Oglądaj/Otwórz - Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego

Wolność
umów
i jej ograniczanie
w świetle
Konstytucji RP
Jan Podkowik
Wolność
umów
i jej ograniczanie
w świetle
Konstytucji RP
Wydawnictwo Sejmowe
Warszawa 2015
Okładkę i strony tytułowe projektował
Tadeusz Kazubek
Redaktor
Bożena Szłapczyńska
Redaktor techniczny
Jolanta Cibor
Korekta
Bożenna Lada
© Copyright by Kancelaria Sejmu
Warszawa 2015
ISBN 978-83-7666-338-8
KANCELARIA SEJMU
Wydawnictwo Sejmowe
Wydanie pierwsze
Warszawa 2015
http://wydawnictwo.sejm.gov.pl
e-mail: [email protected]
Druk i oprawa: TOTEM.COM.PL
Spis treści
Wykaz najważniejszych skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Rozdział pierwszy
Umowa i swoboda umów w prawie prywatnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1. Pojęcie i funkcje umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Umowa jako akt kształtujący reguły postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Umowa jako czynność prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Umowa jako źródło stosunku prawnego o charakterze obligacyjnym . . . . . . . . 5. Zasada swobody umów w prawie prywatnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
20
22
26
30
Rozdział drugi
Konstytucja i prawa podstawowe a prawo prywatne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
1. Konstytucjonalizacja praw podstawowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Sposoby przenikania aksjologii konstytucyjnej do systemu prawa . . . . . . . . . 3. Pośrednie i bezpośrednie oddziaływanie konstytucji na stosunki umowne . . . . 4. Znaczenie międzynarodowych systemów ochrony praw podstawowych
dla stosunków umownych – wzmianka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Wpływ wybranych postanowień konstytucji na prawo regulujące stosunki
umowne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Zasada pomocniczości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Zasada sprawiedliwości społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Zasada równości wobec prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Zasada społecznej gospodarki rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5. Zasada ochrony pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.6. Stosunki mieszkaniowe i ochrona praw lokatorów (art. 75 Konstytucji RP) 5.7. Ochrona konsumentów, użytkowników i najemców (art. 76 Konstytucji RP) 35
36
44
52
54
55
57
61
66
70
73
75
Rozdział trzeci
Konstrukcja prawna wolności umów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Konstytucyjne podstawy wolności umów w poglądach orzecznictwa i doktryny 2.1. Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Stanowisko Sądu Najwyższego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
81
81
84
5
2.3. Stanowisko doktryny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Podsumowanie analizy stanowisk orzecznictwa i doktryny . . . . . . . . . . . 3. Wolność umów jako konstytucyjne prawo podstawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Istota problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Wolności a prawa konstytucyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Normatywny wymiar wolności i praw konstytucyjnych . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Przepisy Konstytucji RP będące podstawą normy prawnej wyrażającej
wolność umów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1. Art. 31 ust. 1 i 2 Konstytucji RP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.2. Art. 20 i art. 22 Konstytucji RP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3. Art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.4. Art. 47 Konstytucji RP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.5. Wolność umów jako wzorzec kontroli konstytucyjności prawa . . . . 3.5. Prawnopodstawowe (aksjologiczne) uzasadnienie wolności umów . . . . . . 3.6. Wolność umów jako wolność prawnie chroniona . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6.1. Pojęcie wolności prawnie chronionej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6.2. Treść prawnopodstawowej wolności umów i ramy jej ochrony . . . 3.6.3. Ochrona konstytucyjnej wolności umów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7. Wolność umów a pozostałe wolności konstytucyjne . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Podmioty konstytucyjnej wolności umów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Podmioty indywidualne – człowiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Podmioty zbiorowe (jednostki organizacyjne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Skarb Państwa, państwowe osoby prawne realizujące zadania publiczne
oraz osoby sprawujące władzę publiczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Publiczne podmioty gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział czwarty
Pojęcie i typologia ograniczeń wolności umów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Pojęcie ograniczeń praw podstawowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Teoretyczne ujęcie ograniczeń wolności umów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Teorie granic praw podstawowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Ograniczenia wolności umów a normy nieograniczające . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Założenia konstrukcyjne dotyczące podziału norm prawnych
na normy ograniczające i nieograniczające wolności umów . . . . . . 2.2.2. Normy regulujące dokonywanie czynności prawnych . . . . . . . . . . . 2.2.3. Normy określające wymaganą prawnie formę oświadczeń woli
i sposób ich wyrażenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.4. Normy przyznające uprawnienia kształtujące . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.5. Normy przyznające uprawnienia do żądania ukształtowania
zobowiązania przez sąd lub inny organ i określające kompetencje
organów państwa do urzędowego ukształtowania stosunku
prawnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.6. Normy precyzujące zakres wolności umów i ograniczenia
konstytucyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.7. Normy dyspozytywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.8. Normy określające niektóre obowiązki związane z zawarciem
i wykonywaniem umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
85
90
91
91
92
94
98
99
102
104
107
108
110
111
111
113
117
124
125
125
127
131
133
136
136
139
139
140
140
145
147
149
151
152
152
156
2.3. Ciężary publiczne, świadczenia publiczne i podatki a wolność umów . . . . 3. Typologia ograniczeń wolności umów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Konstytucyjne granice wolności umów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Pojęcie granic konstytucyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Zakaz naruszania godności człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Zakaz dyskryminacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Zakaz zatrudniania dzieci poniżej 16. roku życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Pozostałe zakazy konstytucyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Zakaz prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści
z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego oraz nabywania
tego majątku przez posłów i senatorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Zakaz zaciągania pożyczek i udzielania gwarancji oraz poręczeń
finansowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Ograniczenia podkonstytucyjne – wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział piąty
Forma prawna ograniczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Ograniczenia wolności umów a wielość porządków normatywnych . . . . . . . . 2. Przepisy prawa powszechnie obowiązującego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Ustawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1. Zasada wyłączności ustawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2. Ustawowa regulacja ograniczeń wolności umów – wybrane
zagadnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.3. Kodeks cywilny a ustawy szczególne regulujące stosunki umowne . . 2.1.4. Ustawowa forma ograniczeń wolności umów a przedkonstytucyjne
akty ustawodawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Rozporządzenia z mocą ustawy (art. 234 Konstytucji RP) . . . . . . . . . . . . . 2.3. Umowy międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Prawo pochodne Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Rozporządzenia (wykonawcze) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6. Akty prawa miejscowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Przepisy prawa wewnętrznie obowiązującego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Akty normatywne organów regulacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Akty normatywne organów samorządów zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Akty normatywne podmiotów prywatnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Układy zbiorowe pracy i inne porozumienia regulujące stosunki pracy . . . 6.2. Statuty i uchwały organów osób prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Wzorce umowne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Lex mercatoria. Soft law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Normy kanoniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Normy zwyczajowe i społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
159
162
162
163
170
174
175
176
177
180
181
181
183
183
184
186
189
190
191
192
194
196
201
206
207
209
211
211
213
215
218
220
224
Rozdział szósty
Materialne przesłanki wprowadzania ograniczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
1. Proporcjonalność ograniczeń – sposób rozwiązywania kolizji wartości . . . . . . 2. Konieczność ograniczenia w demokratycznym państwie (zasada konieczności) 3. Elementy zasady proporcjonalności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
229
232
7
3.1. Niezbędność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Przydatność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Zbilansowanie (proporcjonalność sensu stricto) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Wartości konstytucyjnie chronione uzasadniające ograniczenia . . . . . . . . . . . . 4.1. Ochrona bezpieczeństwa państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Ochrona porządku publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Ochrona środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Ochrona zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5. Ochrona moralności publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6. Ochrona wolności i praw innych osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7. Ochrona ważnego interesu publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Zakaz naruszania istoty wolności umów jako „granica ograniczeń” . . . . . . . . . 232
242
247
249
249
252
256
257
259
263
265
267
Rozdział siódmy
Ingerencja prawodawcza w stosunki umowne a zasada
bezpieczeństwa prawnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
1. Zasada bezpieczeństwa prawnego w prawie prywatnym . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Określoność prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Zasada określoności prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Zwroty nieostre i klauzule generalne a zasada określoności prawa . . . . . . 2.3. Stanowienie prawa a wymóg jego określoności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1. Definicje pojęć zastanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.2. Zmiana dotychczasowej siatki terminologicznej . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.3. Ustawowe terminy a definicje z innych aktów normatywnych . . . . . 2.3.4. Zwroty obcojęzyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Zachowanie odpowiedniej vacatio legis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Zakaz retroakcji (lex retro non agit) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Pojęcie retroakcji i istota jego zakazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Warunki odstąpienia od zakazu retroakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1. Brak bezwzględnego zakazu wynikającego z przepisu prawa . . . . . . 4.2.2. Przesłanki materialne – konieczność ochrony wartości
konstytucyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.3. Konieczność wprowadzenia w ustawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Ochrona stosunków umownych w toku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Istota problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Konstytucyjne podstawy ochrony stosunków umownych w toku . . . . . . 5.2.1. Zasada ochrony praw słusznie nabytych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.2. Zasada ochrony interesów w toku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Sposób ochrony trwającego stosunku umownego – stosowanie
przepisów międzyczasowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Warunki wprowadzenia odstępstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
276
276
278
283
283
284
286
287
288
295
295
302
302
Wnioski końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Wybór podstawowej literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
306
308
308
310
311
316
317
320
332
Wykaz najważniejszych skrótów
AMW – Agencja Mienia Wojskowego
ANR – Agencja Nieruchomości Rolnych
Biul.SN – „Biuletyn Sądu Najwyższego”
Dz.U. – Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej
Dz.Urz. – Dziennik Urzędowy
EPS – „Europejski Przegląd Sądowy”
j.s.t. – jednostka samorządu terytorialnego
k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm.)
k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553 ze zm.)
KKPC – Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego
k.p. – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2014 r. poz. 1502)
k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2014 r.,
poz. 101 ze zm.)
KPPryw – „Kwartalnik Prawa Prywatnego”
KPPubl – „Kwartalnik Prawa Publicznego”
k.s.h. – ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2013 r., poz. 1030
ze zm.)
k.z. – rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 27 października 1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz.U.
nr 82, poz. 598 ze zm.)
MP – „Monitor Prawniczy”
M.P. – Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”
MPP – „Monitor Prawa Pracy”
NSA – Naczelny Sąd Administracyjny
ONSA – „Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego”
OSNAPiUS – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych”
OSNC – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna”
OSNP – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych”
OSP – „Orzecznictwo Sądów Polskich”
OTK – „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego”
OTK ZU – „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy”
PiP – „Państwo i Prawo”
PiZS – „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”
PL – „Przegląd Legislacyjny”
9
PPH – „Przegląd Prawa Handlowego”
Pr.aut – Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2006 r.
nr 90, poz. 631 ze zm.)
Pr.bank – Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz.U. z 2012 r. poz. 1376 ze zm.)
Pr.en – Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Dz.U. z 2012 r., poz. 1059 ze zm.)
Pr.tel – Ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. z 2014 r., poz. 243 ze zm.)
Przegl.Sejm. – „Przegląd Sejmowy”
PS – „Przegląd Sądowy”
PUG – „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”
RPO – Rzecznik Praw Obywatelskich
RPEiS – „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny”
SA – Sąd Apelacyjny
SN – Sąd Najwyższy
SOKiK – Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
SPP – „Studia Prawa Prywatnego”
SystemPrCyw – System Prawa Cywilnego
SystemPrHandl – System Prawa Handlowego
SystemPrPryw – System Prawa Prywatnego
TFUE – Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej sporządzony w Rzymie dnia 25 marca 1957 r.
(Dz.U. z 2004 r. nr 90, poz. 864/2 ze zm.)
TK – Trybunał Konstytucyjny
TSUE (TS) – Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
UE – Unia Europejska
u.f.p. – Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2013 r., poz. 885 ze zm.)
u.g.k. – Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej (Dz.U. z 2011 r. nr 45, poz. 236)
u.g.n. – Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2014 r. poz. 518
ze zm.)
u.j.p. – Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim (Dz.U. z 2011 r. nr 43 poz. 224 ze zm.)
u.o.a.n. – Ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych
aktów prawnych (Dz.U. z 2011 r. nr 197, poz. 1172 ze zm.)
u.o.k.k. – Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. nr 50,
poz. 337 ze zm.)
u.s.g. – ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2013 r., poz. 594 ze zm.)
u.s.m. – ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2013 r.,
poz. 1222)
u.s.p. – ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 2013 r., poz. 595 ze zm.)
u.s.w. – ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2013 r., poz. 596
ze zm.)
UOKIK – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
WSA – Wojewódzki Sąd Administracyjny
ZNSA – „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego”
ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”
z.t.p. – Zasady techniki prawodawczej
Konwencja europejska – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie protokołami nr 3, 5 i 8 oraz
uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284 ze zm.)
10
Wprowadzenie
Stosunki umowne mają aktualnie coraz mniej wspólnego z tradycyjną wymianą
dóbr i usług czy ustalaniem zasad przyszłej wzajemnej współpracy, a w każdym
razie nie zawężają się tylko do tego. Jak sygnalizuje E. Łętowska, w ciągu ostatnich lat
znaczenie umowy uległo znaczącym przeobrażeniom1. Niegdyś immanentną cechą
umowy był konsens oraz ekwiwalentność świadczeń. Aktualnie nieobcy jest dyktat
potentatów, którzy narzucają kontrahentom własne, zazwyczaj korzystne dla siebie
warunki współpracy, stawiając ich przed iluzorycznym wyborem zawarcia umowy
na zaoferowanych warunkach lub niezawarcia jej w ogóle, co może nawet – w ostateczności – doprowadzić do pozbawienia jednostki niezbędnych do życia dóbr,
a nawet do społecznej alienacji. Sama umowa przestała także służyć ustaleniu zasad
wzajemnej współpracy i alokacji ryzyka związanego z jej zawarciem i wykonaniem,
lecz stała się instrumentem uwolnienia się od odpowiedzialności już istniejącej,
wynikającej z rozmaitych tytułów prawnych. Do zredefiniowania, wręcz instrumentalizacji umowy przyczyniło się też samo państwo, wykorzystując ją jako narzędzie obligatoryjnego kreowania stosunków społecznych. Umowa coraz częściej jest
wyłącznie „formą” transakcji, wymuszonej i w pełni zaprojektowanej przez władzę
publiczną.
Przeobrażeniom uległo także prawo regulujące stosunki umowne. Niegdyś jego
podstawową funkcją było rozstrzyganie o formach oraz zakresie ochrony udzielanej
kontrahentom na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania2. Obecnie to nie wystarcza. Zadaniem państwa w perspektywie regulowania
stosunków umownych jest bowiem zapobieganie rozmaitym formom nadużywania
wolności, które przejawiają się w wyzysku, czynach nieuczciwej konkurencji czy
monopolizacji i kartelizacji gospodarki. Przed ustawodawcą stoją ponadto inne
wyzwania związane z wprzęgnięciem nowych technologii w procedurę zawierania i wykonywania umów czy wzrastającą społeczną akceptacją dla poddawania
1
Umowa i pięść – wywiad z prof. Ewą Łętowską przeprowadzony przez red. E. Siedlecką, „Gazeta
Wyborcza” z 18 czerwca 2012 r., s. 6.
2
Zob. zwłaszcza S. Estreicher, Początki prawa umownego, Kraków 1902, s. 65 i n.
11
mechanizmom popytu i podaży również takich dóbr, które dotąd im nie podlegały,
będąc powszechnie uznawane za wyłączone z obrotu3.
Działalność legislacyjna państwa w sferze stosunków umownych niesie jednak
ze sobą istotne zagrożenia. Przede wszystkim państwo niejednokrotnie znajduje się
w swoistej pozycji konfliktu interesów. Z jednej strony reguluje obrót umowny, z drugiej zaś jest pragnie być jego pełnoprawnym uczestnikiem. Ponadto wielość problemów,
z jakimi ustawodawca ma się współcześnie zmierzyć, rodzi obawy o przeregulowanie
obrotu i nadmierną formalizację stosunków gospodarczych. W konsekwencji prawo
będzie narzędziem redukującym aktywność jednostek, w najgorszym wypadku stanie
się fasadowe, a przez to nieefektywne. Wyważona interwencja legislacyjna, szanująca
uznawane w społeczeństwie wartości, którym daje wyraz konstytucja, i zauważająca
przemiany społeczne czy technologiczne, ma szerszy wymiar. Rzutuje ona na sytuację
ekonomiczną całego organizmu państwowego i stabilizację stosunków społecznych.
Wolność umów, podobnie jak prawo normujące stosunki umowne, jest niczym
broń obosieczna. Z jednej strony może stymulować aktywność jednostek i ułatwiać
alokację zasobów, z drugiej natomiast redukować ją, stając się zagrożeniem dla samej
siebie. Kierunek, jaki ustawodawca obierze (czy zapewni ochronę wolności umów,
czy nałoży na kontrahentów ograniczenia), nie zależy tylko od politycznej woli decydentów albo ekonomicznej kalkulacji szans i ryzyka. Wprowadzane rozwiązania
legislacyjne pozostają we współczesnych demokratycznych ustrojach państwowych
zdeterminowane przez konstytucję, zwłaszcza wyrażone w niej prawa podstawowe,
które chronią jednostkę przed nieuzasadnioną i nadmierną ingerencją prawodawcy.
Moim podstawowym celem badawczym było udzielenie odpowiedzi na trzy pytania. Po pierwsze, czy wolność umów jest w ogóle wartością konstytucyjną, a jeżeli tak,
czy może być uznana za wolność prawnie chronioną (prawo podstawowe). Po drugie,
jaki charakter ma ochrona prawna wolności umów w świetle konstytucji, a także jaki
jest jej przedmiotowy i podmiotowy zakres. Po trzecie natomiast, w jaki sposób powinien przebiegać proces jej ograniczania przez prawodawcę.
Zagadnienie konstytucyjnych podstaw prawa prywatnego i centralnej dla niego
instytucji, jaką jest wolność umów, podejmowano dotychczas jedynie w publikacjach o charakterze przyczynkarskim (głównie w kontekście rozważań o prywatnoprawnych uwarunkowaniach swobody umów oraz jej ograniczeń)4. Autorzy
3
Jak sygnalizują niekiedy ekonomiści, akceptacja liberalnych teorii ekonomicznych bez żadnych
zastrzeżeń doprowadziła do patologicznej sytuacji, w której rynki przejęły na własność aspekty życia,
które tradycyjnie nie podlegały regułom rynkowym, ponieważ były uznawane za bezwzględnie nienaruszalne. Bardzo interesujące rozważania w tym zakresie zawiera jedna z najnowszych książek M.I. Sendala,
What Money Can’t Buy: The Moral Limits of Markets, New York 2012.
4
Zob. M. Safjan, Zasada swobody umów (uwagi wstępne na tle wykładni art. 3511 k.c.), PiP
z. 4/1993, s. 3 i n.; M. Chajda, Ograniczenia zasady swobody umów [w:] Iustitia civitatis fundamentum.
Księga pamiątkowa ku czci Profesora Wiesława Chrzanowskiego, red. H. Cioch, A. Dębiński, J. Chaciński.
Lublin 2003, s. 257 i n.; R. Trzaskowski, Granice swobody kształtowania treści i celu umów obligacyjnych.
Art. 3531 k.c., Kraków 2005; P. Machnikowski, Swoboda umów według art. 3531 KC. Konstrukcja prawna,
Warszawa 2005.
12
sygnalizujący temat (np. M. Safjan, R. Trzaskowski, P. Machnikowski) – odnosząc się
do konstytucyjnych aspektów swobody umów, jako zasady prawa cywilnego – niejednokrotnie wskazują, że stanowi ono inspirującą materię, wymagającą jednak
dalszych, pogłębionych badań. Już ta okoliczność powinna skłaniać do bliższego
przyjrzenia się konstytucyjnym uwarunkowaniom wolności umów i warunkom jej
ograniczania. Należy odnotować, że wnioski formułowane przez przedstawicieli
doktryny prawa prywatnego na omawiany temat nie uwzględniają niekiedy znacznie szerszego, niż regulacje prywatnoprawne, zakresu normowania konstytucji, co
prowadzi do nieuprawnionego – w mojej ocenie – utożsamiania prywatnoprawnej instytucji swobody umów z konstytucyjną wolnością umów, a co za tym idzie
zawężania konstytucyjnej ochrony instytucjom ustawowym statuującym swobodę
kontraktowania. Wolność umów, jako kategoria konstytucyjna, jest moim zdaniem
znacznie bardziej pojemna ­− pod względem treści normatywnej − od ustawowej instytucji swobody umów uregulowanej w art. 3531 k.c. Aby uniknąć nieporozumień
terminologicznych, w dalszej części rozróżniać będę obydwie instytucje („wolność
umów” i „swobodę umów”). Wspomniane mankamenty naukowej analizy konstytucyjnych uwarunkowań swobody umów stanowią – jak się wydaje − w jakiejś mierze
konsekwencję niedostatecznego uwzględnienia w naukowym dyskursie specyfiki
konstytucji oraz aprobowanych metod jej interpretacji, jak również – a może przede
wszystkim – braku rozważań na ten temat w gronie konstytucjonalistów. Niedostatki dotychczasowych opracowań konstytucyjnych na temat problematyki wolności
umów i jej ograniczania tym bardziej uzasadniają potrzebę obszerniejszej refleksji,
właśnie z perspektywy prawa konstytucyjnego.
Książka ta stanowi studium z zakresu prawa konstytucyjnego. Jej zasadniczym
celem jest potwierdzenie tezy, że wolność umów stanowi podstawowe prawo każdego
człowieka gwarantowane przez Konstytucję RP z 1997 r., a ograniczenia tej wolności –
tak w wymiarze formalnym, jak i materialnym – muszą odpowiadać konstytucyjnym
warunkom ingerencji państwa w status jednostki. Chociaż obowiązująca konstytucja
nie przewiduje przepisu wprost afirmującego wolność umów, stawiam tezę, że można
ją wyprowadzić w drodze wnioskowań z szeregu jej przepisów, a przede wszystkim
z art. 31 ust. 1 i 2. W konsekwencji jej ograniczenia muszą odpowiadać tak materialnym, jak też formalnym wymaganiom ustrojowym dotyczącym ingerencji w status
jednostek, określonym przede wszystkim w art. 31 ust. 3 i art. 2 konstytucji.
Przyjęte założenia rzutują istotnie na zakres treściowy pracy i jej wewnętrzną
systematykę. Mając w pamięci słowa M. Sośniaka, że „omawianie zasady swobody
umów, i to w ogólnych jej aspektach, jest swoistym aktem odwagi”5, zakres badań zawężono do konstytucyjnoprawnych zagadnień wolności umów oraz jej ograniczeń.
Opracowanie to nie ma na celu analizy poszczególnych rozwiązań ustawowych,
które determinują zasady uczestnictwa jednostek w stosunkach umownych. Byłoby to wręcz zadanie niewykonalne. Zamierzeniem jest natomiast próba określenia
M. Sośniak, Zasada swobody umów w prawie obligacyjnym z perspektywy schyłku XX wieku, „Studia
Iuridica Silesiana” z. 11/1986, s. 7.
5
13
konstytucyjnego standardu ochrony stosunków umownych między jednostkami, a także elementarnych zasad ingerencji ustawodawczej w te stosunki. Pominięto tu rozległą
i wieloaspektową problematykę swobody umów i jej ograniczeń z punktu widzenia
prawa prywatnego6, poprzestając na przybliżeniu wybranych kwestii problemowych,
które ściśle związane są z podstawowym tematem badawczym. Poza zakresem badań
pozostawiono ponadto złożoną problematykę skutków wyroków Trybunału Konstytucyjnego dla stosunków umownych.
Praca została podzielona na siedem rozdziałów.
W rozdziale pierwszym przedstawiona została koncepcja umowy jako instytucji
prawa prywatnego, z uwzględnieniem jej funkcji jako aktu ustanawiającego reguły
wzajemnego postępowania na przyszłość, czynności prawnej, a także źródła stosunku prawnego o charakterze zobowiązaniowym. Dalej zrekonstruowano treści
normatywną cywilistycznej zasady swobody umów (art. 3531 k.c.).
Drugi rozdział koncentruje się na zaprezentowaniu roli konstytucji w systemie
prawa, w tym jej wpływu na stanowienie i stosowanie prawa prywatnego przez organy władzy publicznej. Odwołując się do ustaleń doktryny, podjęto próbę wyjaśnienia
sposobów oddziaływania konstytucyjnych norm, zasad i wartości na prawo prywatne, w tym zajęcia stanowiska w kwestii tak zwanego horyzontalnego oddziaływania
praw podstawowych w polskim porządku prawnym. Rozdział drugi zawiera też syntetyczne omówienie wpływu wybranych postanowień konstytucyjnych na stosunki
umowne.
Trzeci rozdział ma na celu opisanie konstrukcji prawnej wolności umów, tak
w perspektywie teoretycznej, jak i w realiach normatywnych obowiązującej konstytucji. Szczególny nacisk położony został na dogmatyczną analizę przepisów konstytucji,
z których interpretowana jest norma prawna afirmująca wolność umów i przewidująca
jej prawną ochronę. Dalsze ustalenia koncentrują się na ustaleniu treści normatywnej
wolności umów oraz charakteru jej ochrony prawnej. Rozdział ten wieńczy omówienie,
jakim podmiotom występującym w obrocie przysługuje konstytucyjna wolność umów.
Rozdział czwarty poświęcony jest ustaleniu, jak rozumieć konstytucyjny termin
„ograniczenia” wolności i praw jednostki, o którym mowa w art. 31 ust. 3 konstytucji
oraz rozróżnieniu norm ograniczających od norm nieograniczających (kształtujących ramy wolności konstytucyjnie chronionej). W tym kontekście przeprowadzono także analizę oddziaływania niektórych norm konstytucyjnych, mających status
tzw. klauzul-barier, na zakres konstytucyjnie chronionej wolności umów, a ponadto
wpływu wybranych norm ustrojowych na kształtowanie relacji umownych między
jednostką a państwem.
W rozdziale piątym rozważany jest problem formalnej przesłanki ograniczenia
wolności umów. Wychodząc od obowiązku przestrzegania zasady wyłączności ustawy
i ustawowej formy ograniczeń, rozpatrzono dopuszczalność wprowadzania ograniczeń
6
Zob. w najnowszej literaturze: R. Trzaskowski, Skutki sprzeczności umów obligacyjnych z prawem.
W poszukiwaniu sankcji skutecznych i proporcjonalnych, Warszawa 2013; B. Gnela (red.), Ustawowe
ograniczenia swobody umów. Zagadnienia wybrane, Warszawa 2010.
14
w innych aktach normatywnych powszechnie obowiązujących. Uwzględniając liczne
problemy pojawiające się w toku stosowania prawa, przenalizowano także kwestię
skuteczności ograniczeń wynikających z aktów niemieszczących się w ramach prawa
powszechnie obowiązującego, a w szczególności prawa wewnętrznie obowiązującego,
norm stanowionych przez wybrane organy państwa, samorządy zawodowe oraz norm
stanowionych przez podmioty prywatne, a także norm zwyczajowych i społecznych.
Szósty rozdział został poświęcony zrekonstruowaniu materialnych warunków
ograniczania wolności umów wynikających z zasady proporcjonalności oraz analizie
węzłowych zagadnień pojawiających się w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego w kontekście stosunków umownych.
Siódmy rozdział odnosi się do problematyki formalnych wymagań stanowienia
prawa dotyczącego stosunków umownych, których źródłem jest art. 2 konstytucji
i wynikająca z niego zasada bezpieczeństwa prawnego. Zaliczono do nich: określoność prawa, zachowanie odpowiedniej vacatio legis, zakaz wstecznego działania prawa, zakaz naruszania praw nabytych i ochronę interesów w toku.
Podstawowym materiałem badawczym jest dogmatyczna analiza konstytucji
i orzecznictwa sądu konstytucyjnego nadającego im rzeczywistą treść normatywną.
W książce wykorzystano również najważniejsze opracowania piśmiennicze zarówno z zakresu prawa konstytucyjnego, jak i prywatnego. Wątki prawnoporównawcze
zostały podniesione w ograniczonym zakresie, co umotywowane jest specyfiką omawianego zagadnienia, osadzonego w ramach polskiego porządku prawnego.
Uwzględniono stan prawny, orzecznictwo i literaturę na 1 października 2014 r.
* * *
Książka ta stanowi skróconą i zaktualizowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej – z wyróżnieniem − na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego w maju 2013 r.
Składam szczególne podziękowania mojemu promotorowi i nauczycielowi Panu
Profesorowi Markowi Zubikowi za okazane mi zaufanie, życzliwość i inspirację na
każdym etapie badań naukowych. Podziękowania kieruję również do recenzentów – Pana Profesora Marka Chmaja i Pana Profesora Macieja Kalińskiego za trud
i wnikliwość recenzji oraz cenne uwagi, które przyczyniły się do nadania tej pracy
ostatecznego kształtu.
Dziękuję Pani Profesor Ewie Łętowskiej oraz Panu Profesorowi Andrzejowi Mączyńskiemu za poświęcony czas i bezinteresowną pomoc oraz celne sugestie, które
pozwoliły mi lepiej dostrzec cywilistyczne aspekty omawianego zagadnienia.