Streszczenie rozprawy doktorskiej - Uniwersytet Kardynała Stefana

Warszawa, dn. 28.01.2016
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Agnieszka Sasim
Streszczenie rozprawy doktorskiej
Problem statusu metodologicznego Lorenzowskiej teorii poznania
Promotor: ks. prof. UKSW dr hab. Zbigniew Łepko
Przedmiotem niniejszej rozprawy jest próba udzielenia odpowiedzi na pytanie o status
metodologiczny Lorenzowskiej teorii poznania. Obejmuje ono dwa etapy. Pierwszy etap
dotyczy próby zasadnego, czyli adekwatnego do przedsięwzięć Konrada Lorenza, postawienia
problemu statusu metodologicznego postulowanej przez niego ewolucyjnej teorii poznania.
Drugi etap dotyczy zaś próby kwalifikacji metodologicznej tej teorii poznania, czyli próby
ustalenia, czy Lorenzowska koncepcja filogenezy ludzkich struktur i uzdolnień poznawczych
jest koncepcją biologiczną, czy też koncepcją filozoficzną. Efektywna realizacja celów
wyznaczonych tymi etapami badań jest dokonywana przy pomocy dwóch dopełniających się
nawzajem metod badawczych, czyli metody krytycznej analizy tekstów źródłowych,
komponowanej w jedną całość z syntetyzowaniem jej wyników, a także metody
porównawczej, zestawiającej stanowisko Konrada Lorenza ze stanowiskami Karla Poppera,
Ruperta Riedla czy Reinharda Löwa i z odnośnymi ich komentarzami.
Wyniki przeprowadzonych poszukiwań badawczych zostały zebrane w czterech
rozdziałach
pracy,
podejmujących
kolejno:
Lorenzowskiej teorii poznania, problematykę
problematykę
Darwinowskich
źródeł
biologicznych podstaw ludzkich uzdolnień
poznawczych, problematykę sprzymierzenia się biologii z filozofią w ramach Lorenzowskiej
teorii poznania
i problematykę dylematów metodologicznych w odniesieniu do
Lorenzowskiej teorii poznania. Trzy pierwsze rozdziały pracy dotyczą próby sformułowania
tytułowego problemu, czwarty rozdział dotyczy zaś próby dokonania kwalifikacji
metodologicznej wskazanej w tytule teorii poznania.
Pierwszy
rozdział
pracy
nosi
tytuł
Darwinowskie
źródła
teorii
i omawia najpierw samą teorię ewolucji uwarunkowanej doborem naturalnym, następnie
przemiany w kulturze inspirowane tą teorią i wreszcie uwzględniający ją ewolucjonizm
1
Konrada Lorenza. Rozdział ten ukazuje heurystyczną rolę intuicji poznawczych i hipotez
Karola Darwina najpierw w odniesieniu do samej teorii ewolucji, następnie w odniesieniu do
procesu trwających do dzisiaj przeobrażeń nauk biologicznych i wreszcie w odniesieniu do
przeobrażeń naukowo-filozoficznego obrazu świata. W głównym nurcie podarwinowskich
przeobrażeń biologii i filozofii znalazły się także dokonania Konrada Lorenza. Dzięki temu
mógł on twórczo spożytkować wyniesione z dzieciństwa przekonanie, że ewolucja jest
naturalną historią świata i wypracować własną odmianę darwinizmu ukazującego
wszechogarniającą ewolucję jako niekończący się ciąg zdarzeń fulguracyjnych towarzyszący
procesowi energetyczno-poznawczemu.
Drugi rozdział pracy nosi tytuł Biologia ludzkiego poznania i stanowi prezentację
wskazanej w tytule Lorenzowskiej teorii poznania. Zgodnie z przyjętym przez K. Lorenza
energetyczno-poznawczym modelem ewolucji w rozdziale tym wskazuje się najpierw na
behawioralny korelat poznania, następnie na filogenezę zdolności poznawczych i wreszcie na
biologiczne a priori. Punkt dotyczący behawioralnego korelatu poznania odwołuje się do
wypracowanej przez K. Lorenza filogenetycznej drogi powstania ludzkich uzdolnień
poznawczych, które rozstrzygają o właściwym człowiekowi repertuarze behawioralnym
i zarazem stanowią pewien obraz osiągniętego ewolucyjnie „poznania”. Oznacza to,
że aktywność poznawcza człowieka stanowi właściwy mu repertuar behawioralny
odzwierciedlający zarówno „poznanie” filogenetyczne, jak i poznanie ontogenetyczne. Punkt
dotyczący filogenezy zdolności poznawczych uszczegóławia odnośne dane poprzez
wskazanie na rozpoznany przez Lorenza zestaw koniecznych warunków wstępnych
„uczłowieczenia”. Chodzi tu mianowicie o obecne w świecie przedludzkim zdolności
poznawcze, zintegrowane w zdolności poznawcze właściwe wyłącznie człowiekowi. W ten
sposób zostaje ukazana naturalna geneza myślenia pojęciowego, mowy syntaktycznej, umysłu
i kultury. Szereg tak przeprowadzonych analiz i syntez prowadzi do trzeciego punktu
rozdziału drugiego, w którym zostały wskazane biologiczne uwarunkowania ludzkiego
poznania. To zaś stanowi bezpośrednie nawiązanie do postulowanego przez Immanuela Kanta
poznawczego a priori, którego rozumienie, wobec ewolucyjnej perspektywy badawczej,
zostaje
zmodyfikowane.
Stąd
też
Lorenzowska
teoria
poznania
za
aprioryczne
uwarunkowania poznawcze pojedynczego człowieka uznaje właściwą gatunkowi budowę,
dyspozycje i sposoby funkcjonowania aparatów poznawczych, które obejmują również
Kantowskie formy naoczności i kategorie myślenia.
Trzeci
rozdział
pracy
nosi
tytuł
Przymierze
biologii
z
filozofią
i poświęcony jest wprost filozoficznym odniesieniom Lorenzowskiej teorii poznania. Na takie
2
odniesienia wskazywał już sam Lorenz. Są one możliwe ze względu na uznanie ludzkiego
poznania za przedmiot badania zarówno filozoficznego, jak i przyrodoznawczego. Stwarza to
możliwość podjęcia próby porównania stanowiska K. Lorenza ze stanowiskiem I. Kanta czy
K. Poppera w sprawie realizmu hipotetycznego i w sprawie filogenetycznej relatywizacji
ludzkiego a priori.
Pierwszym elementem postulowanej przez K. Lorenza ewolucyjnej teorii poznania jest
filozoficzne
założenie
realizmu
hipotetycznego.
Przyjęcie
istnienia
rzeczywistości
pozapodmiotowej i możliwości jej poznania oraz wykazanie ewolucyjnego rodowodu
człowieka prowadzą do postulatu możliwości i konieczności przyrodoznawczego badania
podmiotu poznającego, jako koniecznego elementu tworzonej przez niego relacji poznawczej.
To zaś jest konsekwencją przyrodoznawczego założenia, że w świecie istot żywych zachodzi
wzajemne oddziaływanie między każdym systemem żywym a jego środowiskiem. Założenie
to odczytane na gruncie teoriopoznawczym wskazuje zarówno na możliwość poznawania
rzeczywistości pozapodmiotowej, jak i na subiektywny charakter podmiotowego poznania.
W ten sposób przyrodnicze badania nad różnymi aparatami poznawczymi oraz nad różnymi
ich funkcjami służą uzasadnianiu tezy realizmu hipotetycznego oraz wiedzy zdobywanej
w trakcie właściwego człowiekowi poznania rozumowego. Z tego też powodu niniejszy
rozdział uwzględnia także problem rozumienia prawdy w kontekście Lorenzowskiej teorii
poznania.
Drugim elementem postulowanej przez Lorenza teorii poznania jest uznanie
apriorycznego charakteru zdolności poznawczych istot żywych. Postulat ten umożliwia
podjęcie próby ukazania podstawowych problemów filozoficznych w świetle dokonanej przez
Lorenza filogenetycznej relatywizacji poznawczego a priori człowieka. W niniejszym
rozdziale wskazuje się, że Lorenzowska teoria poznania wyraża określone stanowisko wobec
filozoficznych sporów o możliwości poznawcze, źródła poznania i wobec problemu
psychofizycznego.
W pierwszym przypadku filogenetyczna interpretacja zdolności poznawczych
człowieka, która ujmuje poznanie jako proces powstawania odwzorowania rzeczywistości
w podmiocie poznającym i przez ten podmiot, doprowadza do uzgodnienia ze sobą
realistycznego założenia o poznawalności rzeczywistości pozapodmiotowej z idealistycznym
założeniem o istnieniu apriorycznych władz poznawczych, poprzez które chwytany jest obraz
tej rzeczywistości. W drugim przypadku zostaje ukazana możliwość uzgodnienia ze sobą
racjonalizmu i empiryzmu. Ewolucyjna perspektywa badawcza pozwala bowiem nie tylko na
przyjęcie istnienia apriorycznych struktur poznawczych, ale również ukazuje ich
3
filogenetyczne pochodzenie w skali gatunku. To zaś odwraca Kartezjańskie stwierdzenie
cogito, ergo sum na sum, ergo cogito, jako że realne istnienie podmiotu warunkuje jego
myślenie. Perspektywa ta umożliwia ponadto uznanie - składających się na ludzki aparat
poznawczy - rozumu i doświadczenia osobniczego za równoprawne (lecz nie absolutne)
źródła poznania. W trzecim przypadku zaś zostaje zasygnalizowana możliwość takiego ujęcia
problemu psychofizycznego, która, postulując identyzm ewolucyjny ciała i duszy, odrzuca
prostą redukcję procesów psychicznych do procesów materialnych.
Czwarty rozdział pracy nosi tytuł Dylematy metodologiczne i stanowi właściwą próbę
określenia statusu metodologicznego Lorenzowskiej teorii poznania. Już sam tytuł tego
rozdziału zapowiada niepewność odnośnie do jednoznacznych rozstrzygnięć w zakresie
realizacji celu pracy. Tok wcześniejszych rozważań ukazał wyniki przyrodniczej analizy
ludzkiego poznania, które dostarczają danych w sprawie ewolucyjnego pochodzenia rozumu,
apriorycznych uwarunkowań poznania oraz wprowadzają przyrodniczą interpretację pojęć
poznania i wiedzy. Takie zabiegi stanowią próbę przyrodniczej interpretacji kategorii
filozoficznych, czyli udzielenia biologicznych odpowiedzi na pytania filozoficzne. Wobec
tego zostało postawione uzasadnione pytanie czy Lorenzowska teoria poznania pozostaje
jedynie teorią przyrodniczą, czy też zyskuje ona status teorii filozoficznej?
W celu udzielenia odpowiedzi na tak postawiony problem badawczy w niniejszej
rozprawie zostały wyodrębnione dwa zagadnienia. Po pierwsze zagadnienie adekwatności
pojęć poznania i wiedzy, stosowanych w Lorenzowskiej teorii poznania aspirującej do
udzielania odpowiedzi na pytania filozoficzne. Po drugie zagadnienie naturalizacji poznania
włączające teorię Lorenza w długą tradycję przedsięwzięć myślicieli wieków poprzednich.
W przypadku pierwszego zagadnienia nie chodzi jedynie o rozumienie pojęć poznania
i wiedzy, które w ujęciu Lorenza odbiega od definicji filozoficznych, czy o wiązanie tego
rozumienia z pojęciem informacji. Chodzi tu bowiem także o takie rozumienie tych pojęć,
które uwzględnia wyniki przyrodniczych badań nad genezą ludzkich zdolności poznawczych
i stawia pod znakiem zapytania ograniczenie zakresu znaczeniowego pojęć poznania i wiedzy
tylko do możliwości człowieka.
W przypadku drugiego zagadnienia chodzi o to, czy wypracowana na gruncie biologii
teoria Lorenza posiada jakiekolwiek konsekwencje w obszarze refleksji filozoficznej. Została
więc podjęta próba przeprowadzenia rozważań nad implikacją eksplanacyjnej roli badań
Lorenza nad ludzkim poznaniem na funkcję uzasadniania wiedzy właściwej filozoficznej
teorii poznania. Przeprowadzona w tym aspekcie analiza stanowisk biologów, filozofów
i filozofujących biologów umożliwiła zebranie różnych głosów we wskazanej tutaj kwestii.
4
Przeprowadzone w tym zakresie analizy potwierdziły słuszność zawartej w tytule tego
rozdziału intuicji odnośnie do trudności jednoznacznego rozstrzygnięcia problemu
wskazanego w tytule pracy. Wobec głosów wskazujących na niemożliwość dokonania
jednoznacznych ustaleń w tym względzie, za najstosowniejsze podsumowanie rozdziału
czwartego i całej pracy można uznać opinię R. Löwa, według której status metodologiczny
Lorenzowskiej teorii poznania zależy od identyfikacji celu, jaki przyświecał jej twórcy. O ile
więc K. Lorenz uważał, że jego teoria poznania ma być teorią poznania, o tyle należy uznać ją
za teorię filozoficzną z filozoficznie określonym pojęciem poznania i rozumu. O ile zaś
K. Lorenz uważał, że jego teoria poznania ma być teorią przyrodniczą, o tyle jest ona teorią
uwarunkowań poznania w najogólniejszym sensie.
W świetle wyników badań udokumentowanych w niniejszej pracy wskazany w jej
tytule problem statusu metodologicznego Lorenzowskiej teorii poznania jest w dużej mierze
problemem nadal otwartym. Powinien więc on wyznaczać program dalszych studiów
i opracowań w zakresie wskazanym przez tytuł przedkładanej pracy.
5
Warsaw 28.01.2016
Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw
Agnieszka Sasim
PhD thesis summary
The problem of the methodological status of the evolutionary
epistemology of Konrad Lorenz
Dissertation supervisor: ks. prof. UKSW dr hab. Zbigniew Łepko
The subject of this PhD thesis is the answer to the question about the methodological
status of the evolutionary epistemology of Konrad Lorenz. It aims firstly at posing the
question of the methodological qualification of the evolutionary epistemology of Lorenz and
secondly at assessing if it is a question of biology or philosophy. The proper methods to
achieve these aims are critical analyzing and synthetizing Lorenz’s theory followed by
comparing it with the comments of Karl Popper, Rupert Riedl, Reinhard Löw.
The results of the research are gathered in four chapters depicting the problem of
Darwinian sources in the evolutionary epistemology of Konrad Lorenz, the problem of
biological foundation of human cognitive abilities, the problem of alliance between biology
and philosophy of the evolutionary epistemology of Lorenz and the problem of
methodological qualification of this evolutionary epistemology.
The first chapter of this PhD thesis is titled Darwinian sources of the theory. It covers
firstly the Darwinian theory of evolution, secondly the cultural changes inspired by Darwinian
theory and thirdly Konrad Lorenz’s evolutionism. This chapter shows the heuristic role of
Darwin’s evolutionary intuitions in the biological theory of evolution, in the transformation
process in biology and in the transformation of world comprehension shaped both by science
and philosophy. Konrad Lorenz’s evolutionary epistemology may be included in the
mainstream of post-Darwinian transformations in science and philosophy. Lorenz, who
believed that evolution is the natural history of the world, has worked out his own kind of
Darwinism. He considered evolution as an overwhelming, endless and fulgurational energy
and information flow process.
6
The second chapter of this PhD thesis is titled Biology of human cognition. It presents
Konrad Lorenz’s evolutionary epistemology understood as the search for a natural history of
human cognition. According to his model of evolution there are presented first correlation
between cognition and behaviour, then phylogenesis of human cognitive skills and finally
biological a priori.
The issue of the correlation between cognition and behaviour refers to Lorenz’s
reconstruction of human cognitive skills’ phylogenesis and shows that these skills determine
human behaviour and reflect species’ evolutionary cognition as well. It means that it is a part
of specific human way of behaviour and it reflects both phylogenetic and ontogenetic
cognition.
The issue of the phylogenesis of human cognitive skills is raised as a detailed
presentation of recognized by Lorenz necessary prerequisites for “huminization”. These are
pre-humans cognitive abilities which led to the development of cognitive abilities typical of
human beings only. The description of the emergence of human cognitive abilities is at the
same time the presentation of the natural genesis of conceptual thinking, syntactic speech,
mind and culture. It leads to the issue of biological determinants of human cognition. This
issue directly refers to Kantian cognitive a priori but modified by evolutionary epistemology.
Lorenz in his evolutionary epistemology shows apriorical determinants of human cognition.
These are construction and functions of species’ apparatus for organising the world picture
(perceiving apparatus), which include Kantian forms of intuition and categories of thought as
well.
The third chapter of this PhD thesis is titled The alliance between biology and
philosophy. It presents the philosophical references of evolutionary epistemology of Konrad
Lorenz understood as the search for a natural history of human cognition. Some of them were
shown by Lorenz himself. Human cognition is therefore the subject of both philosophical and
biological interest. It creates a possibility of comparison between Immanuel Kant’s position
and Konrad Lorenz’s or Karl Popper’s positions on hypothetical realism or on phylogenetic
approach to human cognitive a priori.
The hypothetical realism is a foundation of Lorenz’s evolutionary epistemology.
Accepting epistemological belief that reality exists independently and can be known and
proving the phylogenetic origin of a man leads to the postulate of possible and necessary
examining the knowing subject by natural sciences. The knowing subject is a necessary
element of the cognitive relation between the knowing subject and the known object. In the
field of natural sciences the relation is understood as an interaction between the living system
7
and its environment. Studies on the matter in the field of natural sciences show that the
independent existing reality can be known but the cognition is subjective. That is why nature
studies on different perceiving apparatuses and on their different functions confirm both the
beliefs of hypothetical realism and human rational cognition. That is why in this chapter is
raised the issue of the truth as well.
Another fundamental element of Lorenz’s evolutionary epistemology is confirmation
of the existence of cognitive a priori of any living creature. Evolutionary epistemology
recognises the cognitive a priori as phylogenetic a posteriori. This postulate enables us to
present evolutionary epistemology’s position on fundamental philosophical problems such as
the sources of knowledge, the limits of knowledge, the mind-body problem.
In the first case a phylogenetical approach to human cognitive abilities shows that
cognition means projecting the reality picture in the knowing subject and through the knowing
subject. It leads to some agreement between the realistic belief in possibility of knowing the
independent reality and the idealistic belief in cognitive a priori, which modify the picture of
known reality.
In the second case phylogenetical approach to human cognitive abilities shows that
there is a possible agreement between rationalism and empiricism. The individual apriorical
cognitive abilities are the result of phylogenetic experience. It inverts Cartesian statement
cogito ergo sum in sum ergo cogito. It is because the real existence of the knowing subject is
the precondition for his thinking abilities. What is more it is possible to accept both sources of
knowledge – reason and experience – as equal but not absolute.
In the third case phylogenetical approach to human cognitive abilities shows that the
mind-body problem may be solved on the ground of psycho-neural monism, however it is
impossible to reduce mental processes to material processes.
The fourth chapter of this PhD thesis is titled Methodological dilemmas. It constitutes
the very attempt (właściwa próba) to define the methodological status of Lorenz’s
evolutionary epistemology. The very title of the chapter announces uncertainty as to
unequivocal qualification of this evolutionary epistemology. The previous considerations
have shown the results of scientific studies on human cognition. They have confirmed the
evolutionary genesis of human reason and apriorical conditions of cognition. They have
brought scientific interpretation of terms of cognition and knowledge as well. Such studies are
in fact the biological answers to philosophical questions. That is why there was put a justified
question – is Lorenz’s evolutionary epistemology only biology or does it gain the status of
philosophy?
8
Answer to this question was two-pronged. Firstly there was raised the issue of
adequate use of the terms “cognition” and “knowledge” in Lorenz’s evolutionary
epistemology. Secondly there was raised the issue of naturalisation of cognition.
Referring to the first issue there is not only the problem of Lorenz’s interpretation of
the terms of cognition and knowledge, which relates to the term of information and exceeds
philosophical borders. There is the problem of constraining the definitions of cognition and
knowledge only to philosophical field omitting scientific studies on the phylogenesis of
human cognitive abilities, which shows that human is not only a living creature that cognises.
Referring to the second issue there is a question if scientific search for a natural history
of human cognition brings any implications for the philosophical field. There has been done a
research on the implications of explanatory function of evolutionary epistemology for the
philosophical function of justifying knowledge. In this chapter there were mentioned the
opinions of biologists, philosophers and philosophising biologists.
The research confirmed the intuition contained in the title of this chapter. We cannot
unequivocally answer the question raised as the aim of this dissertation. Among opinions
maintaining the impossibility of unequivocal answers it seems that the opinion of R. Löw may
be considered as the most suitable summary of this chapter and of the whole dissertation.
According to R. Löw the methodological status of Lorenz’s evolutionary epistemology
depends on the aim Konrad Lorenz had. If K. Lorenz had claimed that his evolutionary
epistemology belongs to epistemology, we should consider it as a part of philosophy which
presents philosophical terms of cognition and knowledge. However, if K. Lorenz had
regarded his evolutionary epistemology as science, we should consider it as the theory of
conditions of cognition.
In the light of done research presented in this dissertation we may state that the
problem of methodological status of Lorenz’s evolutionary epistemology is still open. It must
therefore determine the program of further study and monographies in the field indicated by
the title of the submitted work.
9