20-lecie Filologii Węgierskiej na UAM 20 éves az UAM Magyar

20-lecie Filologii Węgierskiej na UAM
Sympozjum naukowe, 8–9 maja 2013 r.
20 éves az UAM Magyar Szakja
Tudományos ülés, 2013. május 8–9.
Abstrakty
Jarosław GIZIŃSKI
Redakcja Rzeczpospolitej
Rząd FIDESz-u i Unia Europejska
Kierowany przez Viktora Orbána rząd FIDESz-u właściwie od samego utworzenia w maju
2010 r. miał problemy w relacjach z instytucjami międzynarodowymi, w tym z najważniejszą z punktu
widzenia Budapesztu, czyli z Unią Europejską. Unijni politycy i urzędnicy poddawali krytyce zarówno
proponowaną przez prawicę politykę gospodarczą, jak i praktykę rządów demokratycznych i głębokie
zmiany wprowadzane przez rząd. Bruksela domagała się przede wszystkim przedstawienia i
wprowadzenia w życie planów naprawczych gospodarki, łącznie z poważnymi cięciami wydatków
budżetowych. Realizacja oszczędności w wydaniu rządu Orbána wyglądała jednak nieco inaczej (np.
wiązała się z podatkami solidarnościowymi nakładanymi na działające na Węgrzech zachodnie
koncerny). Do dziś jest to przedmiotem krytyki ze strony Brukseli, zaś przedstawiciele rządu
węgierskiego dowodzą, że UE stosuje w stosunku do Węgier podwójne standardy (przykładem ma
być procedura nadmiernego zadłużenia).
Innym obszarem sporu z Brukselą jest "rewolucyjna" implementacja zmian politycznych
związanych głównie z modyfikacjami prawa i przyjęciem nowej konstytucji. Komisja Europejska
zarzuca FIDESz-owi, że sposób wprowadzania tych zmian jest sprzeczny z duchem europejskiej
demokracji i ze zobowiązaniami jakie Węgry przyjęły na siebie wstępując do Wspólnoty. Unia domaga
się usunięcia części zapisów konstytucyjnych - podobnie jak wcześniej przedmiotem konfliktu była np.
ustawa o mediach.
Ryszard GRZESIK
Instytut Slawistyki PAN, Poznań
Tradycja tekstowa i rękopiśmienna Legend św. Stefana
W referacie przedstawię trzy legendy św. Stefana, powstałe w czasie jego kanonizacji (1083) oraz
kilkadziesiąt lat po niej. Chodzi o Legendę większą, mniejszą oraz Legendę pióra Hartwika, na której
skoncentruję swoją uwagę. Przedstawię zachowane rękopisy tej Legendy, omówię też ostatnie,
kanoniczne wydanie Emmy Bartoniek w drugim tomie Scriptores rerum Hungaricarum (Budapest
1938). Jak się okazuje, wydanie to jest edycją jednego rękopisu, uznanego przez zasłużoną
wydawczynię za najlepszy (kodeks z klasztoru cysterskiego w Reun). Tymczasem niektóre zdania
przechowane są lepiej w innych rękopisach, zwłaszcza w będącym podstawą wcześniejszych wydań
kodeksie budapesztańskim (OSzK 17). Przy okazji zasygnalizuję miejsce rękopisu z Biblioteki
Uniwersyteckiej w Grazu (dawniej klasztoru kartuskiego w Seitz), reprezentującego krótszą redakcję
Legendy, omówię też Kronikę węgiersko-polską jako przekaz tej właśnie redakcji Legendy Hartwika.
Będzie to okazja by przedstawić moje nowe przemyślenia dotyczące tej Kroniki (jej polskich wątków),
które dotąd nie były jeszcze przeze mnie ogłoszone w Polsce.
1
HEGEDŰS Rita
Uniwersytet Kościoła Reformowanego im. Gáspára Károliego,
Katedra Językoznawstwa Węgierskiego, Budapeszt;
Seminar für Hungarologie, Humboldt-Universität, Berlin
Aspekt kognitywny w nauczaniu języka węgierskiego jako obcego (3)
Perspektywa kognitywna wkroczyła z impetem do nauczania języka obcego, pozornie jako
nowość, po tym jak podbiła i zagroziła pozbawieniem tronu kierunek generatywny, skoncentrowany
na strukturze. Przynajmniej takie może odnieść wrażenie nauczyciel stojący u progu swej kariery, lecz
dysponujący odpowiednim przygotowaniem teoretycznym.
Uważniejsza analiza nie uprawomocnia jednak tej pospiesznej opinii. Jeśli zajmiemy się
dogłębniej sposobem nauczania języka, dojdziemy do wniosku, że nauczyciel języka konceptualizuje,
wyłuskuje relacje metaforyczne i metonimiczne, wskazuje na przypadkowość kategorii, na nieostrość
granic. Numer (3) w tytule wykładu wskazuje na kolejność zagadnienia, które omówię, w szeregu
częściowych kwestii, dotyczących nauczania węgierskiego jako języka obcego, jakimi zajmowałam się
do tej pory. Po obrazowaniu i relacjach przestrzennych, moim aktualnym tematem jest określonośćnieokreśloność, a w jego ramach – analiza użycia przedimka.
KÖRMENDY Adrienne
Katedra Hungarystyki, Uniwersytet Warszawski
Poczucie posłanictwa (misji) w węgierskiej świadomości historycznej
(zarys problematyki)
Eksponowana rola mesjanizmu w przetrwaniu polskiej wspólnoty narodowej w najbardziej
krytycznych momentach jej historii budzi pytanie, czy w przypadku historii Węgier możemy
zaobserwować podobne zjawisko. W referacie zostanie postawione pytanie o to, jakie były główne
elementy ideowe tożsamości Węgrów w kluczowych momentach ich historii, a szczególnie jak
postrzegali swoją historyczną rolę wobec siebie i wobec innych ludów, narodów na przestrzeni
wieków; czy Madziarzy-Węgrzy mieli pewnego rodzaju poczucie misji, czy w węgierskiej myśli
politycznej pojawił się motyw mesjanizmu. Referat nie daje szczegółowej i precyzyjnej odpowiedzi
na te pytania. Może tylko zwrócić uwagę na kilka ważniejszych kwestii z zakresu tej problematyki; w
szczególności na to, że z przyjęciem chrześcijaństwa, myśl polityczno-historyczna Węgrów została
dogłębnie przesiąknięta biblijną koncepcją człowieka i historii. Węgrzy próbowali zrozumieć swoje
miejsce i zadania w historii, szczególnie w najbardziej tragicznych momentach, w ramach wielkiego
boskiego planu historii. W konsekwencji w węgierskiej myśli historycznej (podobnie jak u licznych
innych narodów europejskich) pojawią sie motywy „narodu wybranego” i „Mesjasza”, które jednak z
biegiem czasu będą związane coraz mniej z optymistyczną, a coraz bardziej z pesymistyczną wizją
przyszłości.
MASÁT Ádám
Instytut im. Balassiego, Budapeszt
Analiza porównawcza transformacji systemowej w Polsce i na Węgrzech
z perspektywy obrad okrągłego stołu
Jeśli spojrzymy na wschodnio-środkowoeuropejskie transformacje systemowe „z lotu ptaka” ,
odkryjemy liczne podobieństwa. Im przyjrzymy się wydarzeniom w poszczególnych krajach z bliższej
2
odległości, tym więcej ujawni się różnic. Polska wstąpiła na drogę transformacji jako pierwsza w
bloku wschodnim. Dla Węgier i innych państw socjalistycznych stała sie krajem wzorcowym,
zwłaszcza w kwestii obrad okrągłego stołu, w trakcie których polityczni przywódcy (i ich sojusznicy)
dyskutowali przy jednym stole z opozycją o przyszłym systemie demokratycznym. Z punktu widzenia
powstającego systemu demokratycznego oraz konfrontacji kierownictwa z opozycją, w Polsce ramy
przemian zostały z góry wyznaczone przez polityczny kompromis. Na Węgrzech natomiast to, jakie
będą relacje sił politycznych po okresie przejściowym, rozstrzygnęło się w wolnej konkurencji
wyborczej. W wykładzie zostaną porównane te dwa procesy poprzez analizę obrad okrągłego stołu.
MOLNÁR Imre
Ambasada Węgier, Warszawa
Początki kształtowania polsko-węgierskich związków sakralnych
Liczne białe plamy polsko-węgierskich badań historiograficznych można odnaleźć właśnie na
obszarze dociekań dotyczących związków sakralnych (a więc więcej niż kościelnych). A przecież żeby
pojąć nasze przeszłe, a przez to i teraźniejsze relacje, nieodzownym jest, abyśmy mogli postrzegać tę
nie mającą sobie równych przyjaźń, również przez pryzmat sakralny. Możemy znaleźć do tego liczne
pomoce i przykłady już we wczesnych okresach wspólnej historii obu narodów. Odkąd istnieją nasze
źródła pisane i znamy wieńczące je ówczesne legendy, podania, możemy wyciągać z nich wnioski
dotyczące pogłębionej, intymnej relacji dwóch narodów. Wszystko to możliwe jest już w przypadku
najwcześniejszych epok historii Węgrów w Basenie Karpat, choć niewątpliwe nasza wiedza z tamtego
okresu, to jest z czasów panowania księcia Gézy (945-997), z uwagi na brak źródeł, jest najbardziej
skąpa. Podstawę duchowej wspólnoty, którą można tu odnaleźć, tworzy przede wszystkim to, że
nasze narody przyjęły wówczas chrześcijaństwo, (stały się ludem Bożym) i formując ziemskie
królestwo Chrystusa, czy też dążąc do jego ideału, założyły chrześcijańskie państwa, i pokonując
mniejsze lub większe trudności jednocześnie ułożyły się w ówczesnej wspólnocie chrześcijańskiej
Europy, i całymi wiekami również razem kształtowały się we wspólnotę narodową.
Istnieją oczywiście, i po polskiej i po węgierskiej stronie, tacy autorzy, którzy uważają
historyczne podstawy węgiersko-polskiej przyjaźni za pusto dudniący mit, za czystą kreację
teoretyczną, i w temacie tym są skłonni uznać co najwyżej poziom czystych korzyści wzajemnych.
Największym mankamentem ich argumentacji jest to, że nie są w stanie przyjąć do wiadomości
istnienia duchowych, wewnętrznych relacji, otaczających, przenikających i ubarwiających owe
pragmatyczne związki interesów.
NAGY László Kálmán
Zakład Filologii Węgierskiej, UJ, Kraków
Instytut Slawistyki, Uniwersytet w Debreczynie
Węgry w „probówce” na przełomie wieków. Reinterpretacja powieści
Ferenca Molnára Chłopcy z placu Broni
Powieść pt. Chłopcy z placu Broni (A Pál utcai fiúk, 1907) wybitnego węgierskiego prozaika
Ferenca Molnára (1878–1952) jest dobrze znana polskim czytelnikom. Całe pokolenia czytały ją jako
szkolną lekturę. Nie bez powodu znalazła się zresztą ona w Polsce na liście lektur obowiązkowych,
bowiem postać głównego bohatera – Ernő Nemeczka – pod wieloma względami nosi stereotypowe i
akceptowane przez Polaków cechy bohatera walczącego oraz znamiona polskiego losu. Utwór jako
powieść młodzieżowa rzadko kiedy budziła zainteresowanie krytyków literackich zajmujących się
twórczością „poważną”, czyli przeznaczoną dla dorosłych. Interpretacja i analiza Chłopców…
3
zazwyczaj zamykała się w kanonie wartości patriotycznych. Nemeczek przecież wolał umrzeć, niż
zdradzić swoich przyjaciół, wolał zginąć za małą ojczyznę (za plac), niż pozwolić, by wrogowie
zwyciężyli. Jego postać odbierana bywa jako najpiękniejsze ucieleśnienie patriotyzmu i wierności idei.
Wydawałoby się, że interpretacja tej powieści stanowi dawno zamknięty rozdział. Z
perspektywy ponad stu lat warto jednak spojrzeć na utwór Molnára pod innym kątem i zobaczyć, w
jakim stopniu traktuje ona o czymś innym: o biurokratycznej administracji państwowej i wojskowości
Austro-Węgier, o tragizmie małego człowieka i węgierskiego losu. Powieść nie kończy się przecież
zwycięstwem nad Czerwonymi Koszulami i bohaterską śmiercią Nemeczka, lecz informacją, że
poświęcenie kochanego chłopca i cała „wojna” nie miały żadnego sensu. Znamienne, że powieść
zrobiła karierę jeszcze przed pierwszą wojną światową. Niemniej jednak sugeruje cały dalszy ciąg
tragicznych wydarzeń historycznych, które Węgrzy musieli przeżyć. W powieści – jak w probówce –
widzimy schemat węgierskiego losu w pierwszej wojnie światowej, po traktacie pokojowym w
Trianon, w drugiej wojnie światowej i powstaniu 1956 roku. Wykład proponuje więc nieco inne
spojrzenie na tę powieść począwszy od najbardziej bolesnej cechy mentalności Węgrów – od ostrego
podziału społeczeństwa, w którym każde ugrupowanie dąży do wyłączności i zniszczenia drugiego.
PÁLFALVI Lajos
Instytut Środkowo-Europejski
Uniwersytet Katolicki im. Pázmánya Pétera, Piliscsaba
Pozycje literatury polskiej na Węgrzech
W roku 2012 wydano na Węgrzech 18 książek przełożonych z polskiego. W ubiegłym roku
przetłumaczono 15 książek z rosyjskiego, a z innych literatur słowiańskich po 2-3. Literatura polska
była reprezentowana przez wiele lat wyłącznie przez literaturę elitarną. Nie miały szansy na
Węgrzech nawet największe bestsellery. Ostatnio sytuacja się zmieniła: wkrótce wyjdą trzecia książka
Andrzeja Sapkowskiego i druga książka Janusza Wiśniewskiego. Obok takich znanych od dawna
prozaików jak Andrzej Stasiuk, Stefan Chwin, Olga Tokarczuk i Krzysztof Varga pojawiły sie nowe
nazwiska (Joanna Bator, Jacek Dehnel).
W roku 2011 w miesięczniku Nagyvilág przedstawiono najlepszych przedstawicieli literatury
faktu w wyborze Mariusza Szczygła od Hanny Krall i Małgorzaty Szejnert do Angeliki Kuźniak i Witolda
Szabłowskiego. Polscy reporterzy mają dobre szanse na węgierskim rynku książki, ponieważ ten
gatunek jest zupełnie zaniedbany w najnowszej literaturze węgierskiej. Mariusz Szczygieł i Jacek
Hugo-Bader już zadebiutowali tutaj ze swoimi książkami, a Lidia Ostałowska też ma już wydawcę na
Węgrzech.
Jerzy SNOPEK
Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa
Twórczość Gézy Szőcsa na tle współczesnej poezji węgierskiej
Referat jest próbą zarysowania indywidualności twórczej Gézy Szőcsa na tle współczesnej
poezji węgierskiej. Odsłania krąg tradycji kulturowych i inspiracji artystycznych jego twórczości,
obfitującej w pierwiastki zaczerpnięte z mitów, symboli i wielkich metafor, zarówno rodzimych, jak
ogólnoeuropejskich, czy wręcz – w niektórych przypadkach – egzotycznych.
Autor określa miejsce Szőcsa-poety w ramach tak charakterystycznej dla węgierskiej
rzeczywistości dychotomii: ludowe – wielkomiejskie. Rozważa stosunek tej poezji do postmodernizmu
w kontekście pewnych tez krytyki węgierskiej. Ujmuje twórczość Szőcsa za pomocą formuły: wiele
masek – jedna twarz, dowodząc zakorzenienia poety w realności i jednocześnie wskazując
biograficzny wymiar przesłanek i komponentów swoistego stosunku Szőcsa do rzeczywistości.
4
SZILI Katalin
Uniwersytet im. Eötvösa Loránda , Katedra „Węgierski jako język obcy”, Budapeszt
Gramatyka i kultura. Do zagadnienia nowej roli gramatyki w nauczaniu języka
Jeśli chcemy określić stosunek postkomunikatywnego nauczania języka w naszych czasach do
gramatyki, musimy stwierdzić, że za jego ważny cel uznaje się stawianie w służbie komunikacji form
językowych, reguł gramatycznych oraz że konsekwentnie opiera się ono na świadomości, na
uświadamianiu w procesie uczenia się-nauczania. Odmieniona, odpowiednio do epoki
komunikacyjnej, rola gramatyki naturalnie idzie w parze z nowym rozumieniem gramatyki, czy też
wykształceniem procesów dydaktycznych dostosowujących się do niej.
Spośród nowych wymiarów nauczania gramatyki, centralnym zagadnieniem wykładu będzie
relacja gramatyki i kultury, a jego punktem wyjścia teza, głosząca, że gramatyka nie jest oderwanym
od rzeczywistości abstrakcyjnym systemem formalnym, tylko – mniej bezpośrednio niż leksyka –
sposobem interpretacji świata, śladem preferencji danej wspólnoty. Po krótkim przeglądzie związku
dwóch wspomnianych fenomenów, na podstawie kilku gramatycznych zjawisk (czasy czasownika,
przedimki, słowotwórstwo), zostanie omówiona kwestia tego, jak można wykorzystać właściwości
obrazu świata zawarte w formach gramatycznych do objaśniania gramatyki. Czasy czasownikowe i
przedimki w kontekście polsko-węgierskim, są raczej przykładem podobieństw wspomagających
rozumienie, podczas gdy dyskutowane sposoby tworzenia czasowników (tworzenie derywatów o
znaczeniu momentalnym i wielokrotnym) zwracają uwagę na zadania nauczyciela wynikające z
różnego pojmowania świata.
TISCHLER János
Węgierski Instytut Kultury, Warszawa
Reakcje władz i opozycji węgierskiej na Solidarność 1980–1982
Polski kryzys zastał Węgry w chwili, gdy system narzucony po krwawym stłumieniu
powstania w 1956 r. przez Jánosa Kádára, wszedł w swoją schyłkową fazę prowadzącą ostatecznie do
jego upadku. Jednak mimo wyraźnie widocznych problemów gospodarczych, na początku lat 1980
przywódca węgierski nie tylko trzymał władzę silną ręką, lecz cieszył się stosunkowo szerokim
poparciem społecznym.
Kádár – wychodząc ze swych doświadczeń z 1956 r., kiedy tylko przy pomocy wojsk
radzieckich udało mu się zdobyć władzę – miał dwojaki stosunek do wydarzeń w Polsce w 1980-81 r.
Z jednej strony za każdą cenę chciał zapobiec, aby „polska zaraza” przedostała się na Węgry, dlatego
zainicjonowano i prowadzono nad Dunajem dyskredytującą Polaków kampanię na wielką skalę,
przedstawiając ich w ciemnych barwach. Z drugiej zaś strony tenże Kádár na arenie Miedzynarodowej, wywołując nawet gniew Moskwy, konsekwentnie reprezentował politykę nie wtrącania się z
zewnątrz – ani wojskowo ani w inny sposób w sprawy polskie (oczywiście przy założeniu, że Polska w
żadnym przypadku nie może wyjść z bloku radzieckiego i Układu Warszawskiego).
Równolegle z narastającymi sie problemami gospodarczo-politycznymi na Węgrzech pojawiła
się opozycja odrzucająca system Kádára. To prawda, że była ona dosyć rozdrobniona, znacznie
mniejsza i słabsza od polskiej, jednak latem 1981 r. opozycja ta potrafiła organizować
dwutygodniowe wakacje nad Balatonem dla 24-osobowej grupy dzieci „solidarnościowych” z Polski.
Nie ulega wątpliwości, iż działalność „Solidarności” odegrała ważną rolę w rozwoju węgierskiej
opozycji politycznej. Na przykład pierwszy numer najbardziej znanej podziemnej gazety Beszélő, która
ukazała się bezpośrednio przed wprowadzeniem stanu wojennego, sporo miejsca poświęcił
wydarzeniom w Polsce.
5
ŽAGAR SZENTESI Orsolya
Katedra Hungarystyki, Uniwersytet w Zagrzebie
Problematyka stron czasownika w węgierskim w perspektywie językoznawstwa
kontrastywnego i nauczania języka
W wykładzie zajmę się jednym z najbardziej złożonych morfosemantycznych fenomenów
węgierskiej morfologii czasownikowej, traktując problematykę stron czasownika przede wszystkim
jako zagadnienie językoznawstwa kontrastywnego, które jednak posiada również ważne
konsekwencje dla nauczania węgierskiego jako języka obcego, stąd te dwie perspektywy będą
równolegle obecne w mojej wypowiedzi.
We wstępie przedstawię ramowe podsumowanie dotyczące podstawowych teoretycznych
własności stron czasownika, następnie to samo zagadnienie naświetlę z perspektywy porównawczej
języków, ze szczególnym uwzględnieniem faktu, że systemy stron czasownikowych w poszczególnych
językach cechują znaczne różnice. W pierwszej części wykładu planuję systematyczne i praktyczne,
stosowane porównanie pięciu produktywnych stron typów czasownikowych występujących w języku
węgierskim (czynna, medialna, zwrotna, faktytywna/kauzatywna, bierna) z odpowiednimi
kategoriami stron czasownika w językach południowosłowiańskich, wskazując w przypadku każdej
strny czasownika, jakie trudności w nauczaniu węgierskiego jako języka obcego powodują,
uplasowane na szerokiej skali, różnice międzyjęzykowe
Tibor ŽILKA
Uniwersytet Konstantyna Filozofa, Wydział Nauk Środkowo-Europejskich, Nitra
Weöres Sándor: Bracia sprzedają Józefa
W literaturze częste są teksty powstałe na podstawie jakiegoś pierwowzoru, innego tekstu. W
takim przypadku włączenie pierwowzoru w proces recepcji lepiej naświetla dzieło, uzupełnia pewne
jego części, komponenty znaczeniowe i może dopełnić sens całości. Nie bez znaczenia pozostaje też
wyjaśnienie kwestii, w jaki sposób tematyczne elementy pierwowzoru wchodzą w relacje w nowym
tekście, to jest jak odzwierciedlają inne fragmenty rzeczywistości.
Podejmiemy próbę zilustrowania i przedstawienia poruszonych problemów na konkretnym
przykładzie. Nasz wybór padł na poemat Sándora Weöresa Bracia sprzedają Józefa. Do pełnego
zrozumienia tego utworu niezbędna jest znajomość pierwowzoru, z którym ściśle wiąże się i łączy
temat dzieła. Prawdą jest, że temat ten był wielokrotnie opracowywany, na przykład w powieści
Thomasa Manna Józef i jego bracia, lecz pierwszym tekstem, pratekstem jest bez wątpienia historia
zaczerpnięta z Biblii. Przypuszczalnie najbardziej rozpowszechniony jej tytuł to Historia Józefa, znany
z różnych wydań Biblii. Historia Józefa jako punkt wyjścia częściowo przenika do struktury poematu, a
częściowo również ulega przekształceniu. Utwór Sándora Weöresa obejmuje tylko jeden epizod z
opowieści o Józefie, to jest fragment zatytułowany Józef jedzie do Egiptu. Dzieło nie zajmuje się
latami spędzonymi przez Józefa w Egipcie, a Sándor Weöres zamyka poemat puentą, która długo
rezonuje w świadomości czytelnika.
6