Hieronim Łabęcki – autor pierwszego polskiego podręcznika

dr Andrzej J. WÓJCIK
Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Nauki,
Warszawa
Hieronim Łabęcki – autor pierwszego polskiego podręcznika górnictwa
„Początki nauki kopalnictwa”
STRESZCZENIE
Hieronim Łabęcki (1809-1862), górnik i geolog, był autorem dwutomowej monografii
„Górnictwo w Polsce” (1841) oraz „Słownika górniczego...” (1868), a także autorem
pierwszego pierwszego języku polskim podręcznika górnictwa „Początki nauki kopalnictwa”
(1843), który został specjalnie przygotowany dla potrzeb uczniów górniczych pracujących w
rządowych kopalniach Królestwa Polskiego.
1.Wstęp
Hieronim Hilary Łabęcki, górnik, geolog, prawnik i historyk, nazywany jest także
„twórcą polskiej książki naukowej z dziedziny górnictwa i hutnictwa” (Pawłowiczowa 1993),
żył w latach 1809-1862. Uczony ten jest autorem wielu publikacji naukowych, z których
największe znaczenie mają: „Górnictwo w Polsce...” (Łabęcki 1841) oraz „Słownik
Górniczy...” (Łabęcki 1868). Natomiast całkowicie zapomnianą jest bardzo interesująca
książka, a właściwie poradnik zatytułowany „Początki nauki kopalnictwa” (Łabęcki 1843).
2. Życie i działalność
Łabęcki urodził się w Warszawie, gdzie po ukończeniu w 1825 r. Liceum Warszawskiego
rozpoczął naukę na Uniwersytecie Warszawskim. Początkowo studiował na Wydziale
Filozoficznym, a następnie na Wydziale Prawa (od 1826 r.) (Czarniecki 1973). Po ukończeniu
studiów rozpoczął pracę (w 1829 r.) jako aplikant, a następnie podsekretarz Wydziału
Górniczego rządowych zakładów górniczych i hutniczych Królestwa Polskiego. Po powstaniu
listopadowym rozpoczął prace naukowe nad historią polskiego górnictwa. Zebrał i opracował
szereg dokumentów historycznych. Wyniki swoich badań opublikował w wielu artykułach
(ponad pięćdziesiąt), które ukazały się, między innymi, na łamach „Biblioteki Warszawskiej”,
Gazecie Warszawskiej”, jak także w „Archiv für Mineralogie, Geognosie, Bergbau und
Hüttenkunde” i „Gornyj Żurnal”, a także w książkach, jak na przykład w dwutomowym
dziele: „Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego, pod względem
technicznym, historyczno statystycznym i prawnym..”. Z biegiem czasu awansował – w 1847
r. został naczelnikiem wydziału, a od 1860 r. pełnił obowiązki dyrektora Wydziału
Górniczego (Wójcik 2005). W celu poznania nowych metod wielokrotnie wyjeżdżał za
granicę, a nowe spostrzeżenia wprowadzał w życie w kopalniach Królestwa Polskiego. Zmarł
nagle w wieku 53 lat i został pochowany na cmentarzu na Powązkach w Warszawie. Na jego
nagrobku wyryto słowa „Górnik Polski”, które dobitnie potwierdzają fakt, że górnictwo było
jego jedyną pasją życiową.
Rys. 1. Hieronim Hilary Łabęcki – portret wg
Tygodnika Ilustrowanego, t. V, nr 144, s. 253.
Rys. 2. Strona tytułowa – Łabęcki H., 1843:
Początki nauki kopalnictwa. Nakł. Komissyi
Rządowej Przychodów i Skarbu, Warszawa.
Rys. 3. Tablica I – Łabęcki H., 1843: Początki nauki kopalnictwa. Nakł. Komissyi Rządowej Przychodów i
Skarbu, Warszawa.
3. „Początki nauki kopalnictwa”
Sam Hieronim Łabęcki we słowie wstępnym do publikacji, datowanym na 25 września
1843 r., przedstawił najbardziej dobitnie powody, którymi się kierował przygotowując
podręcznik: „Z powodu, że coraz więcej czuć się dawała potrzeba posiadania dla uczniów
górniczych [...] krótkiego przynajmniej wykładu nauki kopalnictwa...” przedstawił: „ogół
prac i robót, które uczniowie górniczy mają dotychczas sposobność poznać jedynie
praktycznie w kopalniach, a obok tego ułatwić im, zrozumienie licznych i obszernych dzieł
górniczych...”.
Samo „kopalnictwo” jest określane przez Łabęckiego jako „część nauki górniczej, czyli
Górnictwa, podająca sposoby dobywania z łona ziemi użytecznych ciał kopalnych, z
ułatwieniem pracy, z oszczędnością wydatków i przezornością o bezpieczeństwo robotników i
miejsc wyrobionych”.
Dzieło Łabęckiego zawiera polskie nazewnictwo, które poraz pierwszy zostało
skonfrontowane z podobnymi terminami w języku niemieckim, rosyjskim i francuskim. Ta
niewielka książeczka (38 kart, o wymiarach: 21x12 cm) składa się z wstępu, określającego
przedmiot i podział nauki kopalnictwa, a także z dziesięciu rozdziałów, przedstawiających
ówczesną wiedzę górniczą w postaci 138 pytań i odpowiedzi. Poszczególne rozdziały noszą
następujące tytuły: „Pokłady użytecznych ciał kopalnych”, „Poszukiwania użytecznych ciał
kopalnych”, „Roboty celem wydobywania ciał kopalnych”, „Odbudowa przedstanowcza
kopalń”, „Wyrobienie czyli odbudowa pokładów”, „Oprawa odbudowy przeciw zawaleniu”,
„Odprowadzanie wód z kopalń”, „Utrzymanie w kopalni zdrowego powietrza”, „Przewózka
w kopalni ciał ukopanych i wydobycie ich na powierzchnię ziemi”, „Przygotowanie rud”.
Uzupełnieniem książki są cztery tablice (o wymiarach: 26x12 cm) będące uzupełnieniem
poszczególnych haseł książki.
4. Wnioski
Publikacje Hieronima Łabęckiego miały bardzo duży wpływ na kształtowanie się
polskiego słownictwa technicznego, w tym przede wszystkim obejmującego górnictwo i
hutnictwo (Czarniecki 1973, Pawłowiczowa 1993, Pawłowiczowa 1995). Równocześnie
popularyzacja wiedzy technicznej i tematyki przemysłowej w połowie XIX w. była
niewątpliwie zadaniem pionierskim.
Należy zaznaczyć, że szkolnictwo górnicze w Królestwie Polskim, po likwidacji
Akademii Górniczej w Kielcach (1826 r.) praktycznie nie istniało. Zdobywanie wiedzy mogło
się odbywać tylko poprzez podjęcie studiów na zagranicznych uczelniach. W kraju
pozostawała tylko i wyłącznie droga praktycznej nauki zawodu, a takim przypadku „Początki
nauki kopalnictwa” stanowiło bardzo ważną i potrzebną pomoc naukową.
Literatura
Czarniecki S. 1973: Łabęcki Hieronim Hilary. Polski Słownik Biograficzny, t. 18/2, 173-175.
Łabęcki H. 1841: Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego, pod
względem technicznym, historyczno statystycznym i prawnym. Drukarnia J.
Kaczanowskiego, Warszawa, t. 1, s. 1-538; t. 2, 1-551.
Łabęcki H. 1843: Początki nauki kopalnictwa. Nakł. Komissyi Rządowej Przychodów i
Skarbu, Warszawa, 1-76.
Łabęcki H. 1868: Słownik górniczy polsko-rossyjsko-francuzko-niemiecki i rossyjsko-polski
(z dodaniem wyrazów odnoszących się do mineralogii, geologii, chemii oraz
ważniejszych rzemiosł kruszcowych) tudzież Glossarz średniowiecznej łaciny górniczej w
Polsce. Wydanie pośmiertne. Druk. K. Kowalewskiego, Warszawa, 1-347, [s. 83], [s. 36].
Pawłowiczowa M. 1993: Hieronim Hilary Łabęcki – twórca polskiej książki naukowej z
dziedziny górnictwa i hutnictwa. Pr. Nauk. Uniw. Śl., Stud. Bibliolog., t. 6, 98-112.
Pawłowiczowa M. 1995: Hieronim Łabęcki i jego „Słownik Górniczy”. Prz. Górn., nr 3, 3540.
Wójcik A. J. 2005a: Organizacja władz górniczych i hutniczych Królestwa Polskiego w
pierwszej połowie XIX wieku. Analecta, z. 1-2, 227-308.
Hieronim Łabęcki - the author of the first polish mining handbook
“The beginnings of mining”
Hieronim Łabęcki (1809 – 1862), miner and geologist, the author of the monograph “The Mining Industry
in Poland” (1841) and “The Dictionary of Mining” (1868), is also an author of the first Polish mining handbook
“The Beginnings of Mining” (1845), which was specifically written for the mining students studying in the
government mines of Polish Kingdom.