Recenzja prof. Herma - Akademia Marynarki Wojennej

Dr hab. Marek Herma
Instytut Historii
Uniwersytetu Pedagogicznego
im. Komisji Edukacji Narodowej
w Krakowie
Recenzja rozprawy doktorskiej kpt. mar. mgr. inŜ. Krzysztofa Nowakowskiego pt.
„9. Flotylla Obrony WybrzeŜa w systemie bezpieczeństwa morskiego państwa”
Tematem rozprawy kpt. mar. mgr. inŜ. Krzysztofa Nowakowskiego jest ukazanie roli
9. Flotylli Obrony WybrzeŜa, związku taktycznego Polskiej Marynarki Wojennej, w systemie
bezpieczeństwa morskiego państwa. Praca p. Nowakowskiego porusza waŜkie zagadnienia,
które nie znalazły do tej pory naleŜytego odzwierciedlenia w polskiej literaturze przedmiotu.
Dzieje 9. Flotylli Obrony WybrzeŜa oraz jej rola w zabezpieczeniu granicy morskiej państwa
polskiego nie były wcześniej przedmiotem dogłębnych studiów i analiz, czego wyrazem jest
brak monografii poświęconej tej problematyce. O omawianym związku taktycznym
marynarki pisano w zasadzie jedynie w artykułach przyczynkarskich zamieszczanych m.in. na
łamach periodyku „Przegląd Morski” oraz w szerszych syntezach poświęconych historii
Polskiej Marynarki Wojennej. Tytułem przykładu moŜna w tym kontekście wskazać na
ksiąŜkę Czesława Ciesielskiego, Waltera Patera i Jerzego Przybylskiego, Polska Marynarka
Wojenna 1918–1980. Zarys dziejów, która opublikowana została nakładem Wydawnictwa
Bellona w 1992 r.
Recenzowana rozprawa składa się ze wstępu, czterech rozdziałów uporządkowanych
według kryterium problemowo-chronologicznego, zakończenia, bibliografii, 23 załączników,
streszczenia w języku angielskim oraz wykazu zamieszczonych w tekście skrótów, rysunków
i tabel. Konstrukcja pracy jest jasna i spójna, podział na rozdziały, i przyporządkowanie
materiału do nich, logiczny i uzasadniony. Chronologiczno-tematyczny układ materiału
pozwala na dokładne śledzenie biegu wydarzeń.
We wstępie Autor przedstawił motywy wyboru tematu, nakreślił strukturę pracy,
omówił jej bazę źródłową oraz dokonał krytycznej analizy literatury przedmiotu. Jasno
sprecyzował teŜ cel pracy i główne zadania badawcze oraz zamieścił trafne uzasadnienie
cezury chronologicznej rozprawy. Moje zdziwienie budzi jedynie fakt, Ŝe cezury
chronologicznej zabrakło w tytule pracy.
1
W rozdziale pierwszym p. Krzysztof Nowakowski omówił w zarysie politykę morską
państwa polskiego w latach 1918–1965, koncentrując uwagę na kwestiach rozbudowy
marynarki wojennej oraz systemu obrony wybrzeŜa.
Centralnym zagadnieniem podjętym i realizowanym przez Autora
w rozdziałach
drugim i trzecim była kwestia roli i znaczenia 9. Flotylli Obrony WybrzeŜa w systemie
bezpieczeństwa morskiego państwa polskiego w latach 1965–2006, tj. w okresie od powstania
do rozformowania Flotylli.
W rozdziale czwartym doktorant, wykorzystując nowoczesne aplikacje komputerowe,
podjął udaną próbę zbadania jak zmieniał się potencjał bojowy 9. Flotylli Obrony WybrzeŜa
na przestrzeni z górą czterech dziesięcioleci jej istnienia. Pozwoliło to na zaprezentowanie
pełniejszego obrazu potencjalnych moŜliwości omawianego związku taktycznego Polskiej
Marynarki Wojennej oraz jego roli w systemie bezpieczeństwa morskiego państwa.
W zakończeniu p. Krzysztof Nowakowski dokonał syntetycznego podsumowania
wszystkich wątków pracy zarówno natury militarnej, geopolitycznej jak i technicznej.
Podstawę źródłową rozprawy stanowią dokumenty zdeponowane w Archiwum
Marynarki Wojennej oraz Archiwum Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni, Centralnym
Archiwum Wojskowym, Archiwum Akt Nowych oraz Narodowym Archiwum Cyfrowym
w Warszawie. Istotnym uzupełnieniem materiału aktowego są wydawnictwa urzędowe,
w tym m.in. dekrety i rozporządzenia organów władzy państwowej. Autor wykorzystał takŜe
wywiady z oficerami słuŜącymi w 9. Flotylli Obrony WybrzeŜa, co stworzyło dodatkowe
moŜliwości faktograficzne i interpretacyjne.
Wykorzystana literatura przedmiotu jest stosunkowo obszerna i uwzględnia
najnowsze, polskojęzyczne opracowania naukowe. Tytułem uzupełnienia warto by natomiast
wspomnieć o tych nielicznych opracowaniach, które uszły uwadze p. Krzysztofa
Nowakowskiego. Na przywołanie zasługują w tej mierze m.in. wciąŜ przecieŜ aktualne
monografie Czesława Ciesielskiego: Polska flota wojenna na Bałtyku w latach 1920–1939 na
tle bałtyckich flot wojennych, Gdańsk 1985 oraz Twórcy Polskiej Marynarki Wojennej.
Uznanie i represje (1918–1946; 1945–1951), Gdańsk 1995. Pewien niedosyt powoduje takŜe
pominięcie pracy Józefa Wiesława Dyskanta, Polska Marynarka Wojenna w 1939 roku, cz. I:
W przededniu wojny, Gdańsk 2000. Na podkreślenie zasługuje natomiast wykorzystanie
przez doktoranta materiałów pokonferencyjnych przybliŜających toczące się w polskiej
historiografii dyskusje i przewartościowania ocen dotyczących roli marynarki wojennej
w walkach o niepodległość państwa oraz jej znaczenia na Bałtyku po drugiej wojnie
światowej. Trafnym posunięciem Autora było takŜe wykorzystanie w szerokim zakresie
2
publikacji zamieszczanych na łamach periodyków specjalistycznych, w tym przede
wszystkim „Przeglądu Morskiego”.
Pan Krzysztof Nowakowski sprawnie stosuje aparat naukowy poprzez liczne przypisy
(360) źródłowe, bibliograficzne i merytoryczne rozszerzające zasadniczą treść pracy.
Recenzowana rozprawa zawiera oczywiście pewne błędy i niedociągnięcia oraz
wywołuje uwagi polemiczne. Doprecyzowania wymagają takŜe niektóre opinie wyraŜone
przez Autora. Przykładowo w rozdziale drugim znalazł się passus: „Dopiero po opuszczeniu
przez Rosjan Świnoujścia, wzrosło znaczenie tego miasta i portu w funkcjonowaniu MW
PRL” (zob. s. 105). Tytułem wyjaśnienia pragnę nadmienić, Ŝe sowiecka baza morska
w Świnoujściu funkcjonowała przez cały okres istnienia PRL. W pierwszej połowie lat 60.
bazę przeniesiono na zachodnią stronę cieśniny Świna na wyspę Uznam oddając obiekty
w prawobrzeŜnej dzielnicy Świnoujścia połoŜonej na wyspie Wolin polskiej administracji.
Formalnie sowiecka baza morska w Świnoujściu przestała istnieć 28 października 1992 r.,
gdy port opuściła 24. Brygada Kutrów Rakietowych – ostatni związek taktyczny Marynarki
Wojennej Federacji Rosyjskiej bazujący na terytorium państwa polskiego1.
Przedstawiając w telegraficznym skrócie programy rozbudowy Polskiej Marynarki
Wojennej w latach 40., 50. i 60. XX w. (zob. s. 106) Autor nie wyjaśnił dlaczego ich
realizacja zakończyła się fiaskiem. Rozwinięcia wymaga takŜe lakoniczne stwierdzenie
doktoranta, iŜ od 1981 r. rozpoczął się „systematyczny spadek realnych sił Marynarki
Wojennej, pomimo tego, Ŝe w latach 1981–1989 do słuŜby pod biało-czerwoną banderą
wcielono 63 okręty” (zob. s. 48).
Niektóre opinie p. Krzysztofa Nowakowskiego wyraŜone w rozprawie nie zostały
naleŜycie udokumentowane, np. w rozdziale drugim stwierdził, Ŝe połączone siły sowieckiej
Floty Bałtyckiej oraz marynarek wojennych Niemieckiej Republiki Demokratycznej i Polski
mogły w latach 70. XX w. zdobyć panowanie na akwenie bałtyckim, co lapidarnie uzasadniał
„ówczesnym stanem sił morskich NATO i UW znajdujących się na Bałtyku” (s. 108). Ta
jednoznaczna opinia nie została jednakŜe poparta Ŝadnymi danymi porównawczymi
prezentującymi siły flot potencjalnych przeciwników.
W swoich badaniach nad rolą
9. Flotylli Obrony WybrzeŜa w systemie
bezpieczeństwa państwa Autor oparł się m.in. na wynikach badań ankietowych. Niejasna jest
dla mnie jednak liczba ankietowanych osób. Na s. 160 rozprawy doktorant podał, Ŝe ankieta
objęła 87 respondentów. Tymczasem z informacji zawartych na rys. 55 na s. 165 wynika, iŜ
1
R. Techman, Armia radziecka w gospodarce morskiej Pomorza Zachodniego w latach 1945–1956,
Poznań 2003, s. 241–245.
3
było ich 84. Ich liczba wzrosła jednakŜe lawinowo do 556 osób na rys. 66 na s. 172 oraz do
452 na rys. 67.
Informacja zamieszczona w przypisie 356 na s. 233 jest dla mnie zagadką. JeŜeli przy
opracowaniu biografii (a raczej krótkich not biograficznych) dowódców 9. Flotylli Obrony
WybrzeŜa Autor wykorzystał pozostające w obiegu naukowym materiały, to chyba nic nie
stoi na przeszkodzie aby zamieścić ich opis bibliograficzny.
Pozostałe błędy popełnione przez Autora podzieliłem na cztery grupy: błędy
w konstrukcji pracy, błędy merytoryczne, terminologiczne oraz językowe.
Błędy w konstrukcji pracy
Tytuł pierwszego podrozdziału w rozdziale 1 (zob. s. 17 oraz spis treści) wymaga
przeredagowania. Cezura końcowa uŜyta w tytule rozdziału 2 nie odpowiada jego treści.
Notabene Autor potwierdza ten fakt we wstępie (zob. s. 15).
Przypis w załączniku 1, s. 199 został nieprawidłowo skonstruowany. Najpierw
naleŜało podać inicjały imion, a następnie nazwisko.
Autor powołuje się w przypisach na monumentalną pracę Polskie Siły Zbrojne
w drugiej wojnie światowej, t. 1, cz. 5, Londyn 1962 (zob. s. 42, przypis 113; s. 43, przypis
117). JednakŜe cytowana praca z niezrozumiałych dla mnie powodów nie została
uwzględniona w bibliografii.
Wykaz załączników został sporządzony niestarannie, gdyŜ podane w nim numery
stron nie odpowiadają stanowi faktycznemu. Na przykład: według wykazu załącznik 1
powinien znajdować się na s. 180, a w rzeczywistości figuruje na s. 199. Ponadto tytuł
załącznika 16 (s. 230) nie figuruje w wykazie, co automatycznie rzutuje na błędną numerację
pozostałych załączników.
Błędy merytoryczne
Autor nie precyzuje kiedy dokładnie opracowano pierwszą kompleksową koncepcję
obrony wybrzeŜa w okresie międzywojennym będącą rezultatem prac polsko-francuskiej
komisji. Efektem tego niedopatrzenia jest błąd merytoryczny. PoniewaŜ komisja opracowała
wspomnianą koncepcję w grudniu 1920 r., to tym samym błędna staje się konstatacja Autora,
Ŝe plany te dotyczyły odparcia agresji ze strony „ZSRR” (zob. s. 17). Tymczasem w grudniu
1920 r. wschodnim sąsiadem Polski była Rosja bolszewicka. Związek Sowiecki utworzono
dopiero dwa lata później.
4
Zapis: „mocarstwa Ententy oraz państwa sprzymierzone i stowarzyszone” (zob. s. 31)
jest błędny. W 1918 r. trzon Ententy tworzyło pięć mocarstw (Wielka Brytania, Francja,
Włochy, Japonia, USA), które określały same siebie jako „główne mocarstwa sprzymierzone
i stowarzyszone”. Ten ostatni człon został dodany ze względu na Stany Zjednoczone, które
będąc de facto sojusznikiem Wielkiej Brytanii i Francji w wojnie przeciwko Niemcom nie
chciały, zgodnie ze swą ówczesną doktryną, zawierać formalnych sojuszów.
W świetle ustaleń Józefa Wiesława Dyskanta, Flotylla Pińska zmieniła nazwę na
Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej z dniem 17 października 1931 r.2, a nie jak błędnie
stwierdza Autor „od 1929 roku” (zob. s. 33).
W 1926 r. w Polsce miał miejsce tylko jeden zamach majowy, w wyniku którego
marszałek Józef Piłsudski przejął władzę w państwie. Autor błędnie uŜywa więc liczby
mnogiej pisząc o „zamachach majowych Piłsudskiego w 1926 roku” (zob. s. 38).
Tytuł drugiego podrozdziału w rozdziale pierwszym (zob. s. 31 oraz spis treści) budzi
moje wątpliwości. Z treści wspomnianego podrozdziału wynika bowiem jednoznacznie, Ŝe
doktorant uznał zakończenie wojny z Niemcami w 1945 r. za datę odzyskania utraconej
niepodległości. Tymczasem po zakończeniu drugiej wojny światowej przez z górą cztery
dziesięciolecia Polska była państwem satelickim Związku Sowieckiego, a proces stopniowego
odzyskiwania suwerenności państwowej rozpoczął się dopiero w 1989 r.
Zapis: „likwidacja skutków uŜycia broni chemicznej i masowego raŜenia (zob. s. 88–
89) jest błędny. Broń chemiczna, podobnie jak broń jądrowa i biologiczna, jest jednym
z rodzajów broni masowego raŜenia.
Autor powinien zwrócić większą uwagę na prawidłową pisownię nazwisk. Na
przykład: głównodowodzącym sowieckiej marynarki wojennej w latach 1956–1985 był
admirał Siergiej Gorszkow, a nie „Groszkow” (zob. s. 107). Naczelnym Dowódcą Wojska
Polskiego w 1946 r. był marszałek śymierski, a nie „śymirski”, jak błędnie pisze Autor na
s. 176. Tytułem wyjaśnienia nadmieniam, Ŝe był on synem Wojciecha ŁyŜwińskiego i Marii
z d. Buczek. Nazwiskiem śymirski posługiwał się krótko przed wybuchem pierwszej wojny
światowej, po czym zmienił nazwisko na śymierski.
Błędy terminologiczne
Autor dość dowolnie stosuje termin „kontrtorpedowiec” i „niszczyciel” (np. s. 38, 40).
Przeglądając tabelę 4 (s. 36–37, kolumna pierwsza) moŜna nawet odnieść wraŜenie, Ŝe uwaŜa,
2
J. W. Dyskant, Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej 1919–1939, Warszawa 1994, s. 8.
5
iŜ są to dwie róŜne klasy okrętów. Gwoli wyjaśnienia podaję, Ŝe w Polskiej Marynarce
Wojennej do 1947 r. na określenie tej klasy okrętów obowiązywał oficjalnie termin
kontrtorpedowiec.
Cytując fragment memoriału, który kmdr Jerzy Świrski przedłoŜył marsz. Józefowi
Piłsudskiemu w 1927 r. doktorant uŜywa terminu „łódź podwodna” (zob. s. 38). Ten fragment
dokumentu naleŜałoby opatrzyć komentarzem np. w formie przypisu, Ŝe w polskiej
terminologii wojennomorskiej na określenie tej klasy okrętu uŜywa się określenia okręt
podwodny, który to termin w Polskiej Marynarce Wojennej obowiązuje oficjalnie od 1937 r.
Na określenie okrętów-cystern: „Krakowiak” i „Kujawiak”, doktorant wprowadził
niewłaściwy termin – „stacje ropne” (zob. s. 42).
Termin „Siły Zbrojne” nie jest synonimem terminu „Armia”, lecz pojęciem szerszym.
Armia (Wojska Lądowe) jest jednym z rodzajów Sił Zbrojnych. W tym kontekście
zastosowany przez Autora zapis: „osiąganie przez Siły Zbrojne RP technicznej
i funkcjonalnej kompatybilności z armiami zachodnimi” (zob. s. 114) jest błędny.
Błędy językowe
Przytaczając tytuł czasopisma naleŜy zastosować cudzysłów3, np. „Przegląd Morski”.
Tymczasem Autor konsekwentnie nie stosuje się do wspomnianej reguły.
Gdy dana postać pojawia się w tekście pracy po raz pierwszy naleŜy podać jej pełne
imię, oczywiście o ile jest to moŜliwe. W przypadku tak znanej osobistości jaką był
współtwórca Polskiej Marynarki Wojennej kontradm. Kazimierz Porębski (zob. s. 17), czy teŜ
jeden z najwybitniejszych oficerów armii II Rzeczypospolitej Tadeusz Kutrzeba (zob. s. 18)
jest to względnie łatwe. Natomiast inicjał imienia stosujemy, gdy dana postać występuje
w tekście po raz kolejny.
Zapis „kierownictwa MW” (zob. s. 21), „Sekcja marynarki” (zob. s. 31) jest
nieprawidłowy. W przypadku nazw własnych kaŜdy człon z grupy wyrazów, które tworzą
ową nazwę piszemy z duŜej litery.
PowyŜsze uwagi polemiczne i spostrzeŜenia krytyczne nie deprecjonują jednakŜe
wartości rozprawy kpt. mar. mgr. inŜ. Krzysztofa Nowakowskiego. Większość wysuwanych
przez doktoranta twierdzeń i opinii jest dobrze udokumentowana. Wybór tematu badawczego
3
Wielki słownik ortograficzny języka polskiego, pod red. naukową Andrzeja Markowskiego, Warszawa
2008,
s. LXXIV.
6
naleŜy uznać za uzasadniony, a zakres przeprowadzonych badań za w znaczącym stopniu
wyczerpujący omawianą problematykę. Ustalenia p. Nowakowskiego wnoszą istotny wkład
w uporządkowanie i rozwinięcie naszej dotychczasowej wiedzy o roli 9. Flotylli Obrony
WybrzeŜa w systemie bezpieczeństwa morskiego państwa polskiego. Biorąc pod uwagę
powyŜsze, stawiam wniosek
o dopuszczenie Autora omawianej rozprawy do dalszych
etapów przewodu doktorskiego.
Kraków, dnia 14 V 2012 r.
Marek Herma
7