Polska - Social Watch

POLSKA
Wdrażanie praw człowieka – mistyfikacja czy rzeczywistość?
Decydenci wykazują się brakiem umiejętności konstruktywnego reagowania na kampanie i propozycje
związane z promocją praw człowieka, a tworzenie szeroko zakrojonych kampanii pozostaje wyzwaniem.
Obywatele nie mają wiary w skuteczność swoich działań, dlatego niezwykle trudno przekonać ich do
aktywnego udziału w inicjatywach społeczeństwa obywatelskiego. Niemniej jednak, kilka pomniejszych
akcji społecznych dotyczących praw mniejszości okazało się sukcesem, a oczekiwania i wymagania Europy
wymusiły na rządzie wprowadzenie regulacji chroniących prawa niektórych mniejszości.
Koalicja KARAT
Anita Seibert
Julia Wrede
The Network of East-West Women NEWW-Polska
Małgorzata Zuk
Pomimo iż w Polsce istnieje szeroki zakres problemów, które mogłyby i powinny zostać podjęte
przez organizacje społeczeństwa obywatelskiego, Polacy nadal bardzo niechętnie angażują się
w społeczne inicjatywy. Jest to uwarunkowane
wieloma czynnikami społeczno-historycznymi,
które zostały opisane w ostatniej publikacji wydanej przez Klon/Jawor pod tytułem Indeks Społeczeństwa Obywatelskiego (Gumowska 2008). Ponadto, inicjatywy społeczeństwa obywatelskiego,
podejmowane przede wszystkim przez organizacje
pozarządowe, napotykają na poważne przeszkody
w realizacji celów leżących u ich podłoża. Jest to
w dużym stopniu spowodowane niemożnością
nawiązania kontaktów z decydentami (na przykład
brakiem osób w administracji publicznej, które
byłyby odpowiedzialne za efektywną współpracę
ze społeczeństwem obywatelskim czy brakiem oficjalnych, dostępnych i transparentnych mechanizmów konsultowania polityk) oraz brakiem chęci,
możliwości czy wiedzy ze strony decydentów do
reagowania w sposób pozytywny na tego rodzaju
kampanie czy propozycje.
Niska skuteczność tego rodzaju działań obniża
wiarę obywateli w to, że w rzeczywistości mogą oni
zmieniać zastaną sytuację. W konsekwencji, w 2007
roku, a właściwie przez ostatnich kilka lat, nie miała
miejsca żadna naprawdę znacząca ogólnokrajowa
kampania i działanie. Jednocześnie, nie sposób opisać wszystkich akcji i kampanii podjętych na dużo
mniejszą skalę w 2007 roku. W niniejszym raporcie
opisano kilka mniejszych, ale bez wątpienia ważnych
i żywych kampanii dotyczących praw człowieka różnych grup.
Prawa reprodukcyjne i seksualne
Zdrowie kobiet nie jest priorytetem rządowych programów zdrowotnych. Najbardziej problematyczne
kwestie zidentyfikowane przez grupy kobiece to:
brak obowiązkowej i rzetelnej edukacji seksualnej
w szkołach, brak usług oraz poradnictwa z zakresu
planowania rodziny, ograniczony dostęp do antykoncepcji z powodu barier społecznych i ekonomicznych
oraz restrykcyjna ustawa antyaborcyjna (Nowicka
i Pocheć 2006).
Niestety, kościół rzymskokatolicki w Polsce, który odgrywa silną i wpływową rolę na kształtowanie
opinii publicznej, jest przeciwny innym niż naturalne
metodom zapobiegania ciąży.
Nie ma żadnej rządowej polityki ani programów,
mających na celu sprawienie, że antykoncepcja
będzie łatwo dostępna, również pod względem finansowym. Według Światowej Organizacji Zdrowia
antykoncepcja hormonalna powinna być refundowana, jednak w Polsce pigułki hormonalne są drogie,
a stosowanie nowoczesnych metod antykoncepcji
relatywnie rzadkie. Ponad 45 procent Polek, które
deklarują, że zabezpieczają się przed ciążą, polega na
metodach naturalnych, które nie są wystarczająco
skuteczne i prowadzą do wielu niechcianych ciąż.
Ponadto, pomimo że lekarze muszą wypisywać recepty na antykoncepcję hormonalną, niektórzy z nich
odmawiają, powołując się na klauzulę sumienia.
Jednym z największych problemów dotykających kobiet jest ograniczony dostęp do bezpiecznych
usług z zakresu przerywania ciąży. Obecnie aborcja
z powodów społecznych jest zakazana. Niemniej jednak, kobietom, którym przysługuje prawo do aborcji
na mocy ustawy często odmawia się przerwania ciąży. W większości przypadków lekarze odmawiają
wystawienia zaświadczenia koniecznego do przeprowadzenia legalnej aborcji (Pocheć i Nowicka 2006).
Przypadek Alicji Tysiąc dowodzi jak szkodliwe
jest prawo antyaborcyjne. Dnia 20 marca 2007 roku,
Europejski Trybunał Praw Człowieka ogłosił swoją
decyzję w sprawie Alicji Tysiąc, której odmówiono dostępu do aborcji, pomimo iż ciąża stanowiła
rzeczywiste zagrożenie dla jej zdrowia. Sąd zadecydował, że Polska złamała Artykuł 8. Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności (Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego).
Z powodu ograniczonego dostępu do bezpiecznej aborcji wiele kobiet decyduje się na nielegalne
przerwanie ciąży. Skalę zjawiska szacuje się na
80 000 – 200 000 aborcji rocznie. Niektóre kobiety
wyjeżdżają zagranicę w celu dokonania aborcji. Nazywa się to turystyką aborcyjną. Liczby nie są znane,
ale British Pregnancy Advisory Service1 podaje, że
80 procent wszystkich kobiet, które zdecydowały
się na aborcję w Wielkiej Brytanii w 2007 roku to
Polki (to 31 000 kobiet). Głównym celem wprowadzenia bardziej restrykcyjnej ustawy antyaborcyjnej
1
www.bpas.org
Social Watch / 110
było całkowite wyeliminowanie zjawiska aborcji, ale
doprowadziło to wyłącznie do podziału na kobiety
„bogate”, które mogą sobie pozwolić na poniesienie
wysokich kosztów związanych z aborcją (w podziemiu aborcyjnym) oraz kobiety „biedne”, których nie
stać na usługi wysokiej jakości.
Gender a świadczenia emerytalne
System emerytalny jest nadal dyskryminujący w Polsce. Fakt, że wiek emerytalny jest różny dla kobiet
i mężczyzn, gdyż kobiety są uprawnione do przejścia
na emeryturę wcześniej, jest dyskryminujący dla obu
grup: dla kobiet, które w konsekwencji otrzymują
niższe emerytury oraz dla mężczyzn, którzy nie mogą
wcześniej przejść na emeryturę, nawet gdy tego chcą
lub mają taką potrzebę (na przykład w celu zaopiekowania się członkami rodziny).
Polski rząd nie tylko nie podjął skutecznych działań na rzecz wyeliminowania tego problemu, lecz
wręcz w 2007 roku opracował plan dalszego różnicowania emerytur ze względu na płeć, w wyniku
czego kobiety otrzymywałyby niższe świadczenia.
Tłumaczono to tym, że kobiety żyją dłużej i z tego
powodu całkowity koszt ich emerytur jest wyższy.
Wiele organizacji pozarządowych zajmujących się
gender pod przewodnictwem środowiska akademickiego, specjalizującego się w tej dziedzinie, złożyło
list do odpowiedniego ministerstwa. Akcji towarzyszyła kampania medialna. List został umieszczony
na stronie internetowej ministerstwa. W tym momencie plan zróżnicowania części emerytur został
zawieszony. To pozwala mieć nadzieję, że zmiana
dotycząca wypłacania emerytur w zależności od płci,
prowadząca do bezceremonialnej dyskryminacji ze
względu na płeć, nie będzie miała miejsca.
Prawa mniejszości seksualnych
26 kwietnia 2007 roku Parlament Europejski wyraził
zaniepokojenie wzrostem nietolerancji wobec gejów
i lesbijek w Europie, ze szczególnym uwzględnieniem
Polski. Od rządu polskiego oczekuje się, że wyda oficjalne stanowisko potępiające wypowiedzi wysoko
postawionych urzędników, które podsycały dyskryminację i nienawiść wobec mniejszości seksualnych.
Przykładem takiej wypowiedzi jest stanowisko wiceministra edukacji, Mirosława Orzechowskiego,
który zaproponował wprowadzenie nowych regulacji
prawnych mających na celu „karanie każdego, kto
promuje homoseksualizm lub innego rodzaju dewiację seksualną w szkołach”. Ta propozycja, która
zakłada nawet karę więzienia za rzekomą promocję
homoseksualności, wywołała zaniepokojenie ze
strony Komisarza ds. Praw Człowieka przy Radzie
Europy2.
Szczególnie niepokojący jest fakt zlikwidowania
przez rząd urzędu Pełnomocniczki ds. równego statusu mężczyzn i kobiet. Urząd ten był odpowiedzialny
za promowanie równego traktowania osób, w tym
przedstawicieli i przedstawicielek LGBT. Obecnie
Polska jest jedynym członkiem Unii Europejskiej,
który nie posiada instytucji rządowej odpowiedzialnej za zwalczanie dyskryminacji.
Amnesty International nawołuje rząd polski, by
zajął się bezzwłocznie wszelkimi przypadkami ataków i zastraszeń, których powodem jest tożsamość
seksualna bądź płciowa. Osoby odpowiedzialne za
tego typu zachowania powinny zostać postawione
przed sądem zgodnie z międzynarodowymi standardami.
Rząd polski powinien również zagwarantować,
że żaden z przedstawicieli władz nie będzie publicznie wypowiadał się w sposób, który może zostać
odczytany jako zachęta do dyskryminacji ze względu na tożsamość seksualną bądź płciową, a także,
że przywróci urząd Pełnomocniczki ds. równego
statusu mężczyzn i kobiet. Rząd powinien również
zapewnić, by każdy akt przemocy wobec członków
społeczności LGBT był postrzegany jako przestępstwo i by przejawy dyskryminacji nie były tolerowane. Państwo powinno dostarczyć przedstawicielom
systemu sprawiedliwości konkretne dyrektyw oraz
zapewnić szkolenia z zakresu ich obowiązku do obrony praw człowieka wszystkich osób, niezależnie od
tożsamości seksualnej, jak również na temat tego
jak rozpoznawać i obchodzić się z przestępstwami
podsycanymi homofobią (Amnesty International,
2006).
Osoby nieukrywające swojej nieheteroseksualnej
tożsamości narażone są na dyskryminację właściwie
w niemal każdym aspekcie życia w Polsce. Dotyczy do służby zdrowia, edukacji, zatrudnienia oraz
udziału w polityce. Państwo nie posiada żadnych regulacji prawnych, dotyczących legalizacji związków
jednopłciowych, adopcji, możliwości podejmowania
wspólnych decyzji w zakresie zdrowia, wizyt w szpitalu i wielu innych. Większość polityków postrzega
kwestię dyskryminacji osób homoseksualnych jako
marginalną i niewymagającą specjalnej uwagi.
Co więcej, politycy podejmują próby zakazywania manifestacji gejów i lesbijek. W 2005 roku Lech
Kaczyński, ówczesny prezydent Warszawy i obecny
prezydent Polski, zakazał Parady Równości w Warszawie. Taka sama sytuacja miała miejsce w Poznaniu. Reakcja społeczeństwa obywatelskiego na te
decyzje stanowi poruszający przykład próby obrony
praw człowieka. Po pierwsze, manifestacje, pomimo
zakazu, odbyły się. W Warszawie miało miejsce duże
zgromadzenie z udziałem polityków, osób publicznych oraz gwiazd, jak również zwykłych obywateli,
którzy prawdopodobnie nie wzięliby udziału w tym
wydarzeniu, gdyby nie fakt zakazania parady. Po
drugie, sięgnięto po środki prawne, opierając się
na przekonaniu, że zakazy są niezgodne z polską
2
<www.globalgayz.com>
Konstytucją oraz Europejską Konwencją o Ochronie
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. W 2007
roku, Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał
wyrok mówiący o tym, że władze Warszawy złamały
wyżej wymienioną Konwencję poprzez zakaz zorganizowania parady (Abramowicz 2007).
Aby dostosować polskie prawo do wymogów
UE, rząd wprowadził pewne zapisy dotyczące praw
gejów i lesbijek w Kodeksie Pracy. Regulacje te
zakazują bezpośredniej i pośredniej dyskryminacji
ze względu na orientację seksualną oraz wykorzystywania, w tym molestowania seksualnego. Zgodnie z tymi zapisami, ciężar dowodów spoczywa na
oskarżonym.
Uchodźcy3
Kampanie społeczeństwa obywatelskiego dotyczące
poprawy sytuacji uchodźców nie były zbyt widoczne
i spektakularne. Dramatyczne doświadczenia konkretnych osób poruszyły opinię publiczną, ale nie
przełożyło się to na oficjalną politykę i działania.
Uchodźcy w Polsce napotykają na szereg trudności. Najbardziej znaczącą jest brak dostępu do
podstawowych świadczeń, takich jak opieka społeczna i służba zdrowia. Aby mieć dostęp do tego
typu usług, należy bowiem posiadać stały adres zamieszkania, co jest nierealne w przypadku osób, które nie otrzymały jeszcze statusu uchodźcy. Co więcej,
uchodźcom odmawia się dostępu do podstawowych
świadczeń socjalnych, takich jak dodatek na dziecko,
który w Polsce przysługuje rozwiedzionemu rodzicowi lub osobie, której współmałżonek/ka zmarła. Te
regulacje nie dotyczą rodziców o innym niż polskie
pochodzeniu.
Niepełnosprawni4
Jednym z największych wyzwań stojących przed
osobami z niepełnosprawnością są trudności związane z uczestnictwem w życiu publicznym. Pomimo
pewnego postępu w tym zakresie dla osób poruszających się na wózku, niewiele zrobiono by ułatwić
poruszanie się po mieście osobom niedowidzącym
i niedosłyszącym.
Społeczeństwo obywatelskie podjęło wiele
działań i kampanii na rzecz zwiększenia dostępności
miejsc publicznych dla osób mających problemy
z poruszaniem się oraz osób niedowidzących i niedosłyszących. Przykładem takiej akcji jest kampania
„Warszawa bez barier”.
Osoby niepełnosprawne często mają trudności
ekonomiczne, które są związane z sytuacją na rynku
pracy. Pomimo regulacji prawnych zachęcających
pracodawców do zatrudniania tego typu osób, większość osób niepełnosprawnych, które mogłyby pracować, żyje z zasiłków. System wypłacania zasiłków
osobom niepełnosprawnym powstrzymuje te osoby
przed podjęciem pracy, ponieważ istnieją ostre regulacje odnośnie tego, jakie można mieć przychody, by
nie stracić dodatków socjalnych.
3
Ten podrozdział został przygotowany we współpracy
z Centrum Pomocy Uchodźcom i Repatriantom Polskiej Akcji
Humanitarnej
4
Ten podrozdział został przygotowany we współpracy
z Fundacją Na Rzecz Transportowych Usług
Specjalistycznych (TUS)
Social Watch / 111
CIA i tajne więzienia
W marcu 2006 roku Sekretarz Generalny Rady Europy wydał opinię na temat tajnych więzień na terenie
Polski, będących częścią tajnego programu Stanów
Zjednoczonych nielegalnych transportów więźniów.
Jak podaje raport Parlamentu Europejskiego, CIA
transportowało osoby oskarżone o terroryzm z Afganistanu do Polski, najprawdopodobniej lądując na
małym lotnisku w Szymanach. Uważa się, że poddawano tam brutalnym przesłuchaniom dziesięciu
czołowych członków Al Kaidy. Miało to odbywać się
w przynajmniej jednym tajnym więzieniu funkcjonującym w Polsce w latach 2002 – 2005. Zostało ono
zamknięte po tym jak media doniosły o tej sprawie.
Pomimo tego, rząd polski odmówił złożenia wyjaśnień w tej sprawie Parlamentowi Europejskiemu.
Pomimo że Polska wciąż zaprzecza jakoby brała
udział w tych nielegalnych procederach, gotowość
do współpracy z PE była, niestety, minimalna. Komitetowi zajmującemu się tą sprawą z ramienia PE
nie udało się doprowadzić do spotkania z przedstawicielami sejmu. Rząd polski nie zrobił wiele by ułatwić przebieg śledztwa prowadzonego w tej sprawie
(Parlament Europejski 2007). Parlament Europejski
zarzuca również Polsce, że nie powołała w tej sprawie
żadnej komisji, która mogłaby zająć się śledztwem.
Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy zakomunikowało, że władze Polski, pomimo licznych próśb
skierowanych w ich kierunku, nie dostarczyły nadal
informacji na temat rejestru lotów, które pozwoliłyby
na ustalenie lotów CIA do Polski (Amnesty International 2007).
Literatura cytowana:
Abramowicz, M. [red.] (2007). Sytuacja społeczna osób
biseksualnych i homoseksualnych Polsce. Warszawa.
Amnesty International (2006). Poland and Latvia. Lesbian,
Gay, Bisexual and Transgender Rights in Poland and Latvia.
London: Amnesty International.
Amnesty International (2007). Europe and Central Asia Summary
of Amnesty International’s Concerns in the Region, JulyDecember 2006. London: Amnesty International.
European Parliament (2007). Working Document No 9 on
certain European countries analyzed during the work of the
Temporary Committee. Brussels: European Parliament.
Gumowska M., (2008). Indeks Społeczeństwa Obywatelskiego.
Warszawa: Klon-Jawor
Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny; dostępne na
www.federa.org.pl
Nowicka, W. and Pocheć, M. (2006). Shadow Report Republic
of Poland 2007. On the implementation of the Convention
on the Elimination of all Forms of Discrimination Against
Women. Warsaw: The Federation for Women and Family
Planning. Dostępne na: <www.federa.org.pl>.
Department of Health (2007). “Statistical Bulletin - Abortion
Statistic, England and Wales, 2007”, London.
“Worldwide Gay Life, Sites and Insights” (2008). Gay Poland
News & Reports 2008 [online]. Laguna Beach, California.
Available from: <www.globalgayz.com/poland-news08-01.
html>.