Koncepcja Muzeum Pamięci Sybiru

Muzeum Wojska w Białymstoku
Koncepcja Muzeum Pamięci Sybiru
Poniższy tekst jest koncepcją Muzeum Pamięci Sybiru. Punktem wyjścia do prac
nad tym projektem jest idea utworzenia Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku,
w mieście z którego w latach 1940-1941 wywieziono ponad 20 tys. obywateli.
Powstające Muzeum powinno być uzupełnieniem mapy muzealnej zarówno
Białegostoku jak i kraju. Nie będzie tworzone w oderwaniu od istniejących już w mieście
i Polsce instytucji oraz nowo budowanych placówek muzealnych, takich jak Muzeum
II Wojny Światowej w Gdańsku, Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Historii
Polski i wielu innych. Na przykładzie losów mieszkańców miasta i regionu, będzie
ukazywać dramat wywózek, których doświadczali Polacy i inne narody tej części Europy.
Poprzez swój przekaz ma przede wszystkim poszerzać i uzupełniać wiedzę na temat losów
Polaków, którzy znaleźli się na terenach dawnego imperium carskiego, Rosji Sowieckiej
i Związku Sowieckiego od XVII w. po lata 50. XX w. Ta właśnie historia stanowi element
tożsamości i dziedzictwa pamięci Białegostoku, a jednocześnie otwiera przestrzeń dialogu
z innymi narodami współczesnej Europy. W tych wydarzeniach widzimy potencjał
budowania narracji, której głównym walorem jest nie tylko ukazanie minionych zdarzeń,
ale akcentowanie uniwersalizmu ludzkich emocji i doświadczeń.
Konsekwencje przyjęcia takiej perspektywy postrzegania zagadnienia Sybiru
powinny znaleźć odzwierciedlenie w charakterze ekspozycji. Opowieść sybiracką chcemy
traktować zarówno jako źródło wiedzy, ale też powinna dać nam ona możliwość
rozbudzenia u zwiedzających wrażliwości na współczesność i jej dramaty.
Pokazywana ekspozycja nie może być nużąca ani przytłaczająca zwiedzających. Nie
może skupiać się tylko na aspektach martyrologicznych. Dlatego narzędzia, których
użyjemy, aby pokazać całą złożoność zagadnienia to zarówno zgromadzone eksponaty,
szeroka gama środków multimedialnych czy makiet również oraz film, teatr, animacja,
fotografia, graffiti. W tworzeniu ekspozycji chcemy również wykorzystać potencjał tkwiący
w naukach społecznych i szeroko rozumianych programach edukacyjnych. Zamierzamy
łączyć historię (deportacje) z ideami (uniwersalizm, wspólnota) i celami (badanie,
edukacja, popularyzacja), które nam przyświecają.
Taka koncepcja warunkuje realizację programów wykraczających poza działania
czysto muzealne. Dlatego duży nacisk będziemy kłaść na realizację projektów o znaczeniu
społecznym, skierowanych do lokalnej społeczności i edukacyjnych, otwierających naszą
instytucję na wymianę z organizacjami i instytucjami z kraju i ze świata.
1
Muzeum Wojska w Białymstoku
Koncepcja Muzeum Pamięci Sybiru
Ramy chronologiczne i podstawowe wątki tematyczne
Muzeum ma pokazywać historię zesłań począwszy od XVII w. po lata 50 XX w.
Jednak ze względu na doświadczenia, pamięć i obecnych wśród nas świadków wywózek
lat 40 i 50 XX w. ten ostatni okres będzie głównym tematem prowadzonej w muzeum
narracji historycznej.
Zgodnie z założeniami Muzeum ma zajmować się zagadnieniami poświęconymi
szeroko pojętej tematyce represji carskich i stalinowskich. Główny nacisk będzie położony
na kwestie polskie, jednak odwoływać się będziemy do doświadczeń innych narodów
Europy i świata. Zależy nam na pokazaniu wspólnoty losów i dążeń
do wolności i zachowania własnej tożsamości.
Ekspozycje poświęcone tematyce polskiej wyznaczać mają dwa wydarzenia.
Upadek I Rzeczypospolitej i związane z nim walki w obronie niepodległości (konfederacja
barska i powstanie kościuszkowskie), natomiast końcową cezurą będzie rok 1956 jako
data zakończenia okresu stalinowskiego w Polsce i zainicjowania ostatniej fali powrotów
z wywózek. Zasadniczym tematem ekspozycji będą losy Polaków zesłanych w głąb Rosji
i Związku Sowieckiego, ze szczególnym uwzględnieniem wywózek z lat 1940-41 i okresu
po 1944. Konieczne jest osadzenie tych wątków w szerszym kontekście historycznym
i społecznym (dzieje II wojny światowej, pakt Ribbentrop-Mołotow, losy Polaków żyjących
na terenach Związku Sowieckiego do wybuchu wojny jak również pod okupacją sowiecką,
funkcjonowanie systemu stalinowskiego) oraz poprzedzenie ich obszernymi
wyjaśnieniami dotyczącymi zsyłania Polaków w głąb Rosji przez władze carskie.
Aby lepiej zrozumieć skalę represji ze strony władz sowieckich, jakie dotknęły
społeczeństwo polskie podczas II wojny światowej, konieczne będzie cofnięcie się do
wieku XIX w celu pokazania polskich zrywów narodowościowych, ze szczególnym
uwzględnieniem powstania listopadowego i styczniowego. Ukazując dawną praktykę
wywózek należy wyraźnie podkreślić różnice między działaniami władz carskich
i późniejszych – sowieckich i wynikające stąd odmienne losy zesłańców XIX-wiecznych
i XX-wiecznych. Carat karał zsyłkami kryminalistów oraz osoby zaangażowane
w działalność polityczną, przy czym te ostatnie traktowane były w sposób szczególny,
co umożliwiało im działalność zawodową. Osoby takie jak Adam Dłużyk Kamieński,
Jan Czeczot, Józef Morozewicz, Benedykt Dybowski czy Bronisław Piłsudski wniosły
ogromny wkład w badanie i opisywanie regionów, w których się znaleźli. Mimo swego
statusu zesłańców, odegrali oni znaczną rolę w rozwoju Rosji, a zwłaszcza jej wschodnich
i północnych guberni. Natomiast celem Stalina po agresji 17 września i zajęciu wschodnich
ziem II Rzeczypospolitej, była eliminacja elity polskiego społeczeństwa, a wyraźna
aktywność polityczna pociągała za sobą zaliczenie do najniższej i najsurowiej traktowanej
kategorii zesłańców.
2
Muzeum Wojska w Białymstoku
Koncepcja Muzeum Pamięci Sybiru
Śledzenie losów wywiezionych doprowadzi do pokazania ważnych w historii Polski
wydarzeń – utworzenia Armii Polskiej w ZSRR dowodzonej przez gen. Władysława
Andersa, a później także 1 Dywizji Kościuszkowskiej. Należy podkreślić ich odmienne role
i szlaki bojowe a co za tym idzie i konsekwencje dla powojennej historii polski.
Również istotnym a często przemilczanym - w polskiej tradycji opowiadania
o Syberii wątkiem są informacje o dobrowolnych wyjazdach naszych rodaków na te tereny
w XIX i początkach XX w. Dzieje polskich lekarzy, nauczycieli, przemysłowców
czy rolników, którzy osiedlali się na tych terenach mogą stać się kanwą do niejednej
fascynującej opowieści. Istniejące po dziś dzień miejscowości takie jak Wierszyna,
czy syberyjski Białystok są tego najlepszym przykładem. Mówiąc o Syberii nie można tych
aspektów pominąć.
Wątki tematyczne, które znajdą się na ekspozycji:
1. Znaczenie Sybiru w Imperium Rosyjskim XVII w. - 1917 r.
2. Okres pierwszych sowieckich wywózek 1917-1939 r.
3. Okres represji stalinowskich (zagadnienie ma być ukazane w pięciu blokach
tematycznych)
3.1. WYRWANIE – KRESY II RP
3.2. DROGA
3.3. ŻYCIE CODZIENNE/POBYT/PRACA
3.4. POWROTY/PAMIĘĆ
3.5 ZBRODNIA KATYŃSKA
3