Kompetencje emocjonalne – czego musisz się nauczyć, by zmądrzeć

Rozdział 1. Czym jest inteligencja emocjonalna?
Kompetencje emocjonalne – czego
musisz się nauczyć, by zmądrzeć
Daniel Goleman wskazuje, iż na inteligencję emocjonalną składa się
pięć głównych elementów: rozumienie siebie i własnych emocji, kontrola emocji i kierowanie nimi, automotywacja, empatia, relacje społeczne8. Rozwój inteligencji emocjonalnej polega na samodoskonaleniu
na kilku równoległych obszarach funkcjonowania. Żadnego obszaru
w rozwoju psychospołecznym nie można zaniedbać ani pominąć, gdyż
warunkują się one wzajemnie i uzupełniają.
Zapamiętaj
„IE to odmienny rodzaj mądrości. Składa się na nią: samoświadomość, znajomość własnych uczuć i kierowanie się nimi w celu podejmowania zdrowych decyzji życiowych, skuteczne panowanie
nad takimi emocjami, jak: strach, gniew, depresja, a także zdolność motywacji, zachowanie optymizmu mimo niepowodzeń,
empatia oraz umiejętność wczuwania się w sytuację innych ludzi
i nawiązywania oraz utrzymywania z nimi dobrych stosunków”9.
Inteligencję emocjonalną tworzą trzy typy kompetencji: psychologiczne
(dotyczą stosunku do samego siebie), społeczne (obejmują relacje z otoczeniem), prakseologiczne (uwidaczniają się w działaniu i gotowości do
jego podjęcia)10. Każda z wymienionych kompetencji składa się z bardzo ważnych umiejętności psychospołecznych, m.in.: empatii, samoZob. D. Goleman, dz. cyt., s. 32–33.
Tamże, s. 101.
10
W dalszej części książki omówione zostaną poszczególne kompetencje na
podstawie: M. Krokowski, P. Rydzewski, Zarządzanie emocjami. Inteligencja
emocjonalna, Imperia, Łódź 2002, s. 73–173.
8
9
27
Inteligencja emocjonalna. Jak panować nad uczuciami
świadomości, samooceny, samokontroli, współpracy, zdolności adaptacyjnych i motywacyjnych. Szczegółowy skład kompetencji psychologicznych, społecznych oraz prakseologicznych ilustruje poniższy graf.
Inteligencja
emocjonalna
Kompetencje
psychologiczne:
samoświadomość
samoocena
samokontrola
Kompetencje
społeczne:
empatia
współpraca
perswazja
przywództwo
Kompetencje
prakseologiczne:
motywacja
adaptacja
sumienność
Uczenie się inteligencji emocjonalnej polega na wypracowaniu i/lub
udoskonaleniu poszczególnych kompetencji. Zadanie to wymaga dużej
mobilizacji i wysiłku, ponieważ każda z trzech kompetencji opiera się
na innym zestawie umiejętności. Pracę nad emocjami należy więc zacząć od dobrego przygotowania teoretycznego i zdobycia merytorycznej
wiedzy na temat tego, czym są poszczególne kompetencje, jakie zdolności wchodzą w ich zakres i jak powinien przebiegać proces zmiany.
Pierwszy obszar kompetencji, a więc kompetencje psychologiczne, stanowią:
samoświadomość, czyli wiedza na temat samego siebie – własnych
możliwości, potrzeb, pragnień, zainteresowań, preferencji. Krótko
mówiąc, tego wszystkiego, co nas cieszy i smuci, tego, co lubimy,
i tego, co powoduje dyskomfort. Tego, co robimy świetnie i w czym
jesteśmy dobrzy, oraz tego, co jest naszą piętą Achillesa, co nam nie
wychodzi mimo wielu starań lub wymaga morderczego wysiłku,
podczas gdy dla innych jest bułką z masłem. Wreszcie tego, czego
w życiu chcemy (do czego dążymy, co jest dla nas ważne), oraz tego,
czego nie jesteśmy w stanie zaakceptować;
28 www.samosedno.com.pl
Inteligencja emocjonalna. Jak panować nad uczuciami
Sens i sedno emocji
Wiemy zbyt wiele, a czujemy zbyt mało.
A przynajmniej odczuwamy zbyt mało tych twórczych emocji,
z których wyrasta dobre życie.
Benjamin Disraeli
Wszyscy mniej więcej wiemy, czym są emocje, gdyż doświadczamy ich
na co dzień. Ogólnie można powiedzieć, że emocja jest pewnym stanem
umysłu, któremu towarzyszą konkretne odczucia i wyraźne reakcje.
Przykładowo, gdy czuję się szczęśliwy – uśmiecham się, jestem pełen
entuzjazmu, natomiast gdy przeżywam żałobę – rozpaczam, płaczę,
dotyka mnie frustracja i zniechęcenie. Etymologicznie emocja oznacza
bycie w ruchu (łac. e-movere), co sugeruje działanie, bycie czynnym,
reagowanie. Źródłosłów dobrze uwypukla pierwotne znaczenie emocji
– one mobilizują nas do aktywności i poruszają, dzięki nim nie jesteśmy bierni, nieczuli, statyczni. To emocje są źródłem energii, witalności.
To one pobudzają do działania, nadając życiu pewną dynamikę.
Naukowych definicji emocji stale przybywa. Trudno jednoznacznie
orzec, która definicja jest pełna i najbardziej precyzyjna. W związku
z tym Nico Frijda wyodrębnia następujące klasyfikacje:
1. Emocja jest skutkiem świadomej lub nieświadomej oceny jakiegoś
zdarzenia, które wpływa na cele lub/i interesy podmiotu. Jeśli zdarzenie pokrywa się z powziętym celem – emocja jest pozytywna; jeśli nie
– emocja jest negatywna.
2. Emocja wywołuje określone działanie.
3. Emocja jest doświadczana jako pewien rodzaj stanu psychicznego.
Skutkami emocji są zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne, jak również reakcje behawioralne14. Emocje wywołują
określone skutki w zachowaniu organizmu oraz reakcje fizjologiczne.
Dzieje się tak dlatego, iż „emocja jest odczuciem, reakcją powstają14
Zob. tamże, s. 321.
42 www.samosedno.com.pl
Rozdział 2. Emocje, zachowania, interakcje
cą w odpowiedzi na określone bodźce wewnętrzne lub zewnętrzne,
przejawiające się zarówno pod postacią doznania, jak i na poziomie
fizjologicznym oraz behawioralnym”15.
Zapamiętaj
Emocje to „złożony zespół zmian cielesnych i psychicznych, obejmujących pobudzenie fizjologiczne, uczucia, procesy poznawcze
i reakcje behawioralne wykonywane w odpowiedzi na sytuację
spostrzeganą jako ważną dla danej osoby”16.
Istnieje wiele różnych typów emocji. Naukowcy wyróżniają emocje podstawowe (z którymi przychodzimy na świat) oraz wtórne (które powstają ze skrzyżowania emocji podstawowych i których uczymy się przez
całe życie). Emocje podstawowe stanowią wytwór ewolucji, steruje nimi
filogenetycznie najstarsza część mózgu – węchomózgowie. W literaturze przedmiotu17 istnieją różne klasyfikacje emocji podstawowych.
Najczęściej naukowcy wskazują na następujące: strach, gniew, smutek,
radość, wstręt. Amerykański psycholog Robert Plutchik poszerza tę listę, dodając do wymienionych emocji: lęk, zaskoczenie, akceptację, ciekawość. Plutchik twierdzi, iż emocje podstawowe można zaobserwować
na różnych poziomach filogenetycznych – obrazujących przebieg ewolucji. Emocje podstawowe są na tyle charakterystyczne, że rozpoznaje
je zdecydowana większość członków społeczeństwa, bez względu na
kulturę i strukturę społeczną. Ich ekspresji często towarzyszą mimika
i gestykulacja, które są na tyle czytelne i jednoznaczne, że mogą być zrozumiane przez większość ludzi niezależnie od ich rasy, płci, pochodzeR. J. Sternberg, Wprowadzenie do psychologii, tłum. A. Matczak, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999, s. 238.
16
P. G. Zimbardo, Nieśmiałość. Co to jest? Jak sobie z nią radzić?, tłum. A. Sikorzyńska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 42.
17
Zob. P. Ekman, R. J. Davidson, Natura emocji, tłum. B. Wojciszke, Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2012, s. 15–16.
15
43
Rozdział 3. Ty i twoje emocje
Ja odzwierciedlone – jak twoje emocje
odbierają inni
Pamiętaj, że obok Ja subiektywnego na jaźń składa się także Ja odzwierciedlone. Mead wskazuje, iż sposób myślenia o sobie jest uzależniony od
sądów i ocen ludzi wokół. Na poziomie świadomym i podświadomym
postrzegamy siebie tak, jak postrzegają nas inni. Przejmujemy ich postawy i działania wobec siebie. Równocześnie wywołujemy w innych takie
myśli oraz przekonania, jakie nosimy w sobie30. Ja odzwierciedlone składa się z wiedzy, przeczuć lub przypuszczeń, jakie ma człowiek w odniesieniu do tego, jak jest odbierany przez otoczenie. W warstwie lingwistycznej Ja odzwierciedlone przejawia się w opiniach typu: „Uważam, że mnie
nie znosi i nie akceptuje”, „Sądzę, iż jest mi życzliwa i nastawiona przychylnie”, „Wiem, że mnie kocha, bo patrzy na mnie z miłością”, „Wiem,
że mnie ceni, gdyż powiedział mi to wczoraj”. Nie ulega wątpliwości, że
wiedza jest bliższa prawdzie obiektywnej niż domniemania i przeczucia,
dlatego fakty, o których wiesz, traktuj jako ważniejsze, więcej mówiące
o tobie. Natomiast opinie wynikające z domysłów staraj się zracjonalizować albo logicznie przefiltrować, ponieważ zawierają w sobie liczne
zafałszowania i zniekształcenia poznawcze. To, jak ci się wydaje, że myślą
i mówią o tobie inni, wcale nie oznacza, iż jest tak faktycznie, gdyż człowiek sam nadaje znaczenie swoim emocjom, odczuciom czy przeczuciom. Staraj się więc weryfikować i stale kontrolować Ja odzwierciedlone,
czyli wiedzę o sobie budowaną na podstawie opinii innych.
Ćwiczenie
Monitoring jaźni
Wypisz co najmniej 20 cech pozytywnych i negatywnych, które
– twoim zdaniem – najlepiej cię charakteryzują (np. dowcipny, nieśmiały, nieatrakcyjny, opanowany, szarmancki, elokwentny itp.).
30
Zob. G. H. Mead, dz. cyt., s. 99.
65
Inteligencja emocjonalna. Jak panować nad uczuciami
Następnie poproś innych (rodzinę, przyjaciół, znajomych, sąsiadów, współpracowników) o definicje poszczególnych cech
(najlepiej, żeby zapisali je na kartce i oddali ją tobie). Mając owe
opisy, zastanów się, czy faktycznie jesteś nosicielem cechy, którą
sobie przypisujesz. Jeśli na tej podstawie uznasz, że jakaś cecha
nie odpowiada twojemu zachowaniu, przestań o sobie myśleć
w tych kategoriach. Stale monitoruj myślenie o sobie. Ilekroć zaczynasz wartościować w jakiś sposób, natychmiast zastanów się,
czy taki tor myślenia jest uzasadniony i oparty na faktach.
Kolejnym krokiem jest uzyskanie wiedzy na temat tego, jak emocje, które odczuwasz i okazujesz, są odbierane przez otoczenie. Emocjonalna
dekonstrukcja jest ważna w tym sensie, iż na jej podstawie możesz zrozumieć, jakie emocje z twojej strony oddziałują na innych, jakie wywołują skutki wśród nich, jak wielki wpływ masz na to, jak inni się czują,
a przede wszystkim, co o tobie myślą oraz jak cię oceniają. Uświadamiając sobie ową zależność, masz szansę dokonać zmian w postrzeganiu siebie oczami innych, a tym samym rozwiązać problemy związane
z samooceną.
Ćwiczenie
Powróć do organizera emocji. Narysuj w nim trzykolumnową
tabelę i każdego dnia zapisuj w niej, jaka emocja najdłużej ci
dziś towarzyszyła oraz jak ją odbierali inni (co mówili, jak modyfikowało się ich zachowanie, jak różnicowały się ich reakcje).
Kiedy już wypełnisz tabelę, odpowiedz na pytanie, które z ujawnianych przez ciebie emocji pozwalają innym myśleć o tobie
dobrze, a które powodują, że ich opinia na twój temat nie jest
najlepsza.
66 www.samosedno.com.pl