca w odniesieniu do
udziału społeczeństwa i dostępu do wymiaru sprawiedliwości dyrektywy Rady
85/337/EWG i 96/61/WE
Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004
r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i
zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu
Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r.
ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej
Konwencja o różnorodności biologicznej, sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r. (Dz. U. 2002 nr 184 poz. 1532)
Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk,
sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r. (Dz. U. 1996 nr 58 poz. 263)
Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, sporządzona w
Bonn dnia 23 czerwca 1979 r. (Dz. U. 2003 nr 2 poz. 17)
Konwencja z Aarhus z dnia 25 czerwca 1998 r. o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach
dotyczących środowiska (Dz. U. 2001 nr 89, poz. 970)
Konwencja z Espoo z 1991 r. o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście
transgranicznym (Dz. U. 1999 nr 96, poz. 1110; Dz. U. 1999 nr 96, poz. 1111).
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92, poz. 880 z
późn. zm.)
Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego
ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008 nr 199 poz. 1227 z późn. zm.)
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym
(tekst jednolity Dz. U. 2012 nr 0 poz. 647 z późn. zm. )
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. 2012 nr 0 poz. 81)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko
występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. 2004 nr 168 poz. 1765)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. 2011 nr 237 poz. 1419)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk
przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. 2010 nr 77 poz. 510)
Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów
specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. 2011 nr 25 poz. 133)
130
131
nej na obszarach Natura 2000 i na Obszarach Chronionego Krajobrazu zdecydowanie należałoby zachęcić rolników, aby jeszcze w roku 2013 złożyli wnioski o przyznanie płatności ONW, czy płatności rolnośrodowiskowych. Jak wynika z przedstawionych propozycji na nowy okres programowania istnieje możliwość wprowadzenia schematów pomocowych, które będą wspierały działalność proekologiczną. To
czy faktycznie wszystkie te schematy będą wprowadzone zależy tylko od każdego
państwa członkowskiego. Na chwile sporządzania niniejszego opracowania nie jest
znane ostateczne stanowisko Polski w tej kwestii. Oddając rolnikom tę publikację
należy wierzyć, że ich wysiłek i podejmowane działania proekologiczne, zwłaszcza
na obszarach Natura 2000 i Obszarach Chronionego Krajobrazu, będą nadal wspierane w ramach nowej perspektywy finansowej, co w dalszym ciągu przyczyniać się
będzie do ochrony siedlisk i gatunków będących przedmiotami ochrony.
Niezależnie od form płatności i zarządzającego nimi, środki na ochronę
siedlisk i gatunków będących przedmiotami ochrony w obszarach Natura
2000 na pewno się znajdą, obyśmy tylko umieli je jak najlepiej wykorzystać,
dla przyrody i zainteresowanego jej ochroną rolnika.
Obwieszczenie Prezesa rady Ministrów z dnia 22 marca 2011 r. o sprostowaniu błędu
(dot. listy gatunków ptaków) (Dz. U. 2011 nr 67 poz. 358)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 marca 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. 2012 nr 0 poz. 358)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania
planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. 2010 nr 34, poz. 186)
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć
mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. 2010 nr 213 poz. 1397)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie opracowań
ekofizjograficznych (Dz. U. 2002 nr 155 poz. 1079)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 listopada 2002 w sprawie szczególnych warunków, jakim powinna odpowiadać prognoza oddziaływania na środowiska dotycząca projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (Dz. U. 2002 nr 197, poz. 1667)
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 marca 2013 r. w sprawie
szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach
działania „Program rolnośrodowiskowy” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 (Dz. U. 2013 nr 0 poz. 361)
Rozporządzenia Nr 33 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 23 kwietnia 2008 r.
w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Banówki
Rozporządzenie Nr 21 Wojewody Warmińsko Mazurskiego z dnia 14 kwietnia 2003 r.
w sprawie wprowadzenia obszarów chronionego krajobrazu (Dz. Urz. Woj. War.Maz. 2003 nr 52, poz. 725)
Zalecana literatura
Bar M., Jendrośka J., 2011, Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach i inne wymagania prawne ochrony środowiska w procesie inwestycyjnym. Praktyczny
poradnik prawny, Centrum Prawa Ekologicznego, Wrocław 2011
Engel J., 2009, Natura 2000 w ocenach oddziaływania przedsięwzięć na środowisko, GDOŚ Warszawa, http://www.gdos.gov.pl/app/webroot/files/Materialy-ipublikacje/Natura-2000-w-ocenach-oddzia.pdf
Florkiewicz E., Kawicki A., 2009, Postępowania administracyjne w sprawach określonych ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o
ocenach oddziaływania na środowisko, Zeszyty metodyczne Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, nr 1, GDOŚ Warszawa, http://www.gdos.gov.pl/app/
132
webroot/files/Materialy-i-publikacje/Zeszyty_metodyczne_GDOS_Nr_1_postepowanie_administracyjne_OOS_0.pdf
Grudzińska I., Zarzecka J., 2011, Zmiany w postępowaniach administracyjnych w
sprawach ocen oddziaływania na środowisko, GDOŚ, Warszawa, http://www.
gdos.gov.pl/files/OOS_zal/Zmiany-w-postepowaniach-administracyjnych-wsprawach-ocen-oddzialywania-na-srodowisko.pdf
Krebs Charles J., Ekologia, PWN, Warszawa 2001.
Lenart W. (red.), 2002, Rola konsultacji i negocjacji społecznych w procedurze
uzgadniania inwestycji zmieniających środowisko, Wyd. Ekokonsult Gdańsk
Links between the Water Framework Directive (WFD 2000/60/EC) and Nature Directives (Birds Directive 2009/147/EC and Habitats Directive 92/43/EEC) Frequently Asked Questions. 2011, Komisja Europejska
Mokomaska-Juchiewicz M., Tworek S., (red.), 2003, Ekologiczna sieć Natura 2000.
Problem czy szansa. Instytut ochrony Przyrody PAN, Kraków
Nęcki Z. i in., 2009, Komunikacja i negocjacje a współdziałanie interpersonalne,
Wyd. Adam Marszałek, Toruń
Ocena planów i przedsięwzięć znacząco oddziałujących na obszary Natura 2000.
Wytyczne metodyczne dotyczące przepisów Artykułu 6(3) i (4) Dyrektywy Siedliskowej 92/43/EWG, 2001, Komisja Europejska
Pchałek M., Behnke M., 2009, Postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko w prawie polskim i UE, Wyd. C.H.Beck, Warszawa
Zarządzanie obszarami Natura 2000. Postanowienia artykułu 6 dyrektywy „siedliskowej” 92/43/EWG, 2000, Komisja Europejska
Tyszecki A. (red.), 1999, Wytyczne do procedury i wykonywania ocen oddziaływania na środowisko, Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa
Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i
jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach
oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008 nr 199 poz. 1227, z późn. zm.)
Wilżak T., 2011, Przedsięwzięcia mogące znacząco oddziaływać na środowisko –
przewodnik po rozporządzeniu Rady Ministrów, GDOŚ Warszawa, http://www.
gdos.gov.pl/files/Materialy-i-publikacje/Przedsiewziecia_mogace_znaczaco_
oddzialywac_na_srodowisko_-_przewodnik_po_rozporzadzeniu_rm.pdf
133
134