Wyniki badań petrograficznych materiałów

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE.
WROCŁAW – WIDAWA 17
UNIWERSYTET WROCŁAWSKI
Instytut Archeologii
OBOZOWISKA, OSADY, WSIE.
WROCŁAW – WIDAWA 17
REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ
WROCŁAW 2014
Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz
prof. dr hab. Stanisław Pazda
prof. dr hab. Jerzy Piekalski
Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich
Korekta: Karol Bykowski
Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba�ek
Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski
Projekt okładki: Nicole Lenkow
ISBN 978-83-61416-92-0
Uniwersytet Wrocławski
Instytut Archeologii
Wydanie książki dofinansowano ze środków
Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
© Copyright by Uniwersytet Wrocławski
Wrocław 2014
4
SPIS TREŚCI
1. Mirosław Masojć
Wprowadzenie ......................................................................................................................................... 7
2. Janusz Badura
Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska .........................................................................13
3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć
Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich
zniszczonych przez procesy podepozycyjne. .........................................................................................19
4. Mirosław Masojć
Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku ....................................................................................71
5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała
Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia....................................................................79
6. Irena Lasak
Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej .........................................................................................89
7. Macin Bohr
Zabytki ruchome kultury przeworskiej ...............................................................................................159
8. Justyna Baron
Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów
rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych .........................................................235
9. Aleksandra Pankiewicz
Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego..........321
10. Paweł Zawadzki
Relikty związane z II wojną światową .................................................................................................349
11. Agata Hałuszko
Analiza antropologiczna materiału kostnego .......................................................................................359
12. Renata Abłamowicz
Badania archeozoologiczne szczątków kostnych ................................................................................367
13. Agata Sady
Badania archeobotaniczne ....................................................................................................................395
14. Agata Sady
Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie ...........................................................419
5
15. Beata Miazga
Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych
oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza .................................................................................425
16. Michał Borowski
Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych ....................................................................439
17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć
Chronologia absolutna stanowiska .......................................................................................................451
Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku ............................................................................................457
Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską)
MICHAŁ BOROWSKI
WYNIKI BADAŃ PETROGRAFICZNYCH
MATERIAŁÓW KAMIENNYCH
WSTĘP
Badaniami petrograficznymi objęto materiały
kamienne pochodzące z wielokulturowego stanowiska Wrocław-Widawa 17, eksplorowanego
w ramach wyprzedzających prac archeologicznych na Autostradowej Obwodnicy Wrocławia
w latach 2007–2008 przez Instytut Archeologii
Uniwersytetu Wrocławskiego.
W wypadku większości obiektów analizę
ograniczono do ogólnego określenia rodzaju
skały na podstawie cech widocznych makroskopowo (tab. 1).
Z ośmiu artefaktów (ryc. 1–2) wykonano
ponadto preparaty do badań mikroskopowych
w świetle przechodzącym, co umożliwiło opracowanie szczegółowego opisu petrograficznego
surowców, a także weryfikację i uściślenie wcześniejszych oznaczeń.
W kilku opisywanych skałach metamorficznych wystąpiły trudne do identyfikacji w świetle przechodzącym minerały, tworzące blasty
o bardzo niewielkich rozmiarach. Z tego względu posiłkowano się dodatkowo badaniami XRD
prowadzonymi przy użyciu aparatu Siemens
5005D (Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski) i analizami EDS wykonywanymi za pomocą mikrosondy elektronowej
CAMECA SX100 (Międzyinstytutowe Laboratorium Mikroanalizy Minerałów i Substancji
Syntetycznych, Uniwersytet Warszawski).
PETROGRAFIA
W1 (nr inw. W/389/07), W3 (nr inw. W/381/07)
Opis makroskopowy: Niewielkie fragmenty
płytek szlifierskich lub osełek.
Skały charakteryzują się strukturą drobnoblastyczną i wyraźną teksturą łupkową. Na
świeżym przełamie wykazują zabarwienie: W1
– ciemnoszare z odcieniem zielonkawym, W3
– zielone.
Opis mikroskopowy: Skała wykazuje strukturę drobnoblastyczną, porfiroblastyczną, granonematoblastyczną, miejscami lepidoblastyczną,
i teksturę kierunkową wyrażoną równoległym
ułożeniem minerałów o pokroju słupkowym
i blaszkowym oraz występowaniem jasnych
warstewek wzbogaconych w plagioklaz. Wspomniane kierunkowe ułożenie składników jest
szczególnie wyraźne w próbce W3. Skała zbudowana jest z: plagioklazu, amfibolu, epidotu,
chlorytu i tytanitu (ryc. 3). Podrzędnie występuje akcesoryczny apatyt. W próbce W3 stwierdzono ponadto obecność serycytu.
Plagioklaz (o składzie zbliżonym do albitu) tworzy kseno- i hipidiomorficzne blasty
o pokroju izometrycznym lub krótkosłupowym
i rozmiarach zazwyczaj nieprzekraczających
0,03 mm.
Amfibol występuje jako bezbarwne, hipautomorficzne blasty o pokroju słupkowym (często
o klinowatym kształcie) i rozmiarach rzad-
439
MICHAŁ BOROWSKI
Ryc. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Badane artefakty i obrazy mikroskopowe w świetle
przechodzącym (XN – nikole skrzyżowane): W1, W2, W3 – fragmenty płytek szlifierskich
lub osełek – łupki zieleńcowe; W4 – fragment toporka – serpentynit. Fot. M. Borowski
Fig. 1. Site Wrocław-Widawa 17. Examined artefacts and microscopic images in transmi�ed
light (XN – crossed nicols): W1, W2, W3 – fragments of polishing slabs or whetstones – greenschist;
W4 – fragment of an axe – serpentinite. Photo M. Borowski
440
WYNIKI BADAŃ PETROGRAFICZNYCH MATERIAŁÓW KAMIENNYCH
Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Badane artefakty i obrazy mikroskopowe w świetle przechodzącym
(XN – nikole skrzyżowane): W5 – fragment narzędzia kamiennego – łupek amfibolitowy; W6 – fragment toporka
– metadiabaz; W7 – fragment toporka – granodioryt; W8 – fragment toporka – serpentynit. Fot. M. Borowski
Fig. 2. Site Wrocław-Widawa 17. Examined artefacts and microscopic images in transmi�ed light
(XN – crossed nicols): W5 – fragment of an stone tool – amphibolitic schist; W6 – fragment of an axe –
metadiabase; W7 – fragment of an axe – granodiorite; W8 – fragment of an axe – serpentinite. Photo M. Borowski
441
MICHAŁ BOROWSKI
Tab. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyniki badań makroskopowych materiałów kamiennych.
Wytłuszczonym drukiem wyróżniono numery inwentarzowe artefaktów, dla których wykonano dodatkowo
badania mikroskopowe w świetle przechodzącym
Table 1. Site Wrocław-Widawa 17. Results of macroscopic examination of flint materials. Bold type denotes
inventory numbers of artefacts which were additionally examined in penetrating light
Nr inw.
M/342/07
M/396/07
M/539/07
M/542/07
M/602/07
M/839/07
M/894/07
M/1283/07
M/1478/07
M/1619/07
M/1620/07
M/2156/07
Rodzaj surowca
granit średniokrystaliczny
skała krzemionkowa
bazalt
granit drobnokrystaliczny
granitognejs drobnokrystaliczny
piaskowiec drobnoziarnisty
bazalt
zlepieniec kwarcowy (ortokwarcyt)
piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt)
leukogranit drobnokrystaliczny
piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt)
kwarcyt
piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt)
ryolit (porfir skandynawski)
Cechy rozpoznane makroskopowo
struktura afanitowa, tekstura masywna, bezładna
niezbyt wyraźna tekstura kierunkowa
struktura afanitowa, tekstura masywna, bezładna, silnie
zwietrzały
struktura drobnoblastyczna, tekstura kierunkowa
widoczne warstwowanie
struktura porfirowa (liczne fenokryształy skalenia
o rozmiarach do ok. 1 cm), tekstura bezładna
M/2344/07
piaskowiec kwarcowy, zlepieńcowaty (ortokwarcyt)
gnejs
M/2464/07
bazalt
M/2963/08
M/3047/08
M/3171/08
piaskowiec drobnoziarnisty
wapień
skała drobnoziarnista, porowata, burzy z HCl
piaskowiec kwarcowy, drobnoziarnisty
mułowiec lub bardzo drobnoziarnisty piaskowiec
piaskowiec kwarcowy (orto- widoczne warstwowanie
kwarcyt)
łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa
granit średniokrystaliczny
skała krzemionkowa
amfibolit drobnoblastyczny struktura granonematoblastyczna, tekstura kierunkowa
granit biotytowy, drobnoskała silnie zwietrzała
krystaliczny
serpentynit
struktura drobnoblastyczna, tekstura bezładna
M/3177/08
M/3217/08
W/4/07
W/6/07
W/11/07
W/13/07
W/18/07
W/20/07
W/22/07
W/30/07
442
Pochodzenie
surowca
struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa – smużysta
struktura porfirowa (fenokryształy skalenia o rozmiarach
do ok. 2 mm), tekstura masywna, bezładna
łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa
łupek zieleńcowy
struktura drobnoblastyczna, granonematoblastyczna,
tekstura kierunkowa
łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa
okolice
Strzelina
Masyw
Ślęży?
okolice
Strzelina
Sudety
Wschodnie?
okolice
Strzelina
WYNIKI BADAŃ PETROGRAFICZNYCH MATERIAŁÓW KAMIENNYCH
Nr inw.
W/35/07
W/37/07
W/39/07
W/41/07
W/46/07
W/48/07
W/90/07
W/134/07
W/137/07
W/170/07
W/205/07
W/220/07
W/226/07
W/257/07
W/298/07
W/362/07
W/363/07
W/364/07
W/365/07
W/366/07
W/367/07
W/368/07
W/369/07
W/370/07
W/371/07
W/372/07
W/373/07
W/374/07
W/375/07
W/376/07
Rodzaj surowca
Cechy rozpoznane makroskopowo
łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa
kwarcyt
struktura drobnoblastyczna, tekstura bezładna
łupek zieleńcowy
struktura drobno-/średnioblastyczna, granonematoblastyczna, tekstura kierunkowa
łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa
piaskowiec kwarcowy,
drobnoziarnisty
łupek ilasty
skała bardzo drobnoziarnista, widoczna oddzielność
kierunkowa
leukogranit drobnokrystaliczny
granit drobnokrystaliczny
łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa
piaskowiec kwarcowy (ortokwarcyt)
amfibolit średnioblastyczny struktura granonematoblastyczna, niezbyt wyraźna
tekstura kierunkowa
paragnejs biotytowy
struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa
diabaz
struktura afanitowa, tekstura bezładna
piaskowiec kwarcowy, drobnoziarnisty
piaskowiec drobnoziarnisty
piaskowiec kwarcowy,
drobnoziarnisty
piaskowiec kwarcowy
widoczna równoległa oddzielność
(ortokwarcyt)
amfibolit drobnoblastyczny struktura granonematoblastyczna, tekstura kierunkowa
amfibolit drobnoblastyczny struktura granonematoblastyczna, tekstura kierunkowa
(lub gnejs amfibolowy?)
łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa
piaskowiec kwarcowy,
widoczna równoległa oddzielność
drobnoziarnisty
łupek zieleńcowy
struktura drobnoblastyczna, granonematoblastyczna,
tekstura kierunkowa
piaskowiec kwarcowy
(ortokwarcyt)
skała krzemionkowa
piaskowiec kwarcowy,
średnioziarnisty
łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa
łupek zieleńcowy
struktura drobno-/średnioblastyczna, granonematoblastyczna, tekstura kierunkowa
amfibolit drobnoblastyczny struktura granonematoblastyczna, tekstura kierunkowa
(lub gnejs amfibolowy?)
łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa
łupek zieleńcowy
struktura drobnoblastyczna, granonematoblastyczna,
tekstura kierunkowa
fyllit
struktura bardzo drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna, tekstura kierunkowa
Pochodzenie
surowca
okolice Strzelina
Sudety
Wschodnie?
okolice
Strzelina
Sudety
Wschodnie?
okolice
Strzelina
okolice
Strzelina
Sudety
Wschodnie?
okolice
Strzelina
Sudety
Wschodnie?
okolice
Strzelina
Sudety
Wschodnie?
Sudety
Wschodnie?
443
MICHAŁ BOROWSKI
Nr inw.
Rodzaj surowca
W/377/07
amfibolit średnioblastyczny
W/378/07
łupek zieleńcowy
W/379/07
serpentynit
W/380/07
piaskowiec kwarcowy
(ortokwarcyt)
łupek zieleńcowy
W/381/07
W/382/07
W/384/07
W/385/07
kwarcyt
piaskowiec kwarcowy
(ortokwarcyt)
bazalt
W/386/07
łupek ilasty
W/387/07
W/388/07
piaskowiec kwarcowy,
drobnoziarnisty
amfibolit drobnoblastyczny
W/389/07
łupek zieleńcowy
W/393/07
granodioryt
średniokrystaliczny
piaskowiec drobnoziarnisty
amfibolit średnioblastyczny
piaskowiec drobnoziarnisty
piaskowiec kwarcowy,
średnioziarnisty
piaskowiec kwarcowy
(ortokwarcyt)
granit biotytowy, drobnokrystaliczny
łupek kwarcowo-serycytowy
W/394/07
W/395/07
W/396/07
W/399/07
W/400/07
W/401/07
W/402/07
W/403/08
W/3100/08
bez nr. inw.
bez nr. inw.
bez nr. inw.
bez nr. inw.
bez nr. inw.
bez nr. inw.
bez nr. inw.
444
Cechy rozpoznane makroskopowo
struktura granonematoblastyczna, niezbyt wyraźna
tekstura kierunkowa
struktura drobnoblastyczna, granonematoblastyczna,
tekstura kierunkowa
struktura drobnoblastyczna, tekstura bezładna
struktura drobnoblastyczna, granonematoblastyczna,
tekstura kierunkowa
struktura drobnoblastyczna, tekstura bezładna
struktura afanitowa, tekstura masywna, bezładna, silnie
zwietrzały
skała bardzo drobnoziarnista, widoczna oddzielność
kierunkowa
struktura granonematoblastyczna, tekstura kierunkowa
struktura drobnoblastyczna, granonematoblastyczna,
tekstura kierunkowa
tekstura kierunkowa
Pochodzenie
surowca
Sudety
Wschodnie?
Masyw
Ślęży?
Sudety
Wschodnie?
Sudety
Wschodnie?
okolice
Tanvaldu
Sudety
Wschodnie?
okolice
Niemczy?
struktura granonematoblastyczna, tekstura kierunkowa
widoczne równoległe warstwowanie
silnie zwietrzały
struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa
łupek kwarcowo-serycytowy struktura drobnoblastyczna, granolepidoblastyczna,
tekstura kierunkowa
piaskowiec kwarcowy
(ortokwarcyt)
leukogranit
drobnokrystaliczny
granitognejs
niezbyt wyraźna tekstura kierunkowa
drobnokrystaliczny
granitognejs
niezbyt wyraźna tekstura kierunkowa
drobnokrystaliczny
granitognejs
niezbyt wyraźna tekstura kierunkowa
drobnokrystaliczny
granitognejs
niezbyt wyraźna tekstura kierunkowa
drobnokrystaliczny
granit średniokrystaliczny
piaskowiec kwarcowy
(ortokwarcyt)
okolice
Strzelina
okolice
Strzelina
WYNIKI BADAŃ PETROGRAFICZNYCH MATERIAŁÓW KAMIENNYCH
ko przekraczających 0,1 mm (zwykle poniżej
0,04 mm).
Epidot tworzy prawie bezbarwne, hipautomorficzne, krótkosłupowe porfiroblasty o rozmiarach przekraczających niekiedy 0,1 mm.
Często spotykane są również zrosty zbudowane
z kilku porfiroblastów tego minerału. Duże ziarna często zawierają poikiloblastyczne przerosty
plagioklazu i tytanitu, a przy skrzyżowanych
nikolach ujawniają budowę zonalną. Ponadto
można miejscami obserwować pojedyncze,
mniejsze (poniżej 0,04 mm) blasty epidotu
tkwiące w chlorytowo-amfibolowym tle.
Chloryt występuje w formie agregatów zbudowanych z rdzawobrunatnych lub prawie
bezbarwnych blaszek o rozmiarach nieprzekraczających 0,03 mm (w próbce W1 poniżej
0,01 mm).
Tytanit tworzy bladobrunatne, kseno- lub
hipidiomorficzne blasty, najczęściej występujące
w formie nieregularnych skupień o rozmiarach
zwykle nieprzekraczających 0,02 mm, rzadziej
jako ziarna o charakterystycznych, klinowatych
zarysach. W próbce W3 minerał ten tworzy
smugi o wydłużeniu zgodnym z przebiegiem
foliacji.
Wyniki badań XRD (tab. 2), wskazujące na
obecność w próbce W3 niewielkich ilości muskowitu, zostały potwierdzone dzięki analizom
EDS. Minerał ten reprezentowany jest przez
występujące w agregatach chlorytowych niezbyt liczne blaszki serycytu o rozmiarach nieprzekraczających 0,03 mm.
Akcesoryczny apatyt tworzy pojedyncze,
hipidiomorficzne ziarna o pokroju słupowym
i rozmiarach nieprzekraczających 0,03 mm.
Analiza XRD może wskazywać ponadto
na obecność w próbce W3 nieznacznych ilości
węglanów (tab. 2).
Opisywane skały są łupkami zieleńcowymi.
W2 (nr inw. W/372/07)
Opis makroskopowy: Fragment płytki szlifierskiej lub osełki. Skała o strukturze równo-,
drobno/średnioblastycznej, teksturze kierunkowej i niezbyt wyraźnej oddzielności łupkowej.
Na świeżym przełamie wykazuje zabarwienie
jasnozielone.
Ryc. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obrazy BSE łupków zieleńcowych, z których wykonano badane płytki
szlifierskie: Am – amfibol, Ap – apatyt, Chl – chloryt, Ep – epidot, Pg – plagioklaz, Ttn – tytanit. Fot. M. Borowski
Fig. 3. Site Wrocław-Widawa 17. BSE images of greenschist which were used to make the examined polishing slabs:
Am – amphibole, Ap – apatite, Chl – chlorite, Ep – epidote, Pg – plagioclase, Ttn – titanite. Photo M. Borowski
445
MICHAŁ BOROWSKI
Tab. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyniki analiz XRD próbek proszkowych z wybranych artefaktów:
Am – amfibol; Pg – plagioklaz; Chl – chloryt; Ep – epidot; Ms/Bt – łyszczyki (muskowit/biotyt);
Dol – dolomit; Q� – kwarc (+ – obecny, – nie stwierdzono)
Table 2. Site Wrocław-Widawa 17. Results of XRD analyses of powder samples from selected artefacts:
Am – amphibole; Pg – plagioclase; Chl – chlorite; Ep – epidote; Ms/Bt – mica (muscovite/biotite);
Dol – dolomite; Q� – quar�
Nr próbki
W2
W3
W5
Rodzaj skały
łupek
zieleńcowy
łupek
zieleńcowy
amfibolit
Am
+
Pg
+
Chl
+
Ep
+
Ms/Bt
–
Dol
–
Q�
–
+
+
+
+
+
+?
–
+
+
+?
–
+
Opis mikroskopowy: Skała wykazuje strukturę równo-, drobno/średnioblastyczną, granonematoblastyczną, miejscami lepidoblastyczną,
i teksturę kierunkową wyrażoną równoległym
ułożeniem minerałów o pokroju słupkowym
i blaszkowym. Skała zbudowana jest z: plagioklazu, amfibolu, epidotu, chlorytu i tytanitu
(ryc. 3). Podrzędnie występuje akcesoryczny
apatyt. W porównaniu z próbkami W1 i W3
skała charakteryzuje się większą zawartością
skalenia.
Plagioklaz (o składzie zbliżonym do albitu)
występuje jako kseno- i hipidiomorficzne blasty
o pokroju izometrycznym lub krótkosłupowym i rozmiarach przekraczających niekiedy
0,05 mm.
Amfibol tworzy bezbarwne, hipautomorficzne blasty o pokroju słupkowym (często o kształcie klinowatym) i rozmiarach zwykle poniżej
0,15 mm (choć sporadycznie mogą przekraczać
0,5 mm). Niekiedy można obserwować charakterystyczną dla tego minerału łupliwość.
Epidot tworzy prawie bezbarwne, hipautomorficzne, krótkosłupowe blasty o rozmiarach
przekraczających niekiedy 0,1 mm. Przy skrzyżowanych nikolach często ujawnia budowę
zonalną.
Chloryt występuje w formie agregatów zbudowanych z rdzawobrunatnych lub prawie bezbarwnych blaszek o rozmiarach dochodzących
do ok. 0,03 mm.
Tytanit tworzy większe, nieregularne skupienia bladobrunatnych, kseno- lub hipidiomorficznych blastów, często obrastające ziarna
innych minerałów.
Apatyt tworzy pojedyncze, hipidiomorficzne
ziarna o pokroju słupowym i rozmiarach nieprzekraczających 0,03 mm.
Skałę można określić mianem łupka zieleńcowego.
446
W4 (nr inw. W/18/07)
Opis makroskopowy: Fragment toporka.
Skała wykazuje strukturę drobnoblastyczną
i teksturę bezładną. Na powierzchni zwietrzałej jej zabarwienie jest jasnozielone, z licznymi
ciemnoszarymi i brunatnymi plamkami. Na
świeżym przełamie wykazuje zabarwienie ciemnozielone.
Opis mikroskopowy: Skała wykazuje strukturę równo-, drobnoblastyczną, lepidoblastyczną,
częściowo pseudomorficzną, i teksturę bezładną. Zbudowana jest głównie z minerałów grupy
serpentynu (antygorytu, w mniejszej ilości lizardytu) oraz węglanów i minerałów nieprzezroczystych. Podrzędnie występuje chloryt.
Dominuje płomykowe, antygorytowe tło
o strukturze niepseudomorficznej, zbudowane
z blaszek o rozmiarach nieprzekraczających
0,1 mm (ryc. 4:a). Stosunkowo rzadko występują
w nim słabo zachowane, zbudowane z lizardytu bastytowe pseudomorfozy po pierwotnych
minerałach skały ultramaficznej (ryc. 4:b, po
lewej stronie).
Zdecydowanie częściej spotykane są pseudomorfozy, w których serpentyn został zastąpiony
przez węglany tworzące skupienia zbite lub
zbudowane z większych (niekiedy dochodzących do 0,7 mm) kseno- i hipidiomorficznych
ziaren o pokroju tabliczkowym (ryc. 4:b, część
centralna). Węglany występują również w formie rozproszonej, jako liczne, nieregularne nagromadzenia drobnych (poniżej 0,5 mm) ksenomorficznych ziaren tkwiące w antygorytowym
tle (ryc. 4:a, po prawej stronie).
Skupienia minerałów nieprzezroczystych
tworzą miejscami nieregularną siatkę odzwierciedlającą zarysy pierwotnych składników skały
ultramaficznej. Niekiedy minerały nieprzezroczyste występują w formie równoległych żyłek
WYNIKI BADAŃ PETROGRAFICZNYCH MATERIAŁÓW KAMIENNYCH
Ryc. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybrane cechy petrograficzne badanych artefaktów zaobserwowane
podczas badań mikroskopowych w świetle przechodzącym (XN – nikole skrzyżowane): a (próbka W4) – struktura
lepidoblastyczna serpentynitu, po prawej stronie widoczne skupienia węglanów; b (próbka W4) – częściowo pseudomorficzna struktura serpentynitu: po lewej stronie bastyt, w części centralnej skupienia węglanów i minerałów nieprzezroczystych naśladują powierzchnie łupliwości pierwotnego piroksenu; c (próbka W4) – rdzawobrunatne blaszki
chlorytu w antygorytowym tle serpentynitu; d (próbka W5) – tekstura kierunkowa łupku amfibolitowego;
e (próbka W6) – struktura poikilitowa w metadiabazie; f (próbka W6) – struktura diabazowa (miejscami blastodiabazowa) metadiabazu, w centralnej części widoczne większe skupienie w różnym stopniu zuralityzowanych
piroksenów; g (próbka W6) – częściowo zuralityzowany klinopiroksen w metadiabazie; h (próbka W6) – ksenomorficzne blasty zielonego amfibolu (z widoczną charakterystyczną łupliwością) w metadiabazie; i (próbka W7)
– struktura poikilitowa w granodiorycie; j (próbka W7) – rdzawobrunatna blaszka biotytu w granodiorycie;
k (próbka W8) – struktura pseudomorficzna serpentynitu; l (próbka W8) – rdzawobrunatne blaszki chlorytu
w antygorytowym tle serpentynitu, po prawej stronie widoczne skupienia węglanów. Fot. M. Borowski
Fig. 4. Site Wrocław-Widawa 17. Selected petrographic features of examined artefacts observed during microscopic
examination in transmi�ed light (XN – crossed nicoles): a (W4) – serpentinite’s lepidoblastic texture, carbonate
aggregates on the right; b (W4) – partially pseudomorphic texture of serpentinite with carbonates and opaque minerals imitating claeavage of primary pyroxene; c (W4) – rust-brown chlorite flakes in lepidoblastite, antigorite background of serpentinite; d (W5) – amphibolite’s oriented texture; e (W6) – poikilitic texture in metadiabase;
f (W6) – diabasic texture (locally blastodiabasic) of metadiabase, a bigger aggregate of pyroxenes uralitised to varying
degrees in the centre; g (W6) – partially uralitised clinopyroxene in metadiabase; h (W6) – xenomorphic blasts of green
amphibole (with visible characteristic cleavage) in metadiabase; i (W7) – poikilitic texture in grandiorite;
j (W7) – rust-brown biotite flake in grandiorite; k (W8) – pseudomorphic structure of serpentinite;
l (W8) – rust-brown chlorite flakes in lepidoblastic, antigorite background of serpentinite, carbonate
aggregates on the right. Photo M. Borowski
447
MICHAŁ BOROWSKI
naśladujących dawne powierzchnie łupliwości
piroksenów (ryc. 4:b).
Chloryt tworzy miejscami w antygorytowym tle nagromadzenia niewielkich (zwykle
poniżej 0,05 mm) rdzawobrunatnych blaszek
(ryc. 4:c).
Opisywaną skałę określić można mianem
serpentynitu węglanowego.
W5 (nr inw. W/388/07)
Opis makroskopowy: Fragment narzędzia
kamiennego. Skała wykazuje strukturę równodrobnoblastyczną i wyraźną teksturę kierunkową wyrażoną naprzemianległym ułożeniem
warstewek jasnych i ciemnych. Zabarwienie
skały jest ciemnoszare.
Opis mikroskopowy: W płytce cienkiej skała
wykazuje strukturę drobno-, równoblastyczną,
granonematoblastyczną i teksturę kierunkową
wyrażoną obecnością w przybliżeniu równoległych warstewek zbudowanych niemal wyłącznie z amfibolu, przedzielonych strefami
wzbogaconymi w minerały jasne (plagioklaz
i kwarc).
Amfibole występują w formie tworzących
skupienia promieniste i wachlarzowate (ryc. 4:d)
blastów o pokroju igiełkowym (o długości przekraczającej niekiedy 0,2 mm). Mają oliwkowozielone, rzadziej brunatne zabarwienie.
Skaleń i kwarc występują jako ksenomorficzne, rzadko hipidiomorficzne pozazębiane
ziarna o pokroju izometrycznym i rozmiarach
nieprzekraczających 0,1 mm.
Minerały nieprzezroczyste tworzą liczne
nieregularne skupienia o rozmiarach dochodzących do 0,2 mm. Miejscami układają się one
w smugi równoległe do foliacji.
Skałę tę określić można mianem łupka amfibolitowego. Obecność kwarcu (minerału, który
nie jest typowym składnikiem amfibolitów)
pozwala przypuszczać, że mamy do czynienia
z przeobrażoną skałą piroklastyczną (metatufitem?). Wyniki analizy XRD wskazują ponadto
na obecność w składzie mineralnym nieznacznych ilości łyszczyków (tab. 2).
W6 (nr inw. W/226/07)
Opis makroskopowy: Fragment toporka. Skała o zabarwieniu szarym, z widocznymi miejscami czarnymi żyłkami i plamkami o średnicy
dochodzącej do ok. 0,5 cm. Wykazuje strukturę
afanitową i teksturę masywną, bezładną.
448
Opis mikroskopowy: W płytce cienkiej skała
wykazuje strukturę holokrystaliczną, mikrokrystaliczną, diabazową (miejscami blastodiabazową) i teksturę masywną, bezładną. Niekiedy
obserwować można struktury poikilitowe (ryc.
4:e) i glomerokrystaliczne (ryc. 4:f).
Głównymi składnikami skały są: plagioklazy, pirokseny, wtórnie powstałe amfibole oraz
minerały nieprzezroczyste.
Plagioklaz tworzy hipidiomorficzne, listewkowe ziarna o długości zwykle nieprzekraczającej 0,5 mm (sporadycznie dochodzącej do ok.
1 mm). Zwraca uwagę częste występowanie
zbliźniaczeń polisyntetycznych.
Klinopiroksen tworzy bezbarwne lub bladozielone, hipidiomorficzne, krótkosłupowe ziarna
o rozmiarach rzadko przekraczających 0,5 mm.
Są one w różnym stopniu wtórnie zmienione.
Większość wykazuje wyraźne ślady uralityzacji
postępującej od zewnętrznych części ku środkowi ziaren oraz wzdłuż spękań i powierzchni
łupliwości (ryc. 4:g). W wielu miejscach drobne
(poniżej 0,1 mm) ziarna piroksenów tworzą
poikilitowe wrostki w plagioklazach (ryc. 4:e).
W preparacie mikroskopowym zaobserwowano
również owalne glomerokrystaliczne skupienie (ryc. 4:f) o średnicy ok. 2 mm, zbudowane
z kilkudziesięciu w różnym stopniu zuralityzowanych ziaren (prawdopodobnie struktura ta
odpowiada widocznym makroskopowo czarnym plamkom).
Oliwkowozielony amfibol tworzy powstałe
na skutek uralityzacji drobne, igiełkowe wrostki
w piroksenach, a często również większe ksenomorficzne ziarna o rozmiarach dochodzących do
0,5 mm, niekiedy z widoczną charakterystyczną
łupliwością (ryc. 4:h). Powstały one prawdopodobnie na skutek rekrystalizacji jako pseudomorfozy po całkowicie zuralityzowanych
piroksenach. W niektórych częściach preparatu
tego typu amfibole zdecydowanie przeważają
nad reliktowymi piroksenami.
Minerały nieprzezroczyste tworzą nieregularne skupienia o rozmiarach nieprzekraczających 0,3 mm.
Skałę określić można mianem diabazu (metadiabazu). Jedynie miejscami jej skład mineralny
odpowiada amfibolitowi.
W7 (nr inw. W/393/07)
Opis makroskopowy: Fragment toporka.
Skała o barwie ciemnoszarej (miejscami czar-
WYNIKI BADAŃ PETROGRAFICZNYCH MATERIAŁÓW KAMIENNYCH
nej), średniokrystalicznej strukturze i teksturze
masywnej, kierunkowej.
Opis mikroskopowy: Skała wykazuje strukturę holokrystaliczną, równo-, średniokrystaliczną
(miejscami również poikilitową) i teksturę kierunkową wyrażoną równoległym ułożeniem ziaren o pokroju słupkowym (głównie amfiboli).
Dominującymi składnikami są: amfibole
(hornblenda), skalenie (głównie plagioklazy,
rzadziej mikroklin) oraz kwarc. Podrzędnie występują minerały nieprzezroczyste oraz biotyt.
Amfibole tworzą hipidiomorficzne ziarna
o pokroju słupkowym i rozmiarach przekraczających niekiedy 1 mm. W płytce cienkiej
charakteryzują się one zielonym zabarwieniem
i wyraźnym pleochroizmem.
Skalenie występują jako hipidiomorficzne,
krótkosłupowe ziarna o rozmiarach zwykle
nieprzekraczających 1 mm (sporadycznie dochodzących do ok. 1,5 mm). Zwraca uwagę pospolite występowanie typowych dla plagioklazu
zbliźniaczeń polisyntetycznych. Większe ziarna
skaleni zawierają często poikilitowe wrostki
hornblendy (ryc. 4:i).
Kwarc tworzy niezbyt liczne ksenomorficzne
ziarna o pokroju izometrycznym i rozmiarach
nieprzekraczających na ogół 0,5 mm.
Minerały nieprzezroczyste tworzą liczne
nieregularne skupienia o rozmiarach rzadko
przekraczających 0,5 mm.
Biotyt występuje w formie układających się
zwykle w przybliżeniu zgodnie z kierunkową
teksturą skały pojedynczych rdzawobrunatnych
blaszek o rozmiarach dochodzących do około
1 mm (ryc. 4:j).
Skład mineralny opisywanej skały magmowej wydaje się odpowiadać granodiorytowi.
W8 (nr inw. W/379/07)
Opis makroskopowy: Fragment toporka. Na
świeżym przełamie skała wykazuje barwę ciemnozieloną z drobnymi jasnymi i brunatnymi
plamkami. Powierzchnia zwietrzała jasnoszara
(prawie biała) z licznymi wgłębieniami (praw-
dopodobnie powstałymi przez wyługowanie
węglanów). Surowiec wykazuje strukturę równo-, drobnoblastyczną i bezładną teksturę.
Opis mikroskopowy: Skała wykazuje strukturę równo-, drobnoblastyczną, lepidoblastyczną, pseudomorficzną oraz teksturę bezładną.
Zbudowana jest z minerałów grupy serpentynu
(zapewne głównie lizardytu, w mniejszej ilości
antygorytu), węglanów i minerałów nieprzezroczystych. Podrzędnie występuje chloryt.
Dominuje struktura pseudomorficzna, w której skupienia lizardytu wypełniają poligonalne
pola odzwierciedlające zarysy pierwotnych
minerałów skał ultramaficznych (zapewne
głównie oliwinów). Blaszki lizardytu w obrębie
wspomnianych pól są jednakowo zorientowane
optycznie (charakteryzują się równoczesnym
wygaszaniem podczas obrotu stolika mikroskopu) (ryc. 4:k). Tego typu struktura może stanowić pozostałość dawnej struktury siatkowej.
Nie stwierdzono obecności reliktów minerałów
pierwotnych ani wygaszania klepsydrowego.
Miejscami pojawiają się przerosty i nieregularne gniazda płomykowego antygorytu, których
obecność wiąże się z zatarciem opisanej wcześniej struktury pseudomorficznej.
Pomiędzy pseudomorfozami występują liczne skupienia węglanów (do ok. 2 mm). Wielkość
pojedynczych, tabliczkowych, kseno- lub hipidiomorficznych ziaren w obrębie takich skupień
nie przekracza zwykle 0,2 mm.
Minerały nieprzezroczyste tworzą w tle skalnym gęstą, nieregularną siatkę odzwierciedlającą przebieg spękań i granic ziaren pierwotnych
minerałów skały ultramaficznej. W nielicznych
miejscach minerały nieprzezroczyste układają
się w zespoły równoległych żyłek naśladujących powierzchnie łupliwości dawnych piroksenów.
Niekiedy w serpentynowym tle obserwować
można ponadto rdzawobrunatne blaszki chlorytu o rozmiarach poniżej 0,05 mm (ryc. 4:l).
Opisywana skała jest serpentynitem węglanowym.
WNIOSKI
W badanym zbiorze dominują skały pochodzenia eratycznego (szczególnie licznie występują skandynawskie granity, granitognejsy
i ortokwarcyty – skały typowe dla utworów
polodowcowych). Wyróżnić można jednak kilka
surowców typowo „sudeckich”.
Szczególnie licznie reprezentowane są używane we wczesnym średniowieczu do wyrobu
osełek (Jaworski 2008) łupki kwarcowo-serycytowe, znane z wychodni położonych na
południe od Strzelina (Sawicki 1997, s. 84, nr
wydzielenia 216).
449
MICHAŁ BOROWSKI
Stanowiące surowiec do produkcji płytek
szlifierskich łupki zieleńcowe odpowiadają pod
względem składu mineralnego skałom znanym
z Sudetów Wschodnich, z okolic miejscowości
Zlaté Hory i Vrbno (Sawicki 1997, s. 112, nr wydzielenia 305). Podobne skały znane są jednak
również z innych części Sudetów.
Z pewną dozą ostrożności z wychodniami
położonymi w Sudetach Wschodnich można
łączyć również fyllity i łupki ilaste (Sawicki
1997, s. 119–120, nr wydzielenia 329).
Ze złóż dolnośląskich pochodzą zapewne wykorzystane do produkcji siekierek serpentynity.
Pozyskano je najprawdopodobniej w masywie
serpentynitowym Gogołów-Jordanów (Sawicki
1997, s. 135–136, nr wydzielenia 382). Zaobserwowane w próbce W8 (nr inw. W/379/07) dobrze
zachowane struktury pseudomorficzne pozwalają raczej wykluczyć pochodzenie użytego do
produkcji tego narzędzia surowca ze wschodniej
części wspomnianej jednostki, z której była opi-
sywana przez Wojciechowskiego (1983) neolityczna kopalnia na Jańskiej Górze.
Łupek amfibolitowy wykorzystany do produkcji jednego z narzędzi (próbka W5 – nr inw.
W/388/07) wiązać należy z �w. metabazytami
typu Jizerske Hory, tworzącymi wychodnie
w okolicach Tanvaldu. Na takie pochodzenie
surowca wskazują jego charakterystyczne cechy
petrograficzne: granonematoblastyczna struktura, występowanie promienistych zrostów
amfiboli (zapewne aktynolitu) oraz obecność
kwarcu (por. Krystek i in. 2011).
Granodioryt z wyraźną teksturą kierunkową
(próbka W7 – nr inw. W/393/07) został pozyskany być może w okolicy Niemczy (�w. sjenity
z Kośmina – Sawicki 1997, s. 128, nr wydzielenia
358; Kozłowski 1986, s. 57), choć nie można tu
całkowicie wykluczyć użycia materiału eratycznego.
Sudeckie pochodzenie mogą mieć również
niektóre piaskowce, amfibolity, gnejsy i bazalty.
LITERATURA
Jaworski K.
2008 Gdzie ta Jegłowa? Uwagi o wczesnośredniowiecznych
śląskich osełkach wykonanych z pozyskiwanych
na Wzgórzach Strzelińskich łupków kwarcowo-serycytowych, (w:) A. Błażejewski (red.), Labor
et Patientia. Studia Archaeologica Stanislao Pazda
dedicata, Wrocław, s. 415–423.
Kozłowski S.
1986 Surowce skalne Polski, Warszawa.
Krystek M., Młodecka H., Polański K., Szydłowski M.
2011 Neolityczne narzędzia z metabazytów typu Jizerske
Hory (Masyw Czeski) na obszarze Polski, „Biuletyn
Państwowego Instytutu Geologicznego”, t. 444,
s. 113–124.
Sawicki L.
1997 Mapa geologiczna regionu dolnośląskiego z przyległymi obszarami Czech i Niemiec 1:100000. Podstawy litostratygraficzne i kodyfikacja wydzieleń,
Warszawa.
Wojciechowski W.
1983 Neolityczne górnictwo dolnośląskich serpentynitów
w świetle badań wykopaliskowych na Jańskiej Górze,
„Przegląd Archeologiczny”, t. 31, s. 101–130.
MICHAŁ BOROWSKI
RESULTS OF PETROGRAPHIC EXAMINATION OF STONE MATERIAL
Petrographic examination comprised stone material from multi-cultural site Wrocław-Widawa 17. In
most cases the types of rock were determined on the
basis of macroscopic examination. Additionally, in
selected cases microscopic examination in transmitted light, XRD analyses and EDS analyses with the
use of electron microprobe was carried out.
The examined collection is predominated by erratic rocks (granite, granite gneiss, ortoquar�ite).
However, some raw material undoubtedly came
450
from the outcrops situated in the Sudety Mountains
and the Sudetic Foreland. Especially numerous are
the whetstones made of quar�-sericite schist acquired in the vicinity of Strzelin. Greenschist, phyllite and mudstone may tentatively be related to the
outcrops situated in the eastern Sudety Mountains.
Serpentinite, used in the production of polished
stone tools, probably came from the Ślęża Massif.
The raw material defined as granodiorite may have
been acquired in the vicinity of Niemcza.