pi^kno juliusza stowackiego

torn III
metamorphosis
pi^kno
juliusza stowackiego
NAUKOWY PROJEKT
WYDAWNICZY - SERIA
przeiomy
pogranicza
studia literackie
Przetomy/Pogranicza
Studia Literackie
XV
KSIAZNICA PODLASKA
IM. LUKASZA GORNICKIEGO
KATEDRA BADAN FILOLOGICZNYCH
„WSCHOD - ZACHOD"
WYDZIAL FILOLOGICZNY
UNIWERSYTETU W BIALYMSTOKU
JULIUSZ SLOWACKI
1809-
1849-2009
W 200. ROCZNIC^ URODZIN
I 160. ROCZNICE; SMIERCI POETY
1809-2009
N A U K O W Y PROJEKT W Y D A W N I C Z Y - SERIA
„PRZELOMY/POGRANICZA"
Redakcja Serii:
Jarosfaw Lawski [Redaktor Naczelny], Barbara Olech [Zast^pca], Grzegorz Kowalski
[Sekretarz], Anna Janicka [Zast^pca, Red. Cyklow Tematycznych], Matgorzata BurzkaJanik, Joanna Dziedzic, Maria Kalinowska, Zbigniew Kazmierczak, Krzysztof Korotkich, Dariusz Kukietko, Dariusz Kulesza, Halina Krukowska, Agnieszka NietrestaZaton, Iwona E. Rusek, Michat Siedlecki, Konrad Szamryk, Maciej Tramer, Anna
Wydrycka, Lukasz Zabielski
Recenzent tomu: prof, dr hab. Andrzej Baranow
[Litewski Uniwersytet Edukologiczny, Wilno, Litwa]
Redakcja tomu: Jarosfaw Lawski, Anna Janicka, Lukasz Zabielski
Korekta: Zespol
Opracowanie tekstow: Dariusz Kukielko
Sklad: Ewa Frymus-D^browska (Wydawnictwo Prymat)
Indeks: dr Michai Siedlecki
Noty о Autorach: dr Michai Siedlecki
Streszczenie: dr Jacek Partyka
Na okladce wykorzystano obraz:
El Greco, Otwarcie pi^tej piecz^ci Apokalipsy (1608-1614)
ISBN: 978-83-63470-36-4
KB F
WSCHOD-ZACHOD
Copyright by: Ksi^znica Podlaska im. Lukasza Gornickiego, Bialystok 2014
Copyright by: Wydziat Filologiczny Uniwersytetu w Bialymstoku, Bialystok 2014
Publikacja sfinansowana ze srodkow Ksi^znicy Podlaskiej im. Lukasza Gornickiego
oraz Wydzialu Filologicznego UwB w Bialymstoku.
pi§kno
juliusza stowackiego
torn III
metamorphosis
Studia pod redakcjq:
Jarostawa tawskiego
Anny Janickiej
Lukasza Zabielskiego
Biatystok 2014-2015
NAUKOWY PROJEKT WYDAWNICZY
- SERIA „ P R Z E L O M Y / P O G R A N I C Z A "
Dziedzictwo przesztosci nie jest czyms danym raz na zawsze. Wymaga nowych
odczytan, ponowien interpretacji, odwagi zapytywania о to, о со nasi poprzednicy nie
mogli bqdz nie mieli smialosci pytac. Odnawianie znaczen, przekraczanie utrwalonych
stereotypow analitycznych, akty zerwania z kanonem interpretacyjnym stanowi^ cz^sc
tego samego, zywego procesu tworzenia kultury, ktorego rownie f u n d a m e n t a l ^ cz§sci^ s^ nieustanne powroty do tradycji i szacunek zywiony dla autorytetow przesztosci.
Naukowy projekt Wydawniczy „przelomy/pogranicza" publikuje prace:
- Stanowi^ce prob? nowego odczytania tekstow i autorow, zjawisk literackich i kulturowych dobrze juz, zdawac by si$ mogto, znanych i rozpoznanych.
- Studia ujmujqce problematyk? literack^ w uj^ciu komparatystycznym i interdyscyplinarnym, innymi slowy: „pogranicznym".
- Prace z zakresu najszerzej rozumianej wiedzy о kulturze i sztuce, proponuj^ce monografczne lub/oraz nowe, „przelomowe" uj^cia tematu.
- Ksiqzki autorow, ktorych uznac mozna za klasykow badan nad pewn^ dziedzinq humanistycznego dyskursu.
- Dzieta о literaturze, kulturze i sztuce, ktore - z roznych powodow - nie mogty si?
niegdys ukazac, nie znalazty wtasciwego momentu.
- Nowe, krytyczne opracowania zapomnianych tekstow dawnych. Pragniemy, by
ksi^zki publikowane w Naukowym Projekcie Wydawniczym „Przelomy/Pogranicza"
tworzyly niewielkie serie i cykle tematyczne, skoncentrowane wokot pojedynczego
dzieta, osoby, w^tku.
KBF
WSCHOD-ZACHOD
pogranicza
studia literackie
Studia о Juliuszu Stowackim - III
Redaktor cyklu: Jarostaw Lawski
WYDZIAL FILOLOGICZNY
UNIWERSYTETU W BIALYMSTOKU
RADA NAUKOWA
NAUKOWEGO PROJEKTU WYDAWNICZEGO
- SERIA „PRZELOMY/POGRANICZA":
Zdzislaw Jerzy Adamczyk (AH, Pultusk)
Jozef Bachorz (UG, Gdansk)
Grazyna Borkowska (IBL PAN, Warszawa)
Bogdan Burdziej (UMK, Torun)
Slawomir Buryla (UWM, Olsztyn)
Matgorzata Czerminska (UG, Gdansk) - Przewodnicz^ca
Michat Glowiriski (IBL PAN, Warszawa)
Margreta Grigorova (Wielkie Tyrnowo, Bulgaria)
Krystyna Jakowska (UwB, Bialystok)
Irena Jokiel (UO, Opole)
Zbigniew Kazmierczyk (UG, Gdansk)
Anna Kiezun (UwB, Bialystok)
Alina Kowalczykowa (IBL PAN, Warszawa)
Jan Leonczuk (Ksi^znica Podlaska, Bialystok)
Ryszard Low (Tel-Aviv, Izrael)
Natalia Maliutina (Odessa, Ukraina)
Gabriela Matuszek (UJ Krakow)
Michael J. Mikos (Milwaukee University, USA)
Swietlana Musijenko (Grodno, Bialorus)
Ewa Nawrocka (UG, Gdansk)
Maria Jolanta Olszewska (UW, Warszawa)
Ewa Paczoska (UW, Warszawa)
Jerzy Paszek (US, Katowice)
Magdalena Popiel (UJ, Krakow)
Roscislaw Radyszewski (Kijow, Ukraina)
German Ritz (Zurich Universitat, Szwajcaria)
Adam Skreczko (AWSD, Bialystok)
Jerzy Snopek (IBL PAN, Warszawa)
Magdalena Saganiak (UKSW, Warszawa)
Wtodzimierz Szturc (UJ, Krakow)
Zofia Zar^bianka (UJ, Krakow)
Igar Wasiliewicz Zuk (Grodno, Bialorus)
2009
ROK JULIUSZA
SLOWACKIEGO
SPIS TRESCI
Od Redakcji
17
I. PROLEGOMENA - Z DYSTANSUI W KONTEKSCIE
Halina Krukowska
Genezis z Ducha, czyli Juliusza Slowackiego medytacja о stworzeniu
21
Agnieszka Nietresta-Zaton
Outsider „kameleonowo zmienny"
45
Adam Sawicki
Nauka jako utomna forma religii - о wyzszosci zasady romantycznej nad
pozytywistyczno-naukow^
55
Andrzej Kotlinski
Pi^kno przeszlosci w Zawiszy Czarnym Slowackiego
67
Algis Kaleda
Slowacki na Litwie: bliski, tajemniczy i... nieodkryty
79
Anna Janicka
Slowacki w sporach mlodych pozytywistow warszawskich
85
Piotr Oczko
„Przeciez czlowiek nie moze tak przepasc..." Kadisz za Gizel? Reicher-Thonow^
Marta
Biatobrzeska
Slowacki
w szkole: blaski i cienie - z uwag polonisty
. 99
117
II. STWARZANIE PI^KNOSCI
Agnieszka Ziotowicz
„Imaginaryjny czlowiek" wsrod bliskich. Uwagi о korespondencji
Juliusza Slowackiego do krewnych, przyjaciol i znajomych
135
Anna Markuszewska
Pi^kno w listach Juliusza Slowackiego do matki
147
12
Spis tresci
Leszek Libera
Juliusz Stowacki, ojciec
157
Mateusz Skucha
Slowackiego ojciec cierpi^cy. Dzieje pewnego motywu
169
Jarostaw Lawski
Kordian. Forma dobrze przemyslana
203
Elzbieta Nowicka
Wobec czasu i miary - ,,za pozno" i „zbyt wiele"
221
Anna Jazgarska
Patrz^cy - widziane: spojrzenie i przestrzen u Slowackiego. Itinerarium
231
Dariusz Tomasz Lebioda
Konstelacja Oriona. О klarownosci obrazow w poematach
Juliusza Slowackiego
239
Jakub Michat Pawtowski
О bohatera romantycznego problemach z indywidualizmem uwag kilka
257
Ш. WIELKIE PODROZE POETY
Nina Taylor-Terlecka
Poeta nad wod^ wielk^
287
Grzegorz Leszczynski
Mise en abyme. (Anty)narcystyczne pi^kno Beniowskiego
301
Joanna Piorczynska
W zycia w^drowce, na polowie drogi. О Hymnie (Smutno mi, Boze...)
Juliusza Slowackiego
311
Zofia Ozog-Winiarska, Jerzy Winiarski
Dzuma Juliusza Slowackiego. Wst(;p do hermeneutyki Ojca zadzumionych
...
317
Grzegorz Kowalski
„Bez zadnych omamieri". О wizji i doswiadczeniu swiata w Ojcu zadzumionych
w El-Arish Juliusza Slowackiego
329
Wanda Amarantidou
Greckie peregrynacje Juliusza Slowackiego
343
Spis tresci
13
Joanna Pietrzak-Thebault
Pi?kno Italii i niewygody podrozy. Na marginesie I Piesni Podrozy
do Ziemi Swigtej z Neapolu
355
Dorota Kulczycka
Estetyzacja podrozy? Antropologiczny i poetyzuj^cy wymiar pielgrzymki
na Wschod Lamartine'a i Slowackiego
365
Daniel Kalinowski
Daleki Wschod Juliusza Slowackiego. Eksploracje ideowe i estetyczne
385
IV. MISTYCZNE METAMORFOZY
Jacek Lyszczyna
Estetyka genezyjska Juliusza Slowackiego
399
Zbigniew Kazmierczyk
Estetyczne aspekty gnozy Juliusza Slowackiego
405
Emilia Furmanek
Mistyczne pi^kno duszy bohaterow Slowackiego
413
Urszula M. Pilch
Kobiece pi^kno i brzydota w Krolu-Duchu Juliusza Slowackiego
431
Karolina Pawlas
Szlakiem Dantego. О kilku innowacjach w epopeicznej konstrukcji
Krola-Ducha
441
Magdalena Szuleko
Pi^kno Krola-Ducha Juliusza Slowackiego ukryte pod piaszczem
greckiego antyku
449
Magdalena Bajko
„Straszny, piekielny i mocny". J^zykowy obraz zywiolu ognia w Rapsodzie I
Krola-Ducha Juliusza Slowackiego
459
Michat Siedlecki
Metamorfozy mesjanizmu w Anhellim Juliusza Slowackiego
479
Danuta Niebrzydowska
Ekstaza Marii Magdaleny w Anhellim Juliusza Slowackiego
489
14
Spis tresci
V. DRAMAT(Y) PRZEMIANY
Matgorzata Burta
0 Przypowiesciach i epigramatach Juliusza Sfowackicgo
501
Wojciech Owczarski
Sny srebrne, sny zlote. Slowacki w obj^ciach Morfeusza
509
Renata Majewska
Judyta, czyli geografia wyobrazona w Ksifdzu Marku Juliusza Slowackiego . . .
523
Krzysztof Marcinkowski
Groteska i frenezja w Snie srebrnym Salomei Juliusza Slowackiego
535
J^drzej Cyganik
Pomi^dzy teatrem, snem i zyciem. О Snie srebrnym Salomei Slowackiego
1 La vida es sueno Calderona
545
Zbigniew Kazmierczak
Wiersz Posrod niesnaskow... Juliusza Slowackiego - ekspresja paradoksalnych
wieszczen
567
Swjettana Musijenko
Mit smierci Napoleona w poezji Juliusza Slowackiego i Michaila Lermontowa
Krzysztof Bilinski
Wokol wybranych lirykow genezyjskich Juliusza Slowackiego
.
575
585
VI. RECEPCYJNE APORIEI PRZELOMY
Wtodzimierz Szturc
Pi^kno melancholii
595
Janusz Skuczynski
Estetyka metateatralna w komediach romantycznych Ludwiga Tiecka
605
Lukasz Zabielski
„Aniol-duch z tamtego swiata" czy starzec о „szatariskim rodowodzie"?
О Slowackim i „ojcach" raz jeszcze
613
Sebastian Kochaniec
Czy Juliusz Slowacki wielkim malarzem byl? Rozwazania
621
Spis tresci
15
Julanta Draganska
Jana Augusta Kisielewskiego opowiesc о Horsztynskim. Propozycje lektury . . . 635
IJrszula
HoM Adamska
niepodlegtosciowca. О Juliuszu Slowackim Mi chata Janika
645
IMatgorzata Kucharska
Stowacki i jego dzieto w „Ptomyku" (1917-1939)
655
Justyna Ziora
Pi^kno i tragizm lalkowej Balladyny w Teatrze Lalek Arlekin
661
Michai Siedlecki
Obchody Roku Juliusza Slowackiego w 2Ш9 roku
677
Aneks | Program Mi^dzynarodowej Konferencji Naukowej
,,Pi?knoStowackiego" (20()9)|
689
Noty о Autorach
719
Summary
733
Indeks na/vvisk
735
Swietlana Musijenko
(Grodno, Bialorus)
MIT SMIERCI NAPOLEONA W POEZJI
JULIUSZA SLOWACKIEGO I MICHAILA LERMONTOWA
1.
W kulturze swiatowej temat Napoleona jest obecny juz od 200 lat. I, jak si? wydaje,
po dzis dzien nie traci on swej aktualnosci. Zagadk? popularnosci tego historycznego heroi probuj^ odgadnqc nie tylko literaci, ale tez historycy, psycholodzy, artysci, muzycy.
N icprzypadkowo mit Napoleona jest zywy nawet na pocz^tku XXI wieku, rozwija si? mitoiw6rstwo, rodza si? nowe hipotezy dotycz^cejego zycia, roli historycznej i smierci. Так jak
• i zycia Bonapartego, legendy i mity о nim znajduja swoje odbicie zarowno w jego ojczyznie, jak tez w wielu innych krajach.
Napoleon Bonaparte (1769-1821) pochodzil ze skromnej korsykanskiej rodziny.
W irakcie swego stosunkowo krotkiego zycia (przezyl w sumie 52 lata) zrobil btyskodiwa
^ .шег?, pokonuj;jc drog? od kaprala do cesarza Francji i wodza, ktory ujarzmil liczne kraje
narody. Wojenna i polityczna dzialalnosc Napoleona doprowadzila do zmiany losow nie
. Iko wi?kszosci panstw Europy, ale nawet Afryki i USA, gdzie nigdy nie byl. W wyniku
*ojen napoleonskich zamienialy si? granice i porz;jdek struktury spolecznej wielu krajow.
< 'zlonkow swojej malo znaczacej rodziny osadzal na krolewskich tronach, stanowiskach
dyplomatow i wplywowych dostojnikow. Watpliwe, czy istnieje w historii ludzkosci pouc, ktora w ciijgu niecalych jedenastu lat swego zycia (1793-1804) pokonala drog? od
najniiszych stopni drabiny spolecznej do stanowiska cesarza Francji. Jego karier? zapoMikowala Wielka Rewolucja Francuska, ktora otworzyla drog? i dala szerokie mozliwosci
i'l/edstawicielom trzeciego stanu. Та rewolucja napisala na swoich sztandarach szlachetne
•i.isla braterstwa, rownosci, wolnosci, z ktorych skorzystala glownie burzuazja.
Z walka rewolucyjna byly zwiazane takze pierwsze sukcesy Napoleona. Bedac czlo•u kiem о wybitnych zdolnosciach, posiadajqcym niewiarygodna proznosc i pociag do
л l.idzy, Napoleon umiej?tnie wykorzystal osi^gni?cia rewolucji dla osobistych interesow.
Nie czul litosci dla ludzi i dla kariery zawsze wykorzystywal dowolne srodki. Napoleon byl
nie tylko blyskotliwym politykiem, ale tez wspanialym aktorem. Z latwosci^ manipulujac
iwiadomosci^ spoleczn^ i grajac na nastrojach ludu, osi^gal maksymalny efekt w oddzialywaniu na masowjj swiadomosc zolnierzy wlasnego wojska i narodow, ktore zdobywal.
Honaparte umial przewidywac sytuacje, odgadywac zyczenia narodu i mowic to, со chcieli
i dyszec ludzie. Zagadka pozostaje natomiast fakt, ze charyzma tego czlowieka nie upadla
> tym, kiedy poniosl kl?sk? w Rosji i po ostatecznym upadku w bitwie na Waterloo.
Trudno dzis powiedziec, kto zapocz^tkowal mitotworstwo dotycz^ce Napoleona, ci?z> о jest tez odpowiedziec na pytanie, czy on sam wierzyl w swoj§ wielk^ misj? historyczna.
576
Swietlana Musijenko
Nie ma w^tpliwosci со do tego, ze bezapelacyjnie stal u zr6del zmian rewolucyjnych
Francji, tworzyl prawa, budujqce demokratyczny status kraju, ale, kiedy bylo to dla niejfo
korzystnie, z latwosci^ i przy tym wlasnor?cznie nalozyl na sw^ glow? cesarskq koronf
Istnieje kilka wersji listow, w ktorych Napoleon tlumaczy fakt wlasnej koronacji. Natural
nie, ideowi przeciwnicy zganili Bonapartego. Jedn^ z nich byla Germain de Stael, ktorci
przedstawil koronacj? jako historyczn^ potrzeb?.
Madam - pisal Napoleon - nie uzurpowatem wtadzy, a tylko zlapalem padaj^c^ koronv
Ciekaw^ wersj? „usprawiedliwienia" koronacji przytacza dla przykladu S. Gonc/ai
Napoleon, b?d^c juz na zeslaniu, powiedzial jakoby generalowi de Montholon о swojej ко
ronacji tak: „nie uzurpowalem korony. Wzi^lem j^ ze strumienia, a narod zalozyl mi |ц na
glow?"1.
Interesuj^ce, ze w zadnej z wypowiedzi Napoleon nie wspomina о tym, iz owa koroiu
padala razem z glowa koronowanego monarchy Ludwika XVI, straconego zgodnie z decyzj^ rewolucyjnego Konwentu. I ani narod, ani rzymski papiez, a sam Napoleon wlasnor?cv
nie zalozyl koron? na swoja glow?. Posiadajac zadziwiaj^c^ umiej?tnosc przydawania swoim czynom nie tylko spoleczno-politycznej wagi, ale tez psychologicznej sily przekonyw a
nia, Napoleon umial uzasadniac koniecznosc swojej zdobywczej polityki, ktora w istocie
zapewnila mu panowanie nad swiatem. Z latwosci^ przeistaczal si? z wodza armii w pierwszego konsula-obywatela republiki, a nast?pnie takze w cesarza Francji; bez trudu zmienial
stosunek do wlasnego narodu: to przyci^gal go wolnosciowymi haslami, to kazal strzelai
do niego z dzial. Zaborcze wojny Napoleona uzasadniane byly potrzeba wprowadzenia
w zdobytych krajach demokratycznych przeksztalcen, a pelnienie funkcji cesarza bylo jakoby potrzebne dla zaprowadzenia porz^dku we Francji. Napoleon umial oczarowywac lu
dzi zarowno wojennym geniuszem, jak tez zdolnosciami organizacyjnymi i talentem poetyckim. Wszystko to tworzylo podatny grunt dla mitotworstwa i mitologizacji jego postaci. W tym procesie w r6wnej mierze brali udzial swiatowa spolecznosc i sam Napoleon.
Jesli przeanalizujemy mitotw6rstwo dotyczqce Bonapartego w przekroju czasowym
i spoleczno-historycznym, to widoczna b?dzie jego ewolucja. Podczas wspinania si? po
szczeblach kariery oraz w trakcie zwyci?skich wojen Napoleon pojawia si? w blasku slawy
i wielkosci: jest ulubiencem narodu, wojska, kobiet, ale gotow jest poswi?cic wszystko,
w tym tez szcz?scie osobiste, w imi? interes6w ukochanej Francji. Co prawda, w okresie
rodzinnej idylli z gor^co kochanq zonq, Josephine de Beauharnais, latwo i cz?sto zamienial
kochanki, a w chwili, kiedy byl potrzebny zonie, opuscil j^ i ozenil si? z austriackq ksi?znq
Магщ Luizq, zeby miec prawowitego spadkobierc? swojego tronu, wprawdzie zdobytego
nie w prawomocny sposob... W stereotyp kochaj^cego malzonka nie wpisuje si? jedynie
przygoda z polsk^ arystokratka, Магц Walewsk^, ktora urodzila mu syna, ale nie nast?pc?
tronu, dlatego Napoleon nie okazal mu ani uwagi, ani ojcowskich uczuc, a nawet nie zechcial spotkac si? z byla ukochan^ przed wypraw^ na Rosj?.
1
C.B. Гончар, Миф Наполеона во французской, польской и русской литературах XIX века, Гродно 2008, с.
122.
Mit smierci Napoleona..
577
2.
Jako historyczny maz stanu Napoleon ma wiele twarzy. W podbitych przez siebie krajach staral si? grac t? rol?, ktorej oczekiwal od niego narod. Dlatego w swiadomosci spolecznej europejskiej inteligencji umocnila si? mysl о Napoleonie jako о post?powym dzialaczu. Bylo to szczegolnie aktualne dla panstw, ktore utracily swoj^ niepodleglosc. Jednym
z nich byla Polska. I Napoleonowi udalo si? przekonac Europ?, ze prowadzit wojn? w imi?
wolnosci narodu polskiego. Jak podkreslal polski historyk Szymon Askenazy: „Napoleon
zrobil dla Polski to, со bylo niezb?dne dla wlasnego narodu i Europy... Przywrocil polski
rzqd i wojsko. Zniszczyl akty rozbioru kraju... Tego Polska nie zapomniala"2.
W trosce о swoj^ renom? Napoleon zapoznawal si? z najwybitniejszymi przedstawicielami kultury. Wsrod jego wielbicieli byl nawet Byron, a Stendhal jako oficer napoleonskiego wojska dzielil z nim slaw? wojen i gorycz kl?ski w Rosji. Mimo tego, ze to Rosja
w pelni zburzyla rol? mesjasza, zwyci?zcy, wyzwoliciela narodow i zmusila do obnazenia
zaborczej istoty prowadzonych przez niego wojen, a jego samego - jako uzurpatora. Jednak
ta niepon?tna prawda historyczna nie naruszyla napoleonskiego mitotworstwa. Co wi?cej,
kl?ska w Rosji stala si? nie tylko przyczyn^ katastrofy kariery Napoleona, ale przyczynila
si? do powstania nowych odgat?zien w mitotworstwie. Bonaparte pojawia si? w nowej roli
- tragicznej jednostki, skrzywdzonego niewolnika i wygnanca, zdradzonego przez swoj narod, przyjaci61, wspoltowarzyszy i tych, ktorych wywyzszyl i ktorym wierzyl.
Po zeslaniu na Wysp? Swi?tej Heleny ponownie staje si? Napoleon bohaterem literackim, ale bohaterem tragicznym, samotnym i jak dawniej gotowym poswi?cic zycie dla Ojczyzny. Так oto zarowno zycie na wygnaniu, jak i smierc Napoleona nabieraj^ charakteru
mistycznej tajemnicy, ktor^ rowniez w XXI wieku karmi^ si? mity о tym francuskim wodzu. Ze wspanialego bohatera - cesarza i boga wojny Bonaparte w romantycznej literaturze
przeistacza si? w „fatalnego m?za", „tragicznego wygnanca", ktorego przeznaczeniem zgotowanym przez los jest cierpienie z powodu niedoskonalosci swiata i zdrady jego szlachetnych idealow. Jest to zadziwiaj^cy fakt, ktory przejawil si? w sferze spolecznej europejskiej
swiadomosci. Mamy do czynienia z sytuacjq kiedy mit zwyci?za rzeczywistosc.
W rzeczywistosci Napoleon byl ofiar^ wlasnych ambicji, wlasnej zadzy wladzy i przerazliwie przerosni?tego zadufania. Mit i literatura romantyzmu, wbrew rzeczywistym faktom historycznym, zamieniaj^ go w tragicznego bohatera, nietypowego dla pragmatycznej
epoki XIX wieku, kiedy w Europie romantyczne i rewolucyjne zludzenia odchodzily
w niebyt, a dokladniej przeksztalcaly si? w burzuazyjny praktycyzm. W jakiejs mierze
rowniez ten czynnik stal si? przyczyn^ pozniejszych kl?sk Napoleona. Slynne 100 dni jego
powtornych rzqdow we Francji po przegranej w Rosji byly jaskrawym swiadectwem nie
tylko spoleczno-politycznych, ale tez psychologicznych zmian, ktore dokonywaly si?
w spoleczenstwie. Drugi raz Francuzi nie zechcieli poswi?cac zycia dla swojego bozyszcza.
W literaturze i mitotw6rstwie temat Napoleona wygl^dal zasadniczo inaczej.
3.
Jak wiadomo, Napoleon byl naturq wieloplaszczyznow^, roznorodna, dokladnie kalkuluj^c^ swoje dzialanie, szczegolnie w podbitych przez siebie krajach, ktorych losy ksztal2
S. Askenazy, Napoleon a Polska, Warszawa 1994, s. 13-14.
578
Swietlana Musijenko
towaly si? rozmaicie. Bonaparte zas staral si? doprowadzic do zaiagodzenia historycznych
konfliktow, ale w taki sposob, by dokonalo si? to tylko dzi?ki jemu jako politykowi i ,,wolnosci", ktorq na bagnetach nioslo jego wojsko, aby „wzbudzic dobre uczucia wzgl?dem
wyzwoliciela". Plotka puszczala w niepami?c te wypowiedzi Napoleona, ktore nie odpowiadaly jej idealom: ,,coz znaczy dla mnie zaglada jakichs dwustu tysi?cy ludzi" albo „mily
jest mi zapach zabitych wrogow", ale przeksztalcila w aforyzm slowa, powiedziane jakohs
przez niego przed ucieczk^ z Elby: „Orzel, pomalowany w nasze kolory poleci od dzwonnicy do dzwonnicy i usiqdzie na kopule Soboru Paryskiej Matki Boskiej". Do swiata mitc')\A
i legend nie przenikn?ly tez ,,gry polityczne, ktore prowadzil Bonaparte w Polsce. W istocic
zludne Ksi?stwo Warszawskie przyj?li Polacy jak fakt wyzwolenia kraju, со wywolalo poryw sympatii i cieplych uczuc dla Napoleona". Co wi?cej, narod „wybaczyl mu bl?d>
i przewinienia"3.
Upadek kariery Napoleona dokonal si? о wiele szybciej, niz jej wzlot. Pospieszny odwrot z Rosji i powrot Bonapartego do Paryza byly pierwszym i jedynym niechlubnym za
konczeniem wojny. 31 marca 1814 roku wojska sojusznicze wkroczyly do Paryza i Napoleon zrzekl si? tronu na korzysc swojego syna Francois Josepha Napoleona II, ksi?cia Rc
ichstadt. We Francji przywrocono wladz? Burbonow, syn zostal wyslany do Austrii, a sam
Napoleon - zeslany na Elb?. Ucieczka Bonapartego z Elby oraz jego proby odzyskania
wladzy i dawnej wielkosci zakonczyly si? krachem. Napoleon zostal ponownie wzi?ty do
niewoli i w 1815 roku zeslany na Wysp? Swi?tej Heleny, gdzie tez zmarl 15 maja 1821 ro
ku. Zdziwienie budzi fakt, ze Bonaparte wspieral to mitotworstwo nie tylko w okresie blasku swej chwaly, ale tez w najbardziej gorzkich chwilach upadku kariery, ostatecznej utrals
wladzy i druzgoc^cych wojennych porazek i kl?sk. Lew Tolstoj wi^zal rol? Napoleona
w historii ludzkosci zarowno z jego osobistymi cechami - ,,obl?dem samouwielbienia".
„arogancja wyst?pkow" i „szczerosci^ klamstwa", jak tez zjego przeznaczeniem, uwazajae,
ze „fatum obralo Napoleona swoim narz?dziem"4. Podobn^ mysl о swoim przeznaczaniti
wypowiedzial jakoby tez sam Napoleon: ,,Ja nie buduj? iluzji. Jestem tylko narz?dzieni
w r?kach Opatrznosci. B?dzie mnie ona chronila dopoki b?d? jej potrzebny, kiedy zas pr/.estan? bye pozyteczny, rozbije mnie, niczym kielich"5.
Czy slowa Napoleona byly porywem szczerosci, czy tez jedn^ z jego aktorskich kreacji, dzis nikt tego nie wie. W^tpliwe jest jednak, czy d^zenie Bonapartego do odzyskania
wladzy po kl?sce pod Waterloo i jego ucieczk? z Elby mozna nazwac pokor^ wobec pr/cznaczenia. Wydaje si?, ze istot? losu Napoleona dokladniej niz on sam, okreslil rosyjski
poeta M. J. Lermontow:
Пускай историю страстей
И дел моих хранят далекие потомки:
Я презрю песнопенья громки;
Я выше и похвал, и славы, и людей! 6
3
S. Askenazy, dz. cyt. s. 14.
Л. Толстой, Война и мир, Т. 4, Москва 2005, с. 127.
5
А. Платов, Так говорил Наполеон, Москва 2003, с. 266.
6
М. Ю. Лермонтов, собр. соч. в 4-х томах. Москва, 1983. Т. 1, с. 107. „Niechaj historic nami^tnosci/ I spr;iw
moich zachowuj^ dalecy potomkowie:/ Ja
mial w pogardzie glosne piesni;/ Jestem ponad pochwaly, i sla
w?, i ludzi!".
4
Mit smierci Napoleona..
579
Nalezy zaznaczyc, ze w utworach Lermontowa Napoleon zostal ukazany niejednoznacznie. Jest on przede wszystkim romantycznym bohaterem, „mrocznym wygnancem",
,,bez przodkow i potomstwa", zrodzony z ,,gry losu przypadkowej", „choc zwyci?zony, ale
bohater".
Obraz Napoleona przedstawil Lermontow w kontrastowych opisach: „wielki", ale
,,bez przodkow i potomstwa"; „pokonany", ale „bohater". Poprzez swoist^ gr? przeciwienstw autor podkreslil romantycziuj tajemniczosc, tragizm losu i wielkosc bohatera.
...пролетел, как буря, мимо нас;
Он миру чужд был. Все в нем было тайной,
День возвышенья - и паденья час. 7
Pojawia si? tez u Lermontowa inny Napoleon, ktory nie jest godny swojego przeznaczenia i wielkosci. Poeta dziwi si?:
Зачем он так за славою гонялся?
Для чести счастье презирал?
С невинными народами сражался?
И скипетром стальным короны разбивал?
Зачем шутил граждан спокойной кровью?
Презрел и дружбой и любовью
И пред творцом не трепетал? 8
Ten to Napoleon napadl па jego ojczyzn?, ale zostal pokonany przez „moskiewskie
mury". Lermontow przenosi uwag? z Bonapartego na bohatera zbiorowego - rosyjski narod. W wierszach Borodino (Бородино) i Pole Borodina (Поле Бородина) poeta opisuje
heroizm rosyjskiej armii i walcz^cego narodu. О Napoleonie nie ma nawet wzmianki, poniewaz tworcze zadanie autora bylo inne. Wiersze, poswi?cone Napoleonowi, zwiazane stj
nie z tematem jego slawy, wladzy, wojen i nawet nie z kl?ska, lecz z jego zeslaniem, smierсц, stosunkiem ludzi do jego pami?ci i roli historycznej.
Los Napoleona nie przestawal poruszac Europejczykow nie tylko za jego zycia, ale
rowniez po jego smierci w 1821 roku. Nowa fala mitow i legend о Bonapartem pojawila si?
po ponownym pochowku jego prochow. 15 grudnia 1840 roku prochy Napoleona zostaly
przewiezione z Wyspy Swi?tej Heleny do Francji i pochowane na nowo w Paryzu w Kosciele Inwalidow. To wydarzenie szeroko omawiane bylo w prasie, szczegolnie francuskiej,
i znalazlo odzwierciedlenie w literaturach wielu krajow, niezaleznie od tego, jak^ rol? w ich
losach odegral Napoleon.
W tym planie szczegolnie interesujaco przedstawia si? tworczosc dwoch poetowromantykow: rosyjskiego Lermontowa (1814-1841) i polskiego Slowackiego (1809-1849).
Lermontow poswi?cil pami?ci Napoleona siedem wierszy. W dzielach Slowackiego Bonaparte pojawia si? dwukrotnie: w 1840 roku w wierszu Na sprowadzenie prochow Napoleona i w 1847 roku - w uzupelnieniu do poematu Mickiewicza Pan Tadeusz. W utworze
Mickiewicza nie ma portretowej charakterystyki Bonapartego. Autor wykorzystuje jego
7
M. Ю. Лермонтов, собр. соч. в 4-х томах. Москва, 1983. Т. 1, с. 215. „... przelecial, jak burza, obok nas;/ Obey byl swiatu. Wszystko w nim bylo tajemnic^, / Dzien wywyzszenia - i upadku godzina".
K
M. Ю. Лермонтов, собр. соч. в 4-х томах. Москва, 1983. Т. 1, с. 106. „Ро со tak uganial si? za slaw^? /Dla zaszczytu szcz^sciem gardzil?/Z niewinnymi narodami walczyl?/I berlem stalowym korony rozbijal?/ Po со bawil
si? niewinn^ krwi^ obywateli?/ Wzgardzit przyjazni^ i milosciq / 1 przed tworc^ nie drzal?".
580
Swietlana Musijenko
imi? jako symbol walki о wolnosc Polski. U Slowackiego Napoleon pojawia si? w Soplicowie, ale nie w gwiazdzistej aureoli slawy, a jako prosty czlowiek, podroznik, ktory przerwal swojq podroz. Jednak w jego opisie jest owa wielkosc, ktora zbliza Napoleona do romantycznych bohaterow, wyroznia go z tlumu i podkresla to, ze jest on wybrancem. Charakterystyki te przeplatajq si?. Wedlug koncepcji autora jego bohater powinien bye jednoczesnie bliskim ludziom, a zarazem wznosic si? ponad nich, albowiem jest wywyzszony
przez los: jest wodzem, cesarzem, ktoremu ktaniaja si? cale kraje.
Tymczasem wchodzi do pokoju
Czlowiek niewielki wzrostem, w podroznego stroju;
(...) dosyc pitjkny na twarzy i blady
Mimo zimna. Twarz byla jak marmur niezmienna,
Owszem rzeklbys, ze bielsza od mrozu, promienna,
Jak miesi^c zlota 9 .
Realne przymioty Napoleona w literaturze romantyzmu pojawiaj^ si? bodajze po raz
pierwszy: „podrozny stroj", „niewielki wzrost", „dosyc pi?kny" - taki opis z latwosci^ odnosi si? do detali, ktore moga cechowac „innych" - zwyklych ludzi, jednak Slowacki nie
chce zaliczac Napoleona do kategorii „wielu" zwyklych ludzi i podkresla jego niezwyklosc:
„blady", „Twarz (...) jak marmur niezmienna", „promienna, jak miesi^c zlota". Romantyczna charakterystyka bohatera u Slowackiego bliska jest opisowi Bonapartego w lirykach
Lermontowa: „ostre spojrzenie z podniesionym czolem", „nieruchome sniade oblicze",
„bystre spojrzenie, zadziwiajqcy slaby umysl". Pojawiaj^ si? tez u Lermontowa szczegoly
portretu Napoleona, zaczerpni?te z malarstwa oraz opisow zawartych w dokumentach i literaturze, ale tym realistycznym atrybutom poeta przydaje romantyczna wznioslosc. „On
wci^z ten sam... - zaznacza autor - Pod kapeluszem ze zmarszczonym czolem. / / i dwie
r?ce, zlozone na krzyz". Co prawda Lermontow opisuje nie rzeczywisty obraz zywego Napoleona, ale jego posmiertne widmo.
Do opisu widma Bonapartego si?ga tez Juliusz Slowacki. Wystarczy przypomniec, ze
obaj poeci nalezeli do jednego pokolenia i do wspolnej szkoly romantyzmu, jednak rezprezentowali rozne literatury narodowe, przy czym byly to literatury dwoch narodow, mi?dzy
ktorymi ze znanych wzgl?dow konflikty w XIX wieku byly skrajnie zaostrzone. Takze rola
Napoleona w kazdym z tych krajow byla inna. Dla Rosji Napoleon byl uzurpatorem, dla
Polski - wyzwolicielem. Mimo to, obaj tworcy wypowiedzieli si? na temat jego ponownego pochowku z jednakowym oburzeniem. Lermontow specjalnie poswi?cil temu wydarzeniu wiersz Ostatnia droga (Последнее новоселье), Slowacki - utwor Na sprowadzenie
prochow Napoleona.
Analiza porownawcza wymienionych utworow pozwala wyciagn^c wniosek, ze rosyjski i polski poeta, po pierwsze, wyrazaj^ jednakowe oburzenie obtudij i zdrada francuskiego
rzadu: po drugie, przedstawiaja Napoleona jako genialnego przedstawiciela ludzkosci, ktory dazyl do wcielenia w zycie idealow wielkiej rewolucji francuskiej; po trzecie, obaj poeci
stali si? tworcami nowego mitu о Napoleonie, ktory mozna nazwac zyciem Bonapartego po
smierci. Ten mit intensywnie rozwijal si? w wi?kszosci literatur europejskich.
Powracajac do wydarzenia ponownego pochowku Napoleona, zaznacz?, ze oba dziela
zostaly napisane prawie jednoczesnie: przez Slowackiego - w 1840 roku, kiedy w czasie
9
J. Slowacki, Dziela wszystkie, T. 1-17, red. J. Kleiner, Wroclaw 1952-1975, t. XII, cz. 2, s. 337.
Mit smierci Napoleona..
581
jego pobytu w Paryzu francuska prasa zacz?la rozdmuchiwac jakoby pragnienie narodu pochowania na nowo swojego bozyszcza. Lermontow odpowiedzial juz na sam fakt ponownego pochowku, ktory doszedl do skutku 15 grudnia 1840 roku. I w marcu 1841 roku,
w numerze piqtym czasopisma „Otieczestwiennyje zapiski", opublikowal swoj wiersz
Ostatnia droga (Последнее новоселье).
Так oto, niezaleznie od siebie, Slowacki i Lermontow rozpoczynaj^ swoj4 opowiesc
od oburzenia wobec tych, ktorzy naruszyli spokoj prochow wielkiego czlowieka. U Slowackiego czytamy:
I wydarto go z ziemi - popiolem,
I wydarto go wierzbie placz^cej,
Gdzie sam lezal ze slawy aniolem,
Gdzie byl sam nie w purpurze btyszcz^cej,
Ale plaszczem zolnierskim spowity,
A na mieczu jak na krzyzu rozbity 10 .
U Lermontowa:
Wtedy, gdy upojona sob^, rozspiewana,
Wsr6d okrzyk6w radosci i oklaskow, Francja
Wita ostygle prochy zmarlego w kajdanach
Bez skargi i bez Izy wygnanca; 1 1
Obaj poeci gani^ zdrad?, jakiej dopuscili si? zarowno narod, jak i wladze Francji, ktore za zycia odebraly Napoleonowi wladz?, slaw?, syna. Ze szczegolnym wspolczuciem
w obu utworach odzwierciedlony zostal duchowy bol Napoleona po stracie syna.
U Slowackiego czytamy:
On przeczuwal, ze przyjdzie godzina,
Co mu kamien grobowy rozkruszy;
Ale myslal, ze r?ka go syna
W tym grobowcu podzwignie i mszy,
I lancuchy zen zdejmie zabojcze,
I na ojca proch zawola: - Ojcze! 12
U Lermontowa:
Pozbawiony w ojczyznie prawa do wszystkiego,
Sam zerwal z czola wieniec, kt6ry los mu spowil,
I dal warn w zastaw syna swego rodzonego,
Syna wydaliscie wrogowi! 1 3
Jedyny syn Napoleona i austriackiej ksi?znej Marii Luizy, Francois Joseph Napoleon
II, nazywany ksi?ciem Reichstadt (1811-1832), w 1815 roku zostal wyslany do aresztu
10
1
12
13
J. Slowacki, Wiersze i poematy (wybdr), Warszawa 1971, s. 41.
M. Lermontow, Wiersze i poematy, Warszawa 1980, s. 180-181.
J. Slowacki, s. 41-42.
M. Lermontow, dz. cyt., s. 182.
582
Swietlana Musijenko
domowego w Austrii. Zyl jedynie 21 lat i umarl na gruzlic? pluc, przezywszy ojca zaledu ic
о 11 lat.
Ze szczegolnie ostra krytyka w wierszach przedstawieni zostali zdrajcy. U Slowackugo s^ to sfery rz^dz^ce, rzad i cesarz Francji, Ludwik Filip. Poeta przedstawia zalobny oi
szak z prochami Napoleona. Cala historia ponownego pochowku utrzymana jest w tonic
dramatycznej groteski. Autor sledzi wszystkie etapy pogrzebu, przeobrazonego w gor/ka
polityczn^ fars?.
Ale przyszli go z grobu wyci^gac,
Obce twarze zajrzaly do lochu;
I zacz?li prochowi ur^gac,
I zacz^li nan wolac: - Wstan, prochu!
Potem wzi?li t? troch? zgnilizny
I spytali - czy chce do ojczyzny? 1 4
Naturalnie, nikt nie czekal na odpowiedz i nikogo ona nie interesowala. Slowacki
uwazal Napoleona za symbol rewolucji, symbol sprawiedliwosci i rownosci, a powracal do
Francji reakcyjnej, znajduj^cej si? pod wplywem Burbonow Orleanskich. Pogrzebow^ procesj?, plyn^c^ z Wyspy Sw. Heleny do Paryza, widzi cala Europa, ktora zdradzila Napoleona.
Z tron6w patrzq szatany przest^pne,
Car wyglada blady spoza lod6w,
Orly sied/4 na trumnie pos^pne
I ze skrzydel krew trz?s^ narod6w
Orly, niegdys zdobywcze i dumne,
Juz nie patrz^ na slonce - lecz w trumn?. 1 5
О ile Slowacki koncentruje uwag? na przedstawicielach wladzy i tlumie zdrajcow,
о tyle Lermontow obarcza win^ rowniez narod, uwazaj^c, ze wlasnie dla dobra narodu Bonaparte wcielal w zycie hasla wielkiej rewolucji. Zwracajac si? do ludu, poeta oburza si?:
Tys jest nieszcz?sny, tys jest maty!
Tys nicszczijsny dlatego, zes got6w jest wszystko
To, со swi?te na ziemi - wiar?, slaw?, cnot?,
Z wieczn^ drwinq na ustach dac na posmiewisko
I kazdq. wielkosc zmieszac z blotem.
Tys ze slawy uczynil jedynie eel drwiny,
Wolnosc opracy dales w r?ce podle
Legend? ojcow, chwal?, bohaterskie czyny
Tyzes porgbai, tn^c na odlew...
Gdy kruszyly si? jego ostatnie bagnety,
Nie pojmuj^c swej hariby, tch6rze, w tajemnicy
Wyscie zdradzili go tak jak kobiety,
Wyscie sprzedali go jak niewolnicy. 1 6
14
15
16
J. Slowacki, dz. cyt., s. 42.
Tamze, s. 42.
M. Lermontow, dz. cyt., s. 181.
Mit smierci Napoleona..
583
Odmienne rozlozenie akcentow winy przez polskiego i rosyjskiego poet? wynika ze
spoleczno-historycznej sytuacji i nastrojow panuj^cych w spoleczenstwie. Znajduj^cy si?
na wygnaniu Slowacki odzwierciedlil poglady na Napoleona z perspektywy jego kultu, zachowanego w srodowisku polskiej emigracji. Lermontow rozmyslania о Napoleonie i jego
losie wi^zal z rozgromieniem dekabrystow, ktorych, jak wiadomo, narod nie poparl. Obaj
poeci wykorzystuj^ chwyt kontrastu, ukazuj^c minion^ slaw? Napoleona i dokonuj^ce si?
obecnie bezczeszczenie pami?ci о wielkim czlowieku i politycznej grze, rozgrywaj^cej si?
nad jego prochami.
U Slowackiego:
Prochu! Prochu! o, lez ty spokojny...,
Ale nigdy, о nigdy! choc w r?ku
Miales berlo, swiat i szabl? nag^,
Nigdy, nigdy nie szedles sr6d j?ku
Z tak ogromn^ litosci powag^,
Z tak^ moc^... i z tak dumnym obliczem,
Jak dzis, wielki! gdy powracasz tu z niczem 17 .
U Lermontowa:
Gdy do ojczystej ziemi w6dz powr6cil wreszcie,
Zn6w wok61 niego wszyscy cisn^ si? gromad^
I w przepysznym grobowcu, w halasliwym miescie,
Ostygle jego prochy klad^.
P6zne swoje pragnienia spelnil narod plochy.
Zachwyt min^l, j u z dawno stal si? dniem powszednim,
I dzisiaj oboj?tnie depcze jego prochy
Та cizba, kt6ra drzala przed nim 18 .
Przedstawione analizy pozwalaj^ wyciagnac nast?pujace wnioski:
- Napoleon niew^tpliwie byl wybitna postaciq historyczn^, ktorej tajemnica popularnosci po dzis dzien nie zostala odgadni?ta.
- W literaturze XIX wieku temat Napoleona byl jednym z najbardziej aktualnych.
Napoleon stal si? jednym z najpopularniejszych bohaterow literatury i mitow.
- Mit о Napoleonie ulegl powaznej ewolucji, poniewaz byl bezposrednio zwi^zany
z jego obrazem, z jego zyciem i smierci^ oraz posmiertnym odrodzeniem.
- Mitotworstwo dotycz^ce Napoleona, zrodzone za jego zycia, rozwijalo si? takze
po jego smierci, b?d^c po dzis dzien procesem otwartym: mity о Napoleonie nie
tylko nadal powstaj^, ale tez syc^ wciqz artystycznq i historycznq swiadomosc.
- Lermontow i Slowacki w literaturze XIX wieku stali u zrodel nowego mitu о Napoleonie, zwiqzanego z posmiertnym odrodzeniem jego slawy, bohaterstwa, dzialalnosci panstwowej.
- Zarowno Lermontow, jak i Slowacki w osobie Napoleona ukazali bohatera, ktory
za swego zycia staral si? zmienic niedoskonaly swiat, jednak swiat ow, zjednoczo-
17
J. Slowacki, dz. cyt., s. 42-43.
13
M. Lermontow, dz. cyt., s. 182.
584
Swietlana Musijenko
ny w swym przeciw niemu oporze, nie tylko zdradzif i wyp^dzit go, ale tez znic
wazyt jego prochy.
Obaj poeci celowo idealizowali obraz Napoleona, pokazali jego wielkosc, pr/o
ciwstawiaj^c mu hanicbna rzeczywistosc, w kt6rej panuja zdrada, falsz, ztosc, za
bijajqce dobro, piekno i szlachetnosc.