Początki metropolii wileńskiej

S tu d ia Teologiczne
Biał. D roh. Łom ża
5 - 6 (1987-1988)
KS.
BOLESŁAW
KUM OR
POCZĄTKI
METROPOLII
WILEŃSKIEJ
W ileńska p ro w in cja kościelna rodziła się stosunkow o długo, przez p ra w ie 400
lat, podobnie ja k przez przeszło 150 la t rodziła się sam a diecezja w ileńska. F u n ­
dam enty pod utw orzenie diecezji zostały rzucone jeszcze w X III stu leciu w zw iąz­
k u z pierw szą ak c ją ch ry stian izacy jn ą n a L itw ie i je j pierw szym chrztem . A kcję
tę p o d jął nad e w szystko papież Inn o cen ty IV (1243 -1254). To on n a prośbę „M endoga k ró la L itw y" (16 V I 1251) b u llą M u lta cor n o stru m z 17 V I 1251 r. w iią ł w opie­
k ę św. P io tra „jego królestw o i w szystkie ziemie, k tó re dotąd o d eb rał z rą k
n iew iern y ch ” i listem apostolskim , dato w anym tegoż d n ia polecił biskupow i chełm iń­
skiem u H enrykow i, by „sprosił niek tó ry ch p ra ła tó w i zakonników i dokonał ko­
ro n acji M endoga n a k ró la ”1. T en sam p apież listem apostolskim A d hoc Nos
z 17 czerw ca t.r. polecił w spom nianem u biskupow i H en ry k o w i m ianow ać i k o n ­
sekrow ać bisk u p a oraz ustanow ić diecezję dla L itw y 2. P ierw szy m b isk u p em li­
tew skim został d om inikanin W it, d ziałający w środow isku m isy jn y m św . Jacka.
W yświęcił go n a b isk u p a w 1253 r. arc y b isk u p m etro p o lita g nieźnieński Pełka3.
Ta in fo rm acja K ro n ik i W ielkopolskiej św iadczy zapew ne o tym , że k o n se k ra cja
biskupa litew skiego przez m etropolitę z G niezna m iała n a celu podporządko­
w anie Kościoła n a L itw ie polskiej pro w in cji kościelnej. Te p la n y gnieźnieńskie
pokrzyżow ała w ielce rezy g n acja bisk u p a litew skiego W ita z urzędu, k tó rą w im ie­
niu papieża p rzy ją ł k a rd y n a ł tu sk u lań sk i w dniu 1 III 1255 r.4. T ak w ięc pierw sza
p ró b a zw iązania K ościoła katolickiego n a L itw ie z m etropolią gnieźnieńską nie
pow iodła się, a pow ażny udział w te j sp raw ie m iał Z akon krzyżacki.
Rów nocześnie w przeciw staw ien iu w pływ om polskim zaczęły działać n a Li­
tw ie w pływ y krzyżackie. K iedy w ielki książę L itw y M endog zdecydow ał się n a
przyjęcie ch rześcijaństw a z rą k niem ieckich i zw rócił się do papieża In n o cen te­
go IV z p ro śbą o p rzysłanie k ap łan ów katolickich, w ów czas papież listem apo­
1 VM PL (V etera M onum enta Poloniae et Lituaniae) I n r 102-103, s. 4 9 -5 0 ;
Regesta P o n tificu m (R egesta P o n tificu m R om a noru m inde ab anno 1198 ad a n n u m
1304, ed. A. P oth ast. B erolini 1874-1875) II n r 14 351 i 14 353, s. 1185.
2 VM PL I n r 105, s. 50; R egesta P o n tificu m II n r 14 354, s. 1185; W. A b r a ­
h a m , Powstanie, organizacji Kościoła łacińskiego na R usi, Lw ów 1894, s. 152.
3 M PH (.M onumenta Połoniae H istorica) II s. 572 (K ronika W ielkopolska);
HI, s. 22 (Rocznik W ielkopolski).
4 MPV (M onu m enta Póloniae V aticana) I n r 73, s. 59; Bull. Pol. I (.Bullarium
Poloniae. I. 1000- 1342. Edd. I. S ułkow sk a-K u raś et S. K u raś. Rom ae 1982) n r 568,
s. 110.
74
BOLESŁAW KUM OR
stolskim Carissim e in C hristo z 24 V I 1253 r. polecił arcybiskupow i p ru sk iem u i in ­
flanckiem u A lbertow i, by w y b ra ł i w yśw ięcił n a b isk u p a litew skiego odpow ied­
niego m ęża5. W spom niane polecenie przyp o m n iał papież w liście apostolskim I n sin u a v it Nobis pridern z 2 1 V III 1253 r. i jeszcze raz polecił arcy b isk u p o w i A lber­
tow i erekcję bisk u p stw a n a L itw ie i w yśw ięcenie n a je j pierw szego b isk u p a
C h ry stian a6. Po przy jęciu ch rztu przez M endoga, biskupstw o zostało rzeczyw iście
założone i uposażone 12 III 1254 r. T ery to rialn ie objęło ono ziemie W ielkiego K się­
stw a L itew skiego7. Ta now a diecezja litew sk a została podporząd k o w an a przez a r ­
cybiskupa A lb erta m etropolii p ru sk iej i inflan ck iej.
T akiego rozw iązania nie życzył sobie Rzym papieski. T u bow iem zgodnie
z w ielow iekow ą trad y c ją, sięgającą czasów papieża G rzegorza W ielkiego (f604), k ie­
row ano się innym i zasadam i. Tw orzone bisk u p stw a n a ziem iach nowo ch ry stianizow anych nie były w łączane do istniejący ch w sąsiedztw ie m etropolii, ale
otrzym yw ały s ta tu t diecezji zależnej w pro st o d Stolicy A postolskiej. T ak też m iał
być rozw iązany problem przynależności m etro p o litaln ej L itw y. O kazało Się zresztą,
że arcy b isk u p A lbert, „zanim doszły do niego listy apostolskie, udzielił już sa k ry
bisku piej C h ry stianow i i p rzy ją ł od niego przysięgę w ierności jak o jego m e tro ­
p olita”. W zw iązku z tym i fak ta m i i n a prośbę k ró la M endoga, papież n a mocy
listu apostolskiego In clin a ti Seren ita tis Tuae z 3 I X 1254 r. zw olnił b isk u p a C h ry ­
stia n a od przysięgi złożonej m etropolicie A lbertow i, w y jął go spod jego ju ry s­
d ykcji i poddał go bezpośrednio Stolicy A postolskiej, i upow ażnił b isk u p a n au m burskiego D ietrich a II, by na jego ręce b isk u p C h ry stian złożył odpow iednią
przysięgę w ierności Stolicy A postolskiej8. T ym razem Rzym rozw iązał n a zaw ­
sze neg aty w nie uzależnienie K ościoła katolickiego n a L itw ie od m etropolii n ie­
m ieckiej. Z resztą w pływ y niem ieckie i g ru n to w an e n a nich ch rześcijaństw o nie
długo trw ało. Ze śm iercią k ró la M endoga (1263) L itw a pow róciła do pogaństw a,
a biskup C h ry stian opuścił k ra j i u d ał się do Niem iec, gdzie zm arł w 1271 r.
W praw dzie K rzyżacy p o sta ra li się o k o n sek rację b isk u p ią dla jego n astęp cy Ja n a,
ale był on tylko biskupem ty tu la rn y m i nigdy n a L itw ie nie p rzeb y w ał9. To p ra w ­
da, że na sk u te k zabiegów krzyżackich papież A lek san d er IV w liście apostol­
skim A u d itis m iseriis z 6 V III 1257 r., skiero w an y m n a ręce w ielkiego m istrza
zakonu krzyżackiego, zarezerw ow ał w yłącznie K rzyżakom p rac ę m isy jn ą na
L itw ie i potw ierdził to jeszcze raz w liście apostolskim Pro fid e i negotio
z 8 V I I I 1257 r.10, ale przyszłość m iała być inna.
P o stosunkow o długiej p rzerw ie pow rócił w p ierw szej połow ie X IV w. p ro ­
blem chrystian izacji L itw y, a podjęli go fran ciszk an ie z w yraźn ej in sp ira cji p a ­
piestw a aw iniońskiego. Oto papież J a n X X II w liście apostolskim R ed em p to r noste r z 12 X I 1324 r. zezwolił franciszk an o m p ro w in cji saskiej n a zbudow anie
2 klasztoró w n a L itw ie w celu ch ry stian izacji tego k ra ju . T ych placów ek za­
konnych fran ciszk ań sk ich i niebaw em dom inikańskich n a L itw ie, a zwłaszcza
w W ilnie, przybyło z biegiem czasu. J e st rzeczą w szakże znam ienną, że w dniu
17 X I I 1357 r. kró l K azim ierz W ielki zw rócił się z su p lik ą do papieża Innocentego
VI, „by przez specjaln ą łask ę raczy ł zezwolić, ab y w szystkie kościoły k a te d ra ln e
i k lasztory i w szelkie inne m iejsca kościelne diecezjalne i zakonne n a Litw ie,
k tó re po jej n aw róceniu będą założone, w zględnie zbudow ane... b yły n a zaw sze
w łączone do gnieźnieńskiej p ro w in cji kościelnej i podporządkow ane p raw o m m e­
tro p o litaln y m arc y b isk u p a z G niezna i to w ta k im zakresie, ja k to są podpo­
5 VM PL 1 n r 111, s. 53; R egesta P o n tificu m II n r 15 027, s. 1237; W. A b r a ­
h a m , P ow stanie organizacji, s. 153.
6 R egesta P o n tificu m II n r 15 089, s. 1243; W. A b r a h a m , P ow stanie organi­
zacji, s. 153.
7 W. A b r a h a m , P ow stanie organizacji, s. 154.
8 VM PL I n r 120, 121, s. 58 n.; R egesta P o n tificu m II n r 15 508,s. 1275.
9 W. A b r a h a m , P ow stanie organizacji, s. 154 n.
10 Buli. Pol. I n r 648, s. 124, n r 650, s. 124; R egesta P o n tificu m II n r 16 963,
s. 1387, n r 16 866, s. 1387.
PO C ZĄ TK I M ETRO POLII
75
rząd kow ani prałaci, rek to rzy i m in istrzy kościelni i zakonni w szystkich die­
cezji przynależnych do gnieźnieńskiej m etrop olii”. Ta suplika, p raw ie do­
tą d nie zauw ażona przez historyków , naw iązyw ała n iew ątpliw ie do dużych
m ożliwości chrztu L itw y. P olska, k tó ra b yła głów nym nosicielem ch rześcijań ­
stw a na Litw ie, p rag n ęła przyszłe diecezje litew sk ie w łączyć do polskiej p ro ­
w incji kościelnej. A ja k ie stanow isko zajęła k u ria pap iesk a w A w inionie w tej
spraw ie? Z nam y je z noty m arg in aln ej tejże k u rii, um ieszczonej n a m arginesie
supliki królew skiej. „T ak — brzm iał te k st noty — jeśli to nie będzie naruszało
p raw kogoś trzeciego. N a te n te m a t w inien w icek an clerz K ościoła rzym skiego
zasięgnąć info rm acji i w edług tychże in fo rm ac ji niech sp raw ę rozstrzygnie”11.
D alszych losów supliki królew skiej nie znam y. Z tego je d n ak co w iem y, A w inion
sprzyjał planom polskim w łączenia bisk u p stw litew sk ich do m etropolii gnieź­
nieńskiej.
P rob lem te n sta ł się n iebaw em bardzo ak tu aln y . Oto chrzest i m ałżeństw o
w ielkiego księcia L itw y W ładysław a Jag iełły z królow ą P o lsk i Ja d w ig ą w 1386 r.
otw arły now y rozdział w dziejach katolickiej L itw y. „We czw artek 14 lutego
1386 r. w uroczystość św. W alentego n a jp ie rw w ielki książę litew sk i Jagiełło,
a potem jego b racia k siążęta litew scy, bo jarow ie i szlachta pouczeni dokładnie
o w ierze kato lickiej i jej praw dach, w y zn ają i p rzy jm u ją św iętą, p raw o w iern ą
w iarę, odrzuciw szy błędy pogaństw a i z w ielką gorliw ością p rzy jm u ją chrzest
w k ated rze k rak o w sk iej z rą k arc y b isk u p a gnieźnieńskiego Bodzęty i biskupa
krakow skiego J a n a ”12. O becność m etropolity gnieźnieńskiego Bodzęty p rzy chrzcie
w ielkiego księcia L itw y m iała dużfe znaczenie dla przyszłości K ościoła k ato lic­
kiego na Litw ie. Je d n y m z pierw szych sk u tk ó w ch rztu w ładcy litew skiego było
utw orzenie b isk up stw a w W ilnie. D okum entem z dnia 17I I 1387 r. w ystaw ionym
w W ilnie kró l W ładysław Jagiełło uposażył b isk up stw o w W ilnie „przy kościele
św. S tanisław a B iskupa i św. W ładysław a W yznaw cy, p rzy k tó ry m p ostanow ił za­
łożyć stolicę biskupią, ja k ty lk o papież w y razi n a to sw ą zgodę”13. F u n d ację k ró ­
lew ską potw ierdził niebaw em papież U rb an VI i zgodnie z p ro śb ą k ró lew sk ą
bullą R om anus P o n tife x z dnia 12 III 1388 r. zlecił biskupow i D obrogostow i
z Poznania, ab y po zbadaniu w ym aganych w arun k ó w , erygow ał m ocą delegacji
apostolskiej now ą diecezję w W ilnie, w yniósł kościół św. S tan isław a B iskupa i M ę­
czennika do godności kościoła k atedralnego, potw ierdził jego uposażenie i m ian o ­
w ał pierw szym biskupem w ileńskim A ndrzeja, dotychczasow ego b isk u p a S e re tu 11.
O bydwa dokum enty: k ró lew ski i papieski nic nie m ów iły o przynależności m e­
tropolitalnej diecezji, podobnie ja k nic na te n te m a t nie m ów ił d e k re t w y k o n aw ­
czy delegata papieskiego, b isk up a D obrogosta Nos igitur z połow y 1388 r.15.
T ak uk o n sty tu o w an a diecezja objęła sw ym i gran icam i całe W ielkie K sięstw o
Litew skie, z w y jątk iem ziem u k rain n y ch , p rzynależnych do diecezji łu ck iej, k a ­
m ienieckiej i kijow skiej. D nia 2 k w ietnia papież Bonifacy IX b u llą A d hoc Nos
Deus w ziął biskupstw o w sp ecjaln ą opiekę Stolicy A postolskiej i u stan o w ił dlań
k onserw atorów w osobie b isk u p a Ja k u b a z Płocka, M ikołaja z P ozn an ia i opata
S tefana z Ł ysej G óry16. Zgodnie z d aw ną p ra k ty k ą Kościoła rzym skiego, diecezja
w ileńska m iała od początku s ta tu t b isku pstw a w yjętego i zależnego w p ro st od
Stolicy A postolskiej. Zależność m e tro p o litaln a od G niezna, czy też od Rygi po­
czątkowo nie w chodziła w rachubę. W skazyw ały n a to nie tylko b u lle papieża
11 M PV I .. n r 177, s. 235 - 236, n r 257, s. 358; J. K u r c z e w s k i , B isku p stw o
w ileńskie, W ilno 1912, s. 21 n.
12 J. D ł u g o s z , R o czn iki czyli K ro n iki sław nego K ró lew stw a Polskiego, k się­
ga X, W arszaw a 1981, s. 202.
.
13 KDKW il. (K odeks d yp lo m a tyczn y k a te d ry i diecezji w ileń skiej. Wyd. J. F ijałek. W. Semkowicz. K rak ó w 1932-1948) I n r . 1 , s. 4 - 6 (Tekst A), s. 6 - 9
(Tekst B).
14 KDKW il. I n r 10, s. 20-22.
15 KDKW il. I n r 13, s. 26.
14 KDKW il. I n r 32, s. 53 - 54.
76
BOLESŁAW KUMOR
U rb an a VI (1388), m ian u jące delegatem apostolskim nie m etro p o litę g n ieźnień­
skiego Bodzętę, ale bisk u p a poznańskiego D obrogosta17. Podobny w ydźw ięk po­
siad ała bulla p ro tek c y jn a bisk upstw a, w ystaw io n a przez papieża Bonifacego IX
(1398). I tym razem papież nie w yznaczył k o n serw ato rem b isk u p stw a m etro p o litę
gnieźnieńskiego D obrogosta N ow odworskiego, ale b iskupów Ja k u b a K u rd w an o w skiego z Płocka, M ikołaja K urow skiego z P ozn an ia i opata św iętokrzyskiego
S tefan a. Co w ięcej z te k stu bulli A d hoc Nos Deus z 1398 r. m ożna się dom yślać,
że w zm iankow ani n o n n u li archiepiscopi, k tó rzy działali n a rzecz szkody bis­
k u p stw a w ileńskiego praw dopodobnie usiłow ali w łączyć go do w łasn y ch p ro w in ­
cji kościelnych. Jeżeli ta k m ożna in te rp re to w ać te k st pow yższej bulli, to zapew ne
chodziło o sąsiednich m etropolitów z G niezna i Rygi.
Ze diecezja posiadała s ta tu t b isk u p stw a w yjętego i zależnego w p ro st od S to­
licy A postolskiej, św iadczy w ybór, k o n firm ac ja i k o n sek racja, a tak że in tro n iz a­
cja drugiego z rzęd u bisk u p a w ileńskiego J a k u b a P lich ty (1399 -1407). Oto po
śm ierci pierw szego bisk u p a w ileńskiego A n d rzeja Ja strzę b ca (f 14X1 1398) k a p i­
tu ła w ileńska w dniu 1 X I I 1398 r. w y b ra ła b isk u p em w ileńskim p ro w in cjała
franciszk anó w Ja k u b a P lich tę i zw róciła się tegoż d n ia z su p lik ą do p apieża Bo­
nifacego IX o potw ierdzenie w y b oru i zezw olenie n a k o n sek rację elek ta. W w y ­
p ad ku , gdyby diecezja w ileńsk a należała do m etropolii gnieźnieńskiej, k o n firm acji
elek ta w in ien dokonać m etro polita gnieźnieński, ja k to uczynił jeszcze w XV w.
w stosunku do W rocław ia i on też w in ien udzielić elektow i sa k ry b isk u p iej. Tego
w ym agało ów czesne praw o kanoniczne13.
T a p rzed łu żająca się niezależność diecezji od m etropolii gnieźnieńskiej
i w ciąż żyw otny sep araty zm księcia W itolda zrodziły p la n zorganizow ania m e­
tropolii w W ilnie dla b isk u p stw W ielkiego K sięstw a L itew skiego. W krótce po
1400 r. książę W itold uposażył dotąd nie zorganizow ane w pełni biskupstw o w W ło­
dzim ierzu W ołyńskim , a papież B onifacy IX n a jego w niosek zam ianow ał
17I I 1400 r. tam tejszy m biskupem G rzegorza, p rzeo ra d o m inikanów w Ł u ck u ’-8.
T en sam papież n a prośbę k ró la W ładysław a Jag iełły w yznaczył w d n iu 12 V 1404 r.
b isku pem w Ł uck u n a W ołyniu Ś w iętosław a, syna Ja ro sław a z zakonu k a rm e ­
litów , dzieląc ty m sam ym dotychczasow ą diecezję w łodzim ierską n a dw ie die­
cezje: łucką po stro n ie polskiej i w łodzim ierską po stro n ie litew sk ie j20. U tw orze­
nie d ru giej diecezji w ołyńskiej spow odow ało obok ta rć politycznych w iele n ie­
porozum ień i sk arg n a polu kościelnym . W łodzim ierski b isk u p G rzegorz przybył
osobiście na sobór do P izy i oskarżył przed jego try b u n a łe m b isk u p a łuckiego
Św iętosław a21. P izański papież A leksand er V, b u llą R eg im in i un iversa lis Ecclesiae
z dn ia 3 V III 1404 r. delegow ał bisk u p a k rakow skiego P io tra W ysza do ro zstrzy g ­
nięcia spo ru 22. W yroku bisk u p a W ysza nie znam y. P raw dopodobnie nie został on
ogłoszony lu b też nie w ykonany. W ro k u 1418 obydw ie diecezje istn iały n ad al
obok siebie23.
17 S. T r o j a n o w s k i , B odzęta (B odzanta). W: Pol. Slow . Biogr., t. 2, (1936),
s. 182-183; S. T r o j a n o w s k i, Dobrogost z N ow egodw oru. W: Pol. Slow . Biogr.,
t. 5, (1939/46), s. 245-246.
18 W. P I ö c h i , G eschichte des K irchenrechts, t. 2, W ien 1962, s. 134; J. D ł u ­
g o s z , V itae episcoporum Poloniae. W: Opera om nia. Vol. 1. Ed. H. P r z e ź d z i e c k i. C racoviae 1887, s. 471 nn. in fo rm u je o k o n firm acji elektów biskupów
w XV w. przez m etropolitę gnieźnieńskiego.
19 J. K ł o c z o w s k i , G rzegorz d om in ika n in , ła ciń ski b isku p w ło d zim ierski.
W: Pol. Słow . Biogr., t. 9 (1960/61), s. 82; J. F i j a ł e k , B isk u p stw a w o łyń skie
P olski i L itw y w sw oich początkach (w. X IV /X V ), S p raw ozdania z czynności
i posiedzeń AU, 16 (1911) n r 4, s. 20.
20 J a k w yżej.
21 Zob. przyp. 19.
22 W. A b r a h a m , Spraw ozdanie z p o szu kiw a ń w archiw ach i bibliotekach
rzy m sk ic h do dziejów P olski w w ieka ch średnich za lata 1899 -1913, K rak ó w 1921,
n r 2, s. 58 - 60.
23 CES (C odex epistolaris saeculi XV) II n r 89, s. 109-110.
PO C ZĄ TK I M ETRO POLII
77
To w łaśnie biskupstw o w łodzim ierskie m iało stanow ić jed n ą z su fra g an ii p rzy ­
szłej m etropolii w ileńskiej. O ta k ie j m yśli i pro jek cie w ielkiego księcia W itolda
dow iadujem y się z jego listu, skierow anego w dn iu 3 I I 1418 r. do papieża M a r­
cina V. W liście ty m p isał m. in., że „bez m ojej w iedzy i zgody arcy b isk u p m e­
trop o lita lw ow ski J a n sta ra się podporządkow ać sw em u K ościołowi i ju ry sd y k ­
cji m etro po litalnej b isk u p a w łodzim ierskiego G rzegorza Buczkow skiego. T ym cza­
sem biskupstw o to założone i uposażone przeze m nie z n atch n ie n ia D ucha Ś w ię­
tego je st m ego p a tro n a tu ”. W ielki książę pisał dalej, że „m a m ocne po stan o w ie­
nie, jeśli tylko Bóg pobłogosław i, by n a ziem iach swego p an o w an ia w odpow ied­
nim czasie ufun do w ać i erygow ać arcyb isk up stw o m etropolię, k tó ra sw ym i g ra ­
nicam i obejm ie biskü pstw o w łodzim ierskie i inn e diecezje, niedaw no założone
i uposażone i te, k tó re n a przyszłość jeszcze uposaży”24. O m aw iany d o k u m en t nie
m ów i w praw dzie o tym , że przyszła m etropolia będzie w W ilnie, ale tego m ożna
się dom yślać z licznych fu n d ac ji w ielkiego księcia W itolda n a rzecz stołecznego
b isk upstw a w W ilnie25. W spom niałem , że je d n ą z su fra g an ii tej now ej m etropolii
m iało być biskupstw o w łodzim ierskie. W praw dzie an ty p ap ież J a n X X III m ocą
bulli I n em in e n ti spécula z d nia 20 V I I I 1412 r. w łączył diecezję w łodzim ierską do
m etropolii lw ow skiej23, ale w ielki książę W itold prosił, ab y „papież w y d ał odpo­
w iednie pism o apostolskie i upom niał m etrop olitę lw ow skiego, by te n nie m ie­
szał się do spraw , k tó re do niego nie należą i nie ingerow ał w sp raw y b isk u p ­
stw a w łodzim ierskiego i nie w ciągał go pod sw oją w ładzę m e tro p o lita ln ą”. Dalszy
teno r om aw ianego listu p od k reślał z całym naciskiem , że niezależności b isk u p ­
stw a w łodzim ierskiego od m etropolii lw ow skiej „nie m ogą w żad n y m w y p ad k u
stać n a przeszkodzie listy apostolskie, w y dane n a korzyść m etro p o lity lw o w ­
skiego”27. B yła to n iew ątpliw ie w y ra źn a alu zja do w spom nianej uprzednio bulli
anty papieża Ja n a X X III.
D rugim z kolei b isk up stw em novae plantationis, k tó re m iało przypaść m e­
tropolii w ileńskiej, to niew ątpliw ie now o założona diecezja żm udzka. D iecezja ta
została erygow ana d ek retem le g ata Soboru K onstancjeńskiego J a n a Rzeszow­
skiego, m etrop olity lw ow skiego i b isk up a w ileńskiego P io tra — L itte ra s Sacrosanctae z dnia 24 X 1417 r. i tegoż dn ia uposażona przez w ielkiego księcia W i­
tolda28. D okum enty ere k cy jn y i fu n d ac y jn y diecezji nic nie m ów ią n a te m a t jej
przynależności m etro p o litaln ej, a papież M arcin V w b u lli p ro tek c y jn ej M ira­
bilis Deus z dn ia 11 1X1422 r., biorąc ją w specjalną opiekę św. P io tra, w yraźn ie
stw ierdził, że diecezja „jest podległa bezpośrednio Stolicy A postolskiej”29.
A jak ie m iały być dalsze su fra g an ie przyszłej m etropolii w ileńskiej? W g ra ­
nicach W ielkiego K sięstw a Litew skiego leżała ła c iń s k a diecezja k ijow ska, ale
ta uposażona w 1405 r. przez k ró la W ładysław a Jagiełłę, została ró w nież w łą­
czona do m etropolii lw ow skiej30. In n y ch diecezji łacińskich w g ran icach W iel­
kiego K sięstw a L itew skiego nie było. Te zatem 3 diecezje: arcy b isk u p stw o w ileń ­
skie oraz b iskupstw a w łodzim ierskie i żm udzkie m iały stanow ić przyszłą m e tro ­
24 Ja k w yżej.
25 CDKWil. I n r 14, s. 2 7 -2 8 (24 V II 1388), n r 23, s. 39 (5 V I I I 1392), n r 25,
s. 4 0 -4 2 (2 II 1395), n r 36, s. 6 4 -6 6 (3 I V 1399); n r 45, s. 7 1 -7 2 (11 VI 1407); CEW
(Codex epistolaris V ito ldi M agni Ducis L ith u a n ia e 1378-1430. Coli. A P rochaska.
C racoviae 1882) n r 42, s. 15 (1V II 1388), n r 123, s. 40 (2 I I 1396), n r 151, s. 45 (20 V
1397), n r 199, s. 46 (3 IV 1399).
26 VM PL II n r 8, s. 5 - 6 (20V I I I 1412); D ocum enta R om anorum P o n tificu m
historiam Ucrainae illu stra n tia (1075-1953). Vol. I. Coll. A. G. W elykyj. Rom ae
1953 n r 61, s. 101 - 103.
27 Zob. przyp. n r 23.
28 CEW I n r 743, s. 393-394 (24X1417); CMSD (C odex M ednicensis seu S am oQitiae Dioecesis. P ars 1. Coll. P Ja tu lis. Rom ae 1984. I n r 14, s. 4 0 -4 2 (24X1417),
n r 15, s. 4 2 -4 3 (24 X 1417).
29 CEW I n r 465, s. 530 -531; CMSD I n r 31, s. 69 -7 1 (11 1X1421).
30 B. K u m o r , G ranice m etropolii i diecezji polskich (966-1939), L u b lin 1969-1971, s. 139, 142.
78
BOLESŁAW KUMOR
polię w ileńską. In fo rm a cja ks. P. R ab ikau sk asa, jakoby plan o w an ej m etropolii
w ileńskiej w ielki książę W itold chciał podporządkow ać n adto diecezję k am ie­
niecką i kijow ską, nie m a p odstaw w e w spółczesnych źródłach. W szak P o ­
dole należało do K orony, a nie do L itw y, a w K ijow ie ‘fu n d ato rem i p atro n em
diecezji był król W ładysław Jagiełło, a nie w ielki książę W itold31.
Ale am b icje kościelne w ielkiego księcia W itolda, m ianow anego przez Sobór w K on­
stan cji „pro tek torem m etropolii ry sk ie j” ( I V 1416) i „w ikariuszem g en eraln y m in
tem poralibus Stolicy A postolskiej w W ielkim K sięstw ie L itew skim i W ielkim
Nowogrodzie, a tak że P skow ie” (13 V1418)32, były n iew ątp liw ie w iększe. W su p li­
ce do papieża M arcina V z 1418 r. zapow iedział dalsze tw orzenie now ych die­
cezji łacińskich w W ielkim K sięstw ie L itew skim . Rodzi się zatem p y ta n ie —
gdzie m iała pow stać now a diecezja w przyszłości? W ydaje się, że ta k im m iejscem
ulub ionym przez w ielkiego księcia W itolda były Troki, d aw n a stolica p ań stw a
litew skiego. W szak w ty m m ieście uposażył on opactw o b en edyktynów (27 V II 1405),
który«»h sprow adził z T yńca pod K rakow em . T u także uposażył n a jsta rsz ą ; kole­
giatę n a L itw ie (24 V 1409), k tó ra jedn ak że później się nie rozw inęła33. B iskupstw o
tu nie pow stało nigdy, ale w X V III stu leciu p o w stała tu su fra g an ia te re n o w a b is­
k u p stw a w ileńskiego.
Sam o biskupstw o w ileńskie, cieszące się od początku sw ego istn ien ia p rzy ­
w ilejem egzem pcji, zostało w pierw szym dw udziestoleciu XV stu lecia w łączone
do m etropolii gnieźnieńskiej. T ak w la tac h 1409 i 1420 b isk u p i w ileńscy b ra li
udział w synodach p row incji gnieźnieńskiej34. Rów nież d o k u m en ty Stolicy A po­
stolskiej z XV w ieku potw ierdzają n ajw y ra źn ie j ta k i sta n rzeczy. W bulli A d
c u m u lu m Tuae z 1 5 I I 1415 r. anty papież J a n X X III, n a d a ją c ks. P io tro w i b isk u p ­
stw o w ileńskie, poddał go w opiekę arcy b isk u p a gnieźnieńskiego, jak o że Elactu m ... com m issam sibi ecclesiam su ffra g a n ea m tu a m habens3$, P odobne stw ie r­
dzenie spotykam y w bulli papieża M arcina V D ivina disponente gratia z 4 V 1422 r.
i C um n u p er z 25 V 1422 r., zaadresow anej do m etro p o lity gnieźnieńskiego M i­
k o łaja T rąb y 38. Jeszcze jaśn iej sp raw ę przynależności m etro p o litaln ej b isk u p stw a
w ileńskiego u ją ł Sobór B azylejski w b u lli P ersonam tu a m Nobis z 17 V I I 1435 r.,
przesłan ej n a ręce bisk u p a w ileńskiego M acieja. „D iecezja tw o ja — głosiła b u lla
soborow a — nie m a przy w ileju egzem pcji, lecz je st podległa p raw o m m etro p o li­
ta ln y m arcybiskupa gnieźnieńskiego”37. W d ru g iej połow ie XV w. potw ierdzili
te n sta n papieże M ikołaj V w b u lli A posto la tu s o fficiu m z 17 X 1453 r. i S yks­
tu s IV w bulli C um Nos hodie z 27 V I I 1481 r.38.
W ślad za W ilnem przyw ilej egzem pcji u tra c iła bardzo szybko diecezja
żm udzka. Ju ż papież M arcin V w b ulli C u m nos d u d u m z 1 VI 1427 r., w ydanej
dla bisk u p a żm udzkiego M ikołaja D zierżkow icza (1422 -1434), stw ierd zał bardzo
w yraźnie, że przyjęcie przezeń sa k ry bisk upiej z r ą k innego b isk u p a i złożenie n a
jego ręce przysięgi obediencjalnej papieżow i „nie może n a przyszłość przynieść
żadnego uszczerbku p ra w Czcigodnem u naszem u B ratu A rcybiskupow i G nieźnień­
skiem u, którego w ładzy m etro p o litaln ej diecezja żm udzka je st podporząd k o w a­
n a ”38. O dtąd z okazji n om inacji bisk upó w żm udzkich Stolica A postolska w ysy­
31 R elatio status D ioecesium in M agno D ucatu hitu a n ia e. I. Ed. P. R abikauskas, Rom ae 1971, s. 20 przyp. 36.
32 CEW I n r 419, s. 343 -344 (1 V 14.16), n r 75, s. 104-106 (13V 1418).
33 KDKW il. I p r 42, s. 69(przed 27 V II 1405), n r 43,
s'. 69 - 70 (27 V II 1405),
n r 50, s. 7 5 -7 6 (14 V* 1409).
34 KDKW il. I n r 49, s. 74- 7 5 (1409), n r 78, s. 107-108 (1420); S ta tu ty synodalne
w ielu ń sk o -ka liskie M ikołaja T rąby z r. 1420. W yd. J. F ijałek , A. V etulani, K ra ­
ków 1915 - 1920 - 1951, s. 2.
36 KDKW il. I n r 61, s. 95.
35 KDKW il. I n r 79, s. 108-111 (1422), n r 80, s. U l (1422).
37 KDKW il. I n r 140, s. 158 - 159.
38 KDKW il. I n r 216, s. 242-244 (1453), n r 318, s. 375-376 (1481).
38 CMSD I n r 36, s. 74 - 75 (1 V I 1427).
PO C ZĄ TK I M ETRO PO LII
79
łała w każdym w y p ad k u bulle ekspedycyjne do m etro p o lity gnieźnieńskiego49.
Rów nież diecezja w łodzim ierska została n iebaw em w łączona do lw ow skiej p ro ­
w incji kościelnej. Na podstaw ie porozum ienia m iędzy P o lsk ą a L itw ą papież
M arcin V w d niu 21 X II 1425 r. dokonał połączenia obydw óch diecezji w te n spo­
sób, że „stolica bisk u p ia w łodzim ierska została przeniesiona do m ia sta L u ck a
w tejże diecezji”41. O dtąd diecezja o trzy m ała nazw ę „łu ck a”. W d niu 1 IV 1428 r.
w ielki książę W itold uposażył biskupstw o w rozległe dobra ziem skie w rejo n ie
Ł ucka, B rześcia Litew skiego i D rohiczyna, co n astęp n ie potw ierdził książę Z yg­
m u n t (2 II 1437)42. W ówczas też ustalono, że w ołyńska diecezja ze stolicą w Ł ucku
będzie należała do m etropolii lw ow skiej. Znalazło to w y raz m.in. w bu lli papieża
P iu sa II S u sc ep ti cura regim inis z 10 IX 1459 r. przy n o m in acji ks. W acław a
Raczkow icza n a biskupstw o łuckie, kiedy to papież n ie om ieszkał zaznaczyć, że
biskupstw o to należy do m etropolii lw o w skiej43. P ierw sza zatem p ró b a u tw o rze­
nia m etropolii litew skiej ze stolicą w W ilnie nie pow iodła się, zapew ne ze w zglę­
du n a sprzeciw k ró la W ładysław a Jagiełły, nie bez w spółpracy w ty m zakresie
m etropolity gnieźnieńskiego.
T endencje, zm ierzające do utw orzen ia m etropolii w W ilnie, ożyły n a p ocząt­
k u X V II stulecia. W szak W ilno było nie ty lko stolicą W ielkiego K sięstw a L ite w ­
skiego i siedzibą uniw ersy tetu , położonego n ajd ale j n a w schodzie E uropy (1579),
ale sam a diecezja w ileńska była najo bszern iejszą te ry to ria ln ie diecezją w Rzeczy­
pospolitej obojga narodów (280 000 k m 2), a w połow ie X V II stulecia obejm ow ała
ona 2 archid iak o n aty , 26 dekanatów , 354 p ara fie , 4 p rep o zy tu iy , 93 klasztory,
w ty m 81 m ęskich i 12 żeńskich, 454 księży diecezjalnych, około 450 księży zak o n ­
nych i około 300 zakonnic44. P od ty m w zględem diecezja ustępow ała jedynie a rc h i­
diecezji gnieźnieńskiej oraz diecezji krak o w sk iej i p oznańskiej45. W yrazem ty ch
ten dencji było używ anie przez biskupów w ileńskich ty tu łu „prym as W ielkiego
K sięstw a L itew skiego”. Takiego ty tu łu użył w oficjaln y m piśm ie do R zym u biskup
B enedykt W ojna (1605), a także bisku p E. W ołłowicz (1616-1630), b isk u p A b ra ­
ham W ojna (1649) i biskup J. Białłozor (1661 - 1665), a K u ria p ap iesk a ta k n azw a­
ła biskupa K. K. Brzostow skiego (1687 - 1722)46.
W ta k iej to sy tu a cji p o ja w ił. się ponow nie p ro je k t utw o rzen ia w W ilnie m e­
tropolii. A u torem p ro je k tu był fran ciszk an in A lb ert D ębołęcki. To on opracow ał
przed 1631 r. p lan now ego u stro ju organizacyjnego Kościoła w Polsce, k tó ry stał
się przedm iotem o brad K ongregacji R ozkrzew iania W iary w d niu 9 I X 1631 r.
P ro je k t te n w ysunął p la n utw orzenia w Rzeczypospolitej trzech now ych m e tro ­
polii w K rakow ie, W ilnie i K ijow ie lu b p rzy n a jm n ie j w W ilnie i K ijow ie. P ro ­
je k t te n rów nocześnie zaplanow ał utw orzenie 12 now ych biskupstw . T rzy z ty ch
nowo p ro jek tow anych bisk u p stw m iano utw orzyć przez podział rozległej diecezji
W ileńskiej; m iały to być N ow ogródek, M ińsk i G rodno, leżące w g ran icach W iel­
kiego K sięstw a L itew skiego, a tak że dw ie dalsze diecezje w bliskim sąsiedztw ie:
in flancką i k u rlan d zk ą. Te o statnie m iały być w ydzielone z rozległej te ry to ria l­
nie diecezji w endeńskiej. W zam ian za poniesione s tra ty n a w schodzie m etropolia
gnieźnieńska m iała otrzym ać rek o m p en satę w postaci nowo utw orzonych b isk u p stw
w P iotrkow ie T ry b u n alsk im z arch idiecezji gnieźnieńskiej i W arszaw ie z diecezji
40 CMSD I n r 46, s. 82 - 89 (18 V 1436), n r 51, s. 94 - 95 (29 X 1453), n r 51,
s. 95 -96 (19X11 1453); por, B. K u m o r , G ranice, s. 27.
41 E xcerpta e x libris m a n u scriptis A rc h iv a Consistorialis R om ani 1409 - 1590.
Ed. J. K orzeniow ski, K rak ó w 1890 n r 14, s. 78; W. A b r a h a m , A n d rze j Ł a ciń ski
biskup łucki. W: Pol. Sło w Biogr., t. 1, (1935), s. 106.
42 A rchiw um D iecezji S iedleckiej. N r 118 D. A kta dotyczące b isk u p stw a łu c ­
kiego 1428 - 1748 k. 2 - 5 .
43 KDKWil. I n r 228, s. 255; W. A b r a h a m , Spraw ozdanie z p o szukiw ań,
s- 8 (reg).
44 R elatio status, s. 91.
45 B. K u m o r , Granice, s. 41 (Gniezno), 64 (K raków ), 83 (Poznań).
48 R elatio status, s. 20 n.; J. K u r c z e w s k i , B isku p stw o w ileńskie, s. 46.
80
BOLESŁAW KUM OR
poznańskiej47. M ożna się tedy dom yślać, że now a p ro w in cja kościelna w W ilnie
m iała objąć sw ym i g ran icam i arch id iecezję w ileńską oraz diecezje: żm udzką,
sm oleńską, now ogródzką, m ińską, grodzieńską, inflancką, k u rlan d z k ą i w endeńską.
P ro je k t te n nie b y ł w p raw d zie zrealizow any, ale stan o w i pom ost o d rad zającej się
m yśli na te m a t zorganizow ania m etropolii w W ilnie. T rzeba i to dodać, że w póź­
niejszych w iek ach w iększość po stu lató w A. Dębołęckiego została zrealizow ana.
Po raz o sta tn i w okresie P olski niepodległej w rócono do p la n u w yniesienia
W ilna do godności m etropolii w czasie ostatniego bezkrólew ia (1764). M iasto W ilno
liczyło w ów czas około 12 tysięcy m ieszkańców , w obrębie m iasta łącznie z p rzed ­
m ieściam i było 6 p ara fii, 20 klasztorów m ęskich i 8 żeńskich, a roczne dochody
b iskupstw a przynosiły około 20 tysięcy skudów rzy m sk ich “18. S am a diecezja w ileń­
ska, w ciąż n ajb ard zie j rozległa te ry to ria ln ie w śró d diecezji R zeczypospolitej, w ed ­
ług rela cji bisk u p a Ignacego J a k u b a M assalskiego z 1767 r. obejm ow ała: 2 su fra g an a ty te ry to ria ln e (w ileński i białoruski), 2 arch id iak o n aty , 3 opactw a k la u stra ln e
(Troki, Nieśwież, Horodyszcze), 2 p rep o zy tu ry — in fu ła tu ry (G ieranony, W idziniszki), 26 d ekanatów , 444 p arafie, 70 filii. 203 k laszto ry , dom y i w ik a ria ty m ęskie,
17 klasztorów żeńskich, 2 se m in a ria duchow ne (50 klery k ó w )49. W 1774 r. cała die­
cezja liczyła 766190 k atolikó w sposobnych do sak ram en tó w św iętych50. D iecezja
w y sunęła się zatem p rzed diecezję poznańską i zajm ow ała 3 m iejsce w h ie ra rc h ii
Kościoła polskiego pod w zględem organizacyjn y m i ludnościow ym 51.
Tym razem p ro je k t u tw o rzen ia m etropolii w W ilnie m iał c h a ra k te r oficjalny.
O kazją do w znow ienia p ro je k tu b ył sejm elek cy jn y (27 V III - 8 IX 1764), którego
m arszałkiem b ył Józef Sosnow ski p isarz w ielki litew sk i52. Zgodnie „z pow szechnym
obojga stan ów p ro w incy i W. X. L itew skiego żądaniem ” sejm u ch w alił „reces
w zględem podniesienia b isk u p stw a w ileńskiego n a arcy b isk u p stw o ”, z ty m je d n ak ­
że w arun kiem , że „poniew aż te ra z do sk u tk u ob ra tio n em interregni, jak o in re ius
m a jesta tic u m spectanti, przyw iedzione być nie może, do sejm u koronacyjnego rzecz
o dkład am y”63. S p raw y te j jed nakże nie poruszono n a sejm ie k o ro n acy jn y m
(3 - 20 X I I 1764). W te n sposób trzecia z rzędu p ró b a u tw o rzen ia m etropolii w W il­
nie skończyła się niepow odzeniem . M ożemy się ty lk o domyślać, że p lan o w an a ty m
razem m etrop olia w W ilnie m iała objąć sw ym i g ran icam i diecezje w W ielkim
K sięstw ie L itew skim .
P rob lem w yniesienia W ilna do rzędu m etropolii nie zam arł rów nież w czasie
niew oli narodow ej. W znow ił go m e tro p o lita m ohylew ski S tan isław Bohusz S iestrzencew icz, odkąd po śm ierci b isk up a H iero n im a Strojnow skiego (t 5 V I I I 1815)
p rze jął rząd y w diecezji w ileńsk iej w d n iu 16 V 1816 r., za trzy m u jąc u rzą d
i fu n k c je arc y b isk u p a m etro po lity m ohylew skiego i rząd o m ty m przew odził aż do
śm ierci54. S p ra w ę utw o rzen ia m etropolii w W ilnie od 1814 r. połączono z p e r­
tra k ta c ja m i ze S tolicą A postolską a R osją n a te m a t reo rg an izacji K ościoła w no­
w o u tw orzonym K rólestw ie P olskim . T ak w d n iu 4X 11814 r. am b asad o r ro sy j­
ski w W iedniu h r. S tack elb erg w nocie, skiero w an ej do k ard . H. C onsalviego za­
p roponow ał przeniesienie stolicy m etropolii z M ohylew a do W ilna, a n ad to żądał,
47 T. D ł u g o s z , P ro je kt u tw o rzen ia w Polsce n o w ych b isk u p stw sprzed
1631 r., Collect. Theolog., 12 (1931), s. 99-109.
48 ASAV (A rc h iv u m S ec re tu m A p ostolicu m V aticanum ). Proces, consist, vol.
150. Processus R. D. Ig n a tii Jacobi M assalski ecclesiae cathedralis V iln en sis praepositi ad ecclesiam ca thedralem V ilen en sem pro m o ven d i, nec non super sta tu eiusdem
ecclesiae V ilnensis A .D . 1762, k. 598nn.
49 R elationes status, s. 200 - 212.
50 B. K u m o r, Z e s ta ty s ty k i ludności na L itw ie w II połow ie X V I I I w ieku,
Przeszłość D em ograficzna P olski, 8 (1975) s. 62.
51 B. K u m o r , Granice, s. 41, 64, 84.
52 W. K o n o p c z y ń s k i , Chronologia sejm ó w polskich 1493- 1793, K raków
1948, s. 40.
53 V olum ina L eg um , t. 7, P e te rsb u rg 1860, n r 175, s. 85.
54 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ileńskie, s. 65.
PO C ZĄ TK I M ETRO POLII
81
by przyszły arcy b isk u p m etro p o lita w ileński otrzym ał ty tu ł p ry m asa W ielkiego
K sięstw a L itew skiego i w szystkich rzym skokatolików w C esarstw ie R osyjskim
łącznie z ty tu łem le g ata urodzonego (legatus natus) i szerokim i u p raw n ien iam i
ju ry sd y k cy jn y m i w dziedzinie kościelnej. Odpow iedź jednakże Stolicy A postol­
skiej, p rzesłan a w ładzom ro syjskim w dniu 911815 r. była n eg aty w n a58. Dalsze
rozm ow y n a te n te m a t prow adzono oficjalnie w la ta c h 1815 -1834.
N iebaw em przedstaw iono pow tórnie Stolicy A postolskiej pro b lem tran slac ji
stolicy m etropolii z M ohylew a nad D nieprem dó W ilna, zw iązania z W ilnem
urzędu i ty tu łu p ry m asa dla K ościoła katolickiego w całym C esarstw ie R osyj­
skim , a także nom in acji m etro po lity S tan isław a S iestrzeńcew icza leg atem urodzo­
nym Stolicy A postolskiej. A le i tym razem dezy deraty te odrzucił papież P iu s V II
w osobistym liście do cara A leksan dra I II G eneral Maggiore z dnia 2 6 IV 1815 r.b's.
To negatyw ne stanow isko Stolicy A postolskiej w sp raw ie ere k cji w W ilnie
m etropolii płynęło n ad e w szystko z nieufności, z ja k ą odnoszono, się do m e tro ­
polity z M ohylew a. Ale w ładze rosy jskie sp raw y nie zaniechały. P ow rócono do niej
w 1816 r. J a k w y nika z listu posła rosyjskiego w Rzym ie, b aro n a T uylla do k się jia
Nesselrodego z dnia 41X 1816 r. b ran o rów nież pod uw agę utw orzenie dw óch m e­
tropolii łacińskich w C esarstw ie R osyjskim — w M ohylew ie i W ilnie57. I w tym
w ypadku przyszły arcy b isk u p m etro p o lita w ileński m iał otrzym ać godność i u rząd
p ry m asa oraz le g ata urodzonego Stolicy A postolskiej n a całe im p eriu m ro śy jsk ie51*.
W tym k ie ru n k u prow adzono sta ra n ia w la ta c h 1815-1817, a zm ierzały one do
przeniesienia u p raw n ie ń polskiego p ry m asa z G niezna pod zaborem p ru sk im do
W ilna pod zaborem ro sy jsk im 59. N a szczęście ze w zględu n a opór Stolicy A postol­
skiej do realizacji tych planów , za k tó ry m i sta ł m etro p o lita Siestrzeńcew icz, i ty m
razem nie doszło. N iem niej R osja nie po rzuciła p lan ó w tra n sla c ji stolicy m e tro ­
polii z M ohylew a do W ilna, czego w yrazem było m. in. pow ierzenie ad m in istra cji
diecezji w ileńskiej po śm ierci m etrop olity S iestrzeńcew icza (t 1 X II 1826), now em u
m etropolicie M ohylewa, arcyb isk up ow i K. K. C ieciszow skiem u (listopad 1827)60.
S p raw a m etropolii w ileńskiej sta ła się znów bardzo a k tu a ln a po 1835 r. w zw iąz­
k u z zam ierzoną reo rg an izacją K ościoła łacińskiego w Rosji. P o d jęte ro kow ania
w tej spraw ie b yły bliskie urzeczyw istnienia, jako że Stolica A postolska w dniu
21 X1838 r. ośw iadczyła, że „nie będzie odm aw iała tra n sla c ji stolicy m etropolii
z M ohylewa do W ilna i bardziej dogodnego i nowego podziału diecezji” w C esar­
stw ie Rosyjskim , ale ty m razem na przeszkodzie sta n ą ł zam iar R osji całkow itej
likw idacji archidiecezji m ohylew skiej. Rzym sobie życzył pom nożenia, a nie k asaty
diecezji, mógł natom iast zgodzić się n a zm ianę g ran ic diecezjalnych61. O dtąd p la ­
ny utw orzenia m etropolii w W ilnie zan ik ają na cały okres p e rtra k ta c ji m iędzy
Rosją a Stolicą A postolską w sp raw ie k o n k o rd atu (1847). To też zapew ne zade­
cydowało, że po 26 la ta c h w ak a n su i tym czasow ej a d m in istra cji diecezja w ile ń ­
ska otrzym ała w łasnego p asterza w osobie bisk u p a A. B. K łągiew icza, prekonizowanego n a to stanow isko przez papieża G rzegorza XVI w d niu 14 X II 1840 r.62.
55 S. O l s z a m o w s k a - S k o w r o ń s k a, L a Correspondence des Papes et
aes E m pereurs de R ussie (1814-1878), Rom a 1970, s. 6
Le Concordat de 1847
avec la Russie. Ed. S. O lszam ow ska-Skow rońska. W: S a cru m Poloniae M illenium ,
t. 8/9, Rzym 1962, s. 456.
56 La Correspondence n r 4, s. 8, 201.
1
57 M onum enta ecclesiastica P etropolitana. Ed. M. Godlew ski. Fase. 4.P etro p o li
12 n r 7, s. 4 7 -4 8 ; A. B o u d o u , Le S a in t Siège et la Russie. L eu r relation
diplo­
m atiques au X IX e
siècle, t. 1, P aris 1922, s. 80.
°“ M onum enta ecclesiastica n r 10; fasc. 1 n r 8, s.
8 1-90.
A - B o u d o u , dz. cyt., t. 1, s. 68 n.
J. K u r c z e w s k i , B isku p stw o w ileńskie, s. 66; M. G o d l e w s k i , Ciecis^ow ski K acper K azim ierz. W: Pol. Slow . Biogr., t. 4 (1938), s. 38 -39.
cCl Le Concordat 1847, n r 21, s. 60 (17 X II 1846).
2 R. R i t z i e r , P. S e r f i n , H ierarchia catholica m ed ii et recentioris aevi,
■ 7 (1800-1846), P ata v ii 1968, s. 397; J. B i e n i a r z ó w n a ,
K lągiew icz A n d rze j
e — Studia Teologiczne
82
BOLESŁAW KUMOR
S praw y m etropolii w ileńskiej nie poruszono ju ż w rozm ow ach m iędzy Rosją
a Stolicą A postolską w la tac h 1878 -1882, jako że w ów czas R osja p rag n ęła zre d u ­
kow ać m etropolię w arszaw sk ą do sta tu su arcy b isk u p stw a i w szystkie diecezje
w byłym K rólestw ie P olskim podporządkow ać „m etropolicie w szystkich kościołow
k atolickich w C esarstw ie R osyjskim ” w M ohylew ie n a d Dnieprem®3.
Myśl zorganizow ania m etropolii w W ilnie odżyła w Polsce odrodzonej i tym
razem doczekała się realizacji, chociaż na jej drodze trzeb a było pokonać bardzo
liczne przeszkody. Myśl ta odżyw ała pow oli i posiadała n ajw ięcej zw olenników
w otoczeniu m etropolity m ohylew skiego E dw ard a Roppa oraz w sferach rządo­
w ych, a zw łaszcza w k ręgu Józefa P iłsudskiego. Rzecz godna uw agi, że p ro jek to w i
te m u były przeciw ne inne ośrodki kościelne w Polsce. S am p ro b lem m etropolii
m ożna było podjąć dopiero po fo rm aln y m w łączeniu W ileńszczyzny do P ań stw a
Polskiego, co stało się w dniu 9X 1920 r. i po jej fo rm aln ej in k o rp o ra cji do P o l­
ski, k tó ra n astąp iła w dniu 3 III 1922 r. A le sp raw a m etropolii w W ilnie zw iązała
się ty m razem m ocno ze sp raw ą bisk u p a Jerzego B. M atulew icza (1918-1925). Jego
n om inacja n a biskupstw o w ileńskie w d n iu 23X 1918 r. n astąp iła za zgodą L ite w ­
skiej R ady N arodow ej i niem ieckich w ładz o k u pacyjnych p rzy zgodzie biskupów
polskich. A le „już przy no m inacji proszono go, aby nie p rzy jm o w ał ofiaro w an ej
sobie godności bisk u p a w ileńskiego”, jak o że obaw iano się, że jak o L itw in będzie
prow adził p olitykę kościelną „w k ie ru n k u odpolszczenia K ościoła katolickiego
w diecezji w ileń sk iej”84.
B iskup M atulew icz p rzy ją ł o fiaro w an ą sobie godność i p rze jął rządy w dniu
8X111918 r. w diecezji w ileńskiej w okresie gorących sporów n arodow ych m ię­
dzy L itw in am i i P olakam i. S am głosił, że jego „m isja m a c h a ra k te r czysto re li­
g ijn y ”, dążył do pogodzenia zw aśnionych stron, opow iedział się za pozytyw ną
zm ianą w stosu n k u do B iałorusinów kato lik ó w i p o d jął s ta ra n ia o zabezpieczenie
L itw inom i B iołorusinom w iększego głosu w sem in ariu m duchow nym 65. W m iarę
stabilizacji polskiej na W ileńszczyźnie, a n aw et ju ż w 1919 r. ro zw ijała się n a
W ileńszczyźnie „a k cja antykościelna, zm ierzająca do usu n ięcia b isk u p a M atu le­
w icza z W ilna, prow adzona zw łaszcza przez endecję w D zien n iku W ileń skim . Z a­
rzucano w ięc biskupow i M atulew iczow i obsadę p a ra fii polskich księżm i L itw inam i
i odw rotnie, „rugow anie z K ościoła polskości i osłabienia w te n sposób politycznych
i k u ltu ra ln y c h w pływ ów polskich na korzyść elem en tu litew skiego i białoruskiego”.
Z arzucano m u, że nie chce by „alum nów k ształcili profesorow ie W ydziału Teo­
logicznego”, że chce by „w zrosła liczba p a ra fii czysto polskich z księdzem L itw i­
n em ”, że „p ragnie w ychow yw ać k ap łan ó w nie m ający ch nic w spólnego z p a trio ­
tyzm em polskim ”, że „przez 4 la ta nie w ydał listu p astersk ieg o ”, że dążył do po­
działu diecezji w ileńskiej na część litew ską z W ilnem i polską z G rodnem , że przez
politykę p erso n aln ą w zm acnia w alk i narodow ościow e itp.,s. A le rów nocześnie ze
stro n y polskiej stw ierdzono, że je st to „kapłan, k tó rem u n ie m ożna odm ów ić zalet
niem ałych, którego nie m ożna nie czcić dla jego cnót osobistych, w iedzy i św iąto­
bliw ości k a p ła ń sk ie j”*7.
B en e d yk t. W: Pol. Slow . Biogr., t. 13 (1967/68), s. 4 0 -4 2 ; J. K u r c z e w s k i , Bis­
k u p stw o w ileńskie, s. 66 - 69.
63 L es accords de V ienne et de R om e en tre le S a in te Siège et la R ussie
1880-1882, p ar. S. O lszam ow ska S korw ro ń sk a, Rom a 1977, n r 66, s. 148-153
(1 IX 1879).
64 X. N., Z diecezji w ileń skiej, G azeta K ościelna, 30 (1923), s. 53-54.
*5 T. G ó r s k i , M atulew icz J e rzy Bolesław . W: Pol. Slow . Biogr., t. 20 (1975),
s. 208-211.
« Zob. polem iki na te n tem at: G azeta K ościelna, 29 (1922), s. 4 6 -4 7 ; 30 (1923),
л о в 54’ nN ' C i e s z y ń s k i . , R oczniki ka to lickie za ro k 1924, P oznań 1924,
n r ЧП
’ r,rÆ
d K atolick i- 4(1925), n r 17, s. 270 (3 V1925); R. 4 pow ojen.: 1925,
C i e s ? y ń s k i , R o czn iki K atolickie na ro k P a ń ski 1926,
“ г Ж
■
^ .3?0. - 3вЗ; P rzegląd K atolicki, R. 4 pow ojen.: 1925, n r 33, s. 519-520.
u a z e ta K ościelna, 30 (1923), s. 53 n.
POCZĄTKI ACETROPOLII
83
Po w łączeniu W ileńszczyzny do P olski czynniki rządow e b yły zdania, że
„z p u n k tu w idzenia interesów narodow ych ks. M atulew icz n a w ileńskiej stolicy
biskupiej pozostać nie może.., m ając je d n ak na w zględzie w ysokie zalety b isk u p a
M atulew icza jako człow ieka i kapłana... usunięcie jego m iałoby c h a ra k te r p rze su ­
nięcia, może n aw e t n a w yższe stanow isko w h ie ra rc h ii k o ścieln ej”08. P oniew aż
usunięcie b isk u p a M atulew icza n a no rm aln ej drodze było niem ożliw e, dlatego
rząd polski postanow ił zm ienić s ta tu t p raw n y diecezji w ileńskiej i w ynieść ją
do rzędu arc y b isk u p stw a m etropolii, by w te n sposób uzyskać po d staw ę p raw n ą
do usunięcia biskupa M atulew icza. W n astępstw ie takiego stan o w isk a rzą d u p ol­
skiego problem w yniesienia W ilna do rzędu m etropolii zw iązał się ze sp raw ą
biskupa M atulew icza.
Pow róćm y je d n ak do dziejów prob lem u utw o rzen ia m etropolii w W ilnie
w Polsce odrodzonej. W ażne znaczenie dla sp raw y reo rg an izacji K ościoła k a to ­
lickiego w Polsce m iała sesja episkopatu Polski, odbyta pod przew odnictw em
p rym asa k ard . E dm u nd a D albora w G nieźnie w dniach 26 - 30 V I I I 1919 r.C9; Na
k onferencji tej polecono biskupow i p odlaskiem u H enrykow i P rzeździeckiem u p rzy ­
gotow anie ogólnopolskiego p ro je k tu reo rg an izacji K ościoła w Polsce. W 1921 r.
k o nferencja biskupów dodała m u do pom ocy bisk u p a R om ualda Jałbrzykow skiego.
W oparciu o te pełnom ocnictw a bisk up Przeździecki rozesłał w d niu 1 9 I V 1920 r.
do o rdynariuszów w Polsce an k ietę z n astęp u jący m i py tan iam i:
1° Ja k ie k o re k tu ry należałoby p rzeprow adzić w g ran icach istn iejący ch m e­
tropolii?
2° Ja k ie należy utw orzyć now e m etropolie i diecezje?
3° Czy nie należy przenieść w niek tó ry ch diecezjach stolic bisk u p ich ze w zglę­
du na ich niedogodne położenie?70
Na an k ietę tę odpow iedzieli w szyscy b isk up i z w y jątk iem P rzem yśla, P elplina,
S ejn i L ublina. W zasadzie zgadzali się n a przeprow adzenie zm ian. Ja k o p rzeciętną
liczbę w iernych podaw ano najczęściej 600 tysięcy. O grom na w iększość zap y tan y ch
w ypow iedziała się za u trzy m an iem trzech dotychczasow ych m etropolii, a tylko n ie­
znaczna m niejszość w y sun ęła p ro je k t utw o rzen ia dw óch dalszych p ro w in cji ko­
ścielnych — w K rakow ie i W ilnie. T ak po raz pierw szy w Polsce odrodzonej s ta ­
nął n a w okandzie prob lem u tw orzen ia w ileńskiej p ro w in cji k ościelnej71.
Myśl zorganizow ania w W ilnie m etropolii poddał pierw szy bisk u p m iński
Zygm unt Łoziński. W zredagow anych w d niu 30 I V 1920 r. u w ag ach n a te m a t re o r­
ganizacji K ościoła polskiego w ysun ął propozycję, ab y obok trzech istn iejący ch m e­
tropolii w Polsce (Gniezno, W arszaw a, Lwów) utw orzyć jeszcze dw ie dalsze
w K rakow ie i W ilnie. Ta druga, obok archidiecezji w ileńskiej, m iała objąć cztery
biskupstw a sufrag an ie, a to „diecezję grodzieńską, m ińską oraz kow ieńską i in ­
flancką, jeżeli n a przyłączenie ich pozw olą w zględy polityczne”72. Był to bow iem
rok 1920, kiedy P aństw o P olskie nie posiadało jeszcze u stalo n y ch g ran ic n a w scho­
dzie i północy. Rów nocześnie bisku p Z. Ł oziński proponow ał podział diecezji w i­
leńskiej; z byłej g u b ern ii grodzieńskiej proponow ał u tw orzenie diecezji grodzień­
skiej, do k tó re j należało przyłączyć re jo n S uw ałk i Sejn. N adto proponow ał
włączyć do diecezji podlaskiej p o w iat brzeski, a p ow iaty drohiczyński i p iń sk i do
diecezji łu ck iej73.
68 T. G ó r s k i , dz. cyt., s. 210.
69 ADL (A rchiw um D iecezjalne w Lublinie), Rep. 6111. P ro to k ó ł k o n feren cji
biskupów w G nieźnie. D ru k luźny.
70 Tamże.
71 ADSiedl. (A rchiw um D iecezjalne w Siedlcach). A k ta ogólne. P odział die­
cezji i m etropolii. N r p. 18, t. 1, n r 18.
72 Tam że I, n r 6 (Bp Z. Ł osiński do b isk u p a H. Przeździeckiego — 30 IV 1920).
3
Tam że (Protokół z posiedzenia k on feren cji biskupów m etropolii w arsza w ­
skiej, odbytej 18 i 19 III 1924 r. w W arszaw ie): ADSiedl. A k ta ogólne. Podział die­
84
BOLESŁAW KUMOR
P odobną sugestię w y su n ął rów nież bisk u p kielecki A ugustyn Ł osiński i k a ­
m ieniecki P io tr M ańkow ski. T a o statn ia o ty le różniła się od poprzedniej, że g ra ­
nice pro jek to w an ej m etropolii w ileńskiej m iały objąć tylko jed n ą su frag an ię
w M ińsku74. W łocław ski n ato m iast P ro je k t rozgraniczenia m etropolii i diecezji
■w Polsce p o parł w całej rozciągłości propozycje b isk u p a Łozińskiego z M ińska,
chociaż i on w nosił pew ne, drobne m odyfikacje. W m iejsce bow iem diecezji ko­
w ieńskiej i inflanckiej P ro je kt w łocław ski w y m ien iał obok M ińska n ad to „jeszcze
jed n ą diecezję na B iałorusi”, ale bez szczegółowego ok reślen ia75.
Za utw orzeniem w ileńskiej pro w in cji kościelnej w ypow iedział się rów nież
biskup kam ieniecki P io tr M ańkow ski i proponow ał, by ją u k o n sty tu o w ać z die­
cezji w ileńskiej i diecezji m ińskiej. P ro je k t b isk u p a M ańkow skiego w y p o w ia­
d ał się za utw orzeniem pięciu m etropolii (Gniezno, W arszaw a, Wilno, Lw ów, K ra ­
ków )7 . W szyscy w ypow iadający się za m etro p o lią w ileńską w 1920 r. w idzieli
w niej pew ną k o n ty n u ację m etropolii m ohylew skiej i proponow ali najczęściej
w łączenie do niej północno-w schodnich terenów , k tó re jak się spodziew ano, będą
należały do P ań stw a Polskiego. J e st rzeczą n ad e r dziwną, że żaden z resp o n d en ­
tów nie postulow ał w łączenia do now ej m etropolii diecezji łu ck iej n a W ołyniu,
czy k a m ie n ie .k ie j n a Podolu, chociaż spodziew ano się, że będą one należały do od­
rad z ają ce j się R zeczypospolitej.
N iezw ykle ostrożnie w ypow iedział się w ty m zakresie b isk u p w ileński Jerzy
B. M atulew icz. Nie podjął on problem u m etropolii w W ilnie, a co do g ran ic te j die­
cezji stw ierdzał, że „gdy losy polityczne naszego k r a ju nie są jeszcze zadecydo­
w ane, nie może być m ow y o podziale diecezji w ileńskiej, chociaż zasadniczo po­
dział te n z u stalen iem się g ran ic politycznych dla celów relig ijn y ch i p asto ry zacyjnych może być koniecznym ”77. T rzeba ju ż tu dodać, że kiedy „ustaliły się
granice polityczne” biskup M atulew icz dążył do podziału diecezji n a dw ie części:
p olską z G rodnem jako stolicą i litew sk ą z W ilnem . Pozostałe w ypow iedzi,
a w śród nich księcia b isk u p a krakow skiego A d am a S tefan a S apiehy, k tó ry p ro ­
ponow ał w łączyć W ilno do m etropolii w arszaw sk iej, w y pow iadały się za u trz y ­
m aniem w Polsce trzech m etropolii. M etropolia w arszaw sk a, w edług księcia bis­
k u p a Sapiehy, m iała obejm ow ać W arszaw ę, Płock, K ielce, Sandom ierz, T arnów ,
Łomżę, W ilno i S ejn y 78.
W oparciu o nadesłane m a teria ły obydw aj b isk u p i P rzeździecki i Ja łb rz y kow ski przygotow ali postulow any P ro je kt granic diecezji i m etropolii w R zeczyposp o 'itej i przedłożyli go k o n feren cji biskupów w dniach 2 1 -2 5 IV 1922 r. W tr a k ­
cie p rac n ad tym p ro jek tem b iskup M atulew icz w ypow iedział się w d niu 4 V 1 9 2 2 r.
jeszcze raz na te m a t reorg an izacji K ościoła katolickiego w Polsce. P isał wówczas
m. in. „O dbyłem n a ra d ę z k ap itu łą n ad p ro jek tem podziału diecezji w ileńskiej.
Byli zdania, że te j sp raw y nie m ożna om aw iać w obecnej chw ili. Jeszcze granice
nasze nie ustalone od stron y L itw y, a g ran ice w ojew ództw : w ileńskiego, b rasław skiego i now ogródzkiego m a ją ulec zm ianie”79. I ty m razem an i bisk u p M atu le­
wicz, an i k a p itu ła w ileńska nie podjęły prob lem u utw o rzen ia m etropolii w W ilnie.
Toteż P ro je kt rozgraniczenia diecezji i m etro p o lii z 1922 r. nie p rzew idyw ał u tw o ­
rzenia m etropolii w W ilnie.
cezji. I n r 9 (Bp A. Ł osiński do b p a H. Przeździeckiego — 10 V 1920), n r 10
(Bp P. M ańkow ski do bisk u p a H. Przeździeckiego — 19 V 192o).
74 ADSiedl. A k ta ogólne. P odział diecezji, I n r 9 (Bp Ł osiński do bp a P rzeź­
dzieckiego — 10V192C), n r 10 (Bp M ańkow ski do bpa Przeździeckiego — 19 V 1920).
75 Tam że, I, n r 10, s. I.
7C Tam że, I, n r 10 (Bp
M ańkow ski do b p a Przeździeckiego — 19 V 1920).
77 Tam że, I, n r 15 (Bp
J. M atulew icz do bp a Przeździeckiego — 25 V 1920).
78 Tam że, I, n r 16 (Bp A. S. S apieh a do b pa H. Przeździeckiego — 25 V 1920).
79 Tam że, I, n r 29 (Bp
J. M atulew icz do bpa Przeździeckiego — 4 V 1922).
POCZĄTKI METROPOLII
85
W spom niany P ro je k t w yw ołał ożyw ioną dysk usję n a k o n feren cji ep iskopatu
i zgodnie z jej życzeniem został następn ie rozesłany do w szystkich biskupów
ordynariuszów z prośbą o pisem ne w ypow iedzenie się w n astęp u jący ch spraw ach:
1° o całym projekcie,
2° o zaprojektow anie k o re k tu r granicznych m iędzy ich diecezją a diecezj .mi
sąsiednim i,
3° o podanie d ekanatów i liczby w iern y ch każdego d ek a n atu w ram a ch d ysku­
tow anego p ro je k tu 80.
Obok poszczególnych biskupów , n a te n te m a t w ypow iedziały się poszczegól­
ne k on ferencje m etropo litalne W arszaw y, G niezna—P ozn an ia i Lw ow a. A le trz e ­
ba stw ierdzić, że żadna z tych k o n feren cji m etro p o litaln y ch nie b ra ła pod uw agę
utw orzenia 4 w zględnie 5 m etropolii; w szystkie trzy k o n feren cje zadow alały się
tylko trzem a m etropoliam i w Polsce. N ajw ięcej zrobiono w W arszaw ie n a k o n ­
feren c ji biskupów tej m etropolii, odbytej w dniach 1 8 -1 9 III 1924 r. pod p rze­
w odnictw em k ard y n a ła m etro po lity A lek san d ra R akow skiego. O na to w ysunęła
szereg zasad ogólnych i szczegółowych, k tó ry m i należało się kiero w ać p rzy o p ra ­
cow yw aniu p ro je k tu now ego podziału ad m inistracy jn eg o Kościoła. W zakresie
organizacji m etropolitaln ej k o n feren c ja w arszaw ska w y su n ęła po stu lat, by „m e­
tropolie objęły sw ym i g ran icam i ludność do siebie zbliżoną pod w zględem społeczno -religijnym ”. Stolice m etropolii w in n y być oddalone od politycznych g r a ­
nic P ań stw a Polskiego. T rzeba zauw ażyć, że to postanow ienie k o n feren cji w a r­
szaw skiej godziło w podstaw y genetyczne m etropolii w ileńskiej. W szak jej
ludność była zbliżona pod w zględem religijno-społecznym do p rze k ro ju lu d n o śji
m etropolii w arszaw skiej, a sam a stolica ew en tu aln ej m etropolii w W ilnie była po­
łożona w bezpośrednim sąsiedztw ie g ran ic z L itw ą. W kon sek w en cji p ro je k t
w arszaw ski postulow ał przyłączenie diecezji w ileńskiej do w arszaw sk iej pro w in cji
kościelnej. P ostulow ano też, by diecezja w ileń ska odstąpiła 3 d ek a n aty w rejo n ie
B rześcia L itew skiego diecezji podlaskiej. W edług tego p ro je k tu stołeczna p ro ­
w in cja kościelna m iała objąć sw ym i g ran icam i n astęp u jące bisk u p stw a: W arszaw a,
Płock, Sandom ierz, K ielce, L ublin, Podlasie, Sejny, Łódź, Częstochow a, W ilno
i M ińsk n a B iałorusi81. Przeszło zatem połow a ówczesnego te ry to riu m P ań stw a
Polskiego m iała należeć do w arszaw skiej m etropolii.
P ro je k t utw orzenia w W ilnie m etropolii odżył ponow nie n a posiedzeniu K o­
m itetu biskupów w W arszaw ie w dniach 20 i 21 III 1924 r., a głów nym je j rzecz­
nikiem okazał się m etro p o lita m ohylew ski E dw ard Ropp. Mimo, iż K om itet w ypo­
w iedział się przeciw ko tw orzeniu m etropolii w W ilnie, arcy b isk u p Ropp zgłosił
vo tu m sepa ratum i poprosił o zaprotokołow anie go w spraw ozdaniu z posiedze­
n ia82. Nie p o przestając na tym , sk ierow ał on w im ieniu całej m etropolii m ohylew skiej specjalne pism o n a ręce b isk u p a H en ry k a Przeździeckiego, w k tó ry m
jeszcze raz pow rócił do p rob lem u m etropolii w ileńskiej. S tw ierd zał p rzy tym , że
„Wilno... pow inno być ośrodkiem now ej prow in cji kościelnej, zaw ierającej w szyst­
kie części daw nego zaboru rosyjskiego, w chodzące obecnie do m etropolii m ohylew skiej, będące w g ranicach P olski (Wilno, M ińsk, Łuck) z dołączeniem diecezji
łom żyńsko-białostockiej i diecezji siedleckiej. S ed es W ilno je st ośrodkiem histo­
rycznym , którego ignorow ać nie n ależy”83.
80 Tamże, I, n r 21 (protokoły z k on feren cji Episkopatu).
81 A rchiw um D iecezji W łocław skiej (ADWłoc.). K orespondencja ze . Stolicą
A postolską. (Protokół kon feren cji biskupów m etropolii w arszaw skiej, odbytej w dniu
18-19111 1924 r. w W arszawie).
82 ADL Rep. 6111. P rotokoły ko nferencji. (Protokół z posiedzenia K om itetu
Biskupów z dnia 20 i 21 III 1924 r.).
83 ADSiedl. A k ta ogólne. P odział diecezji I, n r 58. (Abp E. R opp do bpa
H. Przeździeckiego — bez daty).
84 Tam że, I, n r 67. (M emoriał... 31 III 1924).
83
BOLESŁAW KUMOR
Był to jednakże w ciąż głos odosobniony, nie p o p ieran y n aw e t przez tych
biskupów , k tórzy w 1920 r. opow iedzieli się za W ilnem jako m etropolią. N a o b ra­
dach ko n feren cji biskupów m etropolii gnieźnieńsko-poznańskiej i lw ow skiej p ro ­
blem te n pom inięto zupełnym m ilczeniem 84. K o n feren cja lw ow ska w ypow iedziała
się w pro st za przyłączeniem W ilna do w arszaw sk ej p ro w in cji k ościelnej85.
W sam ym W ilnie n astąp iła p ew na zm ian a w postaw ie o d ry n ariu sza, b isk u p a
J. B. M atulew icza. Po visitatio lim in u m A p osto lo ru m w Rzym ie w 1923 r., biskup
podejm ow ał ostrożniej problem podziału diecezji w ileńskiej n a grodzieńską i w i­
leńską a przed w yjazdem do R zym u p rzy b rał sobie w osobie ks. K. M. M ichalkiew icza bisk u p a pom ocniczego (10 VI 1923)86. O dtąd też w pew n y ch posiedzeniach
episkopatu polskiego, bisk u p a M atulew icza zastępow ał jego b isk u p pom ocniczy
M ichalkiew icz. W ty m kon tekście nie było zbyt w ielką niespodzianką stanow isko
k a te d ra ln e j k ap itu ły w ileńskiej, k tó ra „w ypow iadając się przeciw ko tw o rzen iu
now ej p row incji kościelnej chociażby w Wilnie... uw ażała, że diecezje kresow e są
za szczupłe, aby... z W ilna, P iń sk a lu b N ow ogródka i Ł u ck a stw orzyć osobną, po­
w ażną m etropolię. N adto ze w zglądów kościelno-państw ow ych b ard ziej je st w sk a­
zane — p isała dalej k a p itu ła w ileńsk a — dla n as w ejście do życia p ro w in cji
kościelnych ju ż istn iejący ch w Polsce, niż jak o odrębny przy lep ek istnieć na
k resach o w łasnych, słabych siłach”87.
Rów nocześnie k a p itu ła w ileńska w ypow iedziała się kateg o ry czn ie przeciw ko
„o k raw an iu ” diecezji w ileńskiej, zw łaszcza przeciw ko tw o rzen iu diecezji gro­
dzieńskiej, skąd „W ilno czerpało większość pow ołań k ap łań sk ich ”. P rzypom inała,
że prob lem podziału diecezji p o d ją ł w ro k u 1902 m in ister ro sy jsk i Sypiagin,
a n aw et nieco później w ładze carskie dążyły do jej k asaty (1907), o czym pisały
N ovoje W rem ia w roku 1912ss. M em oriał te n p rzesłał b isk u p M atulew icz n a ręce
b isk u p a Przeździeckiego w d niu 18I V 1924 r. W raz z m em oriałem b isk u p a M a tu ­
lew icz p rzesłał w ykaz p a ra fii diecezji w ileńskiej, k tó re znalazły się w g ranicach
L itw y (5 dekanatów , 58 p arafii) oraz w iele p ro testó w d u chow ieństw a i katolików
z diecezji przeciw ko je j podziałow i89.
W n astępstw ie ta k ie j postaw y W ilna, a tak że b iskupów z poszczególnych p ro ­
w incji kościelnych, przygotow any n a k o n feren cję częstochow ską Zbiór p ro je k ­
tó w a u to rstw a bisk u p a Przeździeckiego zaproponow ał kom prom isow e rozw iązanie
problem u, a m ianow icie utw orzenie arcy b isk u p stw a w W ilnie bez su frag an ii albo
też m etropolii, „do k tó rej należałyby diecezje: łucka, żytom ierska, m ińska, pod­
la sk a i łom żyńska”90. Zgodnie z pow yższą sugestią, k o n feren cja b iskupów w Czę­
stochow ie, n a k tó re j „najw ięcej czasu pośw ięcono p ro jek to w i u tw o rzen ia now ych
i ro zgraniczenia sta ry c h diecezji oraz m etropolii dla przebudow y K ościoła”, w ró ­
ciła jeszcze raz do dyskusji nad p ro jek tem m etropolii w ileńskiej. A le i ty m razem ,
w edług re la c ji k ard . K akow skiego, „przeciw ko u tw o rzen iu m etropolii ... w ypow ie­
działo się 23 biskupów łącznie z bisk u pem w ileńskim Jerzy m M atulew iczem , a za
jej utw orzeniem tylko trze ch ”81. Do nich n ależeli arcy b isk u p m etro p o lita m ohylew ski E dw ard Ropp i bisk u p kam ien ieck i P io tr M ańkow ski. O bydw aj po raz d ru ­
gi zgłosili do protokołu k o n feren cji vo tu m separatum , w k tó ry m w ypow iedzieli się,
by „m etropolię m ohylew ską m ożna było utrzym ać, łącząc b isk u p stw a do niej n a ­
leżące w now ą pro w in cję kościelną z ce n tru m w W ilnie, co byłoby zgodne z h i­
85 Tam że, I, n r 47, s. 1.
83 P rzeg ląd K atolicki z 12 V I 1923, s.380, 648-651. (List past. z d n ia
81X1923).
87 ADSiedl. P odział diecezji II, n r 82,
s. 4. (M emoriał).
88 Tam że.
89 Tam że, I, n r 82. (Bp M atulew icz do b pa Przeździeckiego — 1 8 I V 1924).
90 Tam że, II, n r 96, s. 12 - 13.
91 A. K a k o w s k i, Z niew oli do niepodległości. W spom nienia. III, s. 306. (RKps
w A rchiw um A rchidiecezjalnym w W arszaw ie).
POCZĄTKI METROPOLII
87
sto rią i obecnym położeniem i znaczeniem W ilna, oraz pow agą te j diecezji”92. M e­
tropolita Ropp dodaw ał od siebie: „B roniłem i bronić będę W ilno jak o tak ie, jako
pow ażne ce n tru m katolickie i k r a ju katolickiego, k tó rem u należy się odpow ied­
nie m iejsce i stanow isko w h ie ra rc h ii K ościoła”98.
W atm osferze podniecenia i k am p an ii o u trzy m an ie całości diecezji w ileńskiej,
k o n feren cja częstochow ska biskupów P olski zaplanow ała ty lk o nieznaczne zm iany
w jej gran icach94. A le i one spow odow ały istn y potok p rotestów w p rasie i li­
stach, skierow any ch do n u n c ja tu ry apostolskiej w W arszaw ie i b isk u p a P rzeździeckiego w Siedlcach. K ap itu ła w ileńska oskarżyła w p ro st b isk u p a M atulew icza sprzyjającego „narodow em u podziałow i diecezji”95, o „popieranie w szelkich lo ­
kalnych p re te n sji sep araty sty czn y ch ” i „u p raw ianie polityki kościelnej, sprzecznej
z dobrem jego polskiej ow czarni i p ań stw a”98. T rzeba jed n ak że zauw ażyć, że za­
rów no duchow ieństw o i w ierni, ja k i opinia p u b liczn a nie b ra ły pod uw agę m o­
m entów n a tu ry d uszpasterskiej, czy sam ego fa k tu olbrzym iego i ludnego te ry to ­
riu m diecezji, podczas gdy sąsiednie bisk upstw a, zw łaszcza p ro jek to w an e p ińskie
i łuckie posiadały ch a ra k te r diaspory katolickiej.
Obok p rac ze stro n y kościelnej, n a d przyszłym k o n k o rd atem p raco w ał ró w ­
nież rząd polski. W krótce po uchw aleniu k o n sty tu cji polskiej w m a rc u 1921 r.,
k tó ra stanow iła, że „stosunek p ań stw a do K ościoła będzie określony n a podstaw ie
układu ze Stolicą A postolską, k tó ry podlega ra ty fik a c ji przez sejm ” (art. 114)97.
M aciej R ataj, ów czesny m in ister WR i OP zw rócił się przed lipcem 1921 r. do
p ro fesora W ładysław a A braham a, znanego i w y traw n eg o k an o n isty polskiego
w spraw ie przygotow ania odpow iedniego p ro je k tu do przyszłego k o n k o rd a tu pol­
skiego. P ro feso r A b rah am przygotow ał odpow iedni p ro je k t i te n sta ł się p rze d ­
m iotem d ysku sji w d niu 16 V I I I 1921 r. P ro je k t te n postulow ał rozw iązanie unii
p ersonalnej G niezno — P oznań i zaw iązanie podobnej unii G niezno >— W arszaw a.
Diecezje w schodnie: łucką, lubelską i p odlaską m iała objąć m etropolia lw ow ska.
Wilno m iało otrzym ać s ta tu t diecezji w y jętej i bezpośrednio podległej Stolicy
A postolskiej. W d y sk u sji n a d p ro jek tem profesor S tan isław K ot zaproponow ał
utw orzenie w Polsce 5 m etropolii (Gniezno, W arszaw a, K raków , Lw ów oraz jed n ą
na Wschodzie), a w śród nich zapew ne i W ilno98.
W obec takiego stanow iska rządu, trze b a się było spodziew ać, że odrzucenie
przez E piskopat P olski p ro je k tu u tw o rzenia m etropolii w ileńskiej może spow o­
dować in terw en cję czynników państw ow ych. T aka też in te rw e n cja nastąp iła. J a k
przyznaje kard . A leksander K akow ski „na sk u te k s ta ra ń rzą d u ” doszło do u tw o ­
rzenia te j m etropolii99. S p raw ę tę załatw ił w Rzym ie ów czesny m in ister
spraw zagranicznych S tan isław G rabski, nie bez p o p arcia Józefa Piłsudskiego.
Rząd bowiem , chcąc u sunąć z W ilna bisk u p a M atulew icza, p ostanow ił zm ienić
status p raw n y diecezji, w ynosząc ją do rzęd u arcy b isk u p stw a — m etropolii. P o ­
stanow ienia kon feren cji częstochow skiej, dotyczące zm ian w g ran icach diecezji w i­
leńskiej, w zburzyły p ow tórnie opinię publiczną W ilna, a w in ą za to p ra sa w i­
leńska obarczyła bisk u p a M atulew icza i b isk u p a M ichalkiew icza. N iew iele po­
92 ADSiedl. A k ta ogólne. Podział diecezji II, n r 98. (Votum se p a ra tu m abpa.
Roppa).
93 Tamże, II, n r 97. (Protokół sesji E piskopatu w Częstochow ie z 3 - 4 V II 1924),
n r 98. (V otum sepa ratum ab p a Roppa i b pa M ańkowskiego).
94 B. K u m o r, G ranice, s. 373 n.
93 Rzeczpospolita, 5 (1924), n r 198. (L. R adziejow ski: D w a dekanaty).
96 Tamże.
97 K o n stytu c je polskie 1791 - 1921. W ydał M. H andelsm an. Wyd. 3, W arszw a
!922, s. 129.
98 J. W i s ł o c k i , K onkordat polski z 1925 r., P oznań 1977, s. 155, 239-248.
(P rojekt k o n k o rd atu W ładysław a A braham a).
99 A. K a k o w s k i , dz. cyt, III, s. 309.
BOLESŁAW KUMOR
88
m ogły w y jaśn ien ia k a rd y n a ła p ry m asa E dm u n d a D ałbora, opublikow ane n a ła ­
m ach „P rzeglądu K atolickiego”100.
W następstw ie w spom nianych faktów , k o n k o rd at polski, zaw arty 10II 1925 r.
w a rty k u le 9 „p rzyjął m etropolię w ileń sk ą”101. M iała ona, w edług w y rażen ia k a r­
d y n ała A. K akow skiego, „zastępow ać poniek ąd m etropolię m ohylew ską”102. W skład
now o utw orzonej w ileńskiej p ro w in cji kościelnej wreszła arch id iecezja w ileńska
oraz diecezje p ińska i łom żyńska. D w ie pierw sze diecezje (pińska zastępow ała
diecezję m ińską) należały uprzednio do m ohylew skiej m etropolii, o sta tn ia zaś
Sejny, przeniesiona te ra z do Łomży, została w yłączona z m etropolii w arszaw skiej
i podporządkow ana now ej m etropolii w W ilnie.
Na odpow iednią bullę pap iesk ą trze b a było czekać przeszło pół roku. Toczące
się n ad al dyskusje na kon feren cjach E piskopatu Polskiego n ad podziałem diece­
zjaln ym dotyczyły w yłącznie g ranic diecezjalnych. P roblem em m etropolii ju ż się
nie zajm ow ano. W dniu 9 V 1925 r. bisk up M atulew icz w liście do b isk u p a P rzeździeckiego p o d jął ponow nie spraw ę „utw o rzen ia diecezji etnicznych” oraz o dstą­
p ienia dekanatów S okółka i D ąbrow a do diecezji łom żyńskiej, a o kręgu białostoc­
kiego do diecezji p iń sk iej103. Te k ro k i bisk u p a M atulew icza i obsadzenie polskiej
p a ra fii w B ieniakoniach księdzem L itw inem spow odow ały ponow ny w yb u ch k am p a­
nii przeciw ko ordjrnariuszow i w ileńskiem u. W „D zienniku W ileńskim ” z 22 IV 1925 r.
w a rty k u le D opóki tego bądzie gw ałtow nie za atak o w an o .. b isk u p a M atulew icza za
nom inację ks. D ubientisa „znanego L itw o m an a” proboszczem w B ieniakoniach.
S pokojna dotąd p a ra fia stan ie się w idow nią sk an d ali i aw a n tu r. N iew iele po­
m ogły w y jaśn ien ia K u rii D iecezjalnej w W ilnie (28I V 1925) i n aw o ły w an ia do
um iark o w an ia i spokoju „P rzegląd u K atolickiego” z W arszaw y104.
P rzysłow iow ym „dolaniem oliwy do ognia” były propozycje dalszego o k ro je­
nia diecezji w ileńskiej, p rzy ję te na k o n feren c ji biskupów polskich w dniu
25 V 1925 r. P rzeciw ko t 3rm postanow ieniom zaprotestow ały bardzo gw ałtow nie
„R zeczpospolita” i „E xpress w ieczorny”105. W odpow iedzi n a to, księża z poszczegól­
n ych d ekan atów w ystąp ili zbiorow o w obronie czci b isk u p a M atulew icza na
specjalnych k o ngregacjach d ekan aln ych w d niu 26 V I 1925 r. P ra s a k ato lic k a za­
m ieściła k ilk a arty k u łó w polem icznych na te n te m a t106. W tej sy tu acji biskup
M atulew icz, chociaż jeszcze w dniu 4 V II 1925 r. w y d ał lis t p astersk i o szkole i w y ­
chow aniu młodzieży, złożył n a ręce papieża rezy g n ację ze stolicy bisk u p iej w W il­
nie. T rudno zresztą było m u liczyć w tej sy tu a cji n a nom inację n a arc y b isk u p a —
m etropolitę w ileńskiego. W d niu 14 V II 1925 r. papież P iu s X I p rzy ją ł rezygnację
b isk u p a M atulew icza. Jeszcze 11 lip ca t.r. „D ziennik P o zn ań sk i” pisał: „biskup obce­
go pochodzenia nie był już odpow iedni w W ilnie, k iedy k o n k o rd at podniósł sto­
licę do godności m etropolii”107.
W k ilk a dni później k a p itu ła w ileń ska w y b ra ła w ik ariu sza k ap itu ln eg o w oso­
bie b isku pa pom ocniczego M ichalkiew icza, a b isk u p M atulew icz w y jech ał do R zy­
m u, gdzie 1 IX 1925 r. papież P iu s X I zam ianow ał go ty tu la rn y m arcybiskupem ,
a 7 X II t.r. w izy tato rem apostolskim n a L itw ie108.
P rzegląd K atolicki z 6 V I I 1924, s. 428 i 638.
101 J. W i ś l i c k i , K onko rdat polski, s. 148.
102 A. K a k o w s k i, dz. cyt, III, s. 233.
103 ADSied. A k ta ogólne. P odział diecezji III, n r 2. (Bp M atulew icz do bpa
Przeździeckiego — 9 V 1925), n r 8. (Bp Jałbrzy k o w sk i do b isk u p a Przeździeckiego —
31 V 1925), n r 9. (Bp Przeździecki do bpa Jałbrzykow skiego — 4 VI 1925).
104 P rzeg ląd K atolicki. R. 4 pow ojen.: 1925 z 3V1925, n r 17, s. 270.
106 ADSiedl. A k ta ogólne. P odział diecezji III, n r 70 - 74.
103 A. Z i e n k i e w i c z , W obronie czci bisku p iej, P rzegląd K atolicki z 2 V III
1925, n r 30, s. 473-475; N. C i e s z y ń s k i , R o czn iki K atolickie na ro k P ański
1926, P oznań 1926, s. 360 -363.
107 P rzegląd K atolicki z 19 V II 1925, n r 28, s. 433 - 436; T. G ó r s k i , dz. cyt.,
s. 210; N. C i e s z y ń s k i , dz. cyt., s. 210; AAS (Acta A postolicae Sedis) 17 (1925),
s. 581, 630.
108 Ja k w yżej.
100
POCZĄTKI METROPOLII
89
Ju ż po raty fik a c ji k o n k o rd atu , ale jeszcze przed w ydaniem b u lli cy rk u sk ry p cyjnej, b iskupi prow in cji m ohylew skiej w ystąp ili z w nioskiem o w łączenie do
m etropolii w ileńskiej diecezji łuck iej n a W ołyniu i zaproponow ali w yłączenie
z jej g ranic diecezji łom żyńskiej, k tó ra m iała odejść z p ow rotem do m etropolii
w arszaw skiej109, ale w niosek te n nie o trzy m ał odpow iedniego p o p arcia ze stro ­
n y E piskopatu Polskiego i upadł. W dniu 16 V I I I 1925 r. b isk u p i polscy p rzed ­
staw ili Stolicy A postolskiej P ropositum d e lim ita tio n s iam e x iste n tiu m in R ep u blica Polona p rovinciarum ecclesiasticarum dioecesium que nec non erigendarum
n o va ru m p rovinciarum dioecesium que. M etropolia w ileń sk a m iała m ieć granice
zakreślone w k o n ko rd acie110. P ro je k t te n zyskał rów nież ap ro b a tę w ład z p a ń ­
stw ow ych przed 81X1925 r.111.
W uroczystość C h ry stu sa K ró la w d n iu 28 X 1925 r. papież P iu s X I ogłosił
oczekiw aną bu llę cy rk u m sk ry p c y jn ą dla całego K ościoła katolickiego w Polsce
w trzech obrządkach. B ulla ta V ix d u m Poloniae u n ita s pow ołała kanonicznie do
życia m etropolię w W ilnie i w łączyła do niej archidiecezję w ileńską oraz diece­
zje: łom żyńską i p iń sk ą 112. Po 500 ła ta c h od podjęcia p roblem u utw o rzen ia m e­
tropolii w W ilnie sta w ała się ona te ra z rzecz 3>wistością. W d niu 11 X I 1925 r. n u n ­
cjusz apostolski w Polsce Lorenzo L auri, jako delegat apostolski, dokonał u roczy­
stej p rom ulgacji bulli papieskiej d ek retem Q u um no va m dioecesium 113. W dniu
14X11 1925 r. papież P ius X I m ianow ał p ierw szym m etro p o litą w ileńskim Ja n a
C ieplaka, b isk up a pom ocniczego m ohylew skiego z osobistym ty tu łem arcy b isk u p a.
N om inacja ta zastała go w S tan ach Z jednoczonych. Zanim je d n ak m ógł p o w ró ­
cić do P olski i objąć stolicę m etro po litaln ą zm arł nagle w P assaic, N. J. w dniu
17 II 1926 r.114.
Jego m iejsce zajął n iebaw em b isk up łom żyński R om uald Jałb rzy k o w sk i P re konizow ał go papież P ius X I bu llą C u m Ecclesia V estra z 24 V I 1926 r.115. W d niu
8 IX w uroczystość N arodzenia NM P m etro p o lita Jałb rzy k o w sk i odbył uroczysty
ingres i objął rządy w archidiecezji i w ileńskiej pro w in cji kościelnej. N iebaw em
w dniu 15X11 1926 r. u kazał się pierw szy n u m e r W iadom ości M etropolitalnych W i­
leńskich, a K ongregacja K on sy sto rialna dek retem z 5X 1926 r. u tw o rzy ła w W il­
nie II in stan cję sądow ą dla sądów kościelnych w Łom ży i P iń sk u 116. W d n iu
13IV 1939 r. m etropolita w ileński Jałbrzy k o w sk i odbył pierw szy synod p ro w m cjalny w ileński w bazylice św. S tan isław a B iskupa i M ęczennika w W ilnie117.
Był to jed yn y synod p ro w in cjaln y w drugiej R zeczypospolitej, a p ierw szy od
1643 r. T en synod p ro w in cjaln y w yprzedził n iew ątp liw ie podobny synod k r a ­
kow skiej p row incji kościelnej, odbyty dopiero w czasie drugiej p ielgrzym ki do
Ojczyzny papieża J a n a P aw ła II (1983). W te n sposób w ileń sk a p ro w in cja k o ś­
cielna zaczęła szybko żyć pełnym życiem w K ościele polskim , a przez zorganizo­
w anie synodu prow incjalnego w yprzedziła w ty m zakresie pozostałe m etropolie
polskie w szystkich trzech obrządków . Ta w ielk a żyw otność m etropolii nie trw a ła
zbyt długo, jak o że d ru ga w o jn a św iatow a sparaliżo w ała to życie, a n astęp n ie je
zupełnie u śm ierciła n a sk u tek now ych podziałów politycznych, k tó re m iały
m iejsce w la tac h 1939 -1945. Podziałow i politycznem u uległa sam a arch id iecezja
w ileńska, p rzed k tó ry m ta k skutecznie się b ro n iła w la tac h po 1920 r.
109 ADSiedl. A kta ogólne. P odział diecezji III, n r 3 (W niosek p ro w in cji m o h y ­
lew skiej co do a rt. 10 K onkordatu).
110 ADSiedl. A k ta ogólne. P odział diecezji III, n r 94-109.
111 ADL Rep. 61 I. P roto k ó ł zgrom adzenia biskupów P olski w d niu 8 - 9 IX
1925 w W arszawie.
112 J. W i ś l i c k i , K o n ko rd a t, s. 176.
113 P rzegląd K atolicki z 29X1 1925, n r 47, s. 750 -751; W iadom ości M etropoli­
taln e W ileńskie, 1 (1926), n r 1, s. I - IV.
114 Cz. F a l k o w s k i , C ieplak Jan. W: Pol. Slow . Biogr., t. 4 (1938), s.
57.
110 W iadomości M etropolitalne W ileńskie, 1 (1926), n r 1, s. III.
116 AAS T. 18: 1926, s. 436; W iadom ości M etropolitalne W ileńskie, 1 (1926), s. IV.
117 W iadom ości A rchidiecezjalne W ileńskie, 13 (1939) s. 126 -127.
90
BOLESŁAW KUMOR
M ETRO POLICI
1. J a n C ieplak (14 X I I 1925 - 17 II 1926)11*
J a n C ieplak urodził się 17 V I I I 1857 r. w D ąbrow ie G órniczej, w rodzinie gór­
n ik a Ja c k a i Ju lii B ugajskiej. Po w czesnej u trac ie m a tk i Ju lii, w ychow yw ał się
u babki K ata rzy n y B ugajskiej, a następn ie u swego w u ja, ks. J a n a B ugajskiego
w K rasocinie koło W łoszczowej, k tó ry był ta m proboszczem od 1857 r.119. W ła tach
1869 - 1873 uczęszczał do gim nazjum w K ielcach, a w 1873 r. w stąp ił do ta m te jsze­
go S em in ariu m D uchow nego, sk ąd w 1878 r. został w y słan y n a stu d ia teologicz­
ne do C esarskiej A kadem ii D uchow nej w P ete rsb u rg u , k tó rą ukończył ze sto p ­
niem m a g istra teologii (22 V I 1882). Ś w ięcenia k ap łań sk ie p rzy ją ł w dniu
24 V I I 1881 r.
Po ukończeniu studiów , ów czesny re k to r ak ad em ii ks. Szym on K ozłow ski za­
m ianow ał go ad iu n k tem n a tejże akadem ii, gdzie , w y k ład ał archeologię bib lijn ą
(1882/83), śpiew kościelny (1883/84), a przed 1895 r. rów nież teologię dogm atyczną.
Rów nocześnie był członkiem zarządu ak ad em ii120. P rzed 1895 r. o trzy m ał krzyż
k aw a lersk i trzeciej k lasy i o rd er rządow y św. S tan isław a trzeciej klasy, a przed
1901 r. nadto krzyż k aw a lersk i św. A nny trzeciej klasy. W 1900 r. b isk u p kielecki
Tom asz K uliński zam ianow ał go k an on ik iem g rem ialn y m k ap itu ły kieleckiej; przed
1905 r. został asesorem K olegium D uchow nego w P e te rsb u rg u 121. Jednocześnie był
k atec h etą w żeńskiej szkole p rzy p a ra fii św. K atarzy n y , a w 1892 r. tow arzyszył
b iskupow i A. Sym onow i w czasie w izytacji kościelnej Rosji cen traln ej.
W 1901 r. na podstaw ie ro zp raw y De m o m en to , quo tra n su b sta n tia tio in
A u gustissim o M issae Sacrificio peragatur (dru k P ete rsb u rg 1901) o trzy m ał na
A kadem ii D uchow nej prom ocję n a do ktora teologii. Ogłosił n ad to 2 arty k u ły n a u ­
kow e z zakresu histo rii dobroczynności i K a len d a rz rzy m sk o k a to lic k i n a 1900 r.
P rzed 1908 r. o trzy m ał krzy ż k aw a lersk i o rd eru św. A nny i św. S tan isław a drugiej
klasy. N a w niosek rzą d u i p rzy zgodzie m etro p o lity m ohylew skiego A polinarego
W nukow skiego papież P iu s X prekonizow ał go w d niu 12 V I 1908 r. n a b isk u p a
ty tu larn eg o ew arieńskiego i pom ocniczego m ohylew skiego. S ak rę b isk u p ią p rzy ­
jął w dniu 7 X II t.r. z rą k m etro po lity W nukow skiego. W ty m sam ym ro k u z re­
zygnow ał z k ate d ry teologii dogm atycznej w A kadem ii D uchow nej i z kanonii
grem ialnej w k a p itu le kieleckiej.
Od k w ietn ia do w rześn ia 1909 r. odbył w zastępstw ie chorego m etropolity
W nukow skiego pierw szą w dziejach w izytację kościelną Syberii, gdzie d o ta rł aż
do W ładyw ostoku, a n astęp n ie n a w yspę S achalin. W czasie w izy tacji odw iedził
48 p arafii, w ybierzm ow ał 21 408 w iernych, n ajw ięcej P olaków . W 1909 r. m e­
tro p o lita W nukow ski zam ianow ał go p ra ła te m dziekanem k ap itu ły m ohylew skiej,
a w ładze rządow e obdarzyły go orderem św. W łodzim ierza trzeciej k lasy i p rezesu rą
w K olegium D uchow nym . W 1910 r. z polecenia m etropolity W. K luczyńskiego
w izytow ał diecezję m iń ską n a B iałorusi; w izy tację tę w ładze ro sy jsk ie p rzerw ały
pod zarzutem działalności propolskiej, pozbaw iły go fu n k cji i p en sji w kolegium
duchow nym i p o staw iły go pod nadzo rem policji carskiej. W 1911 r. ponow nie
118
B iogram oparto głów nie n a; Cz. F a l k o w s k i , C ieplak Jan. W: Pol. Slow .
Biogr. t. 4 (1938), s. 55 -5 7 ; F. R u t k o w s k i , A rc y b isk u p Jan C ieplak, W arszaw a
1934; R. B e n d e r , C ieplak Jan. W: Enc. Kat., t. 3 (1979), kol. 471; J. L e d i t ,
A rchbishop Jo h n C ieplak, M adrid 1963; T. K r a h e l , Cieplak Jan. W: Słow . Pol.
Teol. Katol., t. 5 (1983), s. 227-228, gdzie załączono p ełn ą bibliografię podm iotow ą
i przedm iotow ą.
219 Ordo d ivin i o fficii ad u su m Dioecesis Kielcenso-Cracovien$is, K ielciis
1864, s. 20.
12 » D irectorium ... pro A rchidioecesi M ohiloviensi 1884 - 1895.
121
Directorium... A rchidioecesis M ohiloviensis 1895, s. 174; D irectorium ... A rch idioecesis M ohiloviensis 1902, s. 14; D irectorium ... A rchidioecesis M ohiloviensis
1905, s. 129, 134.
POCZĄTKI METROPOLII
91
w yjech ał na w izytację p astersk ą Rosji ce n traln e j; i ty m razem za propolskie
kazanie wygłoszone w K azaniu (dziś G orkij) pozbaw iono go urzędów i pensji
państw ow ej. Za sta ra n ie m m etrop olity K luczyńskiego cofnięto te re p re sje już
w 1912 r., n a sk u te k czego mógł się udać n a w izytację p astersk ą do gubernij
czernihow skiej n a U k rain ie i om skiej za U ralem 122. P rzed 1914 r. z nom inacji
m etropolity K luczyńskiego został prepozytem k ap itu ły m etro p o litaln ej i w ty m
ro k u w ziął udział w M iędzynarodow ym . K ongresie E ucharystycznym w L ourdes
w e F ran cji.
Po nadspodziew anej rezygnacji m etrop olity W. K luczyńskiego (6 V I I I 1914),
został tegoż dnia w y b ran y w ikariu szem k ap itu ln y m archidiecezji m ohylew skiej
i ad m in istra to re m apostolskim diecezji m ińskiej. D nia 18 V I I I 1914 r. w y d ał list
p astersk i do duchow ieństw a i w iern y ch 123. N a stan o w isk u a d m in istra to ra obydw u
diecezji rozw inął a k ty w n ą p racę duszpasterską, ch a ry taty w n ą i społeczną, i p rzy ­
ją ł linię zdecydow anej obrony p raw K ościoła katolickiego w Rosji. W la tac h
pierw szej w ojny św iatow ej zorganizow ał pomoc c h a ry taty w n ą dla o fiar w ojny,
zaprow adził w 1917 r. zakazane dotąd w Rosji nabożeństw o do N ajśw . S erca J e ­
zusowego, złożył m em oriał w ładzom rządow ym w sp raw ie „katolików nie z a reje­
stro w an y ch ” (27 lu ty 1915), zajął się pom ocą dla „księży u ciekinierów w o jen n y ch ”
(14 sierpień 1915), a 14X11915 r. w ydał obszerny list p astersk i w sp raw ie pom o­
cy dla uchodźców i zorganizow ał K onferencje św. W incentego a P aulo w P e te rs­
b u rg u 124.
W ła tach p rzed łu żającej się w ojny św iatow ej zorganizow ał duszpasterstw o
„w ygnańców kato lick ich ” (1916), przedłożył rządow i m em oriał w sp raw ie n a u ­
czania religii w szkołach k ato lick ich (1916), p o p arł ks. J. W óycickiego w działal­
ności społecznej, dzięki czem u pow stało w P e te rsb u rg u S tow arzyszenie R obotni­
ków C hrześcijańskich125. Po rew o lu cji K iereńskiego złożył n a ręce księcia L w ow a
obszerny m em oriał w spraw ie w olności K ościoła (1917), u tw orzył R adę Społeczną
przy sw oim boku (8 III 1917), erygow ał w iele now ych p arafii, uzyskał duże w ol­
ności dla Kościoła, a w dniu 1 9 I V 1917 r. uczestniczył w k o n feren c ji ep iskopatu
m etropolii m ohylew skiej w P e te rsb u rg u 126. W dniu 2 X I I 1917 r. złożył rząd y a r ­
chidiecezji w ręce nowego m etropolity m ohylew skiego E d w ard a R oppa; odtąd p eł­
nił urząd i fu n k cje w ik ariu sza generalnego. D nia 28 IV 1919 r. papież B en ed y k t XV
w u zn an iu zasług m ianow ał go arcy bisk up em ty tu la rn y m achrydeńskim .
Od 1919 r., na sk u te k aresztow ania m etrop o lity Roppa, p rzejął ponow nie
rząd y w archidiecezji i zorganizow ał ponow nie sem in ariu m duchow ne. W 1920 r.
został aresztow any pod zarzutem p rzeciw staw ian ia się zarządzeniom w ładz b ol­
szew ickich, niebaw em w ypuszczony z w ięzienia. W 1922 r. został ponow nie aresz­
tow any. N a procesie w dniach 21-25111 1923 r. zbstał skazany n a śm ierć, n a stę p ­
nie ułaskaw iony z zam ianą k a ry n a 10 la t w ięzienia. W 1924 r. został d eporlo-
122 J. Ż y s k a r , "Wizytacja kanoniczna p ara fii Gross W erder w g ubernii czer­
n ih o w skiej p rzez J. E. K siędza B isku pa Jana Cieplaka. W iadom. K ościelne (M ohylewskie), 4 (1912), s. 4 3 -4 7 , 351 (G ubernia omska).
123 M. Z y w c z y ń s k i , K lu c zy ń sk i W incenty. W: Pol. Slow . Biogr., t. 13
(1967/68), s. 21; W iadom. K ościelne (M ohylewskie), 4 (1914), s. 191 (w ybór n a w i­
k ariu sza kapitulnego), 207-208 (Okólnik z 18 V I I I 1914).
124 W iadom. K ościelne (M ohylew skie), 7 (1915) s. 2 2 -2 3 (List w ielkopostny),
90-91 (W spraw ie pom ocy ex u lan to m — 2 8 I V 1915), 181-182 (W sp raw ie nabożeń­
stw a do S erca P J), 197 -198 (W spraw ie pom ocy dla księży uciekinierów ), 233-237
(List p astersk i z 14X1 1915), 281 -284 (W sp raw ie pom ocy dla exulantow ), 231
(K onferencje św. W incentego a Paulo).
125 Tam że, 8 (1916), s. 147-148 (Okólnik z 3 1 V 1916 o obsłudze relig ijn ej w y ­
gnańców katolickich), 150 - 151, 161 - 164, 177 - 180 (M em oriał w sp raw ie n au cza­
nia religii), 250 - 252 (Stow arzyszenie R obotników C hrześcijańskich).
126 Życie Kościelne. Pism o D w utygodniow e D uchow ieństw a M ohylew skiego
i M ińskiego, 9 (1917), n r 3/6, s. 3 - 5 , n r 9, s. 2 - 3 (M em orandum 1917), s. 8 (Rada
Społeczna — 8 III 1917), 12- 13 (Czego żądać w inn i k atolicy od państw a), n r 718,
s. 1 - 2 (Odezwa), s. 4 (Nowe parafie), s. 16 (K onferen cja Episkopatu).
92
BOLESŁAW KUMOR
w any do Łotw y, skąd w dniu 12I V 1924 r. p rzy b y ł do Polski, a n astęp n ie w y ­
jech ał do Rzym u. N a polecenie papieża P iu sa X I w y jech ał w końcu paźd ziern ik a
1925 r. z w izytacją p astersk ą Polonii do S tan ó w Zjednoczonych, gdzie w 25 die­
cezjach w e w schodnich i środkow o-północnych sta n ac h odw iedził setk i polskich
p a ra fii i w ygłosił około 800 k azań i przem ów ień.
W czasie pobytu w B uffalo N.Y., otrzym ał w iadom ość o sw ej n o m in acji na
m etrop olitę w ileńskiego. P re k o n izacji te j dokonał w d niu 14 X II 1925 r. papież
P ius X I. Z anim pow rócił do Polski, by objąć kanonicznie now y u rzą d kościelny,
zm arł w P assaic N .J. w dniu 17 I I 1926 r. Jak o m etro p o lita w ileński nie w y d ał żad­
nego listu pasterskiego an i też żadnego rozporządzenia. Z w łoki jego zostały sp ro ­
w adzone do P olski i 16 III 1926 r. pochow ane z h onoram i w ojskow ym i w bazylice
św. S tan isław a w W ilnie. W 1929 r. jego następca, m etro p o lita R om uald Ja łb rz y kow ski i k a p itu ła w ileńska um ieścili n a jego grobie pom nik d łu ta Bolesław a Bałzukiew icza. W 1952 r. w Rzym ie rozpoczęto jego proces b eaty fik acy jn y . W roczni­
k u archidiecezji w ileńskiej zanotow ano: Joannes C ieplak S.T.D. A rchiepiscopus
M etropolita, cathedram non ascendit m orte p ra e ve n tu s12,!.
2. R om uald Jałbrzyko w sk i (24 V I 1926 - 19 VI 1955)12S
R om uald Jałb rzy k o w sk i h. G rabie urodził się 7 I I 1876 r. w w ielodzietnej
rodzinie F eliksa A ntoniego i Rozalii z K ra je w sk ich w Ł ętow ie D ąbiu; chrzest
o trzym ał w p a ra fii K ołaki. M iał 3 sio stry i 5 b raci. Szkołę podstaw ow ą ukończył
w K ołakach, g im nazjum w Łomży. D nia 151X1893 r. w stąp ił do S em in ariu m D u­
chownego w Sejnach, gdzie odbył stu d ia teologiczne w gronie 14 kolegów 129. Po
ukończeniu stu diów i św ięceniach d ia k o n atu w 1898 r. został w ysłany n a dalsze
stu d ia teologiczne w C esarskiej A kadem ii D uchow nej w P e te rsb u rg u i tu 9 III 1901 r.
p rzy ją ł św ięcenia k ap łań sk ie praw dopodobnie z rą k m etro p o lity m ohylew skiego
B olesław a H ieronim a K łopotow skiego. W czerw cu następnego ro k u o trzy m ał m a­
gisterium z teologii cum ex im ia laude.
P o pow rocie do diecezji, biskup A ntoni B aranow ski zam ianow ał go w 1902 r.
profesorem w S em in ariu m D uchow nym w S ejnach, gdzie w y k ład ał Pism o św.,
a tak że czasowo język łaciński, hom iletykę, patrologię, teologię dogm atyczną
i język rosyjski. W 1908 r. został w icerek to rem S em in ariu m D uchow nego w S e j­
nach, a w 1910 r. bisk u p A ntoni K araś odznaczył go godnością k an o n ik a g re­
m ialnego k a p itu ły sejneńskiej. W ty m okresie oddaw ał się z zam iłow aniem p r a ­
cy społecznej i naukow ej. Założył w S ejn ach S tow arzyszenie Spółdzielcze „G os­
podarz”, sklep spożyw czo-kolonialny, sklep narzędzi i przyborów rolniczych, Z w ią­
zek K atolicki o ch a rak te rz e polskim , p rzy tu łek dla starców , bibliotekę i czytelnię
polską. W zakresie naukow y m do 1914 r. n ap isał k ilk aset arty k u łó w do P od­
ręcznej E n cyklo pedii K ościelnej. W zakresie u m acn ian ia polskości w diecezji zrobił
bardzo wiele, zw łaszcza n a stanow isku prezesa K oła P olskiej M acierzy Szkolnej
w S ejnach. W dn iu 1 6 I X 1914 r. został przejściow o areszto w an y przez w ładze
rosyjskie, a n astęp n ie rów nież przejściow o przez okup acy jn e w ładze niem ieckie
127 Catalogus ecclesiarum et cleri A rchidiocesis V ilncnsis p. A . D. 1937, V ilnae
1937, s. 181.
128 O pracow ano głów nie n a podstaw ie: T. Z y c h i e w i c z , Ja łb rzy k o w sk i
R om uald. W: Pol. Slow . Biogr., t. 10 (1962/64), s. 400-401; P. K u b i c k i , Ks. A rc y ­
b isku p R o m uald Ja łb rzyk o w sk i, pasterz diecezji w ileń sk ie j i m etropolita w ileń ­
skiej prow incji. W: Tenże, D wa odczyty, S andom ierz 1936, s. 1 1 -2 7 ; M. P a s z ­
k i e w i c z , A rc y b isk u p R om u a ld Ja łb rzyk o w sk i, H om o Dei, 26 (1927), s. 503-508;
A. J a ł b r z y k o w s k i , R odzina Ja łb rzyk o w sk ic h h. Grabie. W: M ateriały do
genealogii i h era ld yk i polskiej, t. 6, Buenos A ires — P ary ż 1974, s. 189-191;
T. K r a h e l , Ja łb rzy k o w sk i R om uald. W: Slow . Pol Teol. Katol., t. 5 (1983),
s. 564-570, gdzie załączono pełny zestaw b ib lio g rafii przedm iotow ej i podm iotow ej.
129 Elenchus cleri saecularis ac regularis Dioecesis Sejn en sis seu A ugustoviensis
p. A. D. 1894, s. 14.
POCZĄTKI METROPOLII
93
w ch a rak te rz e zakładnika. W 1915 r. na polecenie w ładz ro sy jsk ich m usiał
opuścić S ejny i udać się do M ohylew a n ad D nieprem , a w styczniu 1916 r. do
M ińska na B iałorusi. Tu działał w C e n traln y m K om itecie O byw atelskim i w P ol­
skim T ow arzystw ie Pom ocy O fiarom W ojny, opiekow ał się polskim i sierotam i,
oraz polskim i szkołam i ogólnokształcącym i i zaw odow ym i. Na w iosnę 1917 r.
drogą okrężną przez S kandynaw ię pow rócił do Sejn, gdzie zorganizow ał 7 szkół
polskich i rozw inął szeroką działalność p ro p olską130. W 1918 r. został proboszczem
w R adziłłow ie i w ik ariu szem g en eralnym bisk u p a sejneńskiego A. K arasia.
W d niu 29 V I I 1918 r. papież B enedykt XV zam ianow ał go b isk u p em ty tu la r ­
nym Casa w T rypolitanii i pom ocniczym sejneńskim . Św ięcenia b iskupie p rzy ją ł
w Łom ży w dniu 30 X I 1918 r. z rą k m etropo lity w arszaw skiego A lek san d ra K akowskiego. Z am ieszkał w Łom ży jak o rząd ca polskiej części diecezji sejn eń sk iej.
T u zorganizow ał K u rię D iecezjalną w ra z S ądem D iecezjalnym , Wyższe S em in a­
riu m D uchow ne (1919), M ałe S em in ariu m D uchow ne i tak ież w S ejnach. Część
diecezji, k tó rą zarządzał obejm ow ała 12 dekanatów , 104 placów ki duszpasterskie,
169 k apłanów i 395 949 w iern y ch 131. Rów nież w Łom ży założył Szkołę R zem ieślni­
czą, w ydaw nictw o Z ycie i Praca, D ru k a rn ię D iecezjalną oraz S tow arzyszenie K się­
ży U nitas, a także in te rn a t dla m łodzieży gim nazjaln ej. Był też w spółorganiza­
torem K om itetu O pieki Społecznej. Ze szczególną p asją oddaw ał się w ychow aniu
m łodzieży duchow nej; n a te n te m a t w ypow iedział się w d ru k u k ilk a ra z y 1’2.
W 1922 r. u d ał się do R zym u z visitatio lim in u m A p o sto lo ru m i przy te j okazji
złożył pisem ną rela cję o stanie życia religijnego w polskiej części diecezji se j­
neńskiej. W la tac h 1920 - 1925 w ziął pow ażny udział jako delegat E piskopatu
Polski, obok bisku pa H. Przeździeckiego, w o p racow aniu p ro je k tu reo rg an izacji
Kościoła polskiego. D nia 15X111925 r. papież P iu s X I prekonizow ał go n a b isk u p a
łom żyńskiego. 261 1926 r. odbył uroczysty ingres do k ate d ry św. M ichała A rc h a­
nioła w Łom ży przy udziale m etro p olity w arszaw skiego k ard . A. R akow skiego.
Tego sam ego dn ia odczytano w kościołach now ej diecezji pierw szy list p astersk i
biskupa Jałbrzykow skiego, w k tó ry m pisał, że ty lk o w jego diecezji spalono lu b
zniszczono w czasie w ojny 700 wsi, zniszczono 14 kościołów, „a ludność zubo­
żono m a teria ln ie i duchow o”133. W czasie k ró tk ic h rządów p astersk ich w diece­
zji łom żyńskiej uzyskał od papieża P iu sa X I bullę ery g u jącą k ap itu łę k a te d ra ln ą
w Łomży (4 p rała tó w i 8 kanoników ); d n ia 1 4 I V 1926 r. dokonał in stala cji now ej
k apituły. N a jego też prośbę papież P iu s X I erygow ał kolegiatę i k a p itu łę ko łegiacką p.w. N aw iedzenia NM P w S ejn ach (26IV 1926); dnia 1 6 V IIIt.r. jak o nom in at m etrop olita w ileński dokonał in stala cji tejże k a p itu ły kolegiackiej (4 p r a ­
łatów , 8 kanoników g rem ialn y ch 134).
Na sk utek przedw czesnej śm ierci m etro polity w ileńskiego J a n a C ieplaka, p a ­
pież P iu s X I bullą C um E cc lesij V estra z dnia 24 V I 1926 r. prekonizow ał go n a
arcy bisk up a m etropolitę w ileńskiego. U roczysty ingres do bazyliki św. S tan isław a
B. i M. n astąp ił dnia 8 w rześnia w uroczystość N arodzenia NM P t.r. P rz y tej okazji
w ydał list p astersk i do arch id iecezjan 135. W archid iecezji w ileńskiej rozw inął n ie­
zw ykle a k ty w n ą działalność pasto raln ą, społeczną i narodow ą. Ju ż d n ia 15 X II 1926 r.
ukazały się „W iadomości M etropolitalne W ileńskie”, p rzem ianow ane n astęp n ie na
„W iadomości A rchidiecezjalne W ileńskie” w m iejsce „D w utygodnika D iecezjalne­
130 P. K u b i c k i , B ojow nicy kapłani o spraw ę Kościoła i O jczyzn y w latach
1863- 1915, cz. 2, t. 1, S andom ierz 1936, s. 556 -559.
131 A. C z e r n i c k i , S ch e m a tyzm Kościoła rzym sko -ka to lickieg o w R zec zy­
pospolitej P olskiej, K raków 1925 s. 143 -148, 289.
132 Zob. T. K r a h e 1, dz. cyt., s. 567.
133 ADŁom. (A rchiw um D iecezjalne w Łomży) A cta erectionis Dioecesis L om zensis. P rotokół z dnia 261 1926 r. L ist p astersk i z tegoż dnia, d ru k luźny).
134 W. J e m i e l i t y , Z arys dziejów diecezji ło m ży ń skie j. W: S ch e m a tyzm ju ­
bileuszow y D iecezji Ł o m ży ń sk iej, Łom ża 1975, s. 25.
135 W iadom. M etropol. W ileńskie, 1 (1926), n r 1, s. III (Bulla nom inacyjna),
148-152 (List pasteiski).
94
BOLESŁAW KUMOR
go”135. Tylko w la tac h 1926 -1939 w ydał łącznie 15 listów p astersk ich oraz 18 odezw
i okólników . W 1927 r. dokonał uroczystej k o ro n acji o brazu M.B. O stro b ram sk iej;
w tym że roku założył S tow arzyszenie M isji W ew nętrznych i połączył je 18 II 1927 r.
z O pus a praeservatione fidei, a w ro k u n astęp n y m Radę A rchidiecezjalną dla
p opierania tychże m isji. Z jego in icjaty w y w d niu 4 II 1928 r. o tw arto księgarnię,
czytelnię i w ypożyczalnię Nasza Praca. W la tac h 1927 - 1928 po d jął w ielką ak cję
trzeźw ościow ą w archidiecezji i polecił zakładać po p ara fia ch K atolicki Z w iązek
A bstynencki oraz Ligę K atolicką, a tak że po d jął w izytację arch id iecezji w ileń ­
skiej. Jeszcze 10 III 1927 r. założył Z w iązek K sięży U nitas, a n iebaw em Koło
K sięży A bstynentów . W 1928 r. przy jego w spółpracy pow stało C hrześcijańskie
Stow arzyszenie N auczycieli Szkół P ow szechnych, D ru k a rn ia
A rchidiecezjalna
i Z w iązek M łodzieży Polskiej w W ilnie. A ktyw ność la t 1927/28 b y ła w p ro st za­
dziw iająca. W ty m sam ym ro k u otw orzył Szkołę O rganistow ską w W ilnie im. J ó ­
zefa M onsvila, P a ra fia ln e K asy Pożyczkow o-O szczędnościow e, C hrześcijański U n i­
w ersytet Robotniczy w W ilnie (7 X I 1928), C hrześcijań sk i Dom L udow y w W il­
nie oraz p o p arł zorganizow anie K oła K sięży P refek tó w , a nad to urządził Tydzień
Społeczny w W ilnie, w ypow iedział się za ożyw ieniem i organizow aniem b ractw
i stow arzyszeń relig ijn y ch i p o p arł w y d atn ie neounię w g ran icach archidiecezji.
U w ieńczeniem ty ch w ielorakich p rac i ak c ji b y ła visitatio lim in u m A postolorum
w Rzym ie w 1928 r .137. W celu p o p ieran ia neounii założył w ro k u n astęp n y m S to­
w arzyszenie SS. C y ry la i M etodego.
D nia 12 V I I 1928 r. zaprow adził stałe, doroczne zjazdy dziekanów , n a k tó ry ch
dyskutow ano sp raw y duszpasterskie, społeczne, litu rg iczn e i narodow e. W 1931 r.
odbył synod arch id iecezjalny po długiej p rzerw ie (ostatni synod 1741), a dnia
13I V 1939 r. sw oją p o w ag ą 'z w o łał i odbył synod w ileńskiej p ro w in cji k o ścieln ej123.
Był to jedyny tego ro d zaju synod w Polsce m iędzyw ojennej i pierw szy od 1643 r.
Od 1931 r. zaczął organizow ać częste k u rsy d uszpasterskie, a od 1932 r. tak że k u rsy
katechetyczne. Do 1936 r. zw izytow ał trzy k ro tn ie całą, rozległą archidiecezję. D nia
18X11 1930 r. erygow ał A rch idiecezjalny In sty tu t A kcji K atolickiej, 1211931 r.
u tw orzył A rchidiecezjalny Z w iązek D obroczynny C aritas. W tym że ro k u u tw orzył
„Dzieło M atk i Boskiej P ow o łań” i w 15 m iejscow ościach urządził A rchidiecezjalny
K ongres E ucharystyczny. W 1932 r. w całej arch id iecezji zorganizow ał „D nie L itu r­
giczne”139.
W d niu 17 V I I 1931 r., przy w spółpracy z w ładzam i państw ow ym i, zorganizow ał
K om itet O dnow ienia Bazyliki W ileńskiej, k tó ry p rzy bezpośrednim udziale M etro­
polity i jego pom ocy finansow ej przeprow adził g ru n to w n ą jej re sta u rację. K aplicę
sw. K azim ierza w bazylice M etropolita odnow ił w łasnym kosztem . A k cja odnow y
k a te d ry doprow adziła do odkrycia grobów k ró lew sk ich w k a te d rz e 140. W 1933
i 1934 r., w czasie W ielkiego P ostu, sam przep ro w ad ził rek o lek cje w e w szystkich
p ara fia ch w ileńskich (11 p arafii) i w tym że ro k u zostały założone w archidiecezji
C hrześcijańskie Z w iązki Zaw odow e. Różne im prezy społeczno-narodow e ja k : „Dzień
U n iw ersy tetu ”, „D zień P ra sy K atolickiej”, „Dzień P o lak a z Z ag ran icy ”, „Tydzień
P ropagandy Trzeźw ości” m iały w n im gorliw ego zw olennika. Z ajął się też ochro­
n ą zabytków kościelnych (1934), pom ocą dla „d o tkniętych k lęsk ą n ie u ro d z aju ”
136 Tam że.
137 Tam że, 2 (1928), s. 35 (Bazylika), 41 - 42 (M isje w ew nętrzne), 77 (R ada A rch idiec.), 110 (Koło K sięży A bstynentów ), 205 (Chrześcij. S tow arzyszenie Naucz.), 236.,
(D rukarnia), 236 (Zw iązek M łodzieży Polskiej), 243 (P arafialn e kasy), 250 (Szkoła
O rganistow ska), 293 nn. (Bractw a), 298 (Koło K sięży P refektów ), 315 (Tydzień Spo­
łeczny), 349 (Dom Ludow y) oraz s. 5 - 6 (Liga K atolicka), 17 -1 8 (W izytacje).
133 W iadom. A rchidiec. W ileńskie, 2 (1928), s. 205 (K ongregacja dziekanów );
5 (1931), s. 42 (Synod archidiecezjalny); 13 (1939). s. 126- 127 (Synod prow incjalny).
139 W iadom. A rchidiec. W ileńskie, 4 (1930), s. 243 (K ursy duszpast.); 5 (1931),
s. 3 - 4 (A kcja K atolicka), 18 - 21 (Caritas), 37. (K ongres Euchar.), 118 (Dzieło pow o­
łań); R. 6: (1932), s. 2 (Dnie litur.), 114 (K ursy katechet.).
140 P. K u b i c k i , Ks. A rcy b isk u p , s. 21 - 24.
POCZĄTKI METROPOLII
95
(1934), opieką n ad ociem niałym i (1935), a tak że chorym i n a gruźlicę (^Dni P rz e ­
ciw gruźlicze” — 1937). W 1935 r. zorganizow ał 1900 jubileusz odk u p ien ia w a rc h i­
diecezji141.
W celu kształcenia katolickiej in telig encji erygow ał w d niu 16X1 1937 r.
In s ty tu t W yższej K u ltu ry R eligijnej, a nieco w cześniej w dniach 1 - 3 V II 1937 r.
'/organizow ał w W ilnie K ongres M ariański. W ro k u n astęp n y m zatw ierdził S ta tu t
K ru c ja ty E ucharystycznej, zalecając katechetom , aby ją zakładali w śród m łodzie­
ży szkolnej. N iezw ykle ak ty w n ie p o p arł F un d usz O brony N arodow ej w 1939 r. Ta
niezw ykła gorliw ość apostolska znalazła w yraz w zasadniczych osiągnięciach p asto ­
raln ych . W la tac h 1926-1937 liczba placów ek duszp astersk ich w zrosła z 359 do 455,
liczba d ekanató w z 25 do 30 (dekan aty now e: Mołodeczno, B ieniakonie, B rasław ,
Turgiele, W asilków, W orniany, Zdzięcioł). Z ycie zakonne zaczęło się gw ałtow nie
odnaw iać i rozrastać. W la tac h 1926-1938 przybyło 15 klaszto ró w i dom ów zak o n ­
nych m ęskich oraz 35 klasztorów i dom ów zakonnych żeńskich oraz 3 k laszto ry
ob. słow .142.
T en w szechstronny rozw ój życia katolickiego w archidiecezji sp araliżo w ała
d ruga w ojna św iatow a. S am a archid iecezja została podzielona pod w zględem
politycznym m iędzy Zw iązek R adziecki a Litw ę. Ju ż 13 X 1939 r. rząd litew sk i zażą­
dał od Stolicy A postolskiej usunięcia z W ilna m etro p o lity Jałbrzykow skiego.
Z ty tu łu jego „akcji polonizacyjnej i a n ty lite w sk iej” ju ż w ów czas w ładze lite w ­
skie zagroziły m u aresztow aniem i d epo rtacją w głąb L itw y. Te p o stu laty rządu
litew skiego p rzekazał do R zym u charge d ’a ffaires Stolicy A postolskiej w K ow nie
m onsignior G. Burzio. W dniu 13 X I t.r. rzą d litew sk i ponow ił k ategorycznie żą d a­
nie usunięcia m etropolity z W ilna, a w d n iu n astęp n y m ks. p ra ła t Burzio w obszer­
nym liście do se k re ta rz a sta n u Stolicy A postolskiej L uigi M agłione określił
w praw dzie M etropolitę jako „św iątobliw ego P ra ła ta ”, ale w ytoczył przeciw ko n ie­
m u i jego osobie cały arse n a ł litew sk i zarzutó w politycznych i pow tórzył po­
stu lat o jego usunięcie z W ilna143.
To stanow isko n u n c ja tu ry kow ieńskiej zrodziło pow ażny za ta rg m iędzy nią
a M etropolitą. Odpow iedź Stolicy A postolskiej b y ła jednoznaczna; d n ia 20 X I 1939 r.
kard. M agłione in fo rm ow ał n u n c ja tu rę kow ieńską, że Stolica A postolska w y raża
głęboki żal z pow odu k am p an ii prasow ej przeciw ko M etropolicie. S y tu acji te j nie
złagodziła podróż przedstaw iciela Stolicy A postolskiej do W ilna (14 X I 1939) i jego
rada, by M etropolita zrezygnow ał z piastow anego u rzędu kościelnego lu b p rz y ­
najm n iej „postępow ał bardzo roztro pnie w sto su n k u do m niejszości litew skiej, ja k
to m iał radzić k ard . M agłione”144.
W dniu 20 X II 1939 r. am basada litew ska przy W atykanie przedłożyła p a p ie ­
żowi Piusow i X II P ro m em oria, w k tó rej żądano m.in. „zam ianow ania osobnego
adm in istrato ra apostolskiego dla litew sk iej części arch id iecezji” i „honorow ej”
rezygnacji M etropolity z zajm ow anego urzędu. Tę sy tu ację zaostrzyło nieżyczliw e
stanow isko charges d’affaires Stolicy A postolskiej w K ow nie, k tó ry o skarżał
M etropolitę w Rzym ie „o b rak roztropności i ducha zgody”, podczas gdy on sam
spokojnie i p ełen godności stw ierdzał, że zarząd archidiecezji, „m imo iż nie podoba
się czynnikom rządow ym pełni zgodnie z przep isam i p ra w a kościelnego” (18X11
193 9)145. W tak im tonie trw a ła k am p an ia przeciw ko M etropolicie aż do ogłoszenia
Litw y R epubliką R adziecką (21 V II 1940). O dm ów iono m u o byw atelstw a litew skiego
141 Tamże, s. 73; W iadom. A rchidiec. W ileńskie, 7 (1933).
142 W iadom. A rchidiec. W ileńskie, 11 (1937), s. 340 -341 (IWICR), 202-210 (Kon­
gres m ariański); 12 (1938), s. 195 (K ru cjata E uchar.); 13 (1939), s. 106-110 (List
past. w spraw ie o fiar na dozbrojenie arm ii).
143 B. K u m o r, Granice, s. 376 n.
,
141 Le S aint Siège et la situation religieuse en Pologne et dans les Pays Baltes,
3/1 C itta del V aticano 1967, n r 29, s. 100 (13X 1939), n r 41, s.119- 120 (8X1 1939),
n r 43, g. 120-121 (13X11939), n r 44, s. 121 - 125 (14X1 1939).
145 Le S a in t Siège 3/1 n r 46, s. 127 -128 (20X1939), n r 47, s. 128 (21 X1 1939),
n r 49, s. 130 (24X1 1939), n r 53. s. 135 (27X1 1939), n r 70, s. 154- 155 (16X11 1939).
96
BOLESŁAW KUMOR
(przed 101 1940), zm uszono do przyjęcia bisk u p a pom ocniczego L itw in a (3 VI 1940),
na którego zgodziła się rów nież Stolica A postolska (27 VI 1940), a m iał nim być
koadiutor z W iłkowiszek arcybiskup M ieczysław R ejnys z p raw em n astęp stw a
z tytułem arcybiskupa in partibus (18 V II 1940). P rzeciw ko tej n o m inacji zapro­
testow ał polski rząd em igracyjny w L ondynie i oskarżył Stolicę A postolską o n a ­
ruszenie 9 arty k u łu K onkordatu polskiego z 1925 r.146.
Mimo tych pociągnięć, Stolica A postolska m iała pełne zaufanie do M etropo­
lity, skoro 5 V II 1940 r. upow ażniła go do m ian o w an ia ad m in istra to ró w apostol­
skich dla diecezji pińskiej i łom żyńskiej, a listem S e k re ta ria tu sta n u P ost even tus superiorum z 6 X I I 1940 r. pochw aliła jego gorliw ość duszpasterską. N otą
A lla tu m est kard. M aglione z 14 III 1941 r. M etropolita o trzym ał nadzw yczajne
upraw nienia. M iarą zaufan ia Stolicy Ś w iętej do M etropolity była n o m inacja
z 101X1941 r. na ad m in istra to ra apostolskiego archidiecezji m ohylew skiej i die­
cezji m ińskiej147.
Po pow tórnym przejęciu rządów przez n acjo n alistó w litew sk ich (23 V I 1941)
i okupacji L itw y przez Niem cy hitlerow skie, p rzed 2 I I 1942 r. M etropolita został
uw ięziony pod zarzutem działalności skierow anej przeciw ko N iem com i u trzy m y ­
w anie ko n tak tu z polskim podziem iem i w yw ieziony 22 III 1942 r. do M ariam pola,
gdzie został internow any w klasztorze. Nieco później G estapo zaaresztow ało w szyst­
kich 70 alum nów i 15 profesorów , a n ad to 14 księży z W ilna i część z nich w y ­
wiozło do Niemiec, część zaś do obozu, p racy w W iłkow iszkach. R ządy w osieroco­
nej archidiecezji w ileńskiej p rze jął arcy b isk u p M. R ejn y s148.
Na skutek złego sta n u zdrow ia, a tak że n a sk u te k in te rp ela cji Stolicy A po­
stolskiej, Niem cy zw olnili przed 1 9 I V 1942 r. M etropolitę z więzienia, ale on
oświadczył, że nie skorzysta z w olności ja k ty lk o wówczas, gdy odzyskają ją ró w ­
nież w ięzieni z jego archidiecezji księża. Do W ilna m ógł pow rócić dopiero we
w rześniu 1944 r. po uw olnieniu go z rą k M em iec hitlerow skich.
W roku n astępnym został zm uszony do opuszczenia ukochanego przez siebie
W ilna i przyjechał 15 V II 1945 r. do B iałegostoku. Tu urządził K u rię A rcy b isk u ­
pią dla tej części archidiecezji, k tó ra została w g ran icach P a ń stw a Polskiego po
1945 r.; w 1948 r. część ta liczyła około 6 tysięcy k m 2, 6 d ekanatów , 56 parafii,
152 kapłanów i 234166 w iern ych 149. D nia 1 1X1945 r. urządził Sąd A rcybiskupi
i przystąpił niebaw em do odnow y życia religijnego w archidiecezji, odbudow y
zniszczonych w czasie w ojny kościołów (6), w zględnie pow ażnie uszkodzonych (4).
W 1946 r. z m yślą o odnow ie relig ijn ej w arch id iecezji u tw orzył K olegium M isjo­
narzy D iecezjalnych, któ re podjęło p racę m isy jn ą w całej polskiej archidiecezji. Do
1953 r. utw orzył k ilk a now ych p arafii. P rz ed 1 I V 1945 r. zostało rep a trio w a n e
z W ilna S em inarium D uchow ne i W ydział Teologiczny, k tó re 8 V 1945 r. rozpoczęło
w B iałym stoku pracę. Rów nież w B iałym stoku M etropolita u zupełnił w ak u jące
stanow iska w K apitule M etro politalnej160. I te in sty tu cje p rzetrw ały , m im o po­
w ażnych trudności w „okresie nadużyć i w ypaczeń”.
146 Le S a in t Siege 3/1 n r 72, s. 157 (20 X11 1939), n r 73, s. 158-161 (21 X11 1939).
147 Le Sa in t Siege 3/1 n r 78, s. 167 (23X11 1939), n r 81, n r 175 (29X11 1939), n r 86,
s. 182- 183 (4I194u), n r 91, s. 190 (81 1940), n r 93, s. 191 (10 1 1940), n r
110,
s. 211-212
(koniec stycznia 1940); n r 146, s. 249-251 (3 VI 1940), n r 161, s. 262
(27 VI 1940), n r 162, s.
262 (28 VI 1940), n r 164, s. 265 -266 (2 V II 1940), n r 165, s.265
(2 V II 1940), n r 167, s.
268-269 (5 V II 1940), n r 176, s. 276-277 (18 V II 1940), n r 89,
s. 285 -286 (8 V III 1940).
148 Le S a in t Siege 3/1 n r 167, s. 268-269 (5 V II 1940), n r 230, s. 341 -342 (6 X II
1940), n r 263, s. 386 (14 III 1941), n r 308, s. 593-594 (17 VI 1942); vol. 3/2 n r 351,
s. 527-528 (2 II 1940), n r 366, s. 550-551 (23 III 1942), n r 380, s. 572 -574 (19 V 1942),
n r 387, s. 591 - 593 (16 VI 1942), n r 396, s. 607 (22 V II 1942).
149 Spis du chow ieństw a w g ran icach obecnej R zeczypospolitej P olskiej n a 1948 r.
s. 11.
wo t . K r a h e l , R ys h isto ryczn y archidiecezji w B ia łym sto ku . W: Spis kościołow i duchow ieństw a A rch idiecezji w B ia ły m sto ku ro k 1979, B iałystok 1979
s. 32 - 37.
POCZĄTKI METROPOLII
97
Po śm ierci k a rd y n a ła p ry m asa A u gu sta H londa (f 20 X 1948) podobno był
jednym z k an d y d ató w n a u rzą d i stanow isko p ry m asa Polski. W 1947 r. w ydał
bardzo in te resu ją cą k siążkę p.t. S u rsu m corda, przeznaczoną głów nie dla jego
archidiecezjan, by „nie poddaw ać się zniechęceniu i p rzy g n ęb ien iu ”. Cieszył się
zawsze ogrom nym w zięciem i m iłością k ap łan ó w i archidiecezjan. N ajczęściej n a ­
bywano go „O jcem ”. Je d n y m z ostatn ich jego pism urzędow ych b yły „W skazania
wakacyjne dla k ap łan ó w ’” (Białystok 1952). Z m arł w d niu 19 VI 1955 r., otoczony
pow szechną czcią i przyw iązaniem duchow ieństw a, a tak że w iernych. Pochow any
został w p ro k ated rze w B iałym stoku. N ależy n iew ątp liw ie do n ajw y b itn iejszy ch
przedstaw iciel E piskopatu P olski w X X stuleciu. P am ięć o nim w archidiecezji
wciąż jest bardzo żyw a. Czy będzie beatyfiko w any ?
1 — Studia Teologiczne