prace komisji nauk rolniczych i biologicznych

Transkrypt

PRACE KOMISJI NAUK
ROLNICZYCH I BIOLOGICZNYCH
XLVIII
Seria B
BYDGOSKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE
Prace Wydzia³u Nauk Przyrodniczych
Nr 62
ISSN 0572-5844
PRACE KOMISJI NAUK
ROLNICZYCH I BIOLOGICZNYCH
XLVIII
Bydgoszcz, czerwiec 2007
Komitet redakcyjny:
prof. dr hab. Zbigniew Dobrzañski (Wroc³aw)
prof. dr hab. Eugeniusz Herbut (Balice)
prof. zw. dr hab. Julian Piotr Kluczek — redaktor naczelny (Bydgoszcz)
prof. zw. dr hab. dr h.c. Adam Mazanowski (Bydgoszcz)
prof. zw. dr hab. dr h.c. Witold Podkówka (Bydgoszcz)
prof. dr hab. dr h.c. Eligiusz Rokicki (Warszawa)
prof. dr hab. Leon Saba (Lublin)
Recenzenci:
Jolanta Chichłowska, Zbigniew Dorynek, Jędrzej Jaśkowski,
Andrzej Przystański, Stanisław Socha, Tomasz Szwaczkowski
Redaktor naukowy:
Julian Piotr Kluczek
Korekta redakcyjna:
Beata Królicka
ISSN 0572-5844
ISBN 978-83-87586-66-9
Przygotowanie do druku: Przedsiêbiorstwo Marketingowe „LOGO”
Druk cyfrowy: Poligrafia Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego
SPIS TREŚCI
Krzysztof Berleć, Magdalena Michalska
Mikologiczne zanieczyszczenie pasz dla koni ........................................................ 7
Mariusz Bogucki, Wojciech Neja, Ma³gorzata Jankowska, Monika Okonek
Użytkowanie krów rasy polskiej czerwonej w warunkach
chowu ekologicznego ............................................................................................ 13
Katarzyna Budzińska, Anita Jurek, Anna Kleina
Migracja pałeczek Salmonella z obornika w okresie składowania
do środowiska glebowego i wodnego ................................................................... 19
Beata Głowińska, Romuald Rajs
Zmienność poziomu sodu, potasu i chloru w surowicy krwi perlic
pod wpływem stresu termicznego ......................................................................... 25
Ryszard Jabłoński, Witold Brudnicki, Benedykt Skoczylas
Włodzimierz Nowicki, Krzysztof Kirkiłło-Stacewicz, Leszek Łukaszewski
Wpływ populacji lisa na populację zająca w wybranych obwodach
powiatu radziejowskiego i aleksandrowskiego ..................................................... 31
Małgorzata Jankowska, Mariusz Bogucki, Beata Promińska
Wpływ wybranych czynników na płodność krów mlecznych .............................. 37
Stanisław Kubacki, Lidia Zalewa, Magdalena Drewka, Natasza Święcicka
Charakterystyka hodowlana, biometryczna i bonitacyjna klaczy i ogierów
wpisanych do Księgi Stadnej Tomu VI Koni Rasy Wielkopolskiej ..................... 43
Dariusz Piwczyñski, Špela Malovrh
Oszacowanie komponentów (ko)wariancji genetycznej bezpośredniej
i matczynej masy ciała jagniąt merynosa polskiego .............................................. 57
Beata Sitkowska
Kształtowanie się zawartości tłuszczu i białka w mleku
w zależności od systemu utrzymania krów ........................................................... 63
6
Beata Sitkowska, Sławomir Mroczkowski
Wydajność mleczna matek buhajów na tle pozostałej populacji krów ................. 69
Benedykt Skoczylas, Witold Brudnicki, Ryszard Jabłoński,
Włodzimierz Nowicki, Anna Kudła
Sytuacja liczebna i przestrzenna lisa pospolitego (Vulpes vulpes L.)
w okręgu szczecińskim w latach 2002-2006 ......................................................... 73
Pr. Komis. Nauk Rol. i Biol. BTN, 2007
Seria B, Nr 62
Krzysztof Berleć, Magdalena Michalska
Katedra Higieny Zwierząt i Mikrobiologii Środowiska
Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy
MIKOLOGICZNE ZANIECZYSZCZENIE PASZ DLA KONI
Wstêp
Pasze gospodarskie i przemysłowe bywają niejednokrotnie narażone na zanieczyszczenia pleśniami, zwłaszcza z rodzaju Aspergillus, Penicillium i Fusarium.
Stwarza to poważne ryzyko bezpośredniego zakażenia zwierząt, a w następstwie
pozyskiwanych z nich surowców rzeźnych. Liczne kolonie tych grzybów mogą
rozwijać się nie tylko w paszach, ale również na ściółce, odchodach zwierzęcych,
wyposażeniu pomieszczenia oraz posadzce i ścianach (Kluczek 1992). Zasadniczą
przyczyną pojawienia się na całym świecie zatruć zwierząt gospodarskich toksynami grzybów są zmiany w systemach zbioru, dystrybucji i magazynowania surowców roślinnych. Planowa gospodarka wymaga gromadzenia i przechowywania płodów rolnych i komponentów paszowych niekiedy przez długi okres (Kryński
1983). Weber (1993) podaje, że w skali światowej straty w składowaniu w następstwie samego mikrobiologicznego psucia się zbóż wynoszą 10%. Dodatkowo duży
odsetek pasz wykazywał niedostatki higieniczne w postaci zbyt wysokiego zanieczyszczenia drobnoustrojami. Zakwestionowano niemal 50% próbek zboża i śruty
sojowej z powodu podwyższonej lub przekroczonej liczby zarodników grzybów.
W mieszankach pasz zanieczyszczenia wynosiły 16%, natomiast w sianie, słomie i kiszonce około 40% (Kluczek 2000). Smyk i wsp. (1979) w przeprowadzonych
badaniach mikologicznych 100 różnych krajowych mieszanek pasz przemysłowych
stwierdzili w ponad połowie występowanie grzybów toksynotwórczych z rodzaju
Aspergillus (dominuje A. flavus), Penicillium (dominuje P. tardum) oraz Fusarium
(dominuje F. graminearum).
Materia³ i metody
Materiał badawczy stanowiła jednoroczna pasza treściwa (ziarno jęczmienia)
oraz objętościowa (siano) ze stadniny, z której korzystało ok. 20 koni w roku.
Zarówno pasza przez cały okres składowania, jak i zwierzęta znajdowały się w jednym pomieszczeniu i były od siebie oddzielone jedynie ażurową przegrodą.
Badania prowadzono od października 2005 roku do kwietnia 2006 roku.
Próby paszy do badań pobierano co miesiąc (10 g) z kilkunastu koryt oraz z drabin (siano), uśredniając je. Badania te prowadzono metodą konwencjonalną, sto-
8
sując agar: Sabourauda oraz agar z 2 i 4% glukozą. Paszę treściwą homogenizowano przez 1,5 min. przy 10 000 obr./min. w 90 ml soli fizjologicznej. Następnie
wykonano szereg kolejnych rozcieńczeń, z których przeniesiono po 0,1 ml na płytki Petriego z odpowiednimi podłożami. Płytki inkubowano w temperaturze 25±1oC
przez 3-5 dni. Paszę objętościową rozdrobniono, a następnie wytrząsano przez 20 min.
w 90 ml soli fizjologicznej. Wykonanie rozcieńczeń i inkubacja przebiegały tak
samo jak dla paszy treściwej.
Rozpoznania gatunkowego pleśni dokonano w oparciu o obserwacje makroi mikroskopowe wyrosłych na podłożach selektywnych kolonii i o ogólnie przyjęte
metody stosowane w laboratoriach mikologicznych (Larone 1987).
Dokonywano również pomiaru temperatury, wilgotności względnej i prędkości ruchu powietrza za pomocą miernika MM01. Kontrolowano także stan zdrowia
zwierząt.
Wyniki i dyskusja
Każdorazowo przed pobraniem prób paszy dokonywano pomiaru temperatury
i wilgotności powietrza. Parametry mikro- i makroklimatu przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Parametry mikro- i makroklimatu
Table 1. Micro- and macroclimate parameters
Miesiąc
Month
Temperatura
powietrza (oC)
Air temperature
A
B
Wilgotność
względna (%)
Relative humidity
A
B
Prędkość ruchu
powietrza (m/s)
Air movement speed
A
B
X
10,7
10,7
75
73
3,57
3,58
XI
1,07
1,2
86
79
0,50
0,43
XII
-0,75
-1,0
85
80
0,36
0,43
I
2,42
2,4
48
61
0,38
0,40
II
0,45
0,2
83
81
0,42
0,54
III
0,59
4,5
75
72
0,28
0,30
IV
10,2
9,7
75
71
0,33
0,37
A — wewnątrz; A — inside
B — na zewnątrz; B — outside
Jak podaje Wawrzkiewicz (1981), czynnikami decydującymi o wzroście patogennych grzybów oraz o wytwarzaniu przez nie toksyn jest wilgotność i temperatura (23-24oC). Najdogodniejsza temperatura dla rozwoju tych drobnoustrojów
według Kluczka (2000) wynosi 20-25oC, podczas gdy temperatura 30oC znajduje
9
się niedaleko górnej granicy tolerancji i wywołuje stres fizjologiczny w komórce.
Rozwój pleśni najszybciej przebiega w warunkach termicznych na poziomie 27oC
(Pierzynowska i Grzesiuk 2001).
Według Lillehoa (1973) grzyby magazynowe pojawiają się i są w stanie przetrwać wielomiesięczny okres magazynowania przy względnej wilgotności powietrza 70-85%. Chełkowski (1980a) natomiast podaje, że patogenne pleśnie mogą
rozwijać się na ziarnie już przy wilgotności 15-16%, a nawet niższej, o ile wilgotność względna powietrza osiągnie 95%.
Zakażenie ziarna grzybami wywołane i stymulowane jest czynnikami abiotycznymi (klimatycznym i siedliskowym), działającymi na zboże na polu, jak i w magazynach zbożowych. Zdrowe ziarna, nieuszkodzone mechanicznie przez owady lub
gryzonie, o właściwych proporcjach makroelementów, wzrastające bądź magazynowane w korzystnych warunkach są znacznie mniej narażone na infekcję grzybów, a w konsekwencji tworzenie mikotoksyn (Perkowski i Wiwat 2002). Analizując
próbki paszy pobrane z gospodarstwa, stwierdzono, że spełnia ona warunki określone w polskich normach obejmujące dopuszczalne zanieczyszczenie grzybowe,
wynoszące do 2,0 x 105 jtk/g. Największą liczbę grzybów odnotowano w trzech
najcieplejszych miesiącach — październiku, marcu i kwietniu. Wynosiła ona
w październiku w paszy treściwej 1,4 x 105 jtk/g, natomiast w paszy objętościowej
1,2 x 105 jtk/g. W marcu odnotowano liczbę grzybów na poziomie 1,2 x 105 jtk/g
w ziarnie oraz 9,8 x 104 jtk/g w sianie. Zanieczyszczenie paszy treściwej w kwietniu wynosiło 1,4 x 105 jtk/g, natomiast w paszy objętościowej 1,1 x 105 jtk/g (tab. 2).
Wartości te można wytłumaczyć wysoką temperaturą oraz podwyższoną wilgotnością w magazynie. Jak podaje Chełkowski i wsp. (1980b), kolonie grzybów wykazują intensywniejszy wzrost przy wilgotności powietrza powyżej 75% i podwyższonej temperaturze. W swoich badaniach Grajewski (2002) określił zanieczyszczenie
mikologiczne zboża w marcu i kwietniu średnio na poziomie 1,6 x 105 jtk/g, natomiast siana 5,7 x 107 jtk/g. W badaniach własnych wykazano znacznie większe
zanieczyszczenie siana aniżeli ziarna, szczególnie w miesiącach zimowych.
Kształtowało się na poziomie 2,9 x 10 4 jtk/g do 7,4 x 10 4 jtk/g. Dostarczona
w okresie żniwnym pasza zawiera szereg zanieczyszczeń organicznych i nieorganicznych. Jak podaje Grajewski (2002), jest to kolejny powód podwyższonego zagrożenia zainfekowaniem. Zanieczyszczenia wpływają niekorzystnie na przechowywanie i zabiegi konserwacyjne, dlatego powinny zostać usunięte ze zboża w czasie
przyjmowania do magazynu. Usunięcie ze zboża zanieczyszczeń organicznych
i nieorganicznych powoduje łatwiejszy i równomierny dopływ powietrza do przestrzeni międzyziarnowej, która jest niezbędna do normalnego przebiegu procesów
biochemicznych zachodzących w magazynowanym zbożu. Przy sprzyjających
warunkach atmosferycznych wstępne czyszczenie ma również wpływ na obniżenie
wilgotności i temperatury zboża (Zawiślak 1995). Kluczek (1990) jako powód podwyższonego zainfekowania grzybowego podaje skażenie gleby poprzez nawożenie
odchodami pochodzenia zwierzęcego.
Październik
October
Listopad
November
Grudzień
December
Styczeń
January
Luty
February
Marzec
March
Kwiecień
April
A. carbonarius
A. versicolor
A. waksmanii
A. carbonarius
A. clavatus
P. notatum
A. carbomarius
A. niger
P. oxysporum
Agar
Sabou- A. carbonarius
rauda
A. versicolor
SabouA. notatum
raud agar
Agar
A. versicolor
z 2%
A. carbonarius
glukozą
P. citrinum
2% gluF. oxysporum
cose agar
Agar
A. carbonarius
z 4%
glukozą
A. clavatus
4% glu- Penicillium spp.
cose agar
A. clavatus
A. versicolor
P. viridicatum
A. clavatus
A. carbonarius
A. versicolor
A. niger
A. versicolor
A. carbonarius
Fusarium spp.
A. carbonarius
A. versicolor
P. citrinum
A. carbonarius
A. niger
P. notatum
A. carbonarius
A. niger
P. notatum
A. versicolor
A. clavatus
A. versicolor
A. clavatus
Fusarium spp.
A. carbonarius
A. parasiticus
P. notatum
A. versicolor
A. carbonarius
A. niger
A. carbonarius
A. versicolor
P. citrinum
A. versicolor
A. carbonarius
P. notatum
A. carbonarius
A. clavatus
P. viridicatum
A. carbonarius
P. notatum
A. carbonarius
A. clavatus
P. citrinum
Liczba Ziarno Siano Ziarno Siano Ziarno Siano Ziarno Siano Ziarno Siano Ziarno Siano Ziarno Siano
Grain
Hay
Grain
Hay
Grain
Hay
Grain
Hay
Grain
Hay
Grain
Hay
Hay
kolonii Grain
Count of
colony 1,4x105 1,2x105 2,6x104 7,9x104 2,5x104 7,4x104 2,4x104 6,2x104 3,0x104 2,9x104 1,2x105 9,8x104 1,4x105 1,1x105
Podłoże
Medium
Table 2. Qualitative and quantitative characteristics of mould fungi in fodder (cfu/g) used for horses during period of research
Tabela 2. Charakterystyka ilościowa i jakościowa grzybów pleśniowych w paszy (jtk/g) dla koni w okresie prowadzonych badań
10
11
Pasza treściwa skarmiana w gospodarstwie charakteryzowała się w miesiącach
zimowych niewielkim zanieczyszczeniem mikologicznym. Dostarczana była w miarę potrzeby oraz nie była wcześniej rozdrobniona ani mieszana. Jak podaje Jarczyk
(2000), bardzo duża ilość grzybów występująca w mieszankach sugeruje, że proces
rozdrabniania oraz mieszania sprzyja szybkiemu rozmnażaniu się grzybów. Śrutowanie i mieszanie połączone jest z podgrzewaniem mieszanki do temperatury
około 25-30oC. Temperatura ta przy podwyższonej wilgotności oraz rozdrobnienie
grzybni może ułatwić szybki rozwój grzybów w mieszankach. W przeprowadzonych badaniach własnych wykazano bogaty skład gatunkowy grzybów. Do najliczniej występujących należały grzyby z rodzaju Penicillium, Aspergillus, Fusarium
(tab. 2). Należą one do tzw. grzybów przechowalniczych (magazynowych).
Aktywne są przy 13-18% wilgoci w substracie (Christensen 1957). Perkowski
(2002) podaje, że namnażają się one najliczniej w niekontrolowanych miejscach
przechowywania ziarna, szczególnie w gospodarstwach nieposiadających odpowiednich warunków. Zarodniki grzybów z rodzaju Penicillium i Aspergillus
występują w powietrzu w ciągu całego roku. Ich spory dominują w powietrzu w otwartej przestrzeni w zimie.
Wnioski
Analiza składu ilościowego grzybów w paszy treściwej wykazała najwyższą
ich liczbę w październiku i kwietniu (1,4 x 105 jtk/g), a najniższą w styczniu (2,4 x
104 jtk/g). Pasza objętościowa charakteryzowała się najwyższym poziomem skażenia w październiku (1,2 x 105 jtk/g), najniższym w lutym (2,9 x 104 jtk/g).
Najczęściej izolowane rodzaje grzybów to: Aspergillus, Penicillium, Fusarium.
Analizowane pasze spełniają kryteria dopuszczalnego zanieczyszczenia grzybami określone w polskich normach, jednak uzyskane wyniki wskazują na istnienie
ryzyka zakażenia zwierząt mikotoksynami.
Konieczne staje się przechowywanie paszy w odpowiednio przygotowanych
pomieszczeniach, z możliwością badania poszczególnych cech przechowywanego
ziarna, zwracając uwagę, aby nie została przekroczona wilgotność i temperatura
niezbędna do wzrostu różnych grzybów, a w konsekwencji tworzenia metabolitów
grzybów.
Piœmiennictwo
1. Chełkowski J. 1980a. Mikroflora ziarna zbóż. N. Rol. 3, 12-15.
2. Chełkowski J. 1980b. Powstawanie mikotoksyn (ochratoksyny) i ich detoksykacja w ziarnie zbożowym. Roczn. AR w Poznaniu, Rozpr. Nauk. 100.
3. Christensen C.M. 1957. Deterioration of stored grains by fungi. Bot. Rev. 23, 108.
4. Grajewski J., Szczepaniak K., Miklaszewska., Twarużek M., Korol W. 2002.
Patogenne pleśnie i mikotoksyny w artykułach rolno-spożywczych i środowisku.
VI Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt. „Mikotoksyny w środowisku
człowieka i zwierząt”. Bydgoszcz, 125-129.
12
5. Jarczyk A. 2000. Mikotoksyny zawarte w paszach zagrożeniem dla zdrowia i produkcyjności zwierząt. Przegl. Hod. 2, 3-9.
6. Kluczek J.P. 1990. Gnojowica a ryzyko skażenia środowiska rolniczego. Pr.
Kom. Nauk Rol. i Biol. BTN, Bydgoszcz, ser. B, 38, 187.
7. Kluczek J.P. 1992. Mikrobiologiczne zanieczyszczenie środowiska hodowlanego
ferm owczarskich. Cz. I Flora bakteryjna. Mat. IX Kongr. PTNW, Olsztyn, 1, 226.
8. Kluczek J.P. 2000. Zwierzę w kontakcie z mikroorganizmami. Pr. Kom. Nauk
Rol. i Biol. BTN, Bydgoszcz, ser. B, 34, 46, 3-13.
9. Kryński A. 1983. Mikotoksyny i mikotoksykozy. Przegl. Hod. 2, 27-32.
10. Larone D.H. 1987. Medically important fungi. A guide to identification.
Elsevier New York, Amsterdam, London.
11. Lillehoj A. 1973. Feed sources and conditions production of Aflatoxin,
Ochratoxin, Fusarium toxins and Zearalenon. J.A.V.M.A., 163, 65.
12. Perkowski J., Wiwat M. 2002. Quality hazard sof cereals caused by fungi from genus Fusarium Sp. Polish Journal of Ford and Nutrition Sciences, 11/52, SI 2, 23-28.
13. Pierzynowska J., Grzesiuk E. 2001. Czy należy obawiać się grzybów pleśniowych? Przegl. Hod. 2, 45-49.
14. Smyk B., Cieniała M., Czachor M., Sliz U. 1979. Występowanie grzybów toksykotwórczych w paszach przemysłowych dla zwierząt gospodarskich. Acta
Agr. et Silv. Ser. Zoot. 18, 1-2, 129.
15. Wawrzkiewicz J. 1981. Mikrobiologia weterynaryjna. PWN, Warszawa.
16. Weber H. 1993. Allgemeine Mikologie. Verlag Fisher, Jena.
17. Zawiślak K. 1997. Magazynowanie zbóż. Pasze Przem. 6, 9.
MICOLOGICAL CONTAMINATION OF THE FEED FOR HORSES
Summary
The aim of the present research was to provide a quantitative and qualitative
assessment of the mycological contamination of the feed for horses. The research
was carried out October (2005) through April (2006). In the building analyzed
the animals were kept in the bedding system. The samples were taken once a month
The mildew fungi were identified with the microscope, using the keys available.
At the same time with the MM01 meter the basic air parameters were monitored.
The mycological contamination during the research period ranged from 2,9 x 104
to 1,2 x 105 cfu/g for bulky feed, and from 2,4 x 104 to 1,4 x 105 cfu/g for concentrate feed. The most frequently isolated species were as follows: Aspergillus versicolor, A. carbonarius and Penicillium viridicatum.
Keywords: mycological contamination, feed, horses
Seria B, Nr 62
Mariusz Bogucki, Wojciech Neja, Małgorzata Jankowska,
Monika Okonek
Katedra Hodowli Bydła
UŻYTKOWANIE KRÓW RASY POLSKIEJ CZERWONEJ
W WARUNKACH CHOWU EKOLOGICZNEGO
Wstêp
Początki hodowli bydła polskiego czerwonego sięgają drugiej połowy XIX
wieku (Szarek i Adamczyk 2005). Obecnie rasa ta objęta jest Programem Ochrony
Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich. Priorytetowym celem hodowli
zachowawczej jest utrzymanie specyficznych cech danej rasy. Prawie 90% stad
objętych programem ochrony znajduje się w Małopolsce (Reklewski 2005). W Polsce w 2005 roku pogłowie krów rasy polskiej czerwonej wynosiło około 30 000
sztuk (Majewska 2006). Kontrolą użytkowości mlecznej objęte są 1492 krowy o przeciętnej wydajności 4028 kg mleka i średniej zawartości tłuszczu 4,28% oraz białka
3,34% (PFHBiPM 2007).
Rasa polska czerwona cechuje się wybitną długowiecznością, dobrą zdrowotnością, płodnością, żywotnością cieląt, silnymi nogami, twardymi racicami,
możliwością ograniczania wydajności przy sezonowych niedoborach pasz oraz
zdolnością szybkiego regenerowania utraconej kondycji (Nahlik i wsp. 1984, Jurczak 2005). Cechy te zostały ukształtowane poprzez ekstensywny system chowu
i utrzymania tej rasy stosowany w przeszłości i obecnie. Właściwości te są uwarunkowane genetycznie, co świadczy, że rasa polska czerwona charakteryzuje się unikalną pulą genową różniącą ją od innych ras (Filistowicz i wsp. 2005). Feleńczak
i wsp. (2005) podają, że wieloletnie badania wskazują, iż poprawia się wydajność
mleczna krów rasy polskiej czerwonej. Mleko krów rasy polskiej czerwonej charakteryzuje się ważnymi jakościowo cechami — wysoką zawartością białka ogólnego i kazeiny, tłuszczu, suchej masy, wysoką wartością biologiczną oraz dużą przydatnością do celów serowarskich (Grega i wsp. 2003, Feleńczak i wsp. 2005).
Celem pracy była charakterystyka użytkowości mlecznej i rozpłodowej krów
rasy polskiej czerwonej utrzymywanych w warunkach chowu ekologicznego.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono w gospodarstwie ekologicznym w województwie
kujawsko-pomorskim w stadzie liczącym 10 krów rasy polskiej czerwonej.
14
Obejmowały one okres od 1 stycznia 2006 do 31 stycznia 2007 roku (łącznie 96
próbnych udojów). Krowy znajdują się pod oceną użytkowości mlecznej metodą
A4. Przeciętna wydajność krów w 2006 roku wyniosła 3518 kg mleka o zawartości
tłuszczu 4,02% i białka 3,30%.
Zwierzęta utrzymywane są w oborze uwięziowej na stanowiskach średnich
ściołowych. Podstawą żywienia jest sianokiszonka z GPS (jęczmień, pszenica,
łubin, wyka, facelia) oraz buraki pastewne, marchew, siano, ziarno kukurydzy.
Analizę użytkowości mlecznej i rozpłodowej przeprowadzono w oparciu
o dane z raportów wynikowych i kart jałówki-krowy. Uwzględniono cechy użytkowości mlecznej: wydajność dobową, zawartość tłuszczu, białka, suchej masy,
poziom mocznika i liczbę komórek somatycznych, które analizowano w zależności
od wieku krów (pierwiastki, wieloródki), okresu laktacji (≤100 dni, 101-200 dni,
>200 dni), pory roku (zima, wiosna, lato, jesień).
W przypadku cech użytkowości rozpłodowej badano: okres międzywycieleniowy, okres międzyciążowy, okres spoczynku rozrodczego, okres usługi oraz
indeks inseminacyjny. Wskaźniki płodności analizowano w oparciu o dotychczasową użytkowość rozpłodową krów.
Ponieważ rozkład empiryczny liczby komórek somatycznych (LKS) nie spełnia warunków rozkładu normalnego, dokonano transformacji danych funkcją logarytmiczną na logarytm naturalny liczby komórek somatycznych (LNLKS). Materiał liczbowy opracowano statystycznie, wykorzystując program Statistica 6.0 PL (2002).
Wyniki i dyskusja
W tabeli 1 przedstawiono podstawowe cechy użytkowości mlecznej krów rasy
polskiej czerwonej w zależności od pory roku, wieku krów i okresu laktacji.
Nie wykazano zróżnicowania wydajności dobowej krów w kolejnych porach
roku. Kształtowała się ona na poziomie od 11,1 kg mleka zimą do 13,1 kg latem.
Na uwagę zasługuje fakt bardzo wyrównanej produkcji mleka przez krowy w okresie wiosny, lata i jesieni — 13,0-13,1 kg (tab. 1). Analiza składu mleka wykazała istotne
statystycznie zróżnicowanie zawartości tłuszczu, białka i suchej masy w miesiącach
zimowych i letnich — odpowiednio: 4,95% i 3,95%, 3,87% i 3,15% oraz 14,01%
i 12,56%. Poziom mocznika bez względu na porę roku był wyrównany. Najwyższą
jakością cytologiczną charakteryzowało się mleko w miesiącach letnich (LNLKS —
11,99), natomiast najniższą w okresie zimy (LNLKS — 12,83).
Wyniki badań nad wpływem pory roku na zawartość komórek somatycznych
w mleku nie są jednoznaczne. Najczęściej stwierdzana niższa zawartość KS w zimie
i wyższa w lecie jest prawdopodobnie skutkiem wzrostu przypadków mastitis w letnich miesiącach (Reinemann 1999, Sawa i wsp. 2000). Z kolei w badaniach
Grodzkiego i wsp. (1998) sezon wiosenno-letni okazał się korzystniejszy odnośnie
do liczby bakterii i komórek somatycznych. Może to być spowodowane lepszymi
warunkami higienicznymi letniego utrzymania bydła, kiedy to znaczną część doby
spędza ono na pastwisku.
15
Tabela 1. Wydajność dobowa, skład i jakość mleka krów pc w zależności od pory roku,
wieku krów i okresu laktacji
Table 1. Daily yield, composition and quality of milk from Polish Red cows according to
season of the year, age of cows and lactation period
Pora
roku
Season
of the
year
Wiek
krów
Age of
cows
Okres
laktacji
(dni)
Period of
lactation
(days)
Sucha
Białko
Mocznik
masa
LNLKS
Protein
Urea
Dry mass
LSCC
(%)
(mg/kg)
(%)
N
Mleko
Milk
(kg)
Tłuszcz
Fat
(%)
24
11,1
4,95A
3,87A
14,01A
278
12,83A
21
13,0
4,18
3,57
13,14
232
12,13
21
13,1
3,95A
3,15A
12,56A
333
11,99A
30
13,0
4,13
3,47
13,01
302
12,55
33
12,3
4,59
3,48
13,49
315
11,71B
63
12,7
4,16
3,55
13,03
273
12,77B
≤100
31
16,0AB
3,94B
3,16a
12,64B
274
12,57
101-200
30
13,0AC
4,16
3,45
13,01
286
12,27
>200
35
9,2BC
4,76B
3,92a
13,84B
301
12,38
Czynnik
Factor
Zima
Winter
Wiosna
Spring
Lato
Summer
Jesień
Autumn
Pierwiastki
Primiparous
cows
Wieloródki
Multiparous
cows
LNLKS — logarytm naturalny liczby komórek somatycznych — LSCC — natural logarithm of somatic cell count
Wartości w kolumnach oznaczone tymi samymi dużymi literami różnią się istotnie statystycznie przy p≤0,01
Values in columns with the same capital letters differ significantly at p≤0.01
Wartości w kolumnach oznaczone tymi samymi małymi literami różnią się istotnie statystycznie przy p≤0,05
Values in columns with the same small letters differ significantly at p≤0.05
Tabela 2. Wskaźniki płodności krów rasy polskiej czerwonej
Table 2. Fertility parameters of Polish Red cows
Wskaźniki płodności; Fertility indices
Okres międzywycieleniowy (dni); Inter-calving period (days)
Okres międzyciążowy (dni); Inter-pregnancy period (days)
N
32 381
40 106
Okres spoczynku rozrodczego (dni); Natural reproductive rest period (days) 40
Okres usługi (dni); Service period (days)
Indeks inseminacji; Insemination index
X
40
82
20
SD
61
58
42
36
40 1,56 1,04
16
Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic między średnimi wartościami
wydajności dobowej, zawartości tłuszczu, białka, suchej masy i mocznika w zależności od wieku krów (tab. 1). Mleko pierwiastek zawierało więcej suchej masy
(13,49%) i tłuszczu (4,59%), natomiast mniej białka (3,48%) w porównaniu do
mleka krów starszych.
Tendencję spadku zawartości tłuszczu w kolejnych laktacjach krów rasy polskiej czerwonej potwierdzają badania Treli i wsp. (2005a). Trela i wsp. (1991) w trakcie badań wydajności pierwiastek rasy polskiej czerwonej uzyskali najwyższą
zawartość tłuszczu na poziomie 4,46%, a białka 3,45%. Z kolei Jasiorowski i Kwiatkowski (2005) podają zawartość tłuszczu w mleku pierwiastek tej rasy na poziomie
od 3,92% do 4,06%. U krów rasy polskiej czerwonej wraz z kolejną laktacją nieznacznie spada poziom tłuszczu w mleku, natomiast białka nieznacznie rośnie
(Trela i wsp. 2005b).
Logarytm naturalny liczby komórek somatycznych u pierwiastek wyniósł
11,71 i był istotnie statystycznie niższy w porównaniu do wieloródek (12,77).
W kolejnych okresach laktacji najwyższe zróżnicowanie, potwierdzone statystycznie, wykazano w przypadku wydajności dobowej (tab. 1). Dzienna średnia
produkcja mleka ulegała obniżeniu z 16,0 kg na początku laktacji do 9,2 kg w końcowej jej fazie. W kolejnych okresach laktacji systematycznie wzrastała w mleku
zawartość suchej masy (z 12,64 do 13,84%), tłuszczu (z 3,94 do 4,76%) i białka
(z 3,16 do 3,92%). Różnice pomiędzy średnimi na początku i pod koniec laktacji
zostały potwierdzone statystycznie. Jakość cytologiczna mleka bez względu na stadium laktacji była wyrównana, a LNLKS kształtował się na poziomie od 12,27 do
12,57.
Analizując parametry rozrodu krów rasy polskiej czerwonej (tab. 2), stwierdzono, że długość okresu międzywycieleniowego wyniosła 381 dni i była nieznacznie krótsza od średniej długości tego okresu dla populacji aktywnej w 2005
roku, którą oszacowano na 395 dni (KCHZ 2006). Okres międzyciążowy trwał
średnio 106 dni. Według Wellera i wsp. (1985) optymalna długość okresu międzyciążowego powinna wynosić 110-130 dni. Długość okresów: spoczynku rozrodczego i usługi kształtowała się odpowiednio na poziomie 82 i 20 dni. Z ekonomicznego punktu widzenia długość okresu usługi powinna być jak najkrótsza. Uzyskany
indeks inseminacji na poziomie 1,56 można uznać za dobry.
Powyższe analizy wskazują, że krowy rasy polskiej czerwonej mogą bardzo
dobrze sprawdzać się w warunkach gospodarstw niekonwencjonalnych (agroturystycznych, ekologicznych), gdzie nie są wymagane jak najwyższe wydajności
mleczne. Produkcyjność krów rasy polskiej czerwonej (populacji aktywnej) na
poziomie przekraczającym 4000 kg mleka niewiele odbiega od średniej wydajności
statystycznej krowy w Polsce (około 4200 kg mleka). Ponadto mleko tych krów
charakteryzuje się dużą zawartością poszczególnych składników, co sprawia, że ma
wysoką wartość technologiczną (doskonale nadaje się do domowej produkcji przetworów mlecznych).
17
Wnioski
1. W miesiącach zimowych, w porównaniu do letnich, wykazano istotnie statystycznie wyższą zawartość tłuszczu, białka i suchej masy w mleku krów rasy
polskiej czerwonej i jednocześnie niższą jego jakość higieniczną.
2. Mleko pierwiastek zawierało więcej suchej masy i tłuszczu, natomiast mniej
białka w porównaniu do mleka krów starszych. Jakość cytologiczna mleka pierwiastek była lepsza niż u wieloródek.
3. W kolejnych okresach laktacji systematycznie wzrastała w mleku zawartość podstawowych jego składników i suchej masy.
4. Średni okres międzywycieleniowy trwał 381 dni, międzyciążowy 106 dni, natomiast wartość indeksu inseminacyjnego kształtowała się na poziomie 1,56.
Piœmiennictwo
1. Feleńczak A., Ormian M., Adamczyk K. 2005. Skład i właściwości mleka krów
rasy polskiej czerwonej i czerwono-białej z uwzględnieniem polimorfizmu białek. Wiad. Zoot. 2 (245), 69-72.
2. Filistowicz A., Szulc T., Zatoń-Dobrowolska M. 2005. Dystans genetyczny
między rasą polską czerwoną i innymi rasami bydła czerwonego. Wiad. Zoot. 2
(245), 63-68.
3. Grega T., Najgebauer D., Sady M., Wiechniak-Małek M., Kraszewski J. 2003.
Jakość masła oraz skrzepu podpuszczkowego pochodzącego z mleka krów
różnych ras. Rocz. Nauk. Zoot. T. 30, z. 1, 151-159.
4. Grodzki H., Grabowski R., Karaszewska A., Zdziarski K. 1998. Wpływ sezonu
i kolejnych lat oceny mikrobiologicznej mleka na jego jakość. Zesz. Nauk. AR
we Wrocławiu, 331, 71-76.
5. Jasiorowski H., Kwiatkowski J. 2005. Doskonalenie bydła polskiego czerwonego przez krzyżowanie z rasą Jersey. Wiad. Zoot. 2 (245), 102-106.
6. Jurczak M. 2005. Mleko produkcja badanie przerób. SGGW, 16-18.
7. KCHZ. 2006. Wyniki oceny wartości użytkowej krów mlecznych.
8. Majewska A. 2006. Bydło czerwone — jak to z nim było? Bydło 1, 53-55.
9. Nahlik K., Romer J., Żukowski K. 1984. Chów i hodowla polskiego bydła
czerwonego i perspektywy rozwoju. IZ Kraków, Biul. Inf. 1 (140), 3-17.
10. PFHBiPM. 2007. Wyniki oceny wartości użytkowej krów mlecznych.
11. Reinemann D.J. 1999. Milking machines and mastitis: or what do Navier and
Stokes have to say about Streptococcus agalactiae. Proc. National Mastitis
Counil Meeting, Waterloo, Ontario, 59-62.
12. Reklewski Z. 2005. Hodowla zachowawcza bydła rasy polskiej czerwonej.
Wiad. Zoot. 2 (245), 98-101.
13. Sawa A., Bogucki M., Cieślak M. 2000. Wpływ wybranych czynników pozagenetycznych na związek między liczbą komórek somatycznych a cechami
mleczności krów. Rocz. Nauk. Zoot., Supl. 6, 112-117.
14. Statistica 6.0 PL, 2002.
18
15. Szarek J., Adamczyk K. 2005. Zarys historyczny hodowli bydła polskiego czerwonego. Wiad. Zoot. 2 (245), 3-12.
16. Trela J., Henke J., Czaja H., Dembowski S., Kucharczyk R. 1991. Doskonalenie bydła rasy polskiej czerwonej. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 159-163.
17. Trela J., Żukowski K., Staszczak S., Szczęśniak-Fabiańczyk B. 2005a. Czech K.:
Rezerwa genetyczna polskiego bydła czerwonego w postaci zamrożonych
zarodków i nasienia. Wiad. Zoot. 2 (245), 131-136.
18. Trela J., Nahlik K., Staszczak S., Żukowski K. 2005b. Stan chowu i hodowli
bydła rasy polskiej czerwonej w okresie 1980-1990 i drogi postępowania na
najbliższe lata. Wiad. Zoot. 2 (245), Kraków, 82-90.
19. Weller J.I., Bar-Anan R., Osterkorn K. 1985. Effects of days open no analyzed
milk yields in current and following lactations. J. Dairy Sci. 68, 1241-1249.
PRODUCTIVITY OF POLISH RED COWS UNDER ECOLOGICAL
BREEDING CONDITIONS
Summary
A herd of Polish Red cattle was analysed for milk production traits (milk yield,
composition and quality) according to the age of cows, stage of lactation and season of the year, and for basic parameters of cow fertility. Daily milk yield was consistent and ranged from 11.1 kg milk in winter to 13.1 kg milk in summer.
Significant differences were found between the fat, protein and solids content in
winter and summer months. The cytological quality of milk was better in summer
(LNSCC — 11.99) than in winter (LNSCC — 12.83). The milk of first calvers contained more solids and fat, and less protein, compared to the milk of older cows.
The cytological quality of milk from first calvers was better than in multiparous
cows. In successive lactation periods, the solids, fat and protein content of milk
increased, and cytological quality was consistent. The calving interval was 381
days long and the interpregnancy interval lasted 106 days. The insemination index
was 1.56.
Keywords: cows, Polish Red breed, milk yield, fertility
Seria B, Nr 62
Katarzyna Budzińska, Anita Jurek, Anna Kleina
Katedra Higieny Zwierząt i Mikrobiologii Środowiska
MIGRACJA PAŁECZEK SALMONELLA Z OBORNIKA
W OKRESIE SKŁADOWANIA DO ŚRODOWISKA
GLEBOWEGO I WODNEGO
Wstêp
Gospodarstwo rolne w systemie rolnictwa zrównoważonego jest traktowane
nie tylko jako przedsiębiorstwo produkcyjne, ale również jako część otaczającego
go ekosystemu, z którym jest ściśle związane. Produkcja w gospodarstwie rolnym
odbywa się w oparciu o naturalne zasoby środowiska, na które składają się woda,
gleba, powietrze i krajobraz z jego bioróżnorodnością. Rolnicy zarówno w interesie
własnym, jak i pozostałej części społeczeństwa zobowiązani są chronić środowisko, a stopień oddziaływania produkcji rolnej na jego jakość nie powinien być
większy, niż to jest nieuniknione (Kluczek i wsp. 1993, Romaniuk 1999).
Produkowany w chowie alkierzowym obornik stanowi cenny nawóz. Przy tym
systemie utrzymania zwierząt dochodzi jednak najczęściej do zaniedbań na etapie
magazynowania odchodów z powodu braku szczelnych płyt gnojowych oraz zbyt
małych zbiorników na gnojówkę. Niewłaściwy sposób postępowania z obornikiem
może przyczynić się nie tylko do strat makroskładników, ale także do zanieczyszczenia gleby i wód drobnoustrojami patogennymi (Kluczek 1986, Maćkowiak
2002, Wasilewski 2001).
Celem przeprowadzonych badań było udowodnienie, iż składowanie obornika
bez zastosowania odpowiednich urządzeń technicznych do tego przeznaczonych
(płyty obornikowej i zbiornika na gnojówkę) może być przyczyną zanieczyszczenia środowiska glebowego i wód powierzchniowych drobnoustrojami chorobotwórczymi.
Materia³ i metody
Badania obejmowały mikrobiologiczną analizę obornika świeżego i składowanego przez dwa lata (określanego mianem obornika dwuletniego), gleby spod pryzmy obornika świeżego (I) i gleby spod pryzmy obornika dwuletniego (II), a także
wody z pobliskiego rowu melioracyjnego. Badania przeprowadzono na terenie
gminy w powiecie bydgoskim od 12 kwietnia do 6 grudnia 2005 roku. Każdorazowo przed przystąpieniem do pobierania próbek z pryzmy obornika świeżego
i dwuletniego z wyznaczonych miejsc usuwano ok. 20 cm wierzchnią warstwę i po-
20
bierano 10 próbek pierwotnych, z których po wymieszaniu sporządzano próbę
roboczą o masie 1000 g. Glebę spod pryzmy obornika świeżego i dwuletniego
pobierano z 5 punktów roboczych po uprzednim usunięciu 20 cm warstwy. Po
wymieszaniu pobrano do sterylnego pojemnika próbkę laboratoryjną o masie 1000 g.
Wymagany zakres analiz mikrobiologicznych obornika i gleby przeprowadzono
w czasie ok. 5 godzin od momentu pobrania. Woda poddawana analizie bakteriologicznej pochodziła z rowu melioracyjnego zlokalizowanego w odległości 5 m od
pryzmy polowej. Do badań mikrobiologicznych wody próbkę laboratoryjną pobierano zgodnie z PN-74/C-04620.
Pałeczki Salmonella wykrywano, stosując dwa podłoża płynne: zbuforowaną
wodę peptonową (nieselektywne namnażanie) i pożywkę z zielenią malachitową
i chlorkiem magnezu. Wstępną identyfikację wykonano, wykorzystując dwa podłoża stałe: BPL (z zielenią brylantową, czerwienią fenolową i laktozą) oraz XLD
(z ksylozą, lizyną i dezoksycholanem). Końcowej identyfikacji wyizolowanych
szczepów dokonano przy użyciu testów serologicznych i biochemicznych (testy
API 20 E) (PN-Z-19000-1).
Wyniki i dyskusja
Wyniki badań dotyczących częstotliwości izolowania pałeczek Salmonella
z obornika świeżego i składowanego przez okres dwóch lat przedstawiono w tabeli 1.
W czasie 7-miesięcznych badań w oborniku wywożonym z pomieszczeń inwentarskich składowanym bezpośrednio na gruncie bez bariery ochronnej stwierdzono
w 86% prób obecność bakterii z rodzaju Salmonella.
Tabela 1. Występowanie bakterii z rodzaju Salmonella w próbkach obornika w okresie prowadzonych badań
Table 1. Occurrence of Salmonella genus bacteria in manure samples over the research
period
Lp. próby
The ordinal number
I
II
III
IV
V
VI
VII
Obornik świeży
Fresh manure
Objaśnienia:
Explanations:
„+” — obecne w badanych próbkach
„+” — present in the samples researched
„—” — nieobecne w badanych próbkach
„—” — no present in the samples researched
+
—
+
+
+
+
+
Obornik 2-letni
Two-year manure
—
—
—
+
+
+
+
21
Przeprowadzone doświadczenia dowodzą, że pozornie zdrowe bydło może
wydalać 107 komórek tych drobnoustrojów w 1 g kału. Wyizolowane pałeczki
mogą stanowić potencjalne źródło zakażenia, gdyż jak pokazują badania, Salmonella w nawozie często przekracza liczbę rzędu 102 komórek w 1 g. Wydalanie
tych bakterii nawet przez niewielką liczbę zwierząt w stadzie silnie zanieczyszcza
nawóz (Himathongkham i wsp. 1999, Strauch 1993). Przeprowadzone doświadczenie własne dowodzi, że w próbkach tego nawozu pobranym po czasie 2-letniego
składowania wykryto pałeczki Salmonella w czterech z siedmiu powtórzeń. Obecność bakterii z rodzaju Salmonella w oborniku składowanym przez dwa lata świadczy o tym, iż proces higienizacji przebiegał w niewłaściwy sposób. Nieprawidłowe
ułożenie pryzmy spowodowało, że nie doszło do samozagrzania obornika i zniszczenia drobnoustrojów patogennych.
Drobnoustroje fekalne, które są obecne w oborniku, migrują do środowiska
glebowego i wodnego. Wyniki badań potwierdzających tę zależność zamieszczono
w tabeli 2.
Tabela 2. Występowanie bakterii z rodzaju Salmonella w próbkach gleby spod pryzmy
obornika i wody w okresie prowadzonych badań
Table 2. Occurrence of Salmonella genus bacteria in soil samples under manure heap and
weater samples over the research period
Lp. próby
The ordinal number
I
II
III
IV
V
VI
VII
Objaśnienia:
Gleba I
Soil I
—
—
—
+
+
+
+
Gleba II
Soil II
+
+
—
—
+
+
+
Woda
Weater
—
—
—
+
—
+
+
Explanations:
„+” — obecne w badanych próbkach
„+” — present in the samples researched
„—” — nieobecne w badanych próbkach
„—” — no present in the samples researched
W badanej glebie spod pryzmy obornika świeżego wyizolowano pałeczki z rodzaju Salmonella w czterech spośród siedmiu prób. Częściej izolowano te mikroorganizmy w przypadku próbek gleby spod obornika przetrzymywanego przez okres
24 miesięcy. Odsetek wyizolowanych szczepów Salmonella wyniósł ponad 70%.
Uzyskane wyniki świadczą o zanieczyszczeniu gleby drobnoustrojami pochodzącymi z pryzmy obornika, gdyż pałeczki Salmonella nie należą do autochtonicznej
mikroflory gleb. Jak podają dane literaturowe, dodanie do gleby niewielkiej ilości
obornika powoduje szybki rozwój mikroflory zymogennej, która obejmuje m.in.
22
liczne pałeczki Pseudomonas, inne gram-ujemne pałeczki, w tym Salmonella i inne
gatunki z rodziny Enterobacteriaceae, pałeczki Listeria spp., przetrwalnikujące
laseczki tlenowe (Bacillus spp.) i beztlenowe (Clostridium spp.). Pałeczki Salmonella podlegają w glebie procesowi stopniowej inaktywacji i obumieraniu. Na kinetykę eliminacji tych drobnoustrojów ze środowiska glebowego wpływ może mieć
wiele czynników, wśród których można wymienić rodzaj gruntu, pH, pojemność
wodną gleby, zachowanie mikroorganizmów autochtonicznych i inne. Czas
występowania niektórych z bakterii chorobotwórczych w glebie jest stosunkowo
krótki (Pseudomonas aeruginosa, Listeria monocytogenes i inne Listeria spp.,
Yersinia pseudotuberculosis) lub bardzo krótki (Yersinia pestis, Vibrio cholerae,
Shigella spp.). Są to drobnoustroje, które występują tylko w formie komórek wegetatywnych, tzn. nie posiadają właściwości przechodzenia w postacie przetrwalne
(Czernomysy-Furowicz i Furowicz 1996, Himathongkham i wsp. 1999). Okres
występowania bakterii w glebie jest ograniczony ze względu na niewielką zawartość
substancji odżywczych, obecność specyficznej flory bakteryjnej, niską temperaturę
i szereg innych czynników, co nie stwarza korzystnych warunków bytowych dla
bakterii jelitowych (Paluszak i Ligocka 2003, Strauch 1993). Dane literaturowe
dotyczące czasu przeżywalności bakterii z rodzaju Salmonella w glebie są skrajnie
różne i wynoszą od 6 dni nawet do 500 dni (Kluczek 1995, Pell 1997).
W przeprowadzonych badaniach w ponad 40% próbek wody pobranych z oddalonego o 5 metrów od pryzmy rowu melioracyjnego stwierdzono występowanie
bakterii Salmonella. Świadczyć to może o migracji tych mikroorganizmów poprzez
spływ powierzchniowy (horyzontalnie) do pobliskiego cieku wodnego. Na podstawie
badań własnych można stwierdzić, iż składowanie obornika bezpośrednio na gruncie,
bez zastosowania odpowiednich urządzeń, przyczynia się do degradacji środowiska
glebowego poprzez zahamowanie procesów biologicznych w glebie, a tym samym
umożliwia rozwój mikroorganizmom zymogennym, które z zanieczyszczonej nimi
gleby przenikają do wód powierzchniowych znajdujących się w pobliżu pryzmy.
Należy mieć na uwadze fakt, iż zarówno gleba, jak i woda zanieczyszczona mikroorganizmami jelitowymi stanowią potencjalne zagrożenie dla ludzi i zwierząt
(Dach i Zbytek 1999, Rossa 2003).
Liczba mikroorganizmów patogennych w wodzie świadczy o oddziaływaniu
pryzmy obornika ułożonej bezpośrednio na polu na pobliski ciek wodny. Zarówno
odcieki z pryzmy, jak i spływy powierzchniowe oraz zanieczyszczona drobnoustrojami fekalnymi gleba stanowią źródło patogenów dla wód powierzchniowych.
Wnioski
1. Składowanie obornika bez zastosowania odpowiednich rozwiązań technicznych
w postaci płyt gnojowych i towarzyszących im zbiorników na gnojówkę może
przyczyniać się do zanieczyszczenia środowiska.
2. Obecność pałeczek Salmonella w badanych próbach gleby i wody świadczy o kontakcie zarówno gleby, jak i wody z obornikiem, w którym nie nastąpiła selekcja
23
i eliminacja patogenów, czyli proces higienizacji obornika przebiegał w niewłaściwy sposób.
3. Niepoprawne postępowanie z obornikiem prowadzi do zanieczyszczenia gleb i wód
drobnoustrojami fekalnymi, pochodzącymi z odcieków z pryzm oraz ze spływów powierzchniowych, co może stanowić potencjalne źródło zakażenia ludzi
i zwierząt.
4. Konieczne jest kontrolowanie przebiegu procesu higienizacji (w szczególności
kontrolowanie temperatury) w pryzmie obornika w celu doprowadzenia do
całkowitej eliminacji drobnoustrojów patogennych, co uniemożliwi ich transmisję w środowisku.
Piœmiennictwo
1. Czarnomysy-Furowicz D., Furowicz A. 1996. Bakterie patogenne w glebie
zagrożenia epizootiologiczne i epidemiologiczne. Prz. Hod. 64, 3, 26-30.
2. Dach J., Zbytek Z. 1999. Rational manure management in the ecological farm.
Pr. Przem. Inst. Masz. Rol. 44, 2, 50-52.
3. Himathongkham S., Bahari S., Riemann H. et al 1999. Survival of E. coli O157
and Salmonella typhimurium in cow manure and cow manure slurry. FEMS
Micro Lett. 178, 251-257.
4. Kluczek J.P. 1995. Problemy mikrobiologicznego skażenia gleby. Pr. Kom.
Nauk Rol. i Biol. Seria B, 31, 43, 5-25.
5. Kluczek J.P. 1986. Aspekty sanitarno-higieniczne ścieków odzwierzęcych. Pr.
Kom. Nauk Rol. i Biol. PWN Warsz.-Pozn. 24, 45-48.
6. Kluczek J.P., Hermann J., Uzar L. 1993. Mikrobiologiczna stabilizacja nawozu
wytworzonego ze szlamów pognojowicowych poddanych fermentacji metanowej. Pr. Kom. Nauk Rol. i Biol. Seria B, 30, 119-123.
7. Maćkowiak Cz. 2002. Przechowywanie i stosowanie nawozów w świetle
wymogów ochrony środowiska. Por. Gosp. 1, 21-22.
8. Paluszak Z., Ligocka A. 2003. Badania mikrobiologii gleby aluwialnej skażonej gnojowicą. Rocz. Gleboz. 54, 1-2, 117-124.
9. PN-74/C-04620. Woda i ścieki. Pobieranie próbek. Postanowienia ogólne i zakres normy.
10. PN-Z-19000-1. Jakość gleby. Ocena stanu sanitarnego gleby. Wykrywanie bakterii z rodzaju Salmonella.
11. Pell AN. 1997. Manure and Microbes: Public and Animal Health Problem? J. Dairy
Sci. 80, 2673-2681.
12. Romaniuk W. 1999. Ekologiczne systemy gospodarki obornikiem i gnojowicą.
Wyd. IMBER, Warszawa ss. 114.
13. Rossa L. 2003. Zanieczyszczenia wody gruntowej w bezpośrednim sąsiedztwie
obiektów hodowlanych Zakładu Doświadczalnego w Falentach. Woda — Śr. —
Obsz. Wiej. t. 3 z. spec. 6, 149-157.
14. Strauch D. 1993. Przeżywalność drobnoustrojów chorobotwórczych i pasożytów w wydalinach, nawozie i szlamie ściekowym cz. I. Med. Wet. 49, 2, 59-65.
24
15. Wasilewski J. 2001. Kryteria oceny usuwania i magazynowania obornika,
dobór z pozycji wymagań ochrony środowiska. Inż. Rol. 33, 13, 510-516.
MIGRATION OF SALMONELLA BACILLI FROM MANURE
TO THE SOIL AND WATER ENVIRONMENT DURING STORAGE
Summary
The research involved determining the occurrence of Salmonella genus bacilli
in fresh manure and in manure stored for two years without an adequate protective
insulation and in soil sampled under fresh manure heap (I) and two-year manure
(II), as well as water from the nearby drainage ditch. In the soil sampled under
fresh manure heap Salmonella bacilli were isolated in four out of seven months of
research. An even greater frequency of isolation was recorded in soil sampled
under the manure stored for 24 months. The rate of isolated Salmonella strains was
over 70%. In the present research in over 40% of water sampled from the drainage
ditch 5 meters away from the manure heap Salmonella bacilli were recorded.
Keywords: manure, soil, weater, migration, Salmonella
Seria B, Nr 62
Beata Głowińska, Romuald Rajs
Katedra Fizjologii Zwierząt
ZMIENNOŚĆ POZIOMU SODU, POTASU I CHLORU
W SUROWICY KRWI PERLIC
POD WPŁYWEM STRESU TERMICZNEGO
Wstêp
W warunkach wysokiej temperatury otoczenia działającej na ptaki nawet w krótkim okresie w organizmie tych zwierząt dochodzi do istotnych zaburzeń w przemianie
materii i energii tkanek i narządów, które prowadzą między innymi do znacznego
nasilenia katabolizmu białek ustrojowych oraz zaburzeń metabolizmu lipidów i węglowodanów (Friedrich 1992). Wysoka temperatura będąca stresorem środowiskowym doprowadza w organizmie do zakłócenia homeostazy, regulowanej poprzez
utrzymanie izohydrii, izotonii, izojonii oraz izowolemii (Horst 1978).
Istotną rolę w utrzymywaniu równowagi jonowej organizmu odgrywa sód i chlor.
Metabolizm tych pierwiastków jest ze sobą ściśle związany, a spadkowi lub wzrostowi poziomu sodu z reguły towarzyszy spadek lub wzrost stężenia chloru. Obok
jonów sodu do podstawowych kationów płynów ustrojowych należy potas, a jego
stężenie ma istotny wpływ na potencjał błon komórkowych (Fitko i Kądziołek
1994). Ait-Boulahsen i wsp. (1989) w badaniach na kurczętach poddanych stresowi
termicznemu stwierdzili, że zmiany w ciepłocie ciała ptaków są ujemnie skorelowane ze zmianami poziomu Cl-, lecz nie ze stężeniem Na+ i K+. Z kolei Altan i wsp.
(2000) oraz Yahav i wsp. (1997) nie stwierdzili istotnego wpływu temperatury na
zawartość Na+, K+ i Cl- w osoczu krwi kurcząt brojlerów. Natomiast Kołacz i wsp.
(1995) wykazali, że coraz wyższa temperatura otoczenia powoduje spadek stężenia
Na+ i Cl-, a wzrost poziomu K+ u brojlerów kurzych.
We wcześniejszych badaniach własnych (Głowińska i wsp. 2005) nie stwierdzono
wpływu stresu termicznego na poziom wapnia, fosforu i magnezu w surowicy krwi
perlic. Badano także zmienność parametrów równowagi kwasowo-zasadowej krwi
(Głowińska i Rajs 2006) i wykazano w przeciwieństwie do kurcząt brojlerów (Ait-Boulahsen i wsp. 1989, 1993, Szymeczko i wsp. 2004), wyraźne tendencje organizmów perlic do wyrównywania zaburzeń tzw. komponenty oddechowej występujących pod wpływem działania stresu termicznego. Postanowiono zbadać zmienność
takich składników mineralnych, jak sód, potas i chlor w surowicy krwi perlic pod
wpływem działania stresu termicznego, co jest celem tej pracy.
26
Materia³ i metody
Do badań przeznaczono 12 samic perlic w wieku 12 miesięcy, które umieszczono w laboratorium testów biologicznych Katedry Fizjologii Zwierząt ATR w Bydgoszczy wyposażonym w automatyczny system sterowania temperaturą i wilgotnością. Ptaki żywiono standardową mieszanką DJ dla kur niosek. Przez pierwsze
24 godziny zwierzęta przebywały w pomieszczeniu o stałej temperaturze 28oC
(±0,5) oraz wilgotności powietrza wynoszącej 55% (±2). Pierwsze próbki krwi do
analiz pobrano o godzinie 10.00 po upływie okresu adaptacyjnego. Od tego momentu
w pomieszczeniu co 3 godziny podwyższano temperaturę o 1oC, tak że o godzinie
22.00 osiągnęła ona wartość 32oC. Taką temperaturę oraz niezmienioną wilgotność
powietrza (55%) pozostawiono do końca 24-godzinnego okresu oddziaływania
stresu termicznego, tj. do godziny 10.00 dnia następnego. Po raz drugi krew do
analiz pobrano o 22.00, a trzeci raz na koniec doświadczenia o godzinie 10.00.
Próbki krwi pobrano od wszystkich ptaków z żyły skrzydłowej. Po skrzepnięciu
odwirowano, a w pozyskanej surowicy oznaczono zawartość: sodu Na+ (mmol/l),
potasu K+ (mmol/l) oraz chloru Cl- (mmol/l). Do oznaczeń wymienionych parametrów użyto gotowych zestawów odczynników chemicznych firmy ALPHA-Diagnostics oraz fotometru Epoll-20. Otrzymane wyniki opracowano statystycznie za
pomocą testu Duncana z wykorzystaniem programu Statistica 5.5 Pl (Stanisz
2000). Eksperyment przeprowadzono na podstawie opinii Lokalnej Komisji
Etycznej w Bydgoszczy nr 25/2001.
Wyniki i dyskusja
Wartości badanych parametrów surowicy krwi perlic przedstawiono w tabeli 1.
U ptaków poddanych działaniu stresu termicznego poziom sodu był bardzo wyrównany w czasie trwania całego doświadczenia. Zawartość potasu natomiast wzrastała
systematycznie w 12. i 24. godzinie stresu, a różnice te okazały się istotne statystycznie. Z kolei w przypadku jonów Cl- stwierdzono statystycznie istotny spadek
ich poziomu, ale tylko w 12. godzinie oddziaływania stresu termicznego. Po 24 godzinach zawartość tego parametru powróciła do poziomu zbliżonego do wartości
oznaczonej na początku eksperymentu.
Szymeczko i wsp. (2004) w badaniach na kurczętach brojlerach poddanych
stresowi termicznemu wykazali istotny statystycznie spadek koncentracji kationów
K+, co nie znalazło potwierdzenia w prezentowanym doświadczeniu na perlicach, u których zawartość tego parametru istotnie wzrastała w czasie trwania całego okresu doświadczalnego. Z kolei Kołacz i wsp. (1995) odnotowali wzrost poziomu K+ u brojlerów kurzych w temperaturze otoczenia wynoszącej 35 i 38,5oC. W odniesieniu
natomiast do Na+ i Cl- ci sami autorzy zaobserwowali spadek stężenia tych wskaźników w miarę podwyższania temperatury. Jeszcze inni badacze (Altan i wsp.
2000, Yahav i wsp. 1997) w doświadczeniu nad wpływem stresu termicznego na
wskaźniki krwi u kurcząt brojlerów nie stwierdzili natomiast istotnego wpływu
temperatury na zawartość żadnego z badanych składników mineralnych, czyli Na+,
27
Tabela 1. Poziom składników mineralnych w surowicy krwi perlic pod wpływem stresu
termicznego
Table 1. The level of minerals in blood serum of guinea fowls during heat stress
Składniki
mineralne
Minerals
Początek stresu — 10.00 12. godz. stresu — 22.00 24. godz. stresu — 10.00
Beginning of stress
12th hour of stress
24th hour of stress
— 10 a.m.
— 10 p.m.
— 10 a.m.
Na+
(mmol/1)
161,561)±3,352)
161,93±4,19
158,76±2,19
K+ (mmol/1)
2,96±0,43
3,41±0,31*
3,83±0,34*
Cl- (mmol/1)
121,56±3,14
118,42±2,26*
119,40±2,19
1) wartość średnia
1) mean value
2) odchylenie standardowe
2) standard deviation
* — różnica istotna statystycznie p≤0,05
* — difference statistically significant p≤0.05
K+ i Cl- w osoczu krwi. Istotny statystycznie spadek poziomu Cl- w prezentowanym doświadczeniu na perlicach potwierdzają badania Ait-Boulahsena i wsp.
(1989), którzy wykazali, że wysoka temperatura otoczenia jest ujemnie skorelowana ze zmianami poziomu Cl-. Być może ta różnorodność wyników badań wiąże się
z różnym czasem ekspozycji ptaków w podwyższonej temperaturze otoczenia,
która np. u Szymeczki i wsp. (2004) wynosiła 12 godzin, w prezentowanych badaniach własnych 24 godziny, a u Kołacza i wsp. (1995), u których zmienność badanych parametrów była największa — 10 dni. Z kolei brak jakiejkolwiek reakcji
badanych parametrów krwi u Altana i wsp. (2000) na stres termiczny mógł być
spowodowany użyciem do eksperymentu młodych ptaków. Jak podaje Nowicki
(1978), w pierwszym okresie życia ptaki wymagają stosunkowo wysokich temperatur w celu zachowania komfortu cieplnego (około 32oC), jednak już jako starsze
źle znoszą takie warunki temperaturowe i dochodzi wówczas do ostrych zaburzeń
homeostazy organizmu.
Wnioski
1. U perlic pod wpływem wysokiej temperatury otoczenia wystąpił istotny statystycznie wzrost zawartości K+.
2. Zastosowany czynnik doświadczalny wpłynął istotnie na spadek poziomu Clw połowie trwania eksperymentu, którego nie zanotowano już na końcu
doświadczenia.
3. We krwi perlic nie wystąpiły istotne zmiany w koncentracji Na+.
28
Piœmiennictwo
l. Ait-Boulahsen A., Garlich J.D., Edens F.W. 1989. Effect of fasting and acute
heat stress on body temperature, blood acid-base and electrolyte status in chickens. Comp. Biochem. Physiol. 94, 4, 683-687.
2. Ait-Boulahsen A., Garlich J.D., Edens F.W. 1993. Calcium deficiency and food
deprivation improve the response if chickens to acute stress. J. Nutr. 123, 1,
98-105.
3. Altan O., Altan A., Oguz L., Pabuccuoglu A., Konyalioglu S. 2000. Effects of
heat stress on growth, some blood variables and lipid oxidation in broilers
exposed to high temperature at an early age. British Poul. Sci. 41, 489-493.
4. Fitko R., Kądziołek A. 1994. Patofizjologia zwierząt. PWRiL, Warszawa.
5. Friedrich M. 1992. Wpływ krótkotrwałego działania wysokiej i niskiej temperatury otoczenia na wybrane składniki biochemiczne krwi kurcząt brojlerów.
Rocz. Nauk. Zoot. 19, 2, 15-22.
6. Głowińska B., Rajs R., Bogusławska-Tryk M. 2005. Wpływ stresu termicznego
na poziom wapnia, fosforu i magnezu w surowicy krwi perlic. BTN. Pr. Komis.
Nauk Rol. i Biol., B, 56, 43-46.
7. Głowińska B., Rajs R. 2006. Zmienność parametrów równowagi kwasowozasadowej krwi u perlic pod wpływem stresu termicznego.
8. Horst A. 1978. Fizjologia patologiczna. PZWL, Warszawa.
9. Kołacz R., Bodak-Koszałka A., Dobrzański Z., Matar S. 1995. Physiological
response of broiler hens to heat stress. Rocz. Nauk. Zoot. 22, 2, 335-345.
10. Nowicki B. 1978. Zachowanie się zwierząt gospodarskich. PWRiL, Warszawa.
11. Stanisz A. 2000. Przystępny kurs statystyki z wykorzystaniem programu STATISTICA PL na przykładach z medycyny. T. II. StatSoft Polska Sp. z o.o.,
Kraków.
12. Szymeczko R., Piotrowska A., Bogusławska-Tryk M., Kuskowska K. 2004.
Wpływ stresu termicznego na równowagę kwasowo-zasadową i skład mineralny
krwi u kurcząt brojlerów. BTN. Pr. Komis. Nauk Rol. i Biol., B, 53, 235-240.
13.Yahav S., Straschnow A., Plavnik L., Hurowitz S. 1997. Blood system response
of chickens to changes in environmental temperature. Poult. Sci. 76, 627-633.
CHANGEABILITY OF THE LEVEL OF SODIUM, POTASSIUM
AND CHLORINE IN GUINEA FOWLS BLOOD SERUM
IN CONSEQUENCE OF HEAT STRESS
Summary
The purpose of the study was to examine the effect of 24-hours heat stress on
sodium, potassium and chlorine level in guinea fowls blood serum. The investigation was carried out on 12 females. During the adaptation period the environmental
temperature was 28oC and humidity 55%. During the heat stress the environmental
temperature increased about 1oC every 3 hours. It reached 32oC in 12th hour of
29
temperature increased about 1oC every 3 hours. It reached 32oC in 12th hour of
stress and stay at this level till the end of experiment. Blood samples were collected
from birds three times: at the 1st, 12th and 24th hour of stress. In consequence of
high environmental temperature there were found statistically significant increase
of potassium and decrease of chlorine. In the level of sodium no significant changes in guinea fowls blood serum occurred.
Keywords: guinea fowls, minerals, heat stress
Seria B, Nr 62
Ryszard Jabłoński, Witold Brudnicki, Benedykt Skoczylas,
Włodzimierz Nowicki, Krzysztof Kirkiłło-Stacewicz,
Leszek Łukaszewski
Katedra Morfologii Zwierząt i Łowiectwa
WPŁYW POPULACJI LISA NA POPULACJĘ ZAJĄCA
W WYBRANYCH OBWODACH POWIATU RADZIEJOWSKIEGO
I ALEKSANDROWSKIEGO
Wstêp
W Polsce od kilkunastu lat zauważa się tendencję spadkową populacji zajęcy.
Od roku 1996 notuje się ciągły spadek pozyskania zajęcy mimo wprowadzenia
wielu ograniczeń i ścisłej kontroli stanu i pozyskania. Podobna sytuacja panuje
również w badanych obwodach łowieckich.
W porównaniu do sezonu 2000/2001 przez kolejne 5 lat liczba zajęcy ogólnie
pozyskanych spadła z 351 sztuk do 168 sztuk. Pozyskanie zajęcy w postaci odstrzału spadło z 233 sztuk w sezonie łowieckim 2000/2001 do 168 sztuk w okresie
łowieckim 2004/2005. Natomiast pozyskanie zajęcy w postaci odłowu na przestrzeni 5 analizowanych lat spadło ze 118 sztuk w sezonie łowieckim 2000/2001
do 0 sztuk w okresie łowieckim 2004/2005. W całej Europie pod koniec lat siedemdziesiątych nastąpił duży spadek liczebności tego gatunku do niespotykanych
przedtem rozmiarów. W wielu regionach Europy stał się on gatunkiem wręcz
rzadkim.
W naszym kraju liczebność zajęcy w ciągu ostatnich dziesięciu lat uległa
zmniejszeniu ponad dwukrotnie i mimo krótkich okresów stabilizacji ma dalej tendencję spadkową. W latach 1998-2000 stany jesienne zmniejszały się o 18-20%
rocznie, a w roku 2001 były niższe o 9% w porównaniu z rokiem 2000. Niewielkie
zahamowanie spadku nawet z tendencją wzrostową liczebności zajęcy odnotowano
w 1997 roku. Było to jednak chwilowe zahamowanie spadku liczebności. Przyczyną tego mogło być zbyt duże pozyskanie w sezonie 1998/1999, a także niski
przyrost zrealizowany.
Wśród przyczyn zmniejszania się liczebności zajęcy można wyróżnić między
innymi lisa, który powoduje 80% strat zajęcy. Do zwiększenia się liczebności tego
drapieżnika przyczyniło się głównie wykładanie szczepionek przeciw wściekliźnie.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że lis nie jest traktowany równoznacznie do jego
znaczenia. Inwentaryzacja jest przeprowadzana pobieżnie i często mało profesjo-
32
nalnie, dane są często niekompletne, a ich analiza krótko- i długofalowa nie jest
wykorzystywana do podjęcia odpowiednich kroków.
Badania nad składem pokarmu lisów i wpływem na populację zajęcy prowadzili w Polsce: Rzebik-Kowalska (1972), Pielowski (1979), Brudnicki i wsp. (2000).
Zwyczaje i zachowanie lisa były badane przez Frankiewicza (1962) i Goszczyńskiego (1995).
O naturze i zachowaniu lisa pisali: Pasławski (1977), Goszczyński (1995).
Relacjami między lisem a innymi gatunkami oraz znaczeniem lisa zajmowali się
między innymi Rzebik-Kowalska (1972) i Stefański (1990). Na temat znaczenia
lisa jako czynnika redukcyjnego populacji zająca pisał Pielowski (1974). Według
takich autorów jak Goszczyński (1995), Piecowski (1974), Rzebik-Kowalska
(1972) istnieje ścisła zależność między liczebnością zajęcy a liczebnością lisów.
Temat śmiertelności zajęcy poruszył Jezierski (2004), Jabłoński i wsp. (1999).
Celem niniejszej pracy jest charakterystyka rozmieszczenia i liczebności populacji zająca szaraka i lisa, pochodzących z pięciu analizowanych łowisk okręgu
włocławskiego.
Materia³ i metody
Badania prowadzone były w dwóch powiatach: radziejowskim i aleksandrowskim.
Gmina Bądkowo według danych z roku 2002 — gmina Bądkowo ma obszar
79,7 km², w tym: użytki rolne 96%, użytki leśne 1%.
Gmina Zakrzewo według danych z roku 2002 — gmina Zakrzewo ma obszar
Gmina Osięciny według danych z roku 2002 — gmina Osięciny ma obszar
Gmina Radziejów według danych z roku 2002 — gmina Radziejów ma obszar
Gmina Bytoń według danych z roku 2002 — gmina Bytoń ma obszar 73,35 km²,
w tym: użytki rolne 80%, użytki leśne 6%.
Na obszarach tych dominują gleby strefowe. Należą do nich gleby brunatnoziemne i bielicoziemne. Występują również gleby śródstrefowe. Gleby brunatnoziemne reprezentowane są przez dwa typy: gleby brunatne i płowe.
W strukturze użytkowej terenu największą powierzchnię zajmują użytki rolne,
co spowodowane jest typowo rolniczym charakterem obszaru. Na dominujących
obszarach o wysokim wskaźniku bonitacyjnym uprawiane są buraki cukrowe,
pszenica, rzepak i jęczmień. Powierzchnia lasów jest niewielka. Struktura użytkowa ziemi w poszczególnych Kołach Łowieckich przedstawia się następująco:
— Powierzchnia ogólna Koła Łowieckiego nr 3 „Bażant” w Bądkowie stanowi
8773 ha, z czego powierzchnia polna wynosi 8661 ha, pod lasami znajduje
się tylko 112 ha.
— Powierzchnia ogólna Koła Łowieckiego nr 25 „Rogacz” w Osięcinach
wynosi 5455 ha, z czego powierzchnia polna stanowi 5091 ha, a powierzchnia lasów stanowi 364 ha.
33
— Powierzchnia całkowita Koła Łowieckiego nr 68 „Łany Kujkawskie” w Radziejowie wynosi 4080 ha. Powierzchnia polna stanowi 6993 ha, a powierzchnia lasów tylko 30 ha.
— Powierzchnia całkowita Koła Łowieckiego nr 69 „Cyranka” stanowi 6387 ha.
Powierzchnia polna wynosi 6062 ha, a powierzchnia lasów stanowi 325 ha.
— Powierzchnia całkowita Wojskowego Koła Łowieckiego nr 248 „Sokół”
w Bydgoszczy stanowi 7830 ha. Powierzchnia polna stanowi 7641 ha, a powierzchnia leśna wynosi 189 ha. Są to tereny typowo polne, gdzie stany
zajęcy były zawsze bardzo wysokie.
Wyniki i dyskusja
Badaniami objęto 5 obwodów łowieckich okręgu włocławskiego.
W pierwszym badanym sezonie łowieckim (2000/2001) liczebność zajęcy w tych
obwodach wyniosła 2750 sztuk, a liczebność lisa określono na poziomie 183 sztuk.
Pozyskanie zajęcy wyniosło 351 sztuk, a liczba strzelonych lisów wyniosła 195
sztuk. Tylko w jednym obwodzie zagęszczenie zajęcy przekroczyło 11 osobników
na 100 hektarów przy zagęszczeniu populacji lisów 0,85 szt./100 ha. W jednym
z obwodów zagęszczenie zajęcy wyniosło zaledwie 2,29 szt./100 ha, lisów zaś
0,54 szt./100 ha.
W drugim sezonie łowieckim (2001/2002) liczebność zajęcy zmniejszyła się
i ustalono ją na poziomie 2430 sztuk, zmniejszyła się również liczebność lisów,
która wyniosła 153 sztuki przy wzroście liczby sztuk pozyskanych do 261. Najwyższe zagęszczenie zajęcy wyniosły 9,8 w stosunku do 0,41 sztuk lisa/100 ha.
Analizując sytuację lisa na badanym obszarze, można zauważyć stały, systematyczny i ewidentny wzrost pozyskania tego drapieżnika. Porównując sezon łowiecki
2000/2001 z sezonem 2004/2005, pozyskanie lisa wzrosło ze 195 sztuk do 380
sztuk, a w sezonie 2003/2004 pozyskanie to wyniosło nawet 399 sztuk. Porównując
sezon 2002/2003 z sezonem 2003/2004, pozyskanie wzrosło z 302 sztuk do 399
sztuk. Pozyskanie lisów zmniejszyło się jednak w sezonie 2004/2005, kiedy wynosiło 380 sztuk w porównaniu z sezonem 2003/2004, w którym pozyskano 399 sztuk.
Można zauważyć radykalnie wzrastającą liczbę pozyskiwanych lisów. W sezonie łowieckim 2000/2001 pozyskiwano w kołach łowieckich od 32 do 60 sztuk
lisów, a w sezonie 2004/2005 pozyskiwano ich już od 50 do nawet 96 sztuk.
W kontekście wcześniejszych badań dotyczących rzeczywistego pozyskania
lisów można sądzić, że wykonywany obecnie odstrzał jest w zasadzie ujawnieniem
wcześniej nierejestrowanego w sprawozdaniach odstrzału.
Stan liczebny zajęcy z analizowanych kół łowieckich odnośnie do dwóch
pierwszych okresów obrazuje tendencję malejącą z 2750 sztuk do 2430 sztuk.
W kolejnych dwóch sezonach łowieckich 2002/2003 i 2003/2004 nastąpił niewielki wzrost liczebności pogłowia zajęcy: odpowiednio 2494 sztuki i 2616 sztuk.
Sezon łowiecki 2004/2005 przyniósł jednak kolejny spadek liczebności pogłowia
i wyniósł 2402 sztuki.
34
2004/2005
LIS (FOX)
ZAJĄC SZARAK (HARE)
2000/2001
Rycina 1. Liczebność zająca szaraka i lisa przeliczona na 100 ha powierzchni ogólnej obwodu w sezonie łowieckim 2000/2001 i 2004/2005 na analizowanym terenie
Figure 1. The number of hare and fox population (per 100 ha) in the hunting seasons
2000/2001 and 2004/2005 on the studied area
Zmniejszenie liczebności lisa to naglący problem, szczególnie w aspekcie
gospodarowania zwierzyną drobną. Lis wszędzie tam, gdzie występuje zwierzyna
drobna, a zwłaszcza zając, staje się głównym reduktorem danej populacji. Bez skutecznej redukcji lisa w ramach istniejących u nas możliwości prawnych oraz stopnia
aktywności myśliwych nie uda się zahamować stale rosnącej, wolnej od wścieklizny populacji lisa. W świetle powyższych materiałów wydaje się, że wykazywane
stany liczebne lisów w Polsce są nadal mocno zaniżone. Odstrzał lisów podlega takim samym zasadom jak odstrzał innej zwierzyny. Plan odstrzału określa się w rocznych planach łowieckich na podstawie szacunku liczebności na 31 marca w zasadzie
w sposób dowolny, bez znajomości rzeczywistego przyrostu. W większości okręgów
35
plan odstrzału jest niższy od wykazywanego stanu wiosennego, a jeszcze niższe jest
potem wykonanie odstrzału. Aby skutecznie zmniejszyć stan lisów, suma odstrzałów
wraz z pozostałymi czynnikami śmiertelności musi być wyższa od przyrostu. Nie
znając jednak wysokości innych ubytków oraz rzeczywistej stopy przyrostu, która
obecnie może być wyższa niż 150%, należy planować odstrzał na poziomie nie
niższym niż stan wiosenny. Ograniczy to liczebność lisa, pod warunkiem że inwentaryzacja odpowiadać będzie rzeczywistości, a plany odstrzału będą wykonane.
Wnioski
1. Pozyskanie zająca w przeciągu pięciu lat na terenie badanych obwodów ciągle
spada.
2. W celu poprawy złej sytuacji stanu liczebnego zajęcy należy ograniczyć liczebność lisów przez intensywny odstrzał.
3. Pomimo intensywnego odstrzału liczebność lisa na badanym obszarze nie
zmniejsza się, lecz ciągle wzrasta.
4. Niemożliwe jest natychmiastowe zahamowanie gwałtownego wzrostu liczebności lisa ze względu na jego plastyczność i możliwości rozrodcze.
5. W celu zmniejszenia liczebności lisów konieczna jest zwiększona eliminacja
dojrzałych osobników, szczególnie samic.
Piœmiennictwo
1. Brudnicki W., Jabłoński R., Nowicki W., Skoczylas B. 2000. Jesienno-zimowy
skład pokarmu lisów z Pomorza i Kujaw. Wydawnictwo Lega, Włocławskie
Towarzystwo Naukowe.
2. Frankiewicz E. 1962. Lis. PWRiL, Warszawa.
3. Goszczyński J. 1995. Lis — monografia przyrodniczo-łowiecka.
4. Jabłoński R., Brudnicki W. 1999. Występowanie, objawy i przebieg nieznanej
choroby zajęcy. [Zwierzyna drobna jako elementy bioróżnorodności środowiska
przyrodniczego pod red. S. Kubiaka] WTN, Włocławek.
5. Jezierski W. 2004. Zając — ginący gatunek. Łowiec Polski 6, 5.
6. Pasławski T. 1977. Łowiectwo dla leśników i myśliwych. PWRiL, OIKOS,
7. Pielowski Z. 1974. Znaczenie lisa jako czynnika redukcyjnego pogłowia zajęcy.
Łowiec Polski 16, 2-3.
8. Pielowski Z. 1979. Zając. PWRiL, Warszawa.
9. Rzebik-Kowalska B. 1972. Badania nad pokarmem ssaków drapieżnych w Polsce. Acta Zoologica Cracoviensis 17.
10. Stefański P. 1990. Czy lis w łowisku to tylko drapieżnik. Łowiec Polski 10-11,
10.
36
AN INFLUENCE OF THE RED FOX POPULATION (VULPES VULPES L.)
ON THE BROWN HARE POPULATION (LUPUS EUROPAEUS L.)
ON THE SELECTED HUNTING DISTRICTS
OF RADZIEJÓW AND ALEKSANDRÓW
Summary
The decrease in the brown hare population was observed in the 10-year period
in Poland. In the years 1998-2005 the number of the hare population in autumn
decreased by 9-15% a year. This situation is mainly blamed on the red fox, who is
the cause of the 80% drop in the brown hare population. Despite the intensified
shooting the number of the fox population on the studied area was still significant
and it increased. It is impossible to restrict the growth of the fox population immediately because of its flexibility and reproductive potential.
Keywords: red fox, brown hare
Seria B, Nr 62
Małgorzata Jankowska, Mariusz Bogucki, Beata Promińska
Katedra Hodowli Bydła
WPŁYW WYBRANYCH CZYNNIKÓW
NA PŁODNOŚĆ KRÓW MLECZNYCH
Wstêp
Prawidłowy przebieg rozrodu jest jednym z ważniejszych czynników wpływających na opłacalność chowu bydła mlecznego. Obecnie w dobie intensywnej produkcji bydła coraz częściej pojawiają się kłopoty z rozrodem krów mlecznych,
zwłaszcza u zwierząt wysokowydajnych. Cechy związane z rozrodem charakteryzują się małą odziedziczalnością, stąd istotny wpływ na płodność krów mają czynniki środowiskowe. Do głównych czynników wpływających na płodność można
zaliczyć między innymi: żywienie (Kowalski 2002), kondycję zwierząt (Heuer i wsp.
1999), system utrzymania (Kowalski i wsp. 2003), warunki zoohigieniczne (Nowaczyk
2006), przebyte choroby (Dymnicki i wsp. 2003, Nowaczyk 2006), klimat (Nowaczyk 2006). Wyniki badań wskazują również na związek płodności z wydajnością
mleczną (Dymnicki i wsp. 2003, Sawa i wsp. 2002), kolejnym wycieleniem (Kamieniecki i wsp. 1994, Szucs i wsp. 1997) oraz sezonem wycielenia (Kamieniecki i wsp.
1988). Poprawa tylko jednego czynnika zwykle w niewielkim stopniu wpływa na
poprawę parametrów rozrodu. Konieczne jest więc podejście kompleksowe, które
wymaga dużego doświadczenia i wiedzy hodowcy.
Celem niniejszej pracy było oszacowanie wpływu systemu utrzymania, poziomu wydajności, kolejnej laktacji, sezonu wycielenia oraz długości okresu zasuszenia na wybrane wskaźniki płodności krów.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono w dwóch gospodarstwach w woj. wielkopolskim w latach 2003-2005. Analizą objęto informacje o 314 krowach rasy czarno-białej z wysokim udziałem genów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej. W gospodarstwie A (średnia
wydajność 7007 kg mleka w laktacji 305-dniowej) oceniono 224 wycielenia i laktacje. Zwierzęta utrzymywane były w systemie wolnostanowiskowym, dojone
3 razy dziennie w hali udojowej typu „rybia ość”, żywione TMR-em dostępnym
przez całą dobę, krowy w szczycie laktacji, wysokowydajne oraz pierwiastki dodatkowo otrzymywały PMR. Wszelkie zabiegi weterynaryjne i inseminacyjne odbywały się w części zabiegowej budynku hali udojowej. Wykrywanie rui wspomagał
38
system Aktivity Meter — nadzorujący aktywność krów. Krowy w gospodarstwie B
(średnia wydajność 7087 kg mleka) utrzymywane były w oborze uwięziowej, paszę
zadawano 3 razy dziennie, dój przeprowadzano dwukrotnie w ciągu dnia dojarką
przewodową. Analizie poddano 90 wycieleń i laktacji.
Metodą analizy wariancji oceniono wpływ systemu utrzymania (wolnostanowiskowy, uwięziowy), poziomu wydajności w laktacji 305-dniowej (< 6000 kg,
6001-8000, >8000), kolejnej laktacji (1., 2., 3., 4., 5. i dalszych), sezonu wycielenia
(III-V, VI-VIII, IX-XI, XII-II) oraz długości okresu zasuszenia (≤30 dni, 31-60,
61-90, >90) na cechy użytkowości rozpłodowej (okres międzywycieleniowy OMW,
okres spoczynku rozrodczego OS, okres usługi OU, indeks inseminacji II).
Wyniki i dyskusja
Stwierdzono istotny statystycznie wpływ systemu utrzymania na długość okresu międzywycieleniowego, okresu spoczynku i okresu usługi.
U krów utrzymywanych w systemie wolnostanowiskowym odnotowano korzystniejsze wartości OMW i OS (395 dni i 70 dni) niż u krów w oborze uwięziowej
(422 dni i 102 dni). Odmienne zależności dotyczyły okresu usługi i indeksu inseminacji, w tych przypadkach korzystniejsze wartości uzyskały krowy z obory uwięziowej, odpowiednio 32 dni i 2,13, różnica w stosunku do krów z obory wolnostanowiskowej wyniosła 23 dni i 0,36. Na dłuższy OU i wyższy II w oborze wolnostanowiskowej mogła mieć wpływ większa liczebność zwierząt. W badaniach Dymnickiego
i wsp. (1985) wykazano wyraźne pogorszenie płodności w stadach liczących powyżej 150 sztuk. Kowalski i wsp. (2003) stwierdzili gorszą płodność, w tym dłuższy
OMW u krów będących w prawidłowej kondycji i o wysokiej wydajności z obory
wolnostanowiskowej. Autorzy uważają, że nieprawidłowy rozród mógł wynikać z błędów w jego organizacji, np. ze słabej wykrywalności rui.
Rozpatrując wpływ poziomu wydajności na omawiane wskaźniki płodności,
stwierdzono istotne statystycznie zależności. W miarę wzrostu poziomu wydajności
wydłużał się okres międzywycieleniowy, okres spoczynku, okres usługi i wzrastała
wartość indeksu inseminacji. Długość OMW ulegała wydłużeniu z 403 dni przy
wydajności do 6000 kg do 422 dni przy wydajności powyżej 8000 kg. Średni
OMW dla krów ocenianych w kraju w 2006 r. wynosił 420 dni (PFHBiPM 2007).
Należy zaznaczyć, że ostatnio zmienił się pogląd na optymalną długość OMW u krów
wysokowydajnych. Hibner i wsp. (1999) uważają, że jeśli u krów o wysokiej wydajności OMW trwa 12 miesięcy, to mogą wystąpić trudności w zasuszeniu i właściwym przygotowaniu krów do kolejnej laktacji. Szarek i wsp. (1998) oraz Hibner i wsp.
(1999) proponują, aby w stadach o wysokiej wydajności przedłużyć laktację do 15-18
miesięcy, wówczas można się spodziewać poprawy zdrowia i zmniejszenia brakowania.
Wraz ze wzrostem wydajności wydłużeniu ulegał również okres spoczynku z 96 dni
przy wydajności do 6000 kg do 129 dni przy wydajności powyżej 8000 kg, optymalny OS dla krów mlecznych powinien wynosić 60-90 dni. Biorąc jednak pod
uwagę wydajność w laktacji i płodność, Sawa i wsp. (2004) wykazali, że krowy
39
Tabela 1. Wpływ wybranych czynników na wskaźniki rozrodu
Table 1. Effect of some factors on reproductive parameters
Czynniki
Factors
System utrzymania
Housing system
1
2
Wydajność
(kg mleka za 305 dni)
Yield milk in lactation
<6000
6001-8000
>8000
Numer laktacji
Lactation number
1
2
3
4
5 i >5
Sezon wycielenia
Calving season
III-V
VI-VIII
IX-XI
XII-II
Długość okresu
zasuszenia (dni)
Dry period
≤30
31-60
61-90
>90
n
OS (dni)
OMW (dni)
OU (dni)
II
Natural reproInter-calving
Service
Insemination
ductive rest
period (days)
period (days)
index
period (days)
LSM
SE
LSM
SE
LSM
SE
LSM
SE
224
90
395a
423a
7,51
9,83
70A
102A
7,88
11,0
55,0a 6,03
32,4a 8,41
2,49
2,13
0,14
0,20
45
218
88
403a
406
422a
18,3
9,03
13,6
96A
106
129A
19,60 31,0a 13,40 1,82a 0,38
9,87 47,8 7,55 2,41 0,18
14,55 57,3a 11,57 2,68a 0,28
29
126
81
44
62
410
393
410
400
405
72,6
9,61
10,8
12,8
11,6
97
69
81
79
91
9,8
12,6
13,6
16,0
14,6
38,3
54,1
45,8
48,7
38,6
6,72
8,90
10,0
11,8
10,8
2,25
2,45
2,37
2,29
2,24
0,32
0,21
0,24
0,28
0,26
99
77
68
70
405
416
400
416
9,28
9,97
10,6
10,6
98,8
91,7
78,9
93,3
10,1
11,1
11,6
11,4
31,2
49,3
46,6
47,7
7,75
8,50
8,88
8,74
2,02
2,33
2,36
2,51
0,19
0,20
0,21
0,21
25
147
92
50
427a
383ab
404
445b
26,7
18,4
21,3
22,5
89,6a
71,1
72,1
66,1a
24,6
16,1
17,8
19,7
54,9
40,2A
56,8
99,0A
24,4 3,38a
16,1 2,89
17,8 2,91
19,7 2,65a
0,54
0,39
0,46
0,48
System utrzymania; Housing system:
1 – wolnostanowiskowy; free-stall
2 – uwięziony; tie-stall
Wartości średnie cech oznaczone tymi samymi literami różnią się statystycznie istotnie:
dużymi przy p≤0,01, małymi przy p≤0,05
Mean values within examined factors followed by the same capital letters at p≤0.01, and
small letters at p≤0.05 differ significantly
40
wysokowydajne potrzebują dłuższego, przynajmniej 100-120-dniowego okresu
spoczynku.
Najdłuższy okres usługi (57 dni) oraz wysoki indeks inseminacji (2,68) stwierdzono również u krów o wydajności najwyższej. Uzyskane wyniki potwierdzają
badania wielu autorów (Bogucki i wsp. 2006, Gnyp i wsp. 1999, Zając-Mazur i Czaja-Bogner 2004), którzy twierdzą, że najkorzystniejsze parametry płodności uzyskują
krowy, których wydajność nie przekracza 6000 kg.
Porównując wartości badanych wskaźników rozrodu, nie stwierdzono pomiędzy nimi statystycznie istotnych różnic u krów w różnym wieku oraz cielących się
w różnych porach roku. Najkrótszy OMW trwał u krów po drugiej (393 dni) i czwartej laktacji (400 dni) oraz wycielonych w sezonie jesiennym (400 dni) i wiosennym
(405 dni). Także w badaniach Sawy i wsp. (2002) stwierdzono dłuższy OMW u krów
młodszych. Nieco odmienne wyniki uzyskali Kamieniecki i wsp. (1991), którzy
wykazali, że krowy wycielone w sezonie wiosenno-letnim charakteryzował krótszy
OMW. Zdaniem Dymnickiego i wsp. (1985) najkorzystniejszy pod względem
płodności jest okres wiosenny. W badaniach własnych odnotowano korzystniejsze
wartości u krów cielących się wiosną jedynie w przypadku okresu usługi i indeksu
inseminacji, tj. odpowiednio 31 dni i 2,02 zabiegów inseminacji. Średni indeks
inseminacji niezależnie od wieku krów i sezonu wycielenia wyniósł powyżej 2,0,
jego wartość należy uznać za niekorzystną.
Stwierdzono wysoko istotny wpływ długości okresu zasuszenia na okres międzywycieleniowy i okres usługi. Najkorzystniejsze wartości tych wskaźników odnotowano u krów zasuszonych przez 31-60 dni, krowy zasuszone najdłużej (>90 dni) wskaźniki te miały istotnie gorsze. Odnotowano również wpływ długości zasuszenia na
okres spoczynku i indeks inseminacji, w tym przypadku istotnie gorsze wskaźniki
miały krowy zasuszone najkrócej (≤30 dni). W innej pracy Jankowskiej i Sawy
(2005) stwierdzono, że najkorzystniejsze wartości wskaźników płodności miały
krowy zasuszone przez 31-90 dni.
Wnioski
1. Stwierdzono istotny statystycznie wpływ systemu utrzymania, poziomu wydajności i długości okresu zasuszenia na płodność krów. U krów utrzymywanych
w systemie wolnostanowiskowym odnotowano korzystniejsze wartości okresu
międzywycieleniowego i okresu spoczynku, natomiast okresu usługi i indeksu
inseminacji u krów z obory uwięziowej. Płodność krów pogarszała się wraz ze
wzrostem ich mleczności. Najkorzystniejsze wskaźniki płodności odnotowano
przy długości zasuszenia w przedziale 31-60 dni.
2. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w płodności krów będących w różnym wieku i cielących się w różnych porach roku.
Piœmiennictwo
l. Bogucki M., Jankowska M., Oler A., Krężel S., Neja W. 2006. Wpływ wydajności na
płodność krów mlecznych. Pr. Komis. Nauk Rol. i Biol. BTN, seria B, nr 60, 15-20.
41
2. Dymnicki E., Krzyżewski J., Oprządek J., Reklewski Z., Oprządek A. 2003.
Zależność między długością okresu międzywycieleniowego a cechami użytkowości mlecznej krów rasy czarno-białej. Med. Wet. 59, 626-629.
3. Dymnicki E., Osińska M., Sobczyńska M., Jasiorowski T. 1985. Czynniki
wpływające na długość okresu międzyocieleniowego oraz przyczyny wybrakowania krów. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol. 300, 197-201.
4. Gnyp J., Małyska T., Kamieniecki K., Kowalski P. 1999. Wpływ wydajności
mleka pierwiastek czarno-białych na ich użytkowość mleczną, płodność i długość użytkowania w kolejnych latach. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 44, 117-119.
5. Heuer C., Schukken Y.H., Dobbellaar P. 1999. Postpartum body condition
score and results from the first test day milk as predictorsof disease, fertility,
yield and culling in commercial dairy heros. J. Dairy Sci, 82, 295-304.
6. Hibner A., Zachwieja A., Juszczak J., Ziemiński R. 1999. Efektywność produkcji mleka w stadach wysoko wydajnych w aspekcie zróżnicowanej długości
cyklu reprodukcyjnego krów. Med. Wet. 55, 753-756.
7. Jankowska M., Sawa A. 2005. Długość okresu zasuszenia krów a ich późniejsza wydajność, płodność i występowanie schorzeń w okresie okołoporodowym.
Pr. Komis. Nauk Rol. i Biol. BTN, Seria B, 56, 57-61.
8. Kamieniecki H., Klimczok K., Sablik P. 1994. Analiza mierników płodności
krów rasy czarno-białej oraz mieszańców z bydłem olsztyńsko-fryzyjskim,
pochodzących z obór wielkostadnych województwa szczecińskiego. Zesz.
Nauk. AR w Szczecinie 163, 63-69.
9. Kamieniecki H., Sablik P. 1991. Przyczyny brakowania krów w chowie wielkostadnym na Pomorzu Zachodnim. Zesz. Nauk. AR w Szczecinie 148, 35-44.
10. Kamieniecki K., Zalewski W., Gnyp J., Stenzel R., Warych G. 1988. Wydajność krów rasy cb i mieszańców cb x hf w zależności od długości okresu międzyciążowego w stadzie wysokoprodukcyjnym. Acta Agric. Tech. Olstenenzis LIII,
Zjazd Nauk. PTZ Olsztyn t. I, 125-129.
11. Kowalski Z.M. 2002. Żywienie krów a problemy z ich rozrodem. II Międz.
Targi „Ferma Bydła”, Poznań, 75-80.
12. Kowalski Z., Lach Z., Fastyn T. 2003. Wpływ systemu utrzymania na kondycję, zdrowotność i wskaźniki rozrodu krów mlecznych. Rocz. Nauk. Zoot.,
Supl. 17, 731-734.
13. Nowaczyk A. 2006. Kontrola rozrodu w stadzie krów mlecznych. Bydło 5,
36-40.
14. PFHBiPM. 2007. Wyniki oceny wartości użytkowej krów mlecznych za 2006 r.
15. Sawa A., Jankowska M., Neja W., Bogucki M., Oler A. 2002. Wysoka wydajność i przebieg laktacji a płodność i brakowanie krów. Zesz. Nauk. Prz. Hod.
62, 145-153.
16. Sawa A., Jankowska M., Ziemiński M., Krężel S. 2004. Okres spoczynku rozrodczego a efektywność użytkowania krów wysoko wydajnych. Zesz. Nauk.
Prz. Hod. 72(1), 121-128.
42
17. Szarek J. 1998. Perspektywiczny cykl produkcji u krów mlecznych. Zesz.
Nauk. Prz. Hod. 38, 45-55.
18. Szucs C., Gaspardy A., Meszaros M., Solkner J., Tran A., Volgyi-Csik J. 1997.
Effect of herd genotype, month and year calving in the performance in dairy
cattle. 2nd Paper, Reproduction: Allattenyesztes es Takarmanyozasi, 46(3),
213-225.
19. Zając-Mazur M., Czaja-Bogner H. 2004. Kształtowanie się wybranych wskaźników rozrodu krów rasy czerwono-białej w zależności od dolewu krwi holsztyńsko-fryzyjskiej i poziomu wydajności. Rocz. Nauk. Zoot., Supl. 19, 33-36.
EFFECT OF SOME FACTORS ON FERTILITY OF DAIRY COWS
Summary
The study was carried out on two farms in 2003-2005. Data on 314 Black-and-White cows with a high percentage of Holstein-Frisian genes were analysed.
Analysis of variance was used to determine the effect of housing system, milk yield
level per 305-day lactation, lactation number, season of calving, and length of the
dry period on reproductive traits (calving interval, non-coupling period, mating
period, and insemination index). Housing system, milk yield level and length of the
dry period had a significant effect on cow fertility. Values of the calving interval
and non-coupling period were more favourable in loose-housed cows, and values
of the mating period and insemination index were more favourable in tethered
cows. Cow fertility deteriorated with increasing milk yield. The most favourable
fertility parameters were found for the dry period length of 31-60 days. No statistically significant differences were found in the fertility of cows of different age that
calved in different seasons of the year.
Keywords: cows, yield milk, housing system, dry period, reproductive parameters
Seria B, Nr 62
Stanisław Kubacki, Lidia Zalewa, Magdalena Drewka,
Natasza Święcicka
Katedra Hodowli Koni i Zwierząt Futerkowych
CHARAKTERYSTYKA HODOWLANA, BIOMETRYCZNA
I BONITACYJNA KLACZY I OGIERÓW WPISANYCH
DO KSIĘGI STADNEJ TOMU VI KONI RASY WIELKOPOLSKIEJ
Wstêp
W Polsce od roku 1989, wraz z zachodzącymi zmianami społeczno-gospodarczymi, następuje intensywny rozwój jeździectwa w Polsce (Łojek 2001). Występują
wyraźne zmiany w hodowli (Blicharski i wsp. 1994, Łojek 2000) i w strukturze stada czołowych ras koni hodowanych w państwowych stadninach w Polsce (Kubacki
i wsp. 2003). Obserwuje się tym samym wzrost wykorzystania koni w rekreacji
(Janiszewska i wsp. 2003, Janiszewska i Radowicz 2004, Kubacki i wsp. 2004,
Walkowicz i Bandosz 2004) oraz w sporcie jeździeckim. W związku z tym większego znaczenia nabrała hodowla i wzrost zapotrzebowania na konie typu wierzchowego (Lewczuk 1993, Łojek 2000, Rzeczycki 2000).
Rosnące zainteresowanie rekreacją konną oraz rozwój sportu jeździeckiego
przyczyniły się do modyfikacji ustalonych wcześniej programów hodowlanych
(Grajewska-Houszka i Sobczak 1975, Szaszkiewicz 1993) i wprowadzenia nowych
zasad przy ocenie wartości użytkowej koni sportowych selekcjonowanych do skoków i ujeżdżenia (Biuletyn PZHK 2002, 2003). Jednakże według Kapronia i wsp.
(2005) generalnie w coraz większym stopniu podważa się hodowlaną przydatność
jakościowych systemów oceny pokroju koni, najczęściej wskazując na ich ewidentnie subiektywny charakter, nieprawidłowości w zakresie wykorzystania dostępnej skali
ocen oraz nieznaczne powiązanie bonitacji pokroju z użytkową wartością koni.
Badania Kapronia i wsp. (2005, 2005a) wykazały większą współzależność
między opracowaną własną metodą oceny pokroju koni — w zestawieniu z metodą
dotychczas wykorzystywaną w krajowej hodowli (stosowanej przez Polski Związek Hodowców Koni) a wydolnością ruchową ogierów — sugerując tym samym możliwość całościowego lub częściowego wykorzystania jej w praktyce hodowlanej.
Obecnie program hodowlany dla rasy wielkopolskiej opracowany przez Polski
Związek Hodowców Koni (PZHK) zakłada hodowlę oraz doskonalenie poprzez
wytworzenie linii o szczególnych predyspozycjach do skoków i ujeżdżenia, a także
linii koni z większym udziałem pełnej krwi angielskiej przydatnych do startów we
Wszechstronnym Konkursie Konia Wierzchowego (Chrzanowski i Łojek 1998).
44
W latach dziewięćdziesiątych hodowla koni rasy wielkopolskiej koncentrowała się w trzech grupach stadnin (Blicharski i wsp. 1994). Pierwszy rejon to: rejon
wielkopolski (SK Dobrzyniewo, Mieczownica, Pępowo, Posadowo i Racot). Występujące tam konie wywodzą się na ogół od dawnych koni poznańskich, które później
krzyżowano z końmi trakeńskimi i wschodniopruskimi oraz pochodzącymi od nich
końmi mazurskimi, a następnie uszlachetniono je końmi pełnej krwi angielskiej.
Drugą grupę stanowią konie półkrwi w SK Moszna, Bielin i Nowielice w woj.
zachodniopomorskim. Stadniny te hodują konie z dużym dolewem krwi angielskiej
i hanowerskiej.
Trzecią grupę stanowią konie hodowane w stadninach mazurskich (SK Liski,
Plękity i innych). W większości są to konie pochodzenia trakeńskiego. Z kolei
Nowa Wioska nastawiona była najbardziej na produkcję koni wierzchowych z dolewem krwi hanowerskiej.
Konie rasy wielkopolskiej powinny charakteryzować się elastycznością,
potęgą i dobrą techniką skoków oraz chęcią do pracy i łatwością uczenia się
(Nowicka-Posłuszna 2001). Zrównoważony temperament i łagodny charakter koni
jest bowiem warunkiem ich przydatności do wszystkich form jeździectwa wyczynowego i rekreacji konnej (Cześnik 2001).
Celem niniejszego opracowania jest określenie udziału poszczególnych ras
koni w zależności od pochodzenia ze strony ojca i matki na kształtowanie się podstawowych wymiarów biometrycznych oraz oceny bonitacyjnej i najczęściej obliczanych indeksów budowy klaczy i ogierów rasy wielkopolskiej.
Materia³ i metody
Materiałem badań było 1080 koni (w tym: 534 ogiery i 546 klaczy) wpisanych
do Tomu VI Księgi Stadnej Koni Rasy Wielkopolskiej (Kotkowska i wsp. 1998,
2000), przynależnych do państwowych stadnin i stad ogierów. W zależności od sposobu uszlachetniania różnymi rasami koni i ich pochodzenia od strony ojca i matki
wyodrębniono 14 grup dla klaczy i 10 grup dla ogierów.
Następnie przeanalizowano trzy podstawowe wymiary biometryczne: wysokość
w kłębie, obwód klatki piersiowej i obwód nadpęcia oraz ocenę bonitacyjną.
Korzystając z wymiarów biometrycznych, obliczono indeks klatki piersiowej i indeks kościstości.
Uzyskane dane poddano analizie statystycznej przy użyciu wieloczynnikowej
analizy wariancji z wykorzystaniem testu Duncana. Obliczenia statystyczne wykonano za pomocą programu Statistica (Stanisz 1998).
Wyniki i dyskusja
Otrzymane wyniki zestawiono w 3 tabelach. Najliczniejszą grupę stanowią
klacze i ogiery (tab. 1) pochodzące bezpośrednio po ojcach rasy wielkopolskiej
(wlkp) — 326 sztuk (59,71%) dla klaczy i 371 sztuk (69,48%) dla ogierów. Na drugim miejscu są konie pochodzące po ojcach pełnej krwi angielskiej (22,16%) dla
45
Tabela 1. Udział (w %) klaczy i ogierów rasy wielkopolskiej wpisanych do Księgi Stadnej
w zależności od pochodzenia ze strony ojca i matki
Table 1. The participation (%) of mares and stallions of Wielkopolska breed registered in the
stud book in relation to the origin from father’s and mother’s side
Pochodzenia ze strony ojca /matki
The origin from
father’s/mother’s
Rasa koni
Breed of horses
%
n
%
wlkp
326
59,71
371
69,48
xx
121
22,16
72
13,48
3
0,56
han
hol
m
3,85
45
25
4,68
0,91
14
2,62
546
100,00
534
100,00
wlkp
464
84,98
501
93,82
xx
5
0,92
3
0,56
inne
31
29
43
5
546
5,68
5,31
7,87
4
8,43
5
inne
pt
razem
total
21
7,14
0,55
sp
matki
mother’s side
39
3
pt
razem
total
♂
n
sp
ojca
father’s side
♀
16
0,75
3,00
0,92
14
2,62
100,00
534
100,00
Legenda:
wlkp — rasa wielkopolska; Wielkopolska breed
sp — koń szlachetny półkrwi; The Noble Crossbred
xx — pełna krew angielska; Thoroughbred
han — rasa hanowerska; Hannoverian breed
hol — rasa holsztyńska; Holstein breed
m — rasa małopolska; Małopolska breed
pt — pochodzenie trakeńskie, wschodniopruskie; Tracken breed
inne: KWPN, XO, OO, XXOO, reńska; Rother KWPN
klaczy i (13,48%) dla ogierów. W dalszej kolejności są to konie pochodzące po
rasach niemieckich hanowerskiej, holsztyńskiej, trakeńskiej i wschodniopruskiej.
Analizując pochodzenie ze strony matki, wykazano, że największą grupą są
klacze i ogiery pochodzące bezpośrednio po rasie wielkopolskiej (odpowiednio
84,98% i 93,82%). W przypadku klaczy wpisanych do Księgi Stadnej wykazano,
że około 8% ze strony matki ma pochodzenie trakeńskie i wschodniopruskie, a od
46
strony ojca 5,68%. Należy przyjąć, że jest to grupa klaczy, która głównie zlokalizowana jest w stadninach województwa warmińsko-mazurskiego (SK Liski i SK
Plękity).
Załuska i Ciesielski (1981), analizując udział pełnej krwi angielskiej w rodowodach 465 klaczy ze stadnin konia wielkopolskiego, stwierdzili, że najwięcej
(38,6%) klaczy matek z dolewem pełnej krwi angielskiej miało przodków tej rasy
po prawej stronie rodowodu, a więc po stronie ojcowskiej. Zgodne jest to z samą
zasadą krzyżowania uszlachetniającego (za taką należy uznać dolew pełnej krwi do
rasy wielkopolskiej), w myśl której z rasy uszlachetniającej wybiera się w tym celu
samce (Maciejowski i Zięba 1982, Radomska 1982).
Załuska i Jaworski (1984), analizując wpływ uszlachetniania pełną krwią
angielską na kształtowanie się niektórych wymiarów i indeksów biometrycznych
koni wielkopolskich na przykładzie pogłowia z państwowego Stada Ogierów w Starogardzie Gdańskim, wykazali, iż ogiery z PSO Starogard Gdański są w znacznym
stopniu uszlachetnione pełną krwią angielską. Około 40% ogierów pochodzi bezpośrednio po przodkach xx — przeważnie po ojcu. Około 35% to ogiery, w rodowodach których przodkowie xx występują w dalszych pokoleniach, 25% ma „czarne
rodowody” (bez przodków xx).
Tabela 2 zawiera wyniki oceny bonitacyjnej oraz charakterystykę biometryczną pokroju i wyliczone indeksy dla klaczy i ogierów. Średnia liczba punktów dla
klaczy (79,69) była statystycznie istotnie wyższa w porównaniu z ogierami (79,26).
Wyniki oceny klaczy okazały się nieco lepsze niż w SK Nowa Wioska (odpowiednio 78,76) uzyskane przez Załuska i wsp. (1986) oraz w SK Liski (odpowiednio
79,56), SK Plękity (79,47), SK Rzeczna (79,25) i SK Kadyny (79,53) wykazane
przez Wejera za rok 1999 (2005).
Pod względem średnich wartości podstawowych wymiarów takich jak wysokość w kłębie niezależnie od pochodzenia były one wyższe u ogierów niż u klaczy.
Ich średni wymiar kształtował się na poziomie 167,18 cm i był statystycznie istotnie
wyższy niż u klaczy (166,45 cm). Wykazana wysokość w kłębie klaczy jest jednak
niższa od klaczy hodowanych w czołowych stadninach w kraju (Plękity, Liski,
Rzeczna, Nowa Wioska, Kadyny) wykazanych przez Wejera (2005).
Należy zauważyć, że w pomiarze obwodu klatki piersiowej między klaczami
(197,16) a ogierami (195,10) wystąpiła różnica na korzyść klaczy (2,06 cm). Podobną zależność wykazano w przypadku klaczy szlachetnych półkrwi (Kubacki i wsp.
2006). Wyliczony wskaźnik obwodu klatki piersiowej (w %) był niższy u ogierów
(116,72) niż u klaczy (118,46) — różnica statystycznie istotna.
Obliczony wskaźnik obwodu klatki piersiowej dla klaczy był niższy od wskaźnika, jaki podaje Wejer (2005) dla klaczy hodowanych w SK Plękity, SK Liski
i SK Rzeczna, a na zbliżonym poziomie dla klaczy szlachetnych półkrwi — około
119% (Kubacki i wsp. 2006).
W przypadku ogierów wskaźnik ten (116,72) był na zbliżonym poziomie dla
pogłowia roboczych koni wielkopolskich — 116% (Zwoliński 1971 za Weberem)
47
Tabela 2. Średnie wymiary biometryczne (w cm), oceny bonitacyjnej (pkt) oraz indeksów
obwodu klatki piersiowej i kościstości (w %) koni rasy wielkopolskiej w zależności od pochodzenia różnych ras ze strony ojca i matki
Table 2. Mean biometrical dimensions (cm) and exterior evaluation (scores), chest girth
and boniness indexes (%) of Wielkopolska breeds in relation to the origin from
father’s and mother’s
Badane cechy; Traits
Pochodzenie
ze strony
wys.
obwód
obwód
bonitacja
ojca/matki1) Miary
w kłębie
Płeć
The origin statyklatki
nadpęcia
w pkt.
w cm
from fa- styczne Gender
piersiowej
w cm
exterior
height at
ther’s and Statistics
w cm
foreshank evaluation
withers chest girth
mother’s
girth
(scores)
side
(cm)
n
286
286
286
286
x
166,65a
198,64A
21,12A
79,68A
Sx
2,89
6,53
0,61
1,45
klacze
wlkp / wlkp
mares
Vx
1,74
3,29
2,89
1,82
min
158,00
182,00
20,00
76,00
max
176,00
220,00
23,00
84,00
n
358
358
358
358
x
166,17a
194,00A
21,77A
79,07A
Sx
11,03
13,21
1,50
5,22
ogiery
wlkp / wlkp
Vx stallions
6,64
6,79
6,90
6,60
min
156,00
159,00
20,00
77,00
max
179,00
206,00
24,00
84,00
n
97
97
97
97
x
165,88b
196,48B
20,79B
79,71
Sx
1,44
2,62
5,73
0,55
klacze
xx / wlkp
mares
Vx
1,81
1,58
2,91
2,66
min
77,00
161,00
178,00
20,00
max
83,00
174,00
215,00
22,00
n
72
72
72
72
x
166,81b
193,63B
21,63B
79,35
Sx
1,38
2,71
4,30
0,68
ogiery
xx / wlkp
Vx stallions
1,58
2,50
0,80
0,39
min
162,00
183,00
76,00
20,00
max
174,00
205,00
82,00
23,00
n
36
36
36
36
x
166,39c
194,31C
21,15C
80,40B
Sx
2,91
5,70
0,72
1,61
klacze
sp / wlkp
mares
Vx
1,75
2,93
3,38
2,01
min
161,00
185,00
20,00
77,00
max
173,00
205,00
22,50
83,00
n
39
39
39
39
x
167,85c
196,13C
22,29C
79,38B
Sx
2,81
30,39
3,22
12,44
ogiery
sp / wlkp
Vx stallions
1,68
15,50
14,44
15,67
min
163,00
188,00
21,00
76,00
max
176,00
204,00
23,50
83,00
A, B C, D, E, F – różnica istotna przy p≤0,01; difference significant at p≤0.01
a, b ,c – różnica istotna przy p≤0,05; difference significant at p≤0.05
1) Rasy koni – opis patrz tab. 1; Breeds of horses look at description in table 1
Indeks obwodu klatki
piersiowej
w%
index of
chest girth
286
119,20A
3,52
2,96
111,98
131,10
358
116,61A
7,85
6,74
94,08
125,93
97
118,45B
2,86
2,42
108,54
126,47
72
116,08B
2,11
1,23
111,52
120,37
36
116,79
3,36
2,88
109,83
123,60
39
116,88
18,14
15,52
112,07
122,89
Indeks
kościstości w %
index of
bonniness
286
12,68A
0,33
2,57
11,90
13,58
358
13,05A
0,85
6,48
12,12
14,29
97
12,54B
0,31
2,47
11,83
13,17
72
12,97B
0,36
0,21
11,98
13,77
36
12,71C
0,33
2,61
12,20
13,39
39
13,28C
1,87
14,09
12,64
14,16
48
Tabela 2a. Średnie wymiary biometryczne (w cm), oceny bonitacyjnej (pkt) oraz indeksów
Table 2a. Mean biometrical dimensions (cm) and exterior evaluation (scores), chest girth
Pochodzenie
ze strony
indeks obwys.
obwód
obwód
bonitacja
ojca/matki1) Miary
wodu
klatki
w
kłębie
Płeć
The origin statyklatki pier- nadpęcia
w pkt
piersiowej
w cm
from fa- styczne Gender
siowej
w cm
exterior
height at
w%
ther’s and Statistics
w
cm
foreshank
evaluation
withers
index of
mother’s
chest girth
girth
(scores)
(cm)
chest girth
side
n
21
21
21
21
21
x
166,00
194,71
21,17D
79,90
117,30
Sx
3,07
5,64
1,81
2,66
0,71
klacze
han / wlkp
mares
Vx
1,85
2,90
2,27
2,27
3,37
min
162,00
181,00
77,00
111,73
20,00
max
172,00
203,00
83,00
121,95
22,50
n
25
25
25
25
25
x
166,48
194,64
22,12D
79,52
116,96
Sx
3,81
5,12
1,29
3,75
0,65
ogiery
han / wlkp
Vx stallions
2,29
2,63
1,63
3,21
2,94
min
153,00
188,00
77,00
111,24
21,00
max
173,00
205,00
82,00
125,49
23,50
n
17
17
17
17
17
x
166,24
198,65a
21,29E
79,71
119,52
Sx
2,36
1,49
3,95
5,68
0,56
klacze
wlkp / sp
mares
Vx
1,42
1,87
3,30
2,86
2,63
min
163,00
77,00
114,04
190,00
20,00
max
171,00
82,00
130,30
215,00
22,00
n
10
10
10
10
10
x
165,20
193,40a
22,40E
78,60
117,08
Sx
2,35
0,70
2,15
3,53
0,61
ogiery
wlkp / sp
Vx stallions
1,42
1,83
0,89
1,83
2,74
min
161,00
188,00
78,00
112,57
21,00
max
169,00
199,00
80,00
120,12
23,00
n
21
21
21
21
21
x
166,67
200,71
20,93
79,33
120,44
Sx
2,54
4,89
0,76
1,74
2,97
klacze
pt / wlkp
mares
Vx
1,52
2,44
3,65
2,20
2,46
min
163,00
190,00
19,00
76,00
115,85
max
172,00
210,00
22,00
82,00
127,27
n
18
18
18
18
18
x
168,61
204,06
21,36
79,44
121,06
Sx
3,74
5,66
0,66
1,58
3,87
ogiery
wlkp / pt
Vx stallions
2,22
2,77
3,09
1,99
3,19
min
164,00
195,00
20,50
77,00
114,62
max
176,00
212,00
23,00
83,00
129,27
A, B, C, D, E, F – różnica istotna przy p≤0,01; difference significant at p≤0.01
a, b, c – różnica istotna przy p≤0,05; difference significant at p≤0.05
indeks
kościstości w %
index of
bonniness
21
12,75D
0,37
2,93
12,20
13,89
25
13,29D
0,40
2,97
12,50
14,07
17
12,81E
0,36
2,79
12,06
13,50
10
13,56E
0,35
2,56
12,88
14,02
21
12,56
0,39
3,10
11,66
13,11
18
12,67
0,37
2,90
12,06
13,72
49
Tabela 2b. Średnie wymiary biometryczne (w cm), oceny bonitacyjnej (pkt) oraz indeksów
Table 2b. Mean biometrical dimensions (cm) and exterior evaluation (scores), chest girth
Pochodzenie
ze strony Miary
wys.
obwód
obwód
bonitacja indeks obojca/matki1) statyw kłębie klatki pier- nadpęcia
Płeć
w pkt wodu klatki
The origin
w cm
piersiostyczne
Gender
siowej
w
cm
exterior
from father’s
height at
wej w %
w
cm
foreshank
evaluation
and mo- Statistics
withers
index of
chest girth
girth
(scores) chest girth
ther’s side
(cm)
n
15
15
15
15
15
x
165,67
198,60
20,77
79,47
119,89
Sx
2,82
5,34
0,46
1,30
3,09
klacze
xx / pt
Vx
1,70
2,69
2,20
1,64
2,58
mares
min
162,00
190,00
20,00
77,00
114,46
max
172,00
208,00
21,50
82,00
127,61
n
10
10
10
10
10
x
167,80
200,70
21,10
79,80
119,59
Sx
2,44
6,24
0,46
1,55
2,49
klacze
pt / pt
Vx
1,45
3,11
2,18
1,94
2,08
mares
min
163,00
193,00
20,50
78,00
116,07
max
171,00
214,00
22,00
82,00
125,15
n
9
9
9
9
9
x
167,33
196,33
21,33
79,56
117,36
Sx
2,24
3,53
0,58
0,83
2,87
klacze
xx / sp
Vx
1,34
1,80
2,71
1,05
2,44
mares
min
164,00
190,00
20,50
78,00
113,10
max
170,00
200,00
22,00
81,00
121,21
n
3
3
3
3
3
x
167,33
193,67
22,33
79,67
115,73
Sx
2,08
6,35
0,58
1,15
2,96
klacze
sp / sp
Vx
1,24
3,28
2,59
1,45
2,56
mares
min
165,00
190,00
22,00
79,00
113,10
max
169,00
201,00
23,00
81,00
118,93
n
6
6
6
6
6
x
169,00
197,50
22,50
80,00
116,91
Sx
5,06
3,89
0,77
1,41
2,34
ogiery
sp / sp
Vx stallions
2,99
1,97
3,44
1,77
2,00
min
163,00
190,00
21,50
78,00
112,36
max
178,00
200,00
23,50
82,00
118,67
n
5
5
5
5
5
x
165,20
196,60
20,50
78,20
119,02
Sx
1,30
4,98
0,50
0,84
3,50
klacze
wlkp / xx
Vx
0,79
2,53
mares
2,44
1,07
2,94
min
163,00
188,00
20,00
77,00
113,25
max
166,00
200,00
21,00
79,00
122,70
n
3
3
3
3
3
x
168,33
191,00
22,00
78,67
113,47
Sx
1,53
1,00
0,87
2,52
1,00
ogiery
wlkp / xx
Vx stallions
0,91
0,52
3,94
3,20
0,88
min
167,00
190,00
21,00
76,00
112,35
max
170,00
192,00
22,50
81,00
114,29
indeks
kościstości w %
index of
bonniness
15
12,54
0,25
2,02
12,12
12,95
10
12,57
0,19
1,52
12,35
13,02
9
12,75
0,22
1,73
12,42
13,10
3
13,35
0,26
1,93
13,10
13,61
6
13,31
0,27
2,01
12,95
13,61
5
12,41
0,38
3,10
12,05
12,88
3
13,07
0,43
3,32
12,57
13,39
50
Tabela 2c. Średnie wymiary biometryczne (w cm), oceny bonitacyjnej (pkt) oraz indeksów
Table 2c. Mean biometrical dimensions (cm) and exterior evaluation (scores), chest girth
Pochodzenie
ze strony
ojca/matki1)
The origin
from father’s
and mother’s
side
Miary
wys.
obwód
obwód bonitacja indeks obindeks
w kłębie klatki pier- nadpęcia
Płeć
statyw pkt wodu klatki kościstości
w cm
piersiosiowej
w cm
exterior
w%
styczne Gender height
at
wej w %
w
cm
foreshank
evaluation
index of
Statistics
withers
index of
chest girth girth
(scores) chest girth bonniness
(cm)
n
3
3
3
3
3
3
x
165,29
194,43b
21,57
79,29
117,65
13,05
Sx
2,55
0,73
1,28
2,13
0,28
klacze
3,25
m / wlkp
Vx
1,54
3,38
1,61
1,81
2,15
mares
1,67
min
163,00
20,50
78,00
114,46
12,50
190,00
max
166,00
22,00
81,00
119,02
13,25
194,00
n
4
4
4
4
4
4
x
166,00
196,75b
21,88
79,00
118,55
13,18
ogiery
Sx
3,46
0,75
1,41
2,09
0,20
2,06
stallions
m / wlkp
Vx
2,09
3,43
1,79
1,77
1,50
1,05
min
163,00
21,50
78,00
115,79
13,03
195,00
max
171,00
23,00
81,00
120,61
13,45
199,00
n
3
3
3
3
3
3
x
169,00
191,67
21,67
79,33
113,43
12,82
Sx
2,00
3,06
0,76
0,58
2,89
0,37
ogiery
hol / wlkp
Vx stallions
1,18
1,59
3,53
0,73
2,55
2,88
min
167,00
189,00
21,00
79,00
111,70
12,43
max
171,00
195,00
22,50
80,00
116,77
13,16
n
5
5
5
5
5
5
x
165,40
193,40
20,80
78,00
116,92
12,57
Sx
3,21
7,73
0,84
1,22
3,98
0,35
klacze
inne
Vx
1,94
4,00
4,02
1,57
3,40
2,77
mares
min
162,00
180,00
20,00
77,00
111,11
12,35
max
169,00
199,00
22,00
80,00
122,22
13,17
n
14
14
14
14
14
14
x
166,86
194,71
21,94
78,86
116,72
13,15
Sx
2,66
5,36
0,71
1,19
3,61
0,45
ogiery
inne
Vx stallions
1,59
2,75
3,24
1,50
3,09
3,45
min
164,00
185,00
21,00
77,00
110,78
12,57
max
174,00
204,00
23,00
82,00
123,17
14,02
n
546
546
546
546
546
546
x
166,45A 197,16D 21,09F
79,69C
118,46C
12,67F
Sx
klacze
2,83
6,25
0,67
1,49
3,38
0,35
razem
Vx
mares
1,70
3,17
3,16
1,87
2,86
2,76
min
158
178
19
76
108,54
11,66
max
176
220
23
84
131,10
13,89
n
534
534
534
534
534
534
x
167,18A 195,10D 22,06F
79,26C
116,72C
13,19F
Sx
ogiery
3,12
4,75
0,68
1,34
2,81
0,36
razem
Vx stallions
1,86
2,43
3,07
1,68
2,41
2,76
min
153,0
159,00
20,00
76,00
94,08
11,98
max
179,0
206,00
24,00
84,00
125,93
14,29
3
0,55
9
165,40
167,80
166,67
165,29
166,00
167,33
165,67
165,88
167,33
166,39
165,20
168,61
166,24
100,00 546 166,45
10
5
1,83
0,92
3
21
21,12
197,16
193,40
200,70
200,71
194,43
194,71
196,33
198,60
21,09
20,80
21,10
20,93
21,57
21,17
21,33
20,77
20,79
22,33
21,15
79,69
78,00
79,80
79,33
79,29
79,90
79,56
79,71A
79,47
80,40
79,67
196,48
194,31
193,67A
79,44
78,20
21,29
204,06A 21,36
196,60 20,50
198,65
79,68A
79,71
119,20
12,68
118,46
116,92
119,59
120,44
117,65
117,30
117,36
119,89
118,45
115,73
116,79
119,02
121,06
119,52
12,67
12,57
12,57
12,56
13,05
12,75
12,75
12,54
12,59
13,35
12,71
12,41
12,67
12,81
A, B, C, D, E, F — różnica istotna przy p≤0,01; difference significant at p≤0.01
a, b, c — różnica istotna przy p≤0,05; difference significant at p≤0.05
1) Rasy koni — opis patrz tab. 1; Breeds of horses look at description in table 1
razem
inne
pt / pt
pt / wlkp
21
3,85
0,55
m / wlkp
hol / wlkp
3,85
15
1,65
2,75
97
36
17,76
6,59
5
18
17
198,64
♀
358
2,62
0,75
0,56
4,68
13,49
1,12
7,30
0,56
1,88
67,05
167,18
166,86
166,00
169,00
166,48
166,81
169,00
167,85
168,33
165,20
166,17
22,50
22,29B
22,00
21,77A
22,40
195,10
194,71
196,75
194,64
191,67
22,06
21,94
21,88
21,67
22,12
193,63 21,63AB
197,50
196,13
191,00
193,40
194,00
79,26
78,86
79,00
79,33
79,52
79,35
80,00
79,38
78,67
78,60
79,07
116,72
116,72
118,55
113,43
116,96
116,08
116,91
116,88
113,47
117,08
116,61
13,19
13,15
13,18
12,82
13,29
12,97AB
13,28a
13,31
13,07
13,56B
13,05A
♂
Udział
wys. obw. kl.
bonitacja indeks
obw.
indeks
w % w kłębie piers.
exterior kl piers.
nadp.
kośc.
Share height at
evalu- index of
foreshank
index of
(%)
withers
ation
chest
chest
girth
bonniness
(cm)
(scores)
girth
girth
534 100,00
14
4
3
25
72
6
39
3
10
wys.
obw. bonitacja ind. kl
obw. kl.
indeks
w kłębie
nadp. exterior piers.
n
kośc.
piers.
height at
fore- evalu- index of
index of
chest
chest
withers
shank ation n
bonniness
girth
girth
(cm)
girth (scores)
286 166,65
n
0,92
3,29
3,11
52,38
han / wlkp
xx / sp
xx / pt
xx / wlkp
sp / sp
sp / wlkp
wlkp / xx
wlkp / pt
wlkp / sp
wlkp / wlkp
Pochodzenie ze
Udział
strony
w%
ojca/matki1)
The origin from Share
father’s and
(%)
mother’s side
Tabela 3. Istotność różnic otrzymanych średnich wymiarów biometrycznych, oceny bonitacyjnej oraz indeksów obwodu klatki piersiowej
i kościstości dla klaczy i ogierów rasy wielkopolskiej wpisanych do Księgi Stadnej, w zależności od pochodzenia ze strony ojca
i matki
Table 3. The difference significance of mean biometrical dimensions, exterior evaluation and chest girth and bonniness indexes of mares
and stallions of Wielkopolska breed registered in the stud book in relation to the origin from father’s and mother’s side.
51
52
oraz dla ogierów koni szlachetnych półkrwi wpisanych do Księgi Stadnej (Kubacki
i wsp. 2006).
Wykazany pomiar obwodu nadpęcia dla ogierów (22,06 cm) i klaczy (21,09 cm)
— różnica istotna statystycznie był porównywalny i na zbliżonym poziomie z wartościami podanymi przez innych autorów (Pikuła i Kęszka 2003, Lewczuk 2004,
Wejer 2005, Kubacki i wsp. 2006) dla koni rasy wielkopolskiej i szlachetnych
półkrwi.
Indeks kościstości był statystycznie wyższy u ogierów (13,19%) niż u klaczy
(12,67%). Zwoliński (1971) podaje, że dla koni w typie wierzchowym indeks
kościstości wynosi około 12,5%, natomiast dla ogierów należących do typu kombinowanego indeks ten wynosi około 13,5%.
W tabeli 3 przedstawiono istotność różnic badanych cech w zależności od
pochodzenia ze strony ojca i matki.
Analizując poszczególne otrzymane średnie wymiary zarówno klaczy, jak i ogierów wpisanych do Księgi Stadnej Koni Rasy Wielkopolskiej, można uznać, iż pogłowie koni na ogół jest populacją wyrównaną pod względem wysokości w kłębie
(różnica między najwyższym i najniższym wyniosła 3,41 cm dla klaczy i 3,80 cm
dla ogierów), a analiza wariancji nie ujawniła istotnych różnic. Załuska i Jaworski
(1984) wykazali istotny wpływ ogierów xx na wzrost wysokości w kłębie u badanej populacji ogierów, natomiast w badaniach własnych nie stwierdzono takiej
zależności. Również dla pozostałych cech nie stwierdzono znaczących różnic, poza
nielicznymi przypadkami, co uwidoczniono w tabeli 3.
Wnioski
1. Klacze i ogiery wpisane do Tomu VI Księgi Stadnej Koni Rasy Wielkopolskiej
najliczniej reprezentowane są w przypadku, gdzie ich bezpośrednimi przodkami
były konie rasy wielkopolskiej (od 59,71% do 93,82%). W uszlachetnianiu klaczy rasy wielkopolskiej znaczącą pozycję stanowią konie pełnej krwi angielskiej
(22,16%) i konie pochodzenia trakeńskiego i wschodniopruskiego.
2. Wykazano, że pomiar obwodu klatki piersiowej w stosunku do wysokości w kłębie był niższy u ogierów (116,7%) niż u klaczy (118,5%) i był zbliżony do wskaźnika występującego u koni szlachetnych półkrwi.
3. Przedstawione parametry biometryczne wskazują, że prowadzona hodowla koni
rasy wielkopolskiej, pomimo zróżnicowanego ich pochodzenia, wykazuje
wyrównany typ pod względem fenotypu i zmierza do wyhodowania konia
półkrwi w typie wierzchowym.
Piœmiennictwo
1. Biuletyn Polskiego Związku Hodowców Koni. 2002. Koń Pol. 1, 34-37.
2. Biuletyn Polskiego Związku Hodowców Koni. 2003. Koń Pol. 1, 58-65.
3. Blicharski T., Chachuła J., Dymnicki E., Klewiec J., Reklewski Z. 1994.
Sytuacja w hodowli, kierunki doskonalenia zwierząt i rola sektora publicznego.
Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 16, 78-104.
53
4. Chrzanowski Sz., Łojek J. 1998. Projekt programu hodowlanego dla koni szlachetnych półkrwi i wielkopolskich. Przegl. Hod. 9, 15-18.
5. Cześnik B. 2001. Przekształcić czy zachować? Koń Pol. 4, 36-38.
6. Grajewska-Houszka H., Sobczak Z. 1975. Konie w stadninach mazurskich
wczoraj i dziś. Koń Pol. 3, 14-15.
7. Janiszewska J., Cieśla A., Rafowicz E., Tobiszewska J. 2003. Działalność agroturystyczna jako dodatkowe źródło dochodu rolników. Zesz. Nauk. Przegl.
Hod. 68 (5), 369-374.
8. Janiszewska J., Radowicz E. 2004. Analiza opłacalności prowadzenia ośrodków jeździecko-hodowlanych w północno-zachodniej Polsce. Acta Scient. Pol.
Zoot. 3 (1), 15-24.
9. Kaproń M., Janczarek J., Suska A., Marchel 2005. Próba oceny współzależności
między dwoma systemami bonitacji pokroju ogierów półkrwi a wskaźnikami
ich wydolności ruchowej. Rocz. Nauk. Polsk. Tow. Zoot. 1, 1, 27-43.
10. Kaproń M., Janczarek J., Suska A. 2005a. Próba oceny współzależności między
dwoma systemami bonitacji pokroju ogierów półkrwi a ilościowymi parametrami ich skoków pod jeźdźcem. Rocz. Nauk. Przegl. Hod. 1, 1, 45-46.
11. Kotkowska B., Kujawska G., Wirth E. 1998. Księga Stadna Koni Wielkopolskich VI cz. I, Red. Ksiąg Stad. Warszawa.
12. Kotkowska B., Kujawska G., Szadyn E. 2000. Księga Stadna Koni Wielkopolskich VI cz. II, Red. Ksiąg Stad. Warszawa.
13. Kubacki S., Zacharjasz J., Kubacki P. Ciesielska 2003. The framework of herd and
existing tendencies in horse breeding in Poland. PTPN, Wydz. Nauk Rol. i Leś.,
Prac. Kom. Nauk Rol. i Kom. Nauk Leś. Tom 95 (Suplement), Poznań 2003.
14. Kubacki S., Elwart A., Kubacki P. 2004. Charakterystyka wybranych ośrodków
hodowli koni zimnokrwistych, klubów jeździeckich oraz gospodarstw agroturystycznych w województwie pomorskim. Zesz. Nauk. ATR w Bydgoszczy,
Zoot. 244, 34, 21-28.
15. Kubacki S., Ciaciuch A., Kubacki P. 2004a. Analiza 100-dniowego testu wierzchowego ogierów przeprowadzonego w Zakładach Treningowych 2001 i 2002
roku. Acta Scien. Pol. Zoot. 3 (2), 91-104.
16. Kubacki S., Bagińska K., Kubacki P. 2006. Charakterystyka biometryczna i bonitacyjna koni szlachetnych półkrwi w zależności od pochodzenia ze strony
ojca. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Zoot. 2, 2, 15-25.
17. Lewczuk D. 1993. Zmiany pokroju koni wielkopolskich dawnego typu mazurskiego na przykładzie SK Plekity. Przegl. Hod. 4, 4-7.
18. Lewczuk D. 2004. Analiza różnic między rasami koń polski szlachetny półkrwi
i wielkopolska na podstawie wyników prób dzielności ogierów. Zesz. Nauk.
Przegl. Hod. 72 (5), 71-74.
19. Łojek J. 2000. Zmiany w pogłowiu i hodowli koni w latach 1989-1999. Przegl.
Hod. 5, 14-19.
20. Łojek J. 2001. Zmiany w kierunku użytkowania koni w latach 1989-1999.
Przegl. Hod. 4, 18-22.
54
21. Maciejowski J., Zięba J. 1982. Genetyka zwierząt i metody hodowlane. PWN,
Warszawa.
22. Nowicka-Posłuszna A. 2001. Ocena wartości użytkowej klaczy półkrwi —
ważne kryterium selekcji hodowlanej. Przegl. Hod. 1, 19-21.
23. Pikuła R., Kęszka A. 2003. Charakterystyka ogierów oraz ich wykorzystanie
rozpłodowe w Stadzie Ogierów Bogusławice w latach 1975-1999. Acta Scien.
Pol. Zoot. 2 (1), 71-76.
24. Radomska M.J. 1982. Metody i kierunki doskonalenia zwierząt. PWN,
Warszawa.
25. Rzeczycki A. 2000. Przyszłość hodowli koni w Polsce. Przegl. Hod. 3, 18-20.
26. Stanisz A. 1998. Przystępny kurs statystyki w oparciu o program Statistica PL.
Statsoft. Polska, Kraków.
27. Szaszkiewicz H. 1993. Hodowla koni sportowych. Koń Pol. 4, 16-17.
28. Walkowicz E., Bandosz T. 2004. Rekreacja konna w gospodarstwach agroturystycznych Kotliny Kłodzkiej. Zeszyty Naukowe Przeglądu Hodowlanego 72 (5),
169-174.
29. Wejer J. 2005. Zmiany w strukturze rodowodowej i parametrów biometrycznych pogłowia klaczy hodowlanych w stadninach koni północno-wschodniej
Polski. Acta Scien. Pol. Zoot. 4 (2), 123-133.
30. Załuska J., Ciesielski W. 1981. Aktualny udział pełnej krwi angielskiej w rodowodach klaczy i ogierów ze stadnin konia wielkopolskiego położonych na
wschód od dolnej Wisły. Mat. na XLVI Zjazd Nauk. PTZ. Olsztyn.
31. Załuska J., Jaworski Z. 1984. Wpływ uszlachetniania pełną krwią angielską na
kształtowanie się niektórych wymiarów indeksów biometrycznych u koni wielkopolskich na przykładzie pogłowia z Państwowego stada Ogierów — Starogard
Gdański. Zesz. Nauk. 111, Zoot. 9, 59-65.
32. Załuska J., Ciesielski W., Jaworski Z., Przegalińska M. 1986. Charakterystyka
niektórych cech hodowlanych i użytkowych koni w SK Nowa Wioska. Zesz.
Nauk. 133, Zoot. 12, 63-69.
33. Zwoliński J. 1971. Hodowla koni. PWRiL, Warszawa.
THE CHARAKTERIZATION OF BREEDING, BIOMETRY AND EXTERIOR
OF MARES AND STALLIONS REGISTERED IN THE VI VOLUME
OF THE WIELKOPOLSKA BREED STUD BOOK
Summary
The aim of work was the estimation of percentage share of particular horse
breeds in relation to the origin from father’s and mother’s side and their influence
on the formation of basic biometrical dimensions and exterior evaluation, as well as
other indexes of exterior of Wielkopolska horse breed. The research comprised
1080 horses (534 stallions and 546 mares) registered in the VI volume of Wielkopolska Breed Stud Book. The mean height at wit was statistically higher than mares
55
(166,45 cm), however in the chest girth between mares (197,16 cm) and stallions
(195,10 cm) occurred difference for the benefit of mares 2,06 cm. Also the calculated coefficient of chest girth of mares (118,46%) was higher than the coefficient
of stallions (116,72%) and was close to the coefficient of the noble crossbred horses. The presented dimension of the fore shank girth for stallions and mares was
respectively: 22,06 cm, 21,09 cm and the index of boniness was 13,19% and
12,67% respectively.
Keywords: horses, wielkopolska breed, dimension biometrical, exterior evaluation
1Katedra
Seria B, Nr 62
Dariusz Piwczyński1, Špela Malovrh2
Genetyki i Podstaw Hodowli Zwierząt, UTP Bydgoszcz
Science Department, Biotechnical Faculty,
University of Ljubljana, Slovenia
2Animal
OSZACOWANIE KOMPONENTÓW (KO)WARIANCJI
GENETYCZNEJ BEZPOŚREDNIEJ I MATCZYNEJ
MASY CIAŁA JAGNIĄT MERYNOSA POLSKIEGO
Wstêp
Wzrost jagniąt jest efektem ich addytywnych, genetycznych założeń, środowiska, jakie tworzy obecność matki oraz warunków utrzymania, jakie zapewnia
hodowca. Wpływy matczyne ulegają zmianie w trakcie wzrostu i rozwoju potomstwa
samic (Boujenane i Kansari 2002, Clément i wsp. 2001, Duguma i wsp. 2002, María
i wsp. 1993, Matika i wsp. 2003, Näsholm i Dannell 1996, Szwaczkowski i wsp.
2006, Torzyński i wsp. 1998, Tosh i Kemp 1994). Najbardziej wyraźne są w trakcie
ciąży i laktacji, jednak wraz z wiekiem jagniąt ulegają ograniczeniu. W strukturze
wpływów matczynych wyróżnić można wpływy addytywne oraz pośrednie, tj.
dominacyjne i epistatyczne, jak również bezpośrednie mitochonrdrialne i matczyne
środowiskowe (Torzyński i wsp. 1998). W literaturze naukowej przedmiotu dostępne są oszacowania wskaźników odziedziczalności masy ciała jagniąt, jednak ze
względu na ulegającą zmianie zmienność genetyczną wymagają okresowej weryfikacji. Z tego też względu za cel niniejszej pracy postawiono oszacowanie wskaźników odziedziczalności bezpośredniej, matczynej oraz całkowitej w odniesieniu do
masy ciała jagniąt rasy merynos polski w wieku 56 dni.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na podstawie dokumentacji hodowlanej z lat 1991-2004,
udostępnionej przez RZHOiK w Bydgoszczy. Łącznie badaniami objęto 7153 zwierzęta rasy merynos polski urodzone w latach 1991-2004, w tym 6053 jagnięta z zarejestrowaną masą ciała w wieku 56 dni. Owce były utrzymywane w trzech stadach
matecznych produkujących tryki hodowlane i zlokalizowanych na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Wykorzystywane do krycia matki były w wieku od 2 do
8 lat. Ze zbioru danych przy opracowaniu statystycznym, z powodu niskiej liczebności, wyłączono trojaczki. Ocenie poddano jedyną, kontrolowaną w stadach matecznych cechę, związaną ze wzrostem jagniąt, tj. masę ciała w wieku 56 dni. Krótką charakterystykę cechy wraz ze strukturą badanej populacji podano w tabeli 1.
58
Tabela 1. Charakterystyka statystyczna masy ciała jagniąt w wieku 56 dni (kg)
Table 1. Statistic characteristics of body weight of lambs at the age of 56 days (kg)
Czynniki
Factors
Stado
Flock
Typ urodzenia
Type of birth
Płeć
Sex
Rok
Year
Wykot
Lambing
Poziomy
Levels
1
2
3
1
2
♂
♀
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
1
2-3
4-7
Liczba obserwowanych zwierząt
Number of
recorded animals
824
2750
2479
2766
3287
2882
3171
630
685
588
624
638
645
639
579
592
433
810
2107
3136
Średnia
Average
16,76
17,13
15,50
17,77
15,27
16,82
16,04
15,71
15,51
16,38
16,80
16,80
16,65
17,02
16,02
16,49
16,95
15,46
16,64
16,51
Odchylenie
standardowe
Standard
deviation
4,10
3,45
3,58
3,73
3,22
3,78
3,54
3,07
3,23
3,60
3,59
3,49
3,93
3,86
3,88
3,91
3,97
3,51
3,77
3,62
Analizę eksploratywną zabranego materiału liczbowego przeprowadzono za
pomocą analizy wariancji metodą najmniejszych kwadratów (SAS 2004), która
posłużyła do wskazania czynników istotnie wpływających na masę ciała w wieku
56 dni. W dalszym toku postępowaniu statystycznego uwzględniono wyłącznie
czynniki istotne. Za pomocą metody największej wiarygodności z ograniczeniami
(REML) oszacowano komponenty wariancji i kowariancji, a na ich podstawie
oszacowano wskaźniki odziedziczalności. Oszacowania zostały wykonane za
pomocą programu komputerowego VCE 5 (Kovač i Groeneveld 2003) wg poniższych modeli liniowych:
y = Xhyβhy + Xtβt + Xsβs + Xlβl + Zaa + e
(Model 1)
y = Xhyβhy + Xtβt + Xsβs + Xlβl + Zaa + Zmm + e
(Model 2)
y — 6053 x 1 wektor obserwacji (6053 x 1 vector of records);
βhy, βt, βs, βl, — wektory efektów stałych: stado-rok wykotu (30 x 1), typ urodzenia
(2 x 1), płeć (2 x 1), kolejny wykot (3 x 1) (vectors of fixed effects: flock-year of
59
lambing (30 x 1), type of birth (2 x 1), sex (2 x 1), successive lambing (3 x 1));
a — 7153 x 1 wektor losowych genetycznych addytywnych efektów bezpośrednich
(vector of random additive direct genetic effects); m — 7153 x 1 wektor losowych
genetycznych addytywnych efektów matczynych (7153 x 1 vector of random additive genetic maternal effects); Xhy, Xt, Xs, Xl — macierze incydencji dla efektów
stałych: stado-rok wykotu (6053 x 30), typ urodzenia (6053 x 2), płeć (6053 x 2),
kolejny wykot (6053 x 3) (incidence matrices relating to fixed effects: flock-year of
lambing (6053 x 30), type of birth (6053 x 2), sex (6053 x 2), successive lambing
(6053 x 3)); Za — 6053 x 7153 macierz incydencji dla losowych genetycznych
addytywnych efektów bezpośrednich (6053 x 7153 incidence matrix relating to
random additive genetic direct effects); Zm — 6053 x 7153 macierz incydencji dla
efektów losowych genetycznych addytywnych matczynych (6053 x 7153 incidence
matrix relating to random additive genetic maternal effects); e — 6053 x 1 wektor
błędów losowych (6053 x 1 vector of random errors);
Przyjęto poniższe założenia dotyczące wariancji efektów losowych modelu:
var(a) = As2a, var(m) = As2m, var(e) = Ins2e, cov(a,m) = Asam.
A — 7153 x 7153 wymiarowa macierz spokrewnień addytywnych (7153 x 7153
numerator relationship matrix); In — 6053 x 1 macierz jednostkowa (6053 x 1 an
identity matrix); s2a — wariancja genetyczna addytywna bezpośrednia (direct additive
genetic variance); sm2 — wariancja genetyczna addytywna matczyna (maternal additive genetic variance); sam — kowariancja między efektami genetycznym addytywnym
bezpośrednim i matczynym (direct-maternal additive genetic covariance); s2e —
wariancja błędu (error variance); s2p — wariancja fenotypowa (phenotypic variance).
Wskaźniki odziedziczalności bezpośredniej i matczynej zostały obliczone za
pomocą następujących wzorów:
odziedziczalność bezpośrednia (direct heritability): h2a =s2a/s2p,
odziedziczalność matczyna (maternal heritability): m2 = s2m/s2p.
Odziedziczalność całkowitą (total heritability) obliczono zgodnie ze wzorem
zaproponowanym przez Willhama (1972): h2t = (s2a+ 0,5 s2m + 1,5 sam)/s2p.
Ponadto oszacowano błędy standardowe wyżej wymienionych komponentów
(co)wariancji i wskaźników odziedziczalności (Kovač i Groeneveld 2003). W celu
porównania obydwu modeli wykorzystano test ilorazu wiarygodności (SAS 2004).
Wyniki i dyskusja
Średnia masa ciała badanych jagniąt w wieku 56 dni wyniosła 16,41 kg i była
niższa w porównaniu z wynikami oceny wartości użytkowej owiec merynosowych
za rok 2003 prezentowanymi przez PZO (18,2 — tryczki) i (17,5 maciorki) (PZO
2004). Podobną masą ciała charakteryzowały się jagnięta objęte wcześniejszymi
badaniami Piwczyńskiego i Mroczkowskiego (2005) — 16,55 kg. Uzyskane odchylenie standardowe (3,67 kg) dowodzi znacznego zróżnicowania masy ciała jagniąt,
co w zasadzie stwarza dogodne warunki do prowadzenia selekcji.
60
Badania przeprowadzone przez wielu naukowców dowodzą, że efekty matczyne mają znaczny wpływ na wartości szacowanych wskaźników odziedziczalności
(María i wsp. 1993, Matika i wsp. 2003, Szwaczkowski i wsp. 2006). W odniesieniu do genetycznego uwarunkowania masy ciała po urodzeniu stwierdzano, iż odziedziczalność matczyna może być równa (Boujenane i Kansari 2002, Cloete i wsp.
2001), dwukrotnie (Cloete i wsp. 2001, Szwaczkowski i wsp. 2006), a nawet pięciokrotnie wyższa niż odziedziczalność addytywna genetyczna bezpośrednia (María i wsp.
1993). Z tego też względu modele służące do szacowania odziedziczalności masy
ciała po urodzeniu powinny uwzględniać zarówno efekt addytywny bezpośredni,
jak również addytywny matczyny i losowy wpływ stałych efektów środowiska.
W przeprowadzonych badaniach szacowano odziedziczalność masy ciała
jagniąt rasy merynos polski w wieku 56 dni za pomocą dwóch modeli liniowych
(tab. 2). W jednym z nich uwzględniono wpływ addytywnych efektów bezpośrednich oraz matczynych. Stwierdzono, że odziedziczalność genetyczna, addytywna
bezpośrednia była o 50% wyższa niż odziedziczalność addytywna matczyna.
Oznacza to zatem, że wpływy matczyne ustępują bezpośrednim wpływom osobnika, jednakże udział zmienności matczynej w zmienności całkowitej jest wyraźny.
W szacunkach uzyskanych przez Matikę i wsp. (2003), a także Tosh i Kemp (1994)
w odniesieniu do jagniąt o podobnej masie ciała odziedziczalność bezpośrednia
była zbliżona lub wyższa niż matczyna. Stąd też nasuwa się wniosek, że uwzględnienie wpływów addytywnych matecznych w szacowaniu odziedziczalności masy
ciała w wieku 56 dni jest konieczne. Konsekwencją nieuwzględnienia wpływów
matczynych w modelu, w sytuacji gdy wpływy te w rzeczywistości istnieją, jest
zawyżenie bądź też zaniżenie odziedziczalności bezpośredniej, gdyż ta zawiera
wtedy wpływy matczyne. Badania symulacyjne przeprowadzone przez Clément i wsp.
(2001) dowodzą, że w wyniku pominięcia efektu matecznego istnieje możliwość
nawet dwukrotnego przeszacowania odziedziczalności bezpośredniej.
Porównując szacunki uzyskane za pomocą dwóch modeli, można wnioskować,
że nieuwzględnienie w modelu liniowym efektu matczynego spowodowało przeszacoTabela 2. Estymatory komponentów (co)wariancji oraz odziedziczalności
Table 2. Estimates of (co)variances and heritabilities
Model
s2a
M1
1,617
(0,047)
M2
2
sm
sam
s2e
s2p
h2
8,221
0,164
9,838
(0,048)
(0,017)
m2
ram
h2t
-2 Log
Likelihood
7749,2
1,123 0,777 0,001 7,982
0,114 0,076 0,001
9,883
0,152 11056,5
(0,042) (0,029) (0,027) (0,045)
(0,015) (0,010) (0,108)
ram – korelacja między efektem addytywnym bezpośrednim i matecznym (direct-maternal genetic
correlation); () Błędy standardowe [() Standard errors]; -2 Log Likelihood – logarytm funkcji wiarygodności
61
wanie odziedziczalności addytywnej bezpośredniej o około 44%. Uzyskane wyniki
znajdują również potwierdzenie w badaniach Duguma i wsp. (2002) oraz Szwaczkowskiego i wsp. (2006). Na potrzebę włączenia do modelu efekty addytywnego matczynego wskazuje wykonany test ilorazu wiarygodności (LR). Uzyskany wynik testu,
tj. 13229,2 znacząco przewyższa wartość krytyczną statystyki chi kwadrat (3,8415).
Jak wskazują wyniki prac wielu autorów, którzy badali wpływy matczyne na
masę ciała starszych jagniąt, tj. 100-150 dni, ulegają one ograniczeniu (Cloete i wsp.
2001, Duguma i wsp. 2001, Näsholm i Dannell 1996, Szwaczkowski i wsp. 2006).
Tosh i Kemp (1994) sugerują jednak, aby powyższe wpływy uwzględniać w modelach liniowych do wieku 100 dni.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że oszacowane wskaźniki odziedziczalności wskazują na niski wpływ założeń genetycznych bezpośrednich i jednocześnie
na relatywnie wysoki wpływ zmienności matczynej addytywnej na masę ciała
jagniąt w wieku 56 dni. Wobec powyższych, nasuwa się wniosek, iż szacując odziedziczalność masy ciała jagniąt rasy merynos polski w wieku 56 dni, należy w modelu liniowym uwzględnić wpływ matczyny addytywny, gdyż jego pominięcie powoduje przeszacowanie odziedziczalności bezpośredniej.
Piœmiennictwo
1. Boujenane I., Kansari J. 2002. Estimates of (co)variances due to direct and
maternal effects for body weights in Timahdite sheep. Anim. Sci. 74, 409-414.
2. Clément V., Bibé B., Verrier E., Elsen J.M., Manfredi E., Bouix J., Hanocq E.
2001. Simulation analysis to test the influence of model adequacy and data structure on the estimation of genetic parameters for traits with direct and maternal
effects. Genet. Sel. Evol. 33 (4), 369-395.
3. Cloete S.W.P., Greeff J.C., Lewer R.P. 2001. Environmental and genetic aspects
of survival and early liveweight in Western Australian Merino sheep. South
African J. Anim. Sci. 31 (2), 123-130.
4. Duguma G., Schoeman S.J., Cloete S.W.P., Jordaan G.F. 2002. Genetic parameter estimates of early growth traits in the Tygerhoek Merino flock. South African
J. Anim. Sci. 32 (2), 66-75.
5. Kovač M., Groeneveld E. 2003. VCE-5. User’s Guide and Reference Manual
Version 5.1.
6. María G.A., Boldman K.G., Van Vleck L.D. 1993. Estimates of variances due to direct and maternal effects for growth traits of Romanov sheep. J. Anim. Sci. 71, 845-849.
7. Matika O., van Wyk J.B., Erasmus G.J., Baker R.L. 2003. Genetic parameter
estimates in Sabi sheep. Livest. Prod. Sci. 79 (1), 17-28.
8. Näsholm A., Dannell Ö. 1996. Genetic relationships of lamb weight, maternal ability and mature ewe weight in Swedish Finewool Sheep. J. Anim. Sci. 74, 329-339.
9. Piwczyński D., Mroczkowski S. 2005. Wpływ płci i typu urodzenia na masę
ciała jagniąt rasy merynos polski. Pr. Komis. Nauk Rol. i Biol. BTN, Seria B, 55,
137-141.
62
10. Polski Związek Owczarski. 2004. Hodowla Owiec i Kóz w Polsce w roku
2003.
11. SAS Institute Inc. 2004. SAS/STAT(r) 9.1 User’s Guide. Cary, NC: SAS
Institute Inc.
12. Szwaczkowski T., Wójtowski J., Stanisławska E., Gut A. 2006. Estimates of
maternal and permanent environmental effects in sheep. Arch. Tierz., Dummerstorf 49 Special Issue, 186-192.
13. Torzyński G., Sosnowski J., Szwaczkowski T. 1998. Wpływy mateczne u zwierząt gospodarskich. Przeg. Hod. 4, 1-3.
14. Tosh J.J., Kemp R.A. 1994. Estimation of variance components for lamb
weights in three sheep populations. J. Anim. Sci. 72(5), 1184-1190.
15. Willham R.L. 1972. The role of maternal effects in animal breeding: III —
Biometrical aspects of maternal effects in animals. J. Anim. Sci. 35, 1288-1293.
Autorzy pragną podziękować twórcom programu VCE za możliwość wykonania obliczeń za jego pomocą.
ESTIMATION OF DIRECT AND MATERNAL (CO)VARIANCE
COMPONENTS FOR BODY WEIGHT IN POLISH MERINO LAMBS
Summary
In the study, a population of 7153 animals of Polish Merino race from three
flocks of breeding rams, located in the Kujawy-Pomorze province, was investigated. Variance and covariance components and heritability were estimated for body
weight at the age of 56 days. Two different models were used: direct genetic animal model and direct-maternal genetic animal model, including covariance
between direct and maternal effects. Estimates of direct heritability obtained from
models 1-2 were respectively: 0.164 and 0.114. Maternal heritability estimates
were: of 0.076. The correlation between direct and maternal additive genetic effects
was 0.001.
Keywords: heritability, direct, maternal, body weight, sheep
Seria B, Nr 62
Beata Sitkowska
Katedra Genetyki i Podstaw Hodowli Zwierząt
KSZTAŁTOWANIE SIĘ ZAWARTOŚCI TŁUSZCZU I BIAŁKA
W MLEKU W ZALEŻNOŚCI OD SYSTEMU UTRZYMANIA KRÓW
Wstêp
W ostatnich latach produkcja mleka w Polsce rozwija się głównie w dużych
gospodarstwach w oborach stanowiskowych. W roku 2005 w mleku krów rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej odmiany czarno-białej objętych oceną użytkowości
mlecznej zawartość tłuszczu wynosiła 4,21%, a białka 3,32% (Wrzała i wsp. 2006).
Wartość odżywcza i przetwórcza mleka zależy w znacznym stopniu od zawartości białka i tłuszczu w mleku. Ze względów dietetycznych oraz ekonomicznych należy starać się uzyskać idealną proporcję między tymi dwoma składnikami w mleku
(1:1). W zależności od uzyskanych wyników produkcyjności mlecznej należy
dążyć do obniżenia zawartości tłuszczu w mleku bądź podwyższenia zawartości
białka. W praktyce jest to bardzo trudne do uzyskania, bowiem ogromny wpływ wywierają zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe (Dorynek i wsp. 2002, Górska
i wsp. 2006, 2007, Pogorzelska i wsp. 2004, Winnicki i wsp. 2007).
Przedmiotem badań własnych była analiza wpływu systemu chowu alkierzowego i wolnostanowiskowego na kształtowanie się zawartości tłuszczu i białka
w mleku w wybranych oborach województwa kujawsko-pomorskiego.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono w 6 oborach w województwie kujawsko-pomorskim.
Podstawą doboru gospodarstw do badań był sposób utrzymania krów. W dwóch
dużych oborach krowy utrzymywane były systemem alkierzowym (stado 1 i 2), w pozostałych systemem wolnostanowiskowym. Zaznaczyć należy, że stada 4 i 5 były
bardzo nowoczesne, znajdowały się tam zwierzęta o bardzo wysokiej produkcyjności. Dane dotyczące użytkowości mlecznej zbierano podczas próbnych dojów, raz
w miesiącu, podczas oceny użytkowości mlecznej. Łącznie w badaniach uwzględniono 6091 próbnych udojów. Zwierzęta użytkowano mlecznie w latach 2001-2006.
Wszystkie krowy cieliły się po raz pierwszy w 2001 roku. Najniższą wydajnością
mleczną podczas udoju próbnego charakteryzowały się krowy utrzymywane systemem alkierzowym (odpowiednio 10,0 kg i 19,0 kg), w pozostałych gospodarstwach wynosiła ona od 20,5 kg do 34,2 kg mleka.
64
Wykorzystując zebrany materiał, określono wpływ systemu utrzymania krów,
a także wpływ sezonu wycielenia krowy, sezonu pobrania próby, laktacji oraz roku
wycielenia krowy. Analizę wariancji wykonano według modelu:
Yijklm = µ + a i + bj + ck+ dl + fm + eijklm
Gdzie: µ
— śre dnia ogólna ,
ai
— wpływ i-tego stada (1-6),
bj
— wpływ j-tego sezonu wycielenia (1...4),
ck
— wpływ k-tego sezonu pobrania próby (1...4),
dl
— wpływ l-tej laktacji (1...6),
fm
— wpływ m-tego roku wycielenia (1...6),
eijklm
— błąd losowy.
Istotność różnic w obrębie poziomów badanych czynników określono za pomocą testu Scheffe (SAS 2004).
Wyniki i dyskusja
Zawarte w tabeli 1 wyniki wskazują, że większość badanych czynników wpłynęła w sposób bardzo wysoko istotny statystycznie na badane cechy. Jedynie
wpływ sezonu wycielenia krowy na zawartość tłuszczu oraz stosunek białka do
tłuszczu w mleku okazał się wysoko istotny statystycznie. Uzyskane wyniki korespondują z rezultatami innych autorów (Górska i wsp. 2006, 2007, Pogorzelska i wsp.
2004, Winnicki i wsp. 2007).
Tabela 1. Wartość Femp oraz istotność wpływu badanych czynników na wydajność mleka
i jego skład
Table 1. Value of Femp and the level of the effect of the factors studied on dairy milk yield
and its composition
Czynniki
Factors
Stado
Herd
Sezon wycielenia
Calving season
Sezon wykonania próby
Month of test
Laktacja
Lactation
Rok wycielenia
Calving year
*** — p≤0,001
** — p≤0,01
Wydajność mleka (kg) Tłuszcz (%) Białko (%) Stosunek białka
do tłuszczu
Milk yield
Fat
Protein Protein/fat ratio
1928,76***
20,87***
150,21***
71,59***
49,96***
4,53**
11,32***
5,77**
13,95***
55,78***
111,78***
8,89***
9,43***
6,96***
9,42***
8,56***
8,16***
6,99***
3,99***
7,80***
65
W tabeli 2 przedstawiono dzienną wydajność mleka i jego skład w zależności
od systemu utrzymania krów. Największą wydajnością mleka charakteryzowały się
krowy utrzymywane w systemie wolnostanowiskowym — produkcyjność wahała
się od 20,5 kg do 34,2 kg. Najwyższe wydajności wystąpiły w dwu wysokoprodukcyjnych oborach, różnice w wydajności mlecznej między tymi oborami a pozostałymi okazały się bardzo wysoko istotne statystycznie (tab. 2). Odmienne wyniki
uzyskał Winnicki i wsp. (2007), gdzie średnie dobowe wydajności mleka krów utrzymywanych uwięziowym systemem chowu były nieco wyższe niż u krów utrzymywanych systemem wolnostanowiskowym. Dorynek i wsp. (2002) nie wykazali
istotnych różnic dla wydajności mleka, chociaż nieco wyższą średnią dobową
wydajnością (o 0,4 kg) charakteryzowały się krowy z systemu alkierzowego.
Górska i wsp. (2007) podała natomiast, że najwyższą dzienną wydajnością charakteryzowały się krowy utrzymywane systemem alkierzowym TMR (28,2 kg), również sbt w ich mleku był najwyższy i wynosił 0,95. Przytoczone wyniki innych
autorów oraz własne pozwalają stwierdzić, że nie można bezpośrednio na podstawie systemu utrzymania krów wnioskować co do poziomu ich wydajności.
Dodatkowym ważnym czynnikiem, który wpływa w sposób wysoko istotny, jest
żywienie krów.
Tabela 2. Dzienna wydajność mleka oraz jego skład w zależności od systemu utrzymania
krów
Table 2. Dairy milk yield and its composition in relation to the management system
System utrzymania
Management system
Stado Herd
Alkierzowy
Indoor
system
Wolnostano
wiskowy
Free stall
system
Cechy; Traits
n
Wydajność
Stosunek białka
Tłuszcz (%) Białko (%)
mleka (kg)
do tłuszczu
Fat
Protein
Milk yield
Protein/fat ratio
1
726
19,04DEF
4,45BH
3,27ADG
0,77CDE
2
1446
10,02ADG
4,67ABCD
3,21BFH
0,72ACFG
3
1076
20,58ABC
4,42AE
3,50ABCE
0,80AB
4
1816
34,26BEGH
4,39CI
3,43DEF
0,81DF
5
1028
31,89CFH
4,17DEHI
3,42CGH
0,84BEG
AA — wartości oznaczone tymi samymi literami różnią się od siebie istotnie przy p≤0,01
AA — values marked with the same capital are significantly different at p≤0.01
W badaniach własnych stwierdzono najwyższy udział tłuszczu (4,67%) w mleku krów utrzymywanych systemem alkierzowym (stado 2). Również w drugim
gospodarstwie z tym samym systemem chowu (stado 1) zawartość tego składnika
była na stosunkowo wysokim poziomie (tab. 2).
66
Odwrotną tendencję niż w przypadku zawartości tłuszczu w mleku stwierdzono w przypadku procentowej zawartości białka w mleku. Mleko pochodzące od
krów utrzymywanych w systemie wolnostanowiskowym zawierało statystycznie
wysoko istotnie więcej białka niż mleko krów utrzymywanych w systemie alkierzowym (tab. 2). Natomiast w badaniach Dorynka i wsp. (2002) stwierdzono większą zawartość tłuszczu i białka w mleku krów z systemu wolnostanowiskowego.
Różnice między średnimi były istotne przy p≤0,01.
Stosunek białka do tłuszczu był wyższy w mleku krów utrzymywanych w systemie wolnostanowiskowym (0,80-0,84) niż w systemie alkierzowym (0,72-0,77).
Różnice między grupami okazały się wysoko istotne statystycznie. Również w badaniach Górskiej i wsp. (2007) stwierdzono, że najniższy sbt (0,79) uzyskały
krowy utrzymywane alkierzowo. W badaniach własnych zaobserwowano więc
wzrost stosunku białka do tłuszczu w mleku wraz ze wzrostem dziennej wydajności stada, taką samą zależność wykazali także Pogorzelska i wsp. (2004).
Wnioski
1. Mimo różnic w wydajności mlecznej stad, zauważono ogólną tendencję: wyższą
wydajnością mleka oraz zawartością białka w mleku charakteryzowały się próby
mleka krów z obór wolnostanowiskowych. Mleko to miało również korzystniejszy stosunek białka do tłuszczu.
2. Zwierzęta przebywające w oborach alkierzowych produkowały mniej mleka, ale
o wysokiej zawartości tłuszczu i stosunkowo niższym poziomie białka w mleku.
Piœmiennictwo
1. Dorynek Z., Rytlewski J., Antkowiak I., Burkiewicz E. 2002. Liczba komórek
somatycznych w mleku i jej wpływ na użytkowość mleczną krów utrzymywanych systemem alkierzowym i wolnostanowiskowym. Roczniki Akademii
Rolniczej w Poznaniu — CCCL, Zootechnika 54, 19-27.
2. Górska A., Mróz B., Rymuza K., Dębska M. 2006. Zmiany w zawartości białka
i tłuszczu w mleku krów czarno-białych i czerwono-białych w zależności od stadium laktacji i pory roku. Roczniki Naukowe Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego 2, 1, 113-126.
3. Górska A., Osek M., Mróz B., Dębska M. 2007. Kształtowanie się zawartości
tłuszczu i białka w mleku wysoko wydajnych krów w zależności od systemu ich
utrzymania. Roczniki Naukowe Zootechniki, Suplement, z. 23, 49-52.
4. Pogorzelska J., Jastrzębski M., Szarek J. 2004. Wpływ wybranych czynników na
kształtowanie się stosunku białko/tłuszcz w mleku krów pierwiastek o wysokim
udziale genów h.f., Zeszyty Naukowe PTZ Przeglądu Hodowlanego 1, 113-119.
Institute Inc.
6. Winnicki S., Płocha R., Nawrocki L., Głowicka-Wołoszyńska R. 2007. Wpływ
systemu chowu na wydajność mleczną krów. Roczniki Naukowe Zootechniki,
Suplement, z. 23, 53-57.
67
7. Wrzała M., red., 2006. Wyniki pracy hodowlanej uzyskane w 2005 roku w Województwie Kujawsko-Pomorskim, 7.
CHANGES IN FAT AND PROTEIN CONTENT OF MILK
IN RELATION TO MANAGEMENT SYSTEM OF COWS
Summary
Cows were kept in the indoor and free stall system. Two farms were in indoor
system and three were in free stall system. The effects of management system,
calving year and season, month of test, lactation on dairy milking, protein and fat
contents of milk and protein : fat ratio (pfr) were analysed. The analysed factors
had an effect on all of the tested milk production traits. The largest dairy milk yield
(34,2 kg) and the largest protein : fat ratio (0,84) were found in cows kept in the
free stall system. However, the lowest dairy milk yield (10,0 kg) and the lowest
protein : fat ratio (0,72) were found in cows kept in the indoor system.
Keywords: management system, milk, protein, fat, protein : fat ratio
Seria B, Nr 62
Beata Sitkowska, Sławomir Mroczkowski
Katedra Genetyki i Podstaw Hodowli Zwierząt
WYDAJNOŚĆ MLECZNA MATEK BUHAJÓW
NA TLE POZOSTAŁEJ POPULACJI KRÓW
Wstêp
W kraju prowadzony jest siedmiostopniowy nabór buhajów do zakładów unasieniania i punktów kopulacyjnych. Bardzo ważną część programu hodowlanego stanowi jego drugi etap, tj. wybór matek buhajów. Głównym kryterium selekcji jest
wartość hodowlana zwierząt. Jednak w odniesieniu do samic ich produkcyjność jest
jednym ze źródeł informacji o ich wartości hodowlanej. Wyboru krów na matki
buhajów dokonują przedstawiciele regionalnej stacji unasieniania posiadającej
pozytywnie zaopiniowany program oceny i selekcji buhajów oraz zezwolenie na
pozyskiwanie, przechowywanie i dostarczanie nasienia, wspólnie z przedstawicielami podmiotu prowadzącego księgę oraz hodowców (KCHZa). Ważne jest, aby rzeczywiście produkcyjność matek buhajów była wyższa niż pozostałej populacji krów.
Celem pracy było przedstawienie wyników wartości użytkowej i hodowlanej
matek buhajów na tle pozostałej osięcińskiej populacji oraz sprawdzenie hipotezy
o przewagach ocen wartości hodowlanej oraz wydajności mlecznej grupy krów
matek buhajów nad pozostałą badaną populacją.
Materia³ i metody
W celu określenia poziomu produkcyjnego grupy matek buhajów oraz pozostałych zwierząt w OHZ Osięcinach zebrano informacje dotyczące wydajności życiowej i oceny wartości hodowlanej porównywanych grup krów. Badania przeprowadzono na podstawie dokumentacji hodowlanej udostępnionej przez Ośrodek Hodowli
Zarodowej Osięciny. W badaniach uwzględniono 354 matki buhajów i 2982 pozostałe krowy. Zwierzęta użytkowano mlecznie w latach 1997-2006, a wyniki oceny
wartości hodowlanej pochodziły z oceny 2004/1 (KCHZb 2005). Wszystkie badane
zwierzęta wybrakowano. Krowy, o których zebrano informacje, przebywały w zbliżonych warunkach środowiskowych.
W analizach uwzględniono podstawowe cechy produkcyjności życiowej.
Wzięto również pod uwagę wartość hodowlaną oszacowaną dla badanych zwierząt
pod względem podstawowych cech mleczności oraz obliczonego indeksu.
Zebrane dane opracowano statystycznie przy użyciu jednoczynnikowej analizy
wariancji w programie SAS (SAS 2004).
70
Wyniki i dyskusja
Po przeprowadzeniu analizy statystycznej w badaniach własnych stwierdzono,
że pod względem oceny wartości hodowlanej grupa krów matek buhajów była lepsza i wysoko istotnie przewyższała pozostałe krowy (tab. 1). Grupa matek buhajów
charakteryzowała się jedynie niższą oceną wartości hodowlanej pod względem
zawartości tłuszczu i białka w mleku w stosunku do pozostałych zwierząt utrzymywanych w OHZ Osięciny (tab. 1).
Tabela 1. Wartość hodowlana krów z OHZ Osięciny z uwzględnieniem grupy matek buhajów
Table 1. Breeding value of cows from OHZ Osięciny, especially mothers of bulls
Krowy
Cow
Cechy
Traits
n
Wartość hodowlana krów; Breeding value of cows
Mleko
Milk (kg)
Populacja
2982 481,27A
Population
Matki buhajów
Mothers of
354 827,22A
bulls
Tłuszcz
Fat (kg)
Tłuszcz
Białko
Białko
Indeks
Fat (%) Protein (kg) Protein (%) Index
19,98A
0,011A
13,675A
-0,006A
41,73A
32,78A
0,002A
23,81A
-0,03A
77,28A
Robertson i Rendel (1950) oraz Weigel i wsp. (1994) szacowali, że 33%
postępu hodowlanego w populacji bydła mlecznego jest osiągane dzięki selekcji
matek buhajów. Zwierzęta takie powinny więc być prawidłowo oceniane i charakteryzować się rzeczywiście wyższymi parametrami niż pozostała populacja.
Dłużej użytkowano grupę krów będących matkami buhajów — ponad 3,5 roku.
Pozostałe krowy użytkowano około 3 lata (tab. 2). Jako główne przyczyny dyskwaTabela 2. Wydajność życiowa krów z OHZ Osięciny z uwzględnieniem grupy matek buhajów
Table 2. Lifetime milk production of cows from OHZ Osięciny, especially mothers of
bulls
Krowy
Cow
Cechy
Traits
Populacja
Population
n
Długość
Życiowa produkcyjność; Lifetime milk production
użytkowania
Mleko
Tłuszcz Tłuszcz Białko
Białko
Lifetime
Protein
Milk
(kg)
Fat
(kg)
Fat
(%)
Protein
(%)
(kg)
performance
2982
3,06A
26603,68A 1110,60A 4,17A
879,34A
3,31
Matki buhajów
Mothers of
354
bulls
3,73A
35850,85A 1470,61A
1186,92A
3,32
4,10A
71
lifikacji krów, kandydatek i matek buhajów w badanym okresie specjaliści z Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt podawali przede wszystkim niskie parametry
oceny wymienia, kończyn, mały kaliber i wiek (KCHZb 2005). W OHZ Osięciny
z wcześniej prowadzonych badań wynika, że do 2005 roku najwięcej krów brakowano z powodu trudności z ponownym zacieleniem i z powodu wypadków losowych (Sitkowska i wsp. 2005).
Zgodnie z oczekiwaniami grupa matek buhajów produkowała zdecydowanie
więcej mleka i jego składników w porównaniu z pozostałymi krowami (tab. 2).
Jedynie procentowa zawartość tłuszczu w grupie matek buhajów była istotnie statystycznie niższa niż w grupie pozostałych osięcińskich krów (tab. 2). Stwierdzona
różnica wynikać może ze zdecydowanie wyższej produkcyjności życiowej tej grupy
krów (ponad 9000 kg mleka). Podkreślić należy również, że krowy z tej grupy
użytkowano o około 9 miesięcy dłużej niż pozostałe zwierzęta.
Wnioski
1. Uzyskane wyniki wskazują na prawidłowo prowadzony wybór krów na matki
buhajów, krowy z tej grupy miały zdecydowanie wyższe oceny wartości hodowlanej (z wyjątkiem procentowej zawartości tłuszczu i białka w mleku).
2. Matki buhajów żyły średnio o około 9 miesięcy dłużej i produkowały więcej
mleka i jego składników w stosunku do pozostałej osięcińskiej populacji.
Piœmiennictwo
1. KCHZa — www.kchz.agro.pl/programy.htm (Program genetycznego doskonalenia bydła rasy czarno-białej).
2. KCHZ. 2005. Ocena wartości użytkowej krów oraz ocena i selekcja buhajów.
Wyniki za 2004 rok.
3. Robertson A., Rendel J.M. 1950. The use of progeny testing with artificial
insemination in dairy cattle. J. Genet. 50, 21.
Institute Inc.
5. Sitkowska B., Mroczkowski S., Lach Z. 2005. Użytkowość i przyczyny brakowania krów wysoko wydajnych. Prace Komisji Rolniczych i Biologicznych,
BTN, Bydgoszcz, Seria B Nr 55, 155-160.
6. Weigel D.J., Pearson R.E., Hoeschele I. 1994. Impact of Different Strategies and
Amounts of Preferential Treatment on Various Methods of Bull-Dam Selection.
Journal of Dairy Science Vol. 77, No. 10, 3163-3173.
MILK PRODUCTION OF BULL’S MOTHER
AND OTHER COWS POPULATION
Summary
The research was carried out based on breeding documentation about 3336
cows milk-utilised in OHZ Osięciny included 354 mothers of bulls. The cows were
72
milk-utilised over 1997-2006, and the research covered lifetime milk production
and breeding value evaluation (2004/1). The numerical data were verified statistically with one factor variance analysis of procedure. It was found, base on breeding
value, that group of mothers of bulls were better than second group. Mothers of
bulls were milk utilize more than 3,5 years, others cows in OHZ Osięciny about
3 years. First group gave more milk (35850,8 kg), fat (1470,6 kg) and protein
(1186,9 kg) than rest of cows population.
Keywords: management mother of bulls, milk, protein, fat, breeding value
Seria B, Nr 62
Benedykt Skoczylas, Witold Brudnicki, Ryszard Jabłoński,
Włodzimierz Nowicki, Anna Kudła
Katedra Morfologii Zwierząt i Łowiectwa
SYTUACJA LICZEBNA I PRZESTRZENNA LISA POSPOLITEGO
(VULPES VULPES L.) W OKRĘGU SZCZECIŃSKIM
W LATACH 2002-2006
Wstêp
W przyrodzie przy optymalnej liczebności i zagęszczeniu lis pełni niezaprzeczalnie pożyteczną funkcję. Odgrywa rolę selekcyjno-sanitarną oraz tępi drobne
gryzonie (Kokociński 1998). W okresie powojennym, aż do połowy lat dziewięćdziesiątych zagęszczenie populacji nie podlegało większym wahaniom liczbowym.
Znaczny wzrost liczebności lisa w całym kraju stanowi zagrożenie dla istnienia niektórych gatunków, jest on ważnym czynnikiem ograniczającym liczebność zwierzyny drobnej, w tym zająca (Pińkowski 1995). Do podobnych wniosków doszli
również Brudnicki i wsp. (2000). W badaniach tych autorzy zaobserwowali, że na
badanym terenie wzrostowi liczebności lisa towarzyszył spadek liczebności zająca.
Drapieżnictwo tego gatunku jest najczęstszą przyczyną spadku liczebności bażantów (Goszczyński 1985) oraz jednym z głównych powodów obecnego regresu w populacji kuropatwy (Panek 2000). Drapieżnictwo lisa jest również wymieniane
wśród przyczyn zmniejszania liczebności saren (Kamieniarz 2006).
Poprzez ograniczenie tak ważnego czynnika śmiertelności lisów jak wścieklizna, sytuacja tego drapieżnika uległa poprawie, objawiając się wzrostem jego
liczebności. Kamieniarz (2006) zauważa, że skuteczność działań zmierzających do
zmniejszenia się zagęszczenia lisów zależy od intensywności odstrzału, wielkości
terenu, liczby sezonów objętych pozyskaniem. Celem pracy jest analiza danych
dotyczących liczebności i rozmieszczenia lisa występującego w okręgu szczecińskim w pięciu kolejnych latach gospodarczych.
Materia³ i metody
Badania dotyczyły analizy stanu liczebnego i rozmieszczenia lisa na przestrzeni
pięciu sezonów łowieckich od 2001 do 2006 r. w okręgu szczecińskim. Materiały do
pracy uzyskano w Zarządzie Okręgowym PZŁ w Szczecinie. Dane dotyczą 95 okręgów łowieckich z tego okręgu i pochodzą z Łowieckich Planów Hodowlanych.
74
Wyniki i dyskusja
Badaniami objęto wszystkie 95 obwodów okręgu szczecińskiego.
W pierwszym badanym sezonie łowieckim (2001/2002) pozyskanie lisa wynosiło 4287 sztuk. Na terenie 29 obwodów (31%) odstrzał lisa był mniejszy niż
3 szt./1000 ha obwodu, zaś 9 obwodów (9%) charakteryzowało się odstrzałem
powyżej 10 szt./1000 ha obwodu. W piątym badanym sezonie łowieckim
(2005/2006) pozyskanie lisa wynosiło 4652 sztuki. Na terenie 33 obwodów (35%)
odstrzał lisa był mniejszy niż 3 szt./1000 ha obwodu, natomiast 9 obwodów (9%)
charakteryzowało się odstrzałem powyżej 10 szt./1000 ha obwodu.
Średnie pozyskanie lisa dla obwodów okręgu szczecińskiego po sezonie łowieckim 2001/2002 wyniosło 4,7 szt./1000 ha obwodu, natomiast po sezonie
łowieckim 2005/2006 wyniosło 5,0 szt./1000 ha obwodu.
Po pierwszym sezonie łowieckim (2001/2002) liczebność lisa na terenie
okręgu szczecińskiego wynosiła 7057 sztuk. Na terenie 10 obwodów (10%) liczebność nie przekroczyła 3 szt./1000 ha obwodu. Powyżej 10 szt./1000 ha obwodu
występowało w 32 obwodach (34%). Po piątym, ostatnim sezonie łowieckim
(2005/2006) liczebność lisa określono na 6793 sztuki. Na terenie 33 obwodów
(35%) liczebność lisa nie przekroczyła 3 szt./1000 ha obwodu, natomiast 8 obwodów (8%) charakteryzowało się liczebnością powyżej 10 szt./1000 ha obwodu.
Średnia liczebność lisa dla obwodów okręgu szczecińskiego: po sezonie łowieckim
2001/2002 wyniosła 7,7 szt./1000 ha obwodu, natomiast po sezonie łowieckim
2005/2006 — 7,4 szt./1000 ha obwodu.
LEGENDA:
brak danych
0-3 szt./1000 ha obwodu
pow. 10 szt./1000 ha obwodu
Rycina 1. Wielkość pozyskania lisa w sezonie łowieckim 2001/2002 i 2005/2006 na terenie
okręgu szczecińskiego
Figure 1. Gaining of the fox population in the hunting season 2001/2002 and 2005/2006 on
the Szczecin hunting districts
75
Problem lisa w naszych łowiskach jest w dużym stopniu bagatelizowany. Jednakże zauważa się wzrost świadomości wśród myśliwych o znacznej szkodliwości
lisa i jego negatywnym wpływie na stan zwierzyny drobnej i sarny. Polowanie jest
jednym z podstawowych czynników regulujących stan ilościowy populacji tego
drapieżnika, podobnie twierdzi Kamieniarz (2006). Analizując dokładnie sytuację
na obszarze okręgu szczecińskiego, można zaobserwować, że wielkość odstrzału
lisa w dwóch pierwszych badanych sezonach łowieckich (2001/2002 i 2002/2003)
była na podobnym poziomie i wyniosła odpowiednio 4287 i 4226 sztuk, natomiast
w trzecim sezonie łowieckim 2003/2004 liczba pozyskanych lisów wzrosła o 20%
i wynosiła 5282 sztuki.
W czwartym badanym sezonie łowieckim (2004/2005) odstrzał lisów był o 28%
mniejszy w stosunku do sezonu poprzedniego i wyniósł 3809 sztuk. Pozyskanie lisa
w ostatnim badanym sezonie kształtowało się na poziomie 4652 sztuk.
Na przestrzeni pierwszych trzech badanych sezonów obserwujemy wzrost liczebności lisa z 7057 sztuk w 2001/2002 do 7261 sztuk w sezonie 2003/2004, w czwartym sezonie badawczym (2004/2005) liczebność lisa spada o 9% i wynosi 6595
sztuk, w piątym sezonie (2005/2006) odnotowano 6793 sztuki lisa.
Do osiągnięcia sukcesu potrzebne jest zintensyfikowanie pozyskania łowieckiego tego drapieżnika w całej Polsce. Przybylski (2000) zauważył, że wiele kół
łowieckich zaczęło wprowadzać premie dla myśliwych zachęcające do odstrzału
lisów. Działania takie zachęciły do rzetelnego rejestrowania i dokumentowania
wykonanych odstrzałów. Zaobserwowano równocześnie wzrost świadomości myśliwych o dużej szkodliwości lisa i jego presji na populację sarny oraz zwierzyny drobnej. Aby zmniejszyć liczebność tego drapieżnika, należałoby popularyzować wśród
myśliwych mniej znane, ale skuteczne metody polowania, takie jak: nęciska, polowanie na młode lisy zaraz na początku sezonu łowieckiego, polowanie nocne, polowanie w sztucznych norach, polowanie z norowcami. Kamieniarz (2006) zauważa,
iż trud kół łowieckich prowadzących redukcję lisów niwelowany jest przez migrację
tych drapieżników z obwodów sąsiedzkich, w których nie docenia się potrzeby systematycznego i konsekwentnego ograniczania populacji tego groźnego drapieżnika.
Przy obowiązującym w Polsce krótkim sezonie polowań na lisy, chcąc intensyfikować pozyskanie, należałoby lepiej wykorzystywać cały sezon polowań. Jak
dotąd poziom odstrzału lisów jest niewystarczający, gdyż jest niższy od stanów
wiosennych tego gatunku, stąd jego liczebność rośnie z roku na rok.
Wnioski
1. Utrzymanie odstrzału lisa na niskim poziomie w pierwszych dwóch sezonach
łowieckich przyczyniło się do wzrostu jego liczebności.
2. Zwiększenie pozyskania lisa w trzecim sezonie łowieckim znacząco wpłynęło na
zmniejszenie jego liczebności.
3. Zahamowanie wzrostu liczebności lisa jest utrudnione ze względu na duże
możliwości rozrodcze tego gatunku.
76
4. W celu zmniejszenia liczebności tego drapieżnika niezbędna jest eliminacja dojrzałych osobników poprzez organizowanie częstych polowań zbiorowych i premiowanie odstrzału.
Piœmiennictwo
1. Brudnicki W., Nowicki W., Jabłoński R., Skoczylas B. 2000. Pozyskanie lisa i zająca w okręgu bydgoskim w latach 1997-2000. WTN Włocławek, 108-115.
2. Dzięciołowski R. 2000. Sarna zwierzę ciągle nieznane. Łowiec Polski 5, 13-15.
3. Goszczyński J. 1985. Wpływ strukturalnego zróżnicowania krajobrazu ekologicznego na przebieg interakcji drapieżnik — ofiara. Wydawnictwo SGGW-AR,
Warszawa.
4. Kamieniarz R. 2006. Czy lis zabije sarnę? Łowiec Polski 6, 20-23.
5. Kokociński J. 1998. Zagrożenie dla koźląt. Łowiec Polski 5, 22-23.
6. Panek M. 2000. Drapieżnictwo na kuropatwach w okresie rozrodu w okolicach
Czempina (zachodnia Polska) w latach dziewięćdziesiątych. WTN, Włocławek,
155-162.
7. Pińkowski M. 1995. Drapieżniki i ich ofiary — presja lisa na populację zająca.
Łowiec Polski 6, 23-25.
8. Przybylski A. 2000. Polowanie jako istotny element regulujący stany liczebne
drapieżników i szkodników łowieckich na przykładzie lisa. WTN, Włocławek,
219-225.
NUMBER AND REPLACEMENT OF THE FOX (VULPES VULPES L.)
IN THE AREA OF SZCZECIN IN THE YEARS 2002-2006
Summary
The study was carried out in the area of the former province of Szczecin. There
were attempts to estimate the number of the fox population in the years 2002-2006.
It covered the change in the number of the fox during the five years, when a significant increase in the number of the species was recorded, whereas the number of
small game declined. The study covered 95 hunting districts in Szczecin region.
Up to 2002 the population of the red fox was at a quite steady level of 0 to 3 animals per 1000 hectares on the studied area (10%). On 34% of the studied area was
the density higher and was at least 10 animals per 1000 hectares. In 2003 there was
a sudden increase in the population of the fox on the whole area. The average number for the whole area in 2006 was 7.4 animals per 1000 hectares, and in 8 hunting
grounds there is more than 10 animals per 1000 hectares on the studied area.
Keywords: red fox, Szczecin

prace komisji nauk rolniczych i biologicznych

Transkrypt

Podobne dokumenty