D gatura Miitrta Pray i Oiki Soҝ z Thrai atah II oy Ҳiato ȭ

DOI: 10.15503/onis2015.261.268
Delegatura Ministerstwa Pracy i Opieki Spoҝecznej w Teheranie
w latach II wojny Ҳwiatowej ȭ charakterystyka dziaҝaҞ
edukacyjnych dla polskich uchodӎcÓw
Katarzyna gliwak, [email protected]
Uniwersytet WrocÙawski
Pl. Uniwersytecki 1, 50-137 WrocÙaw
Streszczenie
Ewakuowana grupa uchodĊcza z ZSRR do Iranu zostaÙa skoncentrowana w Teheranie, Isfahanie, Ahwazie. Wraz z ich
pojawieniem si¿ rz­d emigracyjny powoÙaÙ Delegatur¿ Ministerstwa Pracy i Opieki SpoÙecznej, w ramach którego dziaÙaÙ
Referat Szkolno-Oïwiatowy. Zapewnienie moČliwoïci edukacji w trudnych warunkach staÙo si¿ wyzwaniem polityków
Stronnictwa Ludowego, które stanowiÙo grup¿ dominuj­c­ wïród polonħnej sceny politycznej Iranu. W artykule autorka
poruszy waČne kwestie zwi­zane z polityk­ i oïwiat­ na Bliskim Wschodzie. Przedstawi sylwetki Wiktora Styburskiego oraz
Franciszka Halucha. Na podstawie ĊródeÙ archiwów Instytutu Polskiego i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie oraz Archiwum Akt Nowych w Warszawie zostan­ ukazane podejmowane przez MPiOS dziaÙania oïwiatowe oraz ich reperkusje dla
sytuacji nauczycieli polskich oraz Polaków Čyj­cych w Iranie. W artykule pojawi­ si¿ równieČ informacje o warunkach pracy
nauczycieli, ich pÙacach, problemach aprowizacyjnych, administracyjnych dotycz­cych zarz­dzania placówk­ oïwiatow­.
SÙowa kluczowe:: Ministerstwo Pracy i Opieki SpoÙecznej, Teheran, Wiktor Styburski, Franciszek Haluch, Szkolnictwo
na Bliskim Wschodzie.
Delegation of the Ministry of Labour and Social Welfare in Teheran during the Second World War – characteristics
of educational activities for Polish refugees.
Abstract
As a result of the evacuation of the Polish Army in the USSR in Iran was a large group of refugee concentrated in Tehran, Isfahan, Ahwaz. Polish government-in-exile has called the Delegation of the Ministry of Labour and Social Welfare.
Providing educational opportunities in diĜcult conditions has become a challenge politicians People`s Party, which was
the dominant group in the political scene of Iran. In this paper the author addresses important issues related to politics
and education in the Middle East. Author presented Þgure Wiktor Styburski and Franciszek Haluch. The paper based on
the source archives of the Polish Institute and Museum of General Sikorski in London and the State Archives in Warsaw
will be shown undertaken by Delegation of the Ministry of Labour and Social Welfare educational activities and their
repercussions on the situation of Polish teachers and Poles living in Iran. The article will be also inform about the working
conditions of teachers, their salaries, the problems of food supply, problems of management educational institution.
Keywords: Delegacy of the Ministry of Labour and Social Welfare, Teheran, Franciszek Haluch, Wiktor Styburski,
Education in the Middle East.
Podczas II wojny ïwiatowej polscy emigranci oraz uchodĊcy wojenni mogli liczy° na pomoc ze strony róČnych instytucji. Jedn­ z nich byÙo utworzone w paĊdzierniku 1939 r. Ministerstwo Pracy i Opieki SpoÙecznej. Na mocy uchwaÙy
Rady Ministrów z dnia 10.01.1940 r. Ministerstwo otrzymaÙo uprawnienia do wypÙacania zasiÙków uchodĊcom cywilnym
i sprawowaÙo nadzór nad wszystkimi organizacjami pomagaj­cymi uchodĊcom1. Funkcj¿ Ministra Pracy i Opieki SpoÙecznej od 2.10.1939 r. aČ do 24.11.1944 r. peÙniÙ Jan StaÚczyk, zwi­zany ze ïrodowiskiem Polskiej Partii Socjalistycznej2.
1 M. HuÙas, Goïcie czy intruzi? Rz­d polski na uchodĊstwie IX 1939-VII 1943, Warszawa 1996, s. 172- 174.
2 W rz­dzie na uchodĊstwie J. StaÚczyk byÙ politykiem najdÙuČej pozostaj­cym na stanowisku ministra, mimo iČ byÙ osob­ krytykowan­.
Po jego dymisji Premier Tomasz Arciszewski nie powoÙaÙ nowego ministra, tylko sam jako nowy premier obj­Ù ten urz­d. Zob. wi¿cej: B. Kroll,
Struktura polskich centralnych wÙadz emigracyjnych w latach 1939- 1945, [w:] „Czasopismo Historyczno-Prawne” 1976, t. 28, z. 2, s. 227- 228.
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
261
Zgodnie z uchwaÙ­ Rady Ministrów z dnia 1.03.1940 r. na obszarach, gdzie znajdowali si¿ polscy uchodĊcy, zostali wyznaczeni delegaci rz­du ds. opieki, których zwierzchnikiem byÙ Minister Pracy i Opieki SpoÙecznej. Pierwsze takie komitety
powstaÙy w Rumunii i na W¿grzech3. Na obszarze Bliskiego Wschodu pierwsza Delegatura MPiOS zostaÙa zlokalizowana
w Palestynie, gdzie 27.03.1941 r. na delegata MPiOS zostaÙ mianowany Tadeusz Lubaczewski, wczeïniej pracuj­cy w Poselstwie RP w Belgradzie, Centrali Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Ambasadzie RP w Bukareszcie4.
Powstanie kolejnej Delegatury na wspomnianym obszarze wi­zaÙo si¿ z masow­ ewakuacj­ ludnoïci polskiej z ZSRR
przeprowadzon­ na mocy ukÙadu Sikorski- Majski. Gen. WÙadysÙaw Sikorski po rozmowach z Józefem Stalinem napisaÙ
w liïcie do Winstona Churchilla o przeniesieniu cz¿ïci wojska polskiego z ZSRR na grodkowy Wschód. Anglicy specjalnie
na t¿ okolicznoï° utworzyli Polish Evacuation Staě (PES) pod kierownictwem pÙk. Alexandra Rossa. W sierpniu 1941 r.
Iran znajdowaÙ si¿ pod okupacj­ brytyjsko-sowieck­, toteČ fakt zaÙoČenia obozów uchodĊczych oraz transport osobowy do portu Pahlevi wymagaÙ otrzymania pozwolenia od wÙadz sowieckich. Takie pozwolenia polskie wÙadze uzyskaÙy
24.03.1942 r., a nast¿pnego dnia rozpocz¿to proces ewakuacji5. Brytyjczycy pomoc Polakom zorganizowali bardzo dobrze.
W akcj¿ byÙ zaangaČowany (oprócz wspomnianego juČ pÙk. A. Rossa) brytyjski aĴaché wojskowy gen. Fraser, a nad zaopatrzeniem obozów czuwaÙ bryg. Crampton6. Polski rz­d na uchodĊstwie w Londynie pocz­tkowo (uchwaÙ­ z 31.03.1942
r.) zatwierdziÙ dwa peÙnomocnictwa dotycz­ce peÙnienia funkcji delegatów ds. opieki nad ewakuowanymi dla W. Styburskiego (radcy Þnansowego pracuj­cego w Poselstwie RP w Teheranie) oraz gen. Józefa Zaj­ca (dowódcy Wojska Polskiego
na grodkowym Wschodzie)7. Tak wi¿c kilka dni póĊniej 4.04.1942 r. utworzono delegatur¿ MPiOS w Teheranie, która
dziaÙaÙa na tym terenie do koÚca dziaÙaÚ wojennych.
PostaѴ Wiktora Styburskiego i Franciszka Halucha
Do kr¿gu osób sprawuj­cych najwaČniejsze funkcje, jeČeli chodzi o kwesti¿ opieki nad uchodĊcami, moČemy zaliczy° W. Styburskiego oraz F. Halucha. W. Styburski urodziÙ si¿ w roku 1902 w Pobiedziskach. UkoÚczyÙ ekonomi¿ na
Uniwersytecie PoznaÚskim. Nast¿pnie po studiach pracowaÙ w Banku Polskim w Poznaniu oraz Krakowie. OČeniÙ si¿
z Jadwig­ Niteck­ w 1936 r. Przed wojn­ awansowaÙ na stanowisko wicedyrektora Banku Polskiego w Warszawie. Wraz
z wybuchem wojny zostaÙ wyznaczony na konwojenta polskiego zÙota, które miaÙo dotrze° do Rumunii. ZÙoto umieïciÙ
na statku pÙyn­cym przez Bejrut do portu Lorient we Francji, sk­d przewiózÙ je do afrykaÚskiego Dakaru i do Kaynes.
Po zakoÚczeniu tej trudnej misji zostaÙ pracownikiem MPiOS w Teheranie8. PeÙniÙ równoczeïnie funkcj¿ Delegata Rz­du
ds. ewakuacji cywilów, miaÙ opini¿: >>„czÙowieka wielkich zdolnoïci organizatorskich, a jednoczeïnie dobre serce i czuÙe
sumienie spoÙeczne. ZupeÙnie apolityczny i oddany swojej pracy […] potraÞÙ pozyska° duČo zaufania”<<9.
Do Delegatury MPiOS w celu wizytacji tej jednostki administracyjnej (podlegaj­cej Rz­dowi na UchodĊstwie) udaÙ si¿
prof. StanisÙaw Kot, któremu Rz­d LondyÚski nadaÙ status Delegata ds. polskich na grodkowym Wschodzie. W. Styburski mógÙ liczy° na poparcie ze strony Ministra PeÙnomocnego na Iran, Karola Badera, który peÙniÙ równoczeïnie funkcj¿
kierownika Poselstwa RP w Teheranie. Zdaniem prof. Kota K. Bader doskonale wiedziaÙ o wszystkich dziaÙaniach W. Styburskiego. ZaproponowaÙ Styburskiemu zatrudnienie w MPiOS w Teheranie byÙych pracowników ambasad i placówek
dyplomatycznych z ZSRR, ale ten nie przystaÙ na jego propozycj¿. W styczniu 1943 r. W. Styburski zostaÙ przeniesiony do
Indii do tamtejszej Delegatury MPiOS w Bombaju. Jego miejsce w Teheranie zaj­Ù F. Haluch10.
F. Haluch urodziÙ si¿ w 1893 r. W okresie mi¿dzywojennym wst­piÙ do PPS. Wiadomo, Če wtedy peÙniÙ funkcj¿ sekretarza generalnego Zwi­zku Pracowników PrzemysÙu NaĞowego. DziaÙaÙ w BorysÙawiu. BraÙ udziaÙ w tworzeniu ustawy
o uÙatwieniach w poszukiwaniu i wydobywaniu mineraÙów bitumicznych11. PrzebywaÙ na zesÙaniu w Ùagrze w KoÙymie,
3 J. Kulnianin, Z badaÚ nad dziaÙalnoïci­ spoÙeczn­ i opiekuÚcz­ rz­du RP na emigracji w latach 1939- 1944, [w:] „Dzieje Najnowsze” 1987, nr 2, s. 65-66.
4 Polska sÙuČba zagraniczna po wrzeïniu 1939 r., Londyn 1954, s. 113.
5 L. BeÙdowski (red.), Polacy w Indiach 1942- 1948 w ïwietle dokumentów i wspomnieÚ, Warszawa 2002, s. 12.
6 K. Walaszczyk, grodkowy Wschód w latach II wojny ïwiatowej. Relacje i dziaÙania polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych w Iranie, Iraku
i Afganistanie, ToruÚ 2012, s. 133.
7 ProtokóÙ posiedzenia z dnia 31.03.1942, [w:] M. Zgórniak (red.), ProtokoÙy posiedzeÚ Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, t. 4, Kraków 1998,
s. 197.
8 L. BeÙdowski (red.), dz. cyt., s. 46.
9 Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego (dalej: IMPS), A. 12. 478/ 10- Ambasada RP w Londynie, Poselstwo RP w Teheranie do MSZ,
Pismo z dnia 17.07.1942 r., k. 1-2.
10 IMPS, A. 12. 53/ 11H, Poselstwo RP w Teheranie do MSZ, Pismo z 16.11.1942, k. 1; K. Walaszczyk, dz. cyt., s. 207- 209.
11 F. Haluch, Ustawa o uÙatwieniach w poszukiwaniu i wydobywaniu mineraÙów bitumicznych, Druk. Tow. SzkoÙy Ludowej, hĴp://w.bibliotece.pl/
books/e998c8a9c2e840ec9b734a0885acea99/, 02.11.2014 r.
262
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
sk­d w 1941 r. zostaÙ uwolniony po podpisaniu ukÙadu Sikorski-Majski. Wówczas pojawiÙ si¿ w szeregach Komitetu Zagranicznego PPS obok dziaÙaczy takich, jak: Adam CioÙkosz, Ludwik Grosfeld, Jan StaÚczyk, Adam Pragier, BronisÙaw Skalak,
Jan KwapiÚski12. ZostaÙ powoÙany do peÙnienia funkcji Delegata MPiOS na grodkowym Wschodzie w styczniu 1943 r.
Pocz­tek sprawowania urz¿du zbiegÙ si¿ ze wznowieniem ewakuacji uchodĊców z Iranu, któr­ planowano ostatecznie zakoÚczy° w lipcu 1943 r. Do osób przeciwnych dokonaniu caÙoïciowej ewakuacji moČna zaliczy° Ministra Pracy
J. StaÚczyka oraz duČ­ rzesz¿ samych uchodĊców. Osoby chc­ce zosta° w Iranie musiaÙy okaza° wÙadzom stosowne
zaïwiadczenia o braku przeciwskazaÚ ze strony iraÚskiej do ich dalszego pobytu, a takČe zrzec si¿ pomocy materialnej ze
strony polskiej (dotyczyÙo to równieČ uchodĊców, którzy po wojnie wróciliby do Polski)13.
Kwestia ewakuacji uchodĊców byÙa poruszana na forum przez szereg osób z resortu opieki spoÙecznej, spraw wewn¿trznych oraz zagranicznych. Zajmowali oni róČne stanowiska i to niestety wpÙyn¿Ùo na szereg konßiktów personalnych. Jednym z nich byÙ konßikt mi¿dzy F. Haluchem a Jerzym Górszczykiem, kierownikiem referatu Ministerstwa Spraw
Wewn¿trznych w Teheranie. Haluch skÙadaÙ uchodĊcom propozycje pozostania w Iranie, sam otwarcie mówiÙ o okropnych
warunkach Čycia w Indiach. Z jego zdaniem nie zgadzaÙ si¿ poseÙ K. Bader, który proponowaÙ redukcje w MPiOS i odwoÙanie F. Halucha ze stanowiska delegata. Wszystkie sprawy, którymi dotychczas zajmowaÙo si¿ MPiOS, zostaÙyby wtedy
przej¿te przez Poselstwo RP w Teheranie14. F. Haluch mógÙ liczy° na poparcie ze strony ministra StaÚczyka, toteČ nie zostaÙ
zdymisjonowany. SkonÞskowaÙ pismo „Zielony Sztandar” redagowane przez SL (przy jego redagowaniu braÙ udziaÙ wspominany juČ J. Górszczyk) oraz zakazaÙ w obozach kolportaČu wszelkiej prasy niezwi­zanej z materiaÙami wydawanymi
przez MPiOS. DziaÙacze SL skrytykowali polityk¿ F. Halucha dotycz­c­ obsadzania stanowisk, na które gÙównie byli mianowani zwolennicy delegata. W sierpniu 1943 r. Sekretariat SL oÞcjalnie zawiesiÙ wspóÙprac¿ z PPS, a dziaÙaczy oskarČono
o sympatie piÙsudczykowskie15. Ten antagonizm mi¿dzy dominuj­cymi polskimi partiami politycznymi na terenie Iranu
spowodowaÙ zmian¿ na stanowisku Delegata. Od wrzeïnia 1944 r. delegatem MPiOS w Teheranie zostaÙ StanisÙaw PokÙadzki, wczeïniej b¿d­cy czÙonkiem komisji rewizyjnej w delegaturze16. Nominacja jego osoby na t¿ funkcj¿ zostaÙa bez entuzjazmu przyj¿ta w kr¿gu brytyjskim, bowiem uwaČano go za kandydata pozbawionego specjalnych kwaliÞkacji, jednak po
wczeïniejszych problemach F. Halucha jego zadaniem byÙo uspokojenie sytuacji. K. Bader uwaČaÙ go za czÙowieka >>„przyzwoitego oraz taktownego, ale l¿kliwego i sÙabego<<”17. Kolejna zmiana personalna w Delegaturze MPiOS w Teheranie byÙa
spowodowana przeniesieniem Artur Szewczyk, wczeïniejszego zast¿pcy Delegata do nowo utworzonej Delegatury MPiOS
w Nairobi. Na jego miejsce zostaÙ mianowany WÙadysÙaw KÙopotowski, wczeïniej peÙni­cy funkcj¿ kierownika WydziaÙu
Rachunkowego18. Konßikty mi¿dzy gÙównymi ugrupowaniami polskimi wïród uchodĊców w Iranie spowodowaÙy przede
wszystkim brak stabilnoïci wÙadzy, czego wynikiem byÙy przedstawione roszady personalne.
Struktura Delegatury MPiOS w Teheranie
Struktura administracyjna Delegatury MPiOS w Teheranie w pierwszych latach funkcjonowania parokrotnie byÙa
zmieniana. Pierwotnie zostaÙa podzielona administracyjnie na Biuro Centralne (oraz z podlegÙymi: sekretariatem, kancelari­, referatem prawnym oraz referatem statystycznym). Obok Biura utworzono WydziaÙy: Administracyjny, Zaopatrzenia,
SpoÙeczny, Organizacyjno-Personalny oraz Zdrowia. Delegatura sprawowaÙa kontrol¿ nad GÙównym Szpitalem Cywilnym
w Teheranie, Szpitalem PCK, Centraln­ SkÙadnic­ Sanitarn­, Ekspozytur­ w Pahlevi, Przedstawicielstwem Poselstwa RP
w Ahwazie, Przedstawicielstwem Poselstwa RP w Meszhedzie. Na skutek duČej iloïci zadaÚ podj¿to decyzj¿ o reorganizacji
administracji Delegatury MPiOS w Teheranie. W listopadzie 1942 r. kompetencje zostaÙy rozgraniczone pomi¿dzy: Biuro
Ogólne, WydziaÙy: SpoÙeczny (podzielono na: SpoÙeczny i Kulturalno-Oïwiatowy, wydziaÙ ten zajmowaÙ si¿ prowadzeniem
ewidencji, organizacj­ placówek oïwiatowych oraz Čycia kulturalnego) Administracyjny, Zaopatrzenia, oraz samodzielne
Referaty: BezpieczeÚstwa, Porz­dku, Wojskowy i Techniczno-Budowlany. Doï° szybko, bo w grudniu 1942 r., zlikwidowano Biuro Ogólne, WydziaÙ Administracyjny i SpoÙeczny oraz wszystkie referaty. PowoÙano do istnienia WydziaÙy: Rachunkowy, Zaopatrywania, SÙuČby Zdrowia, Kulturalno-Oïwiatowy i Szkolny, Prasowy oraz Komisj¿ Rewizyjn­.
12 D. UrzyÚska, Polski ruch socjalistyczny na obczyĊnie w latach 1939-1945, PoznaÚ 2000, s. 46.
13 Archiwum Akt Nowych (dalej. AAN), Poselstwo RP w Teheranie, Zarz­dzenie o ewakuacji uchodĊców polskich z Iranu posÙa K. Badera
z 6.03.1943 r., sygn. 592, k.45.
14 AAN, HI- MSZ- Archiwum MikoÙajczyka, Telegram szyfrowy K. Badera do R. RaczyÚskiego z 23.08.1943 r., k. 122.
15 IPMS, PRL. 51- Prezydium Rady Ministrów- Archiwum Libermanowej, Depesza J. Górszczyka z 27.08.1943 r., k. 124.
16 IMPS, A.11E/ 838, Pismo S. PokÙadzkiego do sekretarza generalnego MPiOS A. UrbaÚskiego z 23.04.1945 r., k. 122.
17 AAN, HI- MSZ, Telegram szyfrowy K. Badera z 12.07.1944 r., k. 852.
18 IMPS, A.11E/1100, Telegraf szyfrowy radcy W. OkoĔskiego z Poselstwa RP w Teheranie do MSZ Z 19.07.1945 r., k. 423.
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
263
Po obj¿ciu delegatury przez F. Halucha w marcu 1943 r. ostatecznie uksztaÙtowaÙa si¿ jej struktura. Sekretariat (z kancelari­) zajmowaÙ si¿ sprawami administracyjnymi. KoordynowaÙ prac¿ Referatów: Prawnego, Personalnego i Wojskowego.
Pracownicy sekretariatu tworzyli sprawozdania dla delegatury. Referat Prawny dbaÙ o poprawnoï° przebiegu prac legislacyjnych, udzielaÙ pomocy prawnej uchodĊcom. Referat Personalny nadzorowaÙ obsad¿ kadrow­ delegatury, natomiast
referat wojskowy gromadziÙ informacje o poborze wojskowym czy stosunku uchodĊców do sÙuČby wojskowej19. Oprócz
wyČej wymienionych referatów podlegÙych organizacyjnie pod sekretariat powoÙano do istnienia WydziaÙy: Rachunkowy,
Zaopatrywania, Ewidencji i Pracy, BezpieczeÚstwa i Porz­dku, SÙuČby Zdrowia, Prasowy, Kulturalno-Oïwiatowy. WydziaÙ
Rachunkowy prowadziÙ ksi¿gowoï°, zajmowaÙ si¿ sporz­dzaniem bilansów oraz sprawozdaÚ Þnansowych. WydziaÙ Zaopatrywania dbaÙ o aprowizacj¿ uchodĊców w Čywnoï°, odzieČ, lekarstwa, ïrodki czystoïci itp. WydziaÙ ten zarz­dzaÙ ferm­
hodowlan­, piekarni­, masarni­, posiadaÙ wÙasne magazyny. ZatrudniaÙ kierowców do transportu uchodĊców. Kolejny WydziaÙ Ewidencji i Pracy sprawowaÙ piecz¿ nad statystyk­ zatrudnienia uchodĊców oraz ich relokacj­. PomagaÙ w znalezieniu
pracy poza obozami. Pod jego jurysdykcj­ znajdowaÙ si¿ referat pocztowy oraz techniczno-budowlany. WydziaÙ BezpieczeÚstwa i Porz­dku peÙniÙ rol¿ „obozowej policji”. Jego pracownicy byli umundurowani, rekrutowani wïród m¿Čczyzn powyČej
18 r.Č. WydziaÙ prowadziÙ statystyki dotycz­ce przest¿pstw, powoÙywaÙ komisje porz­dkowe, które byÙy odpowiedzialne za
rozstrzygni¿cie w sprawach dotycz­cych naruszenia dyscypliny w obozie. WydziaÙ SÙuČby Zdrowia kontrolowaÙ placówki
sanitarne, higien¿ w obozach, zaopatrywaÙ placówki sÙuČby zdrowia. WydziaÙ Prasowy wydawaÙ czasopismo „Polak w Iranie” (od czerwca 1942 r.). Jego redaktorami byli: Antoni gciborski, B. Skalak, Tadeusz Ehrenberg, Roman Boski20. W opinii
uchodĊców pismo nie spotkaÙo si¿ z uznaniem wïród czytelników, a jedynie przedstawiaÙo w wielu sprawach punkt widzenia Delegatury MPiOS. WydziaÙ Kulturalno-Oïwiatowy pod kierownictwem Zygmunta Klemensiewicza prowadziÙ kursy
j¿zykowe, ïwietlice, organizowaÙ imprezy kulturalne, odczyty. OdgrywaÙ doï° istotn­ rol¿ w procesie integracji ïrodowiska
uchodĊczego. Pocz­tkowo, do lipca 1943 r., organizacyjnie pod wspomniany wydziaÙ podlegaÙo szkolnictwo polonħne w Iranie, niestety na skutek organizacji Delegatury MWRiOP (lipiec 1943 r.) to jej przekazano te kompetencje.
Poza Teheranem administracja Delegatury (jej Ekspozytury) dziaÙaÙa w Isfahanie, Meszhedzie oraz Awhazie, jednak
najwaČniejsz­ rol¿ opiekuÚczo-oïwiatow­ peÙniÙa Ekspozytura w Isfahanie, miejscu, gdzie pojawiÙy si¿ tysi­ce polskich
dzieci ewakuowanych z ZSRR. Na kierownika tej jednostki zostaÙ wyznaczony Eugeniusz Mancewicz, jego zast¿pc­ zostaÙ Jakub Hoěman. Organizacja administracyjna oraz struktura Ekspozytury byÙa odzwierciedleniem struktury Delegatury w Teheranie21.
Problemy organizacyjne MPiOS w Teheranie
Organizacja pomocy uchodĊcom oraz pracy w Delegaturze MPiOS w Teheranie musiaÙa przebiega° doï° szybko,
gdyČ dziaÙania ewakuacyjne trwaÙy w momencie jej powoÙania do istnienia, a Teheran byÙ przepeÙniony tysi­cami uchodĊców transportowanych z Pahlevi. Delegatura w pocz­tkowym okresie mogÙa liczy° na pomoc ze strony Brytyjczyków,
Poselstwa RP w Teheranie, PCK, które walnie przyczyniÙo si¿ do umieszczenia pierwszych uchodĊców w byÙych koszarach armii iraÚskiej. Tam zaÙoČono Obóz UchodĊczy nr 1. JuČ w pierwszych dniach kwietnia 1942 r. znajdowaÙo si¿ w nim
4000 uchodĊców cywilnych, z czego ok. 50% stanowiÙy dzieci22. Warunki panuj­ce w obozie byÙy spartaÚskie. DuČa liczba
uchodĊców, nieprzeszkolony personel, który miaÙ si¿ nimi zaj­°, oraz niedostateczna iloï° zapasów to tylko najwaČniejsze
z caÙej iloïci problemów w pierwszym okresie ewakuacyjnym23. UchodĊcy spali w barakach, które zbudowane byÙy z cegÙy wysuszonej na sÙoÚcu, lub stawianych poïpiesznie namiotach. W obozach nie byÙo ÙóČek, przybysze spali na pryczach,
a dopiero w zimie przykrywali si¿ kocami. Ludzie mimo trudnoïci w dostaniu si¿ do miasta opuszczali obozy. Pocz­tkowo osobno byli umieszczani w obozach m¿ČczyĊni, kobiety, dzieci, które straciÙy rodziców b­dĊ w ZSRR, b­dĊ w trakcie
podróČy. PóĊniej kobietom z dzie°mi oraz sierotom przydzielano miejsca w budynkach staÙych tak, aby nie naraČa° ich na
kolejne przeniesienia i wynikaj­ce z tego niedogodnoïci (np. choroby). Delegatura MPiOS zorganizowaÙa do lipca 1942 r
w Teheranie trzy obozy, z których dwa pierwsze znajdowaÙy si¿ w bardzo bliskiej odlegÙoïci od siebie. Do Obozu UchodĊczego nr 2 traÞaÙy kobiety oraz dzieci. W jego pobliČu powstaÙy placówki szkolne24. Nast¿pny obóz nr 3 zostaÙ otwarty na
19 K. Walaszczyk, dz. cyt., s. 188- 189.
20 S. Lewandowska, Prasa polskiej emigracji wojennej 1939- 1945, Warszawa 1993, s. 138.
21 J. Pietrzak, Polscy uchodĊcy na Bliskim Wschodzie w latach drugiej wojny ïwiatowej, RódĊ 2012, s. 194.
22 K. Walaszczyk, dz. cyt., s. 196.
23 Raport pÙk. Rossa o polskiej ewakuacji z Rosji, [w:] I. Beaupre- Stankiewicz, D. Waszczuk- Kamieniecka, J. Lewicka- Howells (red.), Isfahanmiasto polskich dzieci, Londyn 1987, s. 66.
24 AAN, Poselstwo RP w Teheranie, t. 42, Delegat MPiOS w Teheranie do MPiOS- Sprawozdanie, Pismo z 15.07.1942 r.
264
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
skutek napÙywu ludnoïci do Meszhedu. Obóz nr 3 byÙ oddalony od nich ok. 15 km. Kolejny obóz umiejscowiono w Isfahanie i byÙ on przeznaczony tylko dla dzieci. Obóz UchodĊców nr 5 byÙ zlokalizowany na przedmieïciach Teheranu. We
wspomnieniach uchodĊców wraČenia z pobytu w Teheranie jawi­ si¿ jako bardzo pozytywne25.
Obozy posiadaÙy wÙasn­ administracj¿, na czele której staÙ komendant. Komendant miaÙ prawo stosowa° kar¿ aresztu
wobec swoich podwÙadnych26. WaČn­ funkcj¿ peÙniÙ kwatermistrz, którego zadaniem byÙo zaopatrzenie obozu w ïrodki
gospodarcze. W szeregach administracji obozowej prac¿ znalazÙo wiele ochotniczek Pomocniczej SÙuČby Kobiet27. W obozie zatrudnieni byli równieČ: lekarze, piel¿gniarki, sanitariuszki, higieniïci, dentyïci. Zadania oïwiatowe byÙy realizowane
przez referaty nadzoruj­ce szkoÙy, przedszkola, róČnorodne kursy zawodowe. Obóz nr 2 posiadaÙ przedszkole, szkoÙ¿ powszechn­, liceum oraz gimnazjum. ZnajdowaÙy si¿ tam równieČ ïwietlice, biblioteka, teatr. SzkoÙy zostaÙy zlikwidowane
w marcu 1943 r. na skutek ewakuacji uchodĊców do Afryki28.
Drugi etap ewakuacji uchodĊców byÙ juČ bardziej zorganizowany. Aby wspomóc delegatur¿, utworzono jej Ekspozytur¿ w Pahlevi w lipcu 1942 r. Zatrudnionych tam pocz­tkowo byÙo 75 pracowników administracyjnych. Byli oni
odbierani w porcie Pahlevi i transportowani do Teheranu. WaČn­ rol¿ w tych dziaÙaniach peÙniÙo wojsko, które dbaÙo
o bezpieczeÚstwo, pomoc sanitarn­, aprowizacj¿. PrzekazywaÙo takČe informacje o warunkach pobytu. W Pahlevi dziaÙaÙa równieČ placówka PCK, która zaj¿Ùa si¿ problemem doČywiania dzieci29. Delegatura MPiOS zorganizowaÙa Przedstawicielstwo RP w Ahwazie, który byÙ punktem transportowym w ewakuacji gÙównie dzieci z Iranu do Afryki Wschodniej.
Przedstawicielstwo miaÙo za zadanie udzieli° pomocy oraz informacji uchodĊcom, który jechali juČ ok. 36 godzin z Teheranu do Ahwazu i oczekiwali na transport do Afryki30.
Doï° istotnym problemem dla nowego Delegata byÙa kwestia zwi­zana z opiek­ zdrowotn­. UchodĊcy po trudach
drogi znajdowali si¿ w zÙym stanie Þzycznym, a w obozach pocz­tkowo nie byÙo dost¿pu do prysznica. Ewakuacja
przebiegaÙa doï° szybko, wÙadze miaÙy jednak problemy ze znalezieniem odpowiedniego miejsca do zakwaterowania.
UchodĊcy nie byli przyzwyczajeni do iraÚskich upaÙów. W obozach wïród tÙumów chorych mnoČyÙy si¿ epidemie tyfusu
plamistego, malarii, zapalenia pÙuc, a wïród dzieci szalaÙy szkarlatyna i koklusz. Co prawda powstaÙ szpital w Pahlevi,
lecz nie byÙ on w stanie pomieïci° wszystkich chorych. Nie byÙo fachowej kadry medycznej, brakowaÙo lekarzy, piel¿gniarek, a chorymi najcz¿ïciej zajmowali si¿ miejscowi lekarze pochodzenia hinduskiego. W Teheranie, w miejscowym
polowym szpitalu, nie doï°, Če panowaÙy niedostateczne warunki sanitarne, to brakowaÙo ÙóČek. PracowaÙo w nim tylko
czterech lekarzy (2 Polaków i 2 Hindusów) i rozpaczliwie poszukiwano piel¿gniarek ch¿tnych do pracy. Szpital w Teheranie zostaÙ przeniesiony poza teren obozu, a w lipcu 1942 r. wybudowano nowy szpital PCK. Wszystkie te dziaÙania miaÙy
na celu popraw¿ sytuacji epidemiologicznej, która z czasem byÙa coraz lepsza i poprawiaÙa komfort Čycia w tak trudnych
warunkach (upaÙy, epidemie etc.)31.
Charakterystyka dziaҝaҞ oҲwiatowych prowadzonych przez Delegatur҄
MPiOS w Teheranie
DziaÙania oïwiatowe oraz kulturalne prowadzone na Bliskim Wschodzie rozpocz¿Ùy si¿ juČ w 1940 r., a organizacja
szkolnictwa cywilnego oraz junackiego na tym obszarze byÙa moČliwa dzi¿ki obowi­zuj­cej przed wojn­ ustawie o ustroju szkolnictwa, zwanej „ustaw­ j¿drzejewiczowsk­”.
Pierwszy zespóÙ szkóÙ na Bliskim Wschodzie powstaÙ w Tel Awiwie 7.12.1940 roku32. W jego skÙad weszÙo: przedszkole,
szkoÙa powszechna, gimnazjum oraz liceum z klas­ humanistycznymi humanistyczn­ i humanistyczno-matematyczn­.
Pocz­tkowo ucz¿szczaÙo do niej 29 uczniów otwarto tylko dwie klasy, lecz szybko liczba klas zwi¿kszyÙa si¿ do szeïciu.
SzkoÙa miaÙa peÙne prawa ïredniej szkoÙy paÚstwowej. Kadra nauczycielska przybyÙa z Bukaresztu. Dyrektorem zosta25 >> „ W Teheranie, we wrzeïniu 1942 r. rozpocz¿Ùo si¿ rozÙadowywanie ludnoïci cywilnej, szÙy transporty gÙównie do Afryki. Ojciec mój
i ja baliïmy si¿ tej Afryki okropnie, oznaczaÙo to dÙug­ rozÙ­k¿, a tutaj, w Teheranie byÙo nam bardzo dobrze” <<. I. Beaupre-Stankiewicz, Drogi do
Isfahanu, [w:] Isfahan…, s. 58.
26 Minister J. StaÚczyk na pocz­tku 1943 r. wypowiedziaÙ si¿ wobec tego procederu krytycznie i zabroniÙ stosowania jakichkolwiek kar.
27 AAN, Poselstwo RP w Teheranie, t. 42, Sprawozdanie z dziaÙalnoïci Delegatury Rz­du Polskiego 4.04 - 15.07.1942 r.k. 270.
28 IMPS, MWRiOP, A. 19.II./7, Szkolnictwo poza Wlk. Brytani­, Sprawozdanie ze stanu szkolnictwa na terenu Iranu w okresie od 1.02 do
30.04.1944 r., k.2.
29 J. Pietrzak, dz. cyt., s. 178- 179.
30 TamČe, s. 182.
31 AAN, Poselstwo RP w Teheranie, t. 42, Delegat MPiOS w Teheranie do MPiOS- Sprawozdanie, Pismo z 25.07.1942 r.
32 IPMS, MWRiOP, A. 19. I./7, WydziaÙ Ogólny. Sprawozdania za okres lipiec 1940-czerwiec 1941, k. 8.
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
265
Ùa Helena Baryszowa33, natomiast funkcj¿ kierownika peÙniÙ Alojzy JeleÚ. Najwi¿ksz­ trudnoïci­ nowo powstaÙej szkoÙy
byÙ brak podr¿czników oraz lektur szkolnych34. Pojedyncze egzemplarze zostaÙy przywiezione z Rumunii, a w póĊniejszym czasie problemem podr¿czników zaj¿Ùa si¿ Delegatura MPiOS35. W roku szkolnym 1940/ 1941 szkoÙ¿ ukoÚczyÙo 76
uczniów36. W szkole odbyÙ si¿ teČ pierwszy egzamin maturalny. Komisja egzaminacyjna byÙa powoÙana przez Delegata
MPiOS w Jerozolimie i zatwierdzona przez gen. J. Hallera. W pierwszym roku 20 absolwentów zdaÙo egzamin dojrzaÙoïci, wïród nich dwunastu byÙo ČoÙnierzami37. W kolejnym roku uczniowie wojskowi nie ucz¿szczali na zaj¿cia z uczniami
cywilnymi. Kadra pedagogiczna liczyÙa sobie dziesi¿ciu nauczycieli (wïród nich byÙ Janusz J¿drzejewicz) oraz sekretarza,
woĊnego i lekarza.
Sytuacja polskiej oïwiaty w Iranie diametralnie si¿ zmieniÙa, gdy w 1942 r. wraz z armi­ gen. WÙadysÙawa Andersa
ZSRR38 opuïciÙo kilkadziesi­t tysi¿cy39 polskiej ludnoïci cywilnej, w tym 14.000 dzieci. MÙodzieČ oraz dzieci umieszczono na terenie Bliskiego Wschodu, w Indiach, Afryce, Meksyku, Nowej Zelandii. Opiek¿ nad nimi oprócz placówek konsularnych sprawowaÙo przede wszystkim MPiOS w Londynie, które rozpocz¿Ùo proces tworzenia swoich
przedstawicielstw na terenach emigracyjnych. Jednostka ta zaj¿Ùa si¿ problemem organizacji sieci szkolnej, jednak duČa
liczba uczniów zacz¿Ùa negatywnie wpÙywa° na procesy dydaktyczno-wychowawcze. ZauwaČyÙ to Minister Pracy J.
StaÚczyk oraz skierowaÙ pismo do gen. J. Hallera, w którym apelowaÙ o przekazanie kompetencji zarz­dzania placówkami szkolnymi Urz¿dowi Oïwiaty i Spraw Szkolnych40. Gen. J. Haller ten problem poddaÙ dyskusji na konferencji
we wrzeïniu 1942 r., w której uczestniczyli przedstawiciele MPiOS oraz MWRiOP. DziaÙacze MPiOS proponowali, by
stanowisko delegata byÙo formalnie zwi­zane z ich ministerstwem41. Na skutek rezygnacji ze stanowiska ambasadora
RP w ZSRR funkcj¿ ministra stanu- PeÙnomocnika Rz­du RP na Wschodzie obj­Ù prof. St. Kot, który d­ČyÙ do rozdziaÙu
kompetencji oïwiatowych od MPiOS i wyraČaÙ ch¿° powoÙania do istnienia urz¿dów na terenie Afryki oraz Iranu
(w Teheranie). Problem istnienia delegatury na Wschodzie byÙ coraz obszerniej poruszany na posiedzeniach Rady Narodowej RP. W kwietniu 1943 r. jeden z jej czÙonków, Franciszek Wilk zaapelowaÙ, iČ rozwi­zanie problemu administracyjno-organizacyjnego oïwiaty na Bliskim Wschodzie nie moČe juČ czeka°. Projekt ten zostaÙ poddany gÙosowaniu,
jednak nie otrzymaÙ wymaganej iloïci gÙosów42. Pozytywna decyzja zapadÙa 16.04.1943 r., kiedy to gen. J. Haller wydaÙ
rozporz­dzenie w sprawie utworzenia delegatur Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych w Iranie (z siedzib­ w Teheranie),
Palestynie (obejmuj­c­ Egipt oraz Liban43) z siedzib­ w Jerozolimie, Afryce z siedzib­ w Nairobi oraz Meksyku z siedzib­ przy Poselstwie RP w Meksyku44.
W podróČ do Iranu wysÙano byÙego dyrektora gimnazjum w Nadwórnej Józefa Follprechta, by przedstawiÙ w ministerstwie relacj¿ z obserwacji stanu oïwiaty na Bliskim Wschodzie. J. Follprecht miaÙ teČ obj­° stanowisko kierownika
Referatu Szkolnego45. Formalne przekazanie urz¿dów delegatom: J. Follprechtowi46 oraz jego zast¿pcy Rukaszowi Kur33 H. Baryszowa przed wojn­ pracowaÙa w prywatnym Gimnazjum …eÚskim E. Majewskiej w Warszawie, byÙa czÙonkiem Zwi­zku Zawodowego Nauczycielstwa Polskich SzkóÙ grednich. Zob. J. Draus, Oïwiata i nauka polska na Bliskim i grodkowym Wschodzie 1939- 1950, Lublin 1993, s. 76.
34 IPMS, MWRiOP, A. 19. I./9, WydziaÙ Ogólny Sprawozdania za rok 1941, Szkolnictwo poza Wlk. Brytani­, k. 5. Dopiero 25.08.1942 r. gen.
Józef Haller powoÙaÙ do istnienia Komisj¿ Oceny Podr¿czników przy Urz¿dzie Oïwiaty i Spraw Szkolnych w Londynie.
35 IPMS, MWRiOP, A. 19. II./14, Sprawa kierownictwa SzkoÙy Polskiej w Tel- Awiwie za rok 1941/ 1942, k. 8.
36 IPMS, MWRiOP, A. 19. II./9, Sprawozdanie Gimnazjum i Liceum w Tel- Awiwie za rok 1940/ 1941, k. 3.
37 TamČe, k. 9.
38 Na skutek polsko-radzieckiej umowy z 1941 r. oraz po ogÙoszeniu amnestii dla Polaków stacjonuj­cych na terenie ZSRR przybywaÙy ich
rodziny wraz z dzie°mi. Gen. Anders maj­c na wzgl¿dzie pojawienie si¿ mÙodzieČy utworzyÙ rozkazem z dnia 12.09.1941 r. wojskowe formacje
mÙodzieČowe zwane oddziaÙami junaków oraz junaczek. Zob. wi¿cej. P. …aroÚ, Kierunek wschodni w strategii wojskowo- politycznej gen. WÙadysÙawa
Sikorskiego 1940- 1943, Warszawa 1988, s. 32.
39 J. Wróbel szacuje liczb¿ ewakuowanych na ok. 115 tys. ČoÙnierzy i ludnoïci cywilnej. Zob. J. Wróbel, UchodĊcy polscy ze Zwi­zku Sowieckiego
1942- 1950, RódĊ 2003, s. 42.
40 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./14, Pismo J. StaÚczyka z 19.06.1942 r. do Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych w sprawie pomocy powstaj­cym
szkoÙom, k. 1.
41 AAN, Zbiór akt polskich wÙadz emigracyjnych w Londynie, Odpis pisma J. StaÚczyka z 28.09.1942 r. do Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych w sprawie delegatur, sygn. 9, k. 80.
42 IMPS, MSZ, A. 5. III./ 71, Rezolucja Rady Narodowej RP w sprawie opieki na mÙodzieČ­ szkoln­, k .1.
43 IMPS, MWRiOP, A. 19. III. /10, Pismo StanisÙawa Rzerzychy, k. 1.
44 IMPS, MWRiOP, A. 19. II./ 52, Rozporz­dzenie Ministra Kierownika Urz¿du Oïwiaty i Spraw Szkolnych z dnia 16.04.1943 r., k. 1. Wydane rozporz­dzenie nie miaÙo niestety podstawy prawnej- gen. Haller bezprawnie powoÙaÙ si¿ na dekret z 1.05.1941 r. Zob. wi¿cej: W. Chmielewski,
Powstanie delegatur polskiej administracji szkolnej na uchodĊstwie, „Rozprawy z Dziejów Oïwiaty” 2012, t. XLIX, s. 45- 47.
45 IMPS, MWRiOP, A. 19. I./14, Pismo J. Hallera do St. Kota w sprawie szkolnictwa na Wschodzie, k. 1.
46 PeÙniÙ sw­ funkcj¿ do stycznia 1945 r.
266
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
dybasze47 (funkcj¿ przestaÙ peÙni° we wrzeïniu 1943 r.) w Jerozolimie, StanisÙawie Sztabie (zaraz po nim StanisÙawowi
Rzerzysze48) staÙo si¿ moČliwe dopiero w maju 1943 r. 49. Istniej­cy stan prawny administracji oïwiatowej na uchodĊstwie
w niedÙugim czasie ulegÙ zmianie. Na skutek ïmierci gen. Sikorskiego (w lipcu 1943 r.) w dniu 14.07.1943 r. utworzono
Ministerstwo WyznaÚ i Oïwiecenia Publicznego na czele z ministrem ks. Zygmuntem KaczyÚskim. KaczyÚski wydaÙ akt
b¿d­cy podstaw­ dalszego funkcjonowania delegatur Ministerstwa WyznaÚ i Oïwiecenia Publicznego w dniu 4.08.1943
r.50. Od tego momentu delegatura z siedzib­ w Iranie obj¿Ùa swym nadzorem pedagogicznym takČe Indie.
Rozmieszczenie sieci szkolnej w Iranie zwi­zane byÙo bezpoïrednio z powstawaniem obozów uchodĊczych. Pierwsze obozy byÙy zakÙadane poïpiesznie w pierwszej poÙowie roku, na przeÙomie kwietnia i maja 1942 r. Wi¿kszoï° uchodĊców, którzy
przybyli do Iranu, traÞaÙa tutaj drog­ morsk­ z Krasnowodzka i byÙa kierowana do Pahlevi, portu nadkaspħskiego. W pierwszych dniach wywieziono w gÙ­b kraju ok. 2000 ČoÙnierzy, bowiem nie spodziewano si¿ tak duČej grupy uchodĊczej. WedÙug
danych poselstwa RP w Teheranie do Pahlevi przybyÙo ok. 15 000 cywilów51 (póĊniej okazaÙo si¿, Če ta liczba zostaÙa zawyČona). Ostatecznie liczba wynosiÙa 12 600 cywilów oraz ok. 22 000 ČoÙnierzy52. Wspomnie° tutaj naleČy, iČ ok. 40% uchodĊców
stanowiÙy dzieci53. Oprócz kwestii aprowizacyjnych i medycznych wÙadze musiaÙy zadba° takČe o utworzenie polskich szkóÙ.54
Pocz­tkowo szkoÙy byÙy zakÙadane w halach czy magazynach, gdyČ nie byÙo dostatecznych warunków lokalowych
lub teČ dziaÙaÙy na powietrzu. O przydziale dziecka do danej klasy decydowaÙo ïwiadectwo albo krótki, pobieČny sprawdzian wiadomoïci55. Obozowe szkoÙy w Teheranie obejmowaÙy: 6-klasow­ szkoÙ¿ powszechn­ i 4-klasowe gimnazjum
przy Obozie UchodĊczym nr 1 i nr 2. Do koÚca wrzeïnia 1942 r. uczyÙo si¿ w nich ok. 2500 dzieci. Po przyj¿ciu drugiej fali
uchodĊczej wÙadze utworzyÙy w Teheranie kolejnych 5 szkóÙ56. Drugim co do wielkoïci polskim oïrodkiem staÙ si¿ Isfahan.
W kwietniu 1942 r. przybyÙo do niego ok. 900 dzieci, pocz­tkowo otworzono 5 szkóÙ, jednak szybko okazaÙo si¿, Če ta
liczba byÙa niewystarczaj­ca. W 1943 r. uruchomiono pierwsze liceum. Szkolnictwo polonħne w Isfahanie wyróČniaÙo si¿
rozwini¿tym przygotowaniem zawodowym. Organizowano kursy stolarstwa, ïlusarstwa, szycia, haĞu, koronkarstwa,
dywaniarstwa, kierowców samochodów57. Ahwaz byÙ miejscem nietypowym, jeČeli chodzi o sposób utworzenia obozu,
gdyČ znajdowaÙ si¿ tam obóz przejïciowy, wi¿c tworzenie pierwszych placówek oïwiatowych byÙo utrudnione. W 1942 r.
dziaÙaÙy tutaj dwie szkoÙy, jednak nauka zostaÙa w nich zawieszona58.
Kadra nauczycielska nie posiadaÙa peÙnych kwaliÞkacji, do pracy nauczycieli byÙy powoÙywane ochotniczki z Pomocniczej SÙuČby Kobiet. W listopadzie 1943 r. utworzono kurs doksztaÙcaj­cy dla nauczycieli szkóÙ powszechnych w Teheranie.
Program takiego kursu obejmowaÙ zaj¿cia ze wszystkich przedmiotów szkolnych, wiedzy o Polsce, wychowania Þzycznego59.
Organizacja takich kursów miaÙa na celu zach¿ci° kandydatów do zawodu nauczyciela do podnoszenia kwaliÞkacji, gdyČ
praca nauczyciela nie byÙa dobrze pÙatna – miesi¿czny zarobek wynosiÙ ok. 4 funtów. Dla porównania miesi¿czne uposaČenie
maszynistki w Delegaturze MPiOS wynosiÙo 30-35 funtów, maszynistki w obozie ok. 8 funtów, natomiast sanitariuszki ok.
9 funtów60. Wynagrodzenie nauczycieli rosÙo jednak wraz ze staČem pracy lub nabyciem peÙnych kwaliÞkacji. W szkoÙach
47 Rukasz Kurdybacha sÙuČyÙ na Wschodzie w Samodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich do 31.12.1942 r. W Jerozolimie spotkaÙ si¿
z nim StanisÙaw Kot, który zaangaČowaÙ go w prowadzenie dziaÙalnoïci wydawniczej podr¿czników szkolnych w Podkomisji dla Oceny Podr¿czników Szkolnych na Wschodzie. Zob. wi¿cej: K. Bartnicka, Rukasz Kurdybacha (1907-1972). Stan badaÚ i problematyka badawcza, [w:] „Rozprawy
z Dziejów Oïwiaty” 1988, t. 31, s. 113- 114.
48 StanisÙaw Rzerzycha przed wojn­ byÙ dyrektorem gimnazjum w WoÙkowysku. Zob. M. J. Górszczyk, Szkice emigracyjne. Rumunia, Iran,
Palestyna, Egipt, Warszawa 1948, s. 124.
49 AAN, MPiOS, sygn. 106, k. 18,19.
50 IMPS, MWRiOP, A. 19. II./52, Rozporz­dzenie MWRiOP w sprawie utworzenia delegatur, k. 1.
51 J. Zaj­c, W Szkocji i na grodkowym Wschodzie. II tom pami¿tników wojennych. Dwie wojny, Londyn 1967, s. 97- 107.
52 IMPS, A. 11./64, Poselstwo RP w Teheranie do MPiOS, k. 2.
53 K. Wróbel-Lipowa, gladami polskich dzieci- tuÙaczy w czasie II wojny ïwiatowej, „Annales Universitatis Mariae Curie- SkÙodowska Lublin
Polonia”, t. LX, Lublin 2005, s. 236- 238.
54 W Iranie do koÚca 1942 r. funkcjonowaÙo 31 szkóÙ powszechnych, 8 gimnazjów, 1 liceum, 3 przedszkola. Zob. wi¿cej: Z. …aroÚ, Wojenne
losy ludnoïci polskiej na obczyĊnie w latach 1939-1947, Warszawa – Londyn 2004, s. 68.
55 M. Dutkiewicz, Moje wspomnienia Rosji Sowieckiej, Iranu i Afryki, [w:] H. Chudzio (red.), Z mrozów Syberii pod sÙoÚce Afryki, Kraków 2012, s. 192.
56 AAN, Poselstwo RP w Teheranie, Delegatura MPiOS w Teheranie do MPiOS, Sprawozdanie z dziaÙalnoïci szkolnictwa w Iranie za okres
10 kwietnia-15 wrzeïnia 1942 r., sygn. 592, k. 3.
57 J. Draus, dz. cyt., s. 99- 100.
58 K. Walaszczyk, dz. cyt., s. 201- 202.
59 J. Wróbel, dz. cyt., s. 77.
60 AAN, MPiOS, MemoriaÙ SL w Iranie, sygn. 92, k.10. W roku 1944 r. uposaČenie nauczycieli pracuj­cych na uchodĊstwie wzrosÙo i wahaÙo
si¿ od 10 do 20 funtów. Zob. IMPS, MWRiOP, A. 19. II./6, Normy wynagrodzeÚ nauczycieli szkóÙ rozmaitych typów oraz pracowników administracji szkolnej w Iranie, k. 1.
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
267
w Iranie nauczyciele pracowali na dwie zmiany – od 7.00 do 12.00 oraz w niektórych szkoÙach od 16.00 do 19.30. Rok szkolny
trwaÙ 8 miesi¿cy. Problemem byÙo m.in. obsadzenie stanowiska nauczyciela j¿zyka angielskiego61.W poszerzanie dziaÙalnoïci
placówki ch¿tnie wÙ­czali si¿ uczniowie, którzy dziaÙali w samorz­dzie uczniowskim, róČnych kóÙkach przedmiotowych,
druČynach harcerskich. KoÙo Rodzicielskie organizowaÙo kolonie, uroczystoïci okolicznoïciowe, bezpÙatne doČywianie dzieci62. WspóÙpraca wÙadz oïwiatowych, kadry pedagogicznej, rodziców oraz samych uczniów przebiegaÙa poprawnie.
Podsumowanie
Dla polskiej grupy uchodĊczej istotn­ spraw­ w czasie pobytu w Iranie byÙa pomoc ze strony tamtejszego Ministerstwa Pracy i Opieki SpoÙecznej. Taka nadeszÙa z inicjatywy pierwszego delegata MPiOS w Teheranie W. Styburskiego.
UchodĊcy otrzymali od wÙadz takČe moČliwoï° uczestniczenia w Čyciu spoÙeczno-kulturalnym, a dzieci miaÙy moČliwoï°
ucz¿szczania do szkóÙ. Organizacja szkolnictwa na terenie Iranu byÙa zjawiskiem bardzo waČnym w perspektywie dalszej
drogi Čyciowej uchodĊców. WÙadze poÙoČyÙy nacisk na rozwój szkolnictwa zawodowego, doksztaÙcanie mÙodzieČy na
róČnorakich kursach zawodowych. Szczególnie waČn­ kwesti­ byÙ nabór kadry pedagogicznej. Delegatura MPiOS po
obj¿ciu w niej kierownictwa przez F. Halucha, mimo pewnych sporów politycznych i personalnych, walnie przyczyniÙa
si¿ do utworzenia nowych szkóÙ, zatrudnienia w nich nauczycieli i pracowników.
Archiwalia:
[1]
[2]
Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie- zespoÙy: Ambasada RP w Londynie, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo WyznaÚ Religħnych i Oïwiecenia Publicznego, Poselstwo RP w Teheranie, Prezydium Rady Ministrów- Archiwum Libermanowej
Archiwum Akt Nowych w Warszawie- zespoÙy: Archiwum MikoÙajczyka, Ministerstwo Pracy i Opieki SpoÙecznej Rz­du RP w Londynie,
Ministerstwo Spraw Zagranicznych Poselstwo RP w Teheranie, Zbiór akt polskich wÙadz emigracyjnych w Londynie
Bibliografia:
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
Bartnicka K., Rukasz Kurdybacha (1907- 1972). Stan badaÚ i problematyka badawcza, [w:] „Rozprawy z Dziejów Oïwiaty” 1988, t. 31
Beaupre- Stankiewicz I., Waszczuk- Kamieniecka D., Lewicka- Howells J. (red.), Isfahan- miasto polskich dzieci, Londyn 1987
BeÙdowski L. (red.), Polacy w Indiach 1942- 1948 w ïwietle dokumentów i wspomnieÚ, Warszawa 2002
Chmielewski W., Powstanie delegatur polskiej administracji szkolnej na uchodĊstwie, „Rozprawy z dziejów oïwiaty” 2012, t. XLIX
Draus J., Oïwiata i nauka polska na Bliskim i grodkowym Wschodzie 1939- 1950, Lublin 1993
Dutkiewicz M., Moje wspomnienia Rosji Sowieckiej, Iranu i Afryki, [w:] Chudzio H. (red.), Z mrozów Syberii pod sÙoÚce Afryki, Kraków 2012
Górszczyk M. J., Szkice emigracyjne. Rumunia, Iran, Palestyna, Egipt, Warszawa 1948
HuÙas M., Goïcie czy intruzi? Rz­d polski na uchodĊstwie IX 1939- VII 1943, Warszawa 1996
Kroll B., Struktura polskich centralnych wÙadz emigracyjnych w latach 1939- 1945, „Czasopismo Historyczno- Prawne” 1976, t. 28, z. 2
Kulnianin J., Z badaÚ nad dziaÙalnoïci­ spoÙeczn­ i opiekuÚcz­ rz­du RP na emigracji w latach 1939- 1944, „Dzieje Najnowsze” 1987, nr 2
Lewandowska S., Prasa polskiej emigracji wojennej 1939- 1945, Warszawa 1993
Pietrzak J., Polscy uchodĊcy na Bliskim Wschodzie w latach drugiej wojny ïwiatowej, RódĊ 2012
ȺPolska sÙuČba zagraniczna po wrzeïniu 1939 r., Londyn 1954
UrzyÚska D., Polski ruch socjalistyczny na obczyĊnie w latach 1939- 1945, PoznaÚ 2000
Walaszczyk K., grodkowy Wschód w latach II wojny ïwiatowej. Relacje i dziaÙania polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych w Iranie, Iraku
i Afganistanie, ToruÚ 2012
Wróbel- Lipowa K., gladami polskich dzieci- tuÙaczy w czasie II wojny ïwiatowej, „Annales Universitatis Mariae Curie- SkÙodowska Lublin Polonia”, t. LX, Lublin 2005
Wróbel J., UchodĊcy polscy ze Zwi­zku Sowieckiego 1942- 1950, RódĊ 2003
Zaj­c J., W Szkocji i na grodkowym Wschodzie. II tom pami¿tników wojennych. Dwie wojny, Londyn 1967
Zgórniak M. (red ProtokoÙy posiedzeÚ Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, t.4,.), Kraków 1998
…aroÚ P., Kierunek wschodni w strategii wojskowo- politycznej gen. WÙadysÙawa Sikorskiego 1940- 1943, Warszawa 1988
…aroÚ Z., Wojenne losy ludnoïci polskiej na obczyĊnie w latach 1939-1947, Warszawa – Londyn 2004
Netografia:
[24] Haluch F., Ustawa o uÙatwieniach w poszukiwaniu i wydobywaniu mineraÙów bitumicznych, Drukarnia Towarzystwa SzkoÙy Ludowej, 1938, hĴp://w.bibliotece.pl/books/e998c8a9c2e840ec9b734a0885acea99/, 02.11.2014 r
61 AAN, MPiOS, Sprawozdanie z dziaÙalnoïci Delegatury MPiOS w Teheranie na czas od 1 do 31.05.1943 r., sygn. 131, k. 15.
62 TamČe, k. 12.
268
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)