Zachorowania na wybrane choroby zakaźne na obszarach

Stępień-Matuszczyk
Probl
Hig Epidemiol P.2014,
Zachorowania
95(4): 861-865
na wybrane choroby zakaźne na obszarach jednostek wojskowych ...
861
Zachorowania na wybrane choroby zakaźne na obszarach
jednostek wojskowych województwa pomorskiego
i zachodniopomorskiego w latach 2010-2013
Incidence of selected infectious diseases in military areas of Pomeranian and West Pomeranian
Voivodeship between 2010-2013
Paulina Stępień-Matuszczyk 1,2/
1/
2/
Wojskowy Ośrodek Medycyny Prewencyjnej w Gdyni
Katedra Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Wstęp. Na przestrzeni wieków choroby zakaźne i schorzenia w dużej mierze
nękały formacje wojskowe będąc często elementem sprawczym zgonów.
Dziś sytuacja epidemiologiczna na terenach wojskowych monitorowana
jest przez określone instytucje wojskowe. Pomimo określonych procedur
i znacznej poprawy warunków sanitarno-higienicznych, wciąż na terenach
wojskowych pojawiają się choroby zakaźne.
Introduction. Through many centuries infectious diseases affected military
units, causing frequent deaths. Nowadays the epidemiological situation in
military units is monitored by designated military institutions. Despite the
fact that there are established procedures and a considerable improvement
in the sanitary and higienic conditions, infectious diseases still appear in
the military units.
Cel badania. Przedstawienie sytuacji epidemiologicznej kształtującej się na
obszarach wojskowych województwa pomorskiego i zachodniopomorskiego
w latach 2010-2013.
Aim. To present an epidemiologic situation developing in the military units
of Pomeranian and West Pomeranian Voivodeship between 2010-2013.
Materiał i metoda. W pracy zostały przedstawione zachorowania
na wybrane choroby zakaźne żołnierzy i pracowników cywilnych
zatrudnionych na obszarach jednostek wojskowych woj. pomorskiego
i woj. zachodniopomorskiego w latach 2010-2013. Materiały pozyskano
ze sprawozdań sanitarnych nadesłanych w latach 2010-2013 do WOMP
Gdynia oraz Biuletynu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego
– Państwowego Zakładu Higieny – Zakładu Epidemiologii. Przeanalizowano
7 wybranych chorób zakaźnych.
Material & Method. This paper presents the incidence of selected infectious
diseases of soldiers and civil workers employed in military areas of the
Pomeranian and West Pomeranian Voivodeship between 2010-2013. The
study materials were obtained from the sanitary reports collected between
2010-2013 in WOMP in Gdynia (Military Centre of Preventive Medicine)
and from the Bulletin of the National Institute of Public Health – National
Institute of Hygiene – Department of Epidemiology. Seven selected
infectious diseases were analyzed.
Wyniki. Największy odsetek spośród wybranych chorób zakaźnych dotyczył
pracowników cywilnych wojska pochodzących z woj. zachodniopomorskiego.
Results. The highest percentage of the selected infectious diseases
was manifested by the civil workers employed in the army in the West
Pomeranian Voivodeship.
Wnioski. Sytuacja epidemiologiczna na terenach wojskowych woj.
pomorskiego i woj. zachodniopomorskiego w latach 2010-2013 kształtowała
się różnorodnie. Współczesna wiedza na temat chorób zakaźnych
i pasożytniczych, nowoczesna diagnostyka, dobra opieka medyczna oraz
ścisłe przestrzeganie zasad higieniczno-sanitarnych na obszarach jednostek
wojskowych znacznie ograniczają rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych.
Conclusions. The epidemiological situation in the military areas of the
Pomeranian and West Pomeranian Voivodeships between 2010-2013
differed significantly. The contemporary knowledge in the field of infectious
and parasitic diseases as well as the up-to-date diagnostics, good medical
care and the observance of sanitary-hygienic rules in the military areas help
to diminish – to a large extent – the spreading of infectious diseases.
Słowa kluczowe: choroby zakaźne, żołnierze, sprawozdania sanitarne
Key words: infectious diseases, soldiers, sanitary reports
© Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 861-865
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
Nadesłano: 10.11.2014
Zakwalifikowano do druku: 19.11.2014
Wykaz skrótów
WOMP – Wojskowy Ośrodek Medycyny Prewencyjnej
CRESZ – Centrum Reagowania Epidemiologicznego
Sił Zbrojnych
PKW – Polski Kontyngent Wojskowy
ppor. mgr Paulina Stępień-Matuszczyk
Wojskowy Ośrodek Medycyny Prewencyjnej w Gdyni
ul. Grudzińskiego 4, 81-103 Gdynia
tel. 665 465 454, e-mail: [email protected]
Wstęp
Choroby zakaźne przez tysiąclecia stanowiły
element sprawczy zgonów. Wiek XX przyniósł dużą
liczbę danych na temat epidemii chorób zakaźnych
i pasożytniczych występujących na świecie. Na prze-
862
strzeni wieków choroby i schorzenia w dużej mierze
nękały również formacje wojskowe, w których opisywano przypadki inwazji pasożytniczych oraz chorób
zakaźnych wśród jednostek wojskowych [1].
Dziś niemal we wszystkich krajach na świecie
istnieją specjalnie powołane struktury administracyjne
i instytuty badawcze, zbierające dane o zachorowaniach na choroby zakaźne i niezakaźne [2]. Obecnie
nadzór dotyczący sytuacji epidemiologicznej terenów
wojskowych sprawowany jest przez Centrum Reagowania Epidemiologicznego Sił Zbrojnych (CRESZ)
oraz Wojskowe Ośrodki Medycyny Prewencyjnej
(WOMP).
Zadaniem CRESZ jest kierowanie zabezpieczeniem medycznym ofiar ataku bronią masowego rażenia
i identyfikacja broni biologicznej w obrębie kraju i na
obszarach działań Polskich Kontyngentów Wojskowych (PKW) oraz zbieranie i analiza informacji sanitarno-epidemiologicznej. Natomiast Wojskowy Ośrodek Medycyny Prewencyjnej (WOMP) jest jednostką
organizacyjną Wojskowej Służby Zdrowia, podległą
bezpośrednio Szefowi Inspektoratu Wojskowej Służby
Zdrowia. WOMP wykonuje rozpoznanie zagrożeń
czynnikami biologicznymi, a także zadania w zakresie
Wojskowej Inspekcji Sanitarnej, Wojskowej Inspekcji
Weterynaryjnej, Wojskowej Inspekcji Farmaceutycznej, dysponując zapleczem diagnostyczno-laboratoryjnym. WOMP przygotowany jest do skutecznej
osłony przeciwepidemicznej i przeciwepizootycznej
wojsk w rejonie odpowiedzialności. Obszary odpowiedzialności terytorialnej WOMP zgodne są z podziałem administracyjnym kraju. CRESZ, jak i wojskowe
ośrodki medycyny prewencyjnej, prowadzą dokładne
statystki dotyczące zachorowań na choroby zakaźne
na terenach wojskowych. Jednocześnie prowadzą stałe
rozpoznanie sanitarno-higieniczne i epidemiologiczne
oraz zapobiegają chorobom zakaźnym, koordynując
i nadzorując dochodzenia epidemiologiczne.
Szeroko pojęta epidemiologia wojskowa obejmuje
również przewidywalną ocenę skutków zdrowotnych
dla całej populacji, m.in. ataku wojskowego lub terrorystycznego za pomocą biologicznych lub chemicznych
środków masowego rażenia oraz przy użyciu źródeł
promieniowania jonizującego, katastrof związanych
z penetracją do środowiska dużych ilości chemikaliów,
transportowych i używanych przez gospodarkę [3].
W skali globalnej sytuacja epidemiologiczna
chorób zakaźnych jest obecnie bardzo zróżnicowana.
W krajach Europy Zachodniej, Skandynawii, Japonii,
Australii i w Ameryce Północnej przedstawia się ona
najlepiej, natomiast nieco gorzej w Europie Środkowej,
do której zaliczamy Polskę [2].
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 861-865
Cel badań
Przedstawienie sytuacji epidemiologicznej kształtującej się w latach 2010-2013 na terenach wojskowych podlegających pod WOMP Gdynia.
Materiały i metody
Informację o zachorowaniach na choroby zakaźne żołnierzy i pracowników wojska otrzymano
z miesięcznych sprawozdań nadesłanych z jednostek
wojskowych woj. pomorskiego i woj. zachodniopomorskiego do Wojskowego Ośrodka Medycyny Prewencyjnej w Gdyni w latach 2010-2013. Liczbę zachorowań
na wybrane choroby zakaźne i zapadalność populacji
woj. pomorskiego i zachodniopomorskiego w latach
2010-2013 uzyskano z Biuletynu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu
Higieny – Zakładu Epidemiologii.
Wyniki
Wyniki przedstawiono w dwóch tabelach podzielonych na woj. pomorskie i woj. zachodniopomorskie, w których ukazano zachorowania na wybrane
choroby zakaźne wśród żołnierzy oraz pracowników
cywilnych, zatrudnionych na obszarach wojskowych
oraz zapadalność (na 100 tys. osób) na te choroby
w środowisku cywilnym w tych województwach.
Tabela I przedstawia zachorowania na ospę
wietrzną, która jest chorobą powszechną wśród dzieci, jednak w ostatnich latach coraz częściej zapadają
na nią również osoby dorosłe. Liczba zachorowań na
ospę wietrzną w latach 2010-2013 kształtowała się
niejednoznacznie zarówno w woj. pomorskim, jak
i woj. zachodniopomorskim. Największą liczbę zachorowań wśród żołnierzy zawodowych odnotowano
w roku 2011 w woj. zachodniopomorskim. Natomiast
największa zachorowalność dotycząca osób cywilnych,
pracujących na obszarach wojskowych, odnosiła się do
roku 2012 w woj. zachodniopomorskim. Jednocześnie
był to rok, w którym stwierdzono największą zapadalność na ospę wietrzną na 100 tys. osób w populacji
ogólnej woj. zachodniopomorskiego [6-9].
Tabela I dotyczy również salmonellozy, występującej na całym świecie, w krajach rozwiniętych rzadziej,
częściej natomiast w krajach i środowiskach o niskim
i niedostatecznym poziomie sanitarno-higienicznym.
W latach 2010-2013 na terenach wojskowych odnotowano 42 przypadki zachorowań na salmonellozę.
Wszystkie przypadki dotyczyły pracowników cywilnych wojska z woj. zachodniopomorskiego. W ogólnej
populacji największa zachorowalność, aż 30,1 na 100
tys. osób wystąpiła w woj. pomorskim w roku 2010
[6-9].
Ponadto pierwsza tabela przedstawia zachorowalność na zapalenie opon mózgowych. W Polsce
Stępień-Matuszczyk P. Zachorowania na wybrane choroby zakaźne na obszarach jednostek wojskowych ...
863
Tabela I. Zachorowania na ospę wietrzną, salmonellozę i zapalenie opon mózgowych na obszarach wojskowych woj. pomorskiego i zachodniopomorskiego
w latach 2010-2013 oraz zapadalność na 100 tys. osób w populacji generalnej tych województw
Table I. Incidence of chickenpox, salmonellosis and meningitis in military areas of Pomeranian and West Pomeranian Voivodeships between 2010-2013
and morbidity per 100 thousand people in general population of those provinces
Zapadalność
na 100 tys.
Liczba zachorowań
w ogólnej populacji
Liczba zachorowań na
obszarach jednostek
wojskowych
Rok 2013
Zapadalność
na 100 tys.
Liczba zachorowań
w ogólnej populacji
Liczba zachorowań na
obszarach jednostek
wojskowych
Rok 2012
Zapadalność
na 100 tys.
Liczba zachorowań
w ogólnej populacji
Liczba zachorowań na
obszarach jednostek
wojskowych
Rok 2011
Zapadalność
na 100 tys.
Liczba zachorowań
w ogólnej populacji
Liczba zachorowań na
obszarach jednostek
wojskowych
Rok 2010
Ospa wietrzna
Woj. pomorskie
żz
cyw.
6
57
żz
12941 625,3
cyw.
0
2
10363 493,9
żz
cyw.
1
4
15224 665,7
żz
cyw.
0
5
11112 484,7
Woj. zachodniopomorskie
żz
cyw.
5
54
6347
374,8
żz
cyw.
58
42
7650
444
żz
cyw.
0
89
9997
580,5
żz
cyw.
43
6
6720
390,8
Woj. pomorskie
żz
cyw.
0
0
622
30,1
żz
cyw.
0
0
549
26,2
żz
cyw.
0
0
535
23,4
żz
cyw.
0
0
578
25,2
Woj. zachodniopomorskie
żz
cyw.
0
21
381
22,5
żz
cyw.
0
6
342
19,8
żz
cyw.
0
6
214
12,4
żz
cyw.
0
9
290
16,9
Woj. pomorskie
żz
cyw.
0
0
54
2,61
żz
cyw.
0
1
75
3,57
żz
cyw.
0
0
95
4,15
żz
cyw.
0
0
138
6,02
Woj. zachodniopomorskie
żz
cyw.
0
10
52
3,07
żz
cyw.
0
14
60
3,48
żz
cyw.
0
6
41
2,38
żz
cyw.
0
8
34
1,98
Salmonelloza
Zapalenie opon mózgowych
żz – żołnierz zawodowy
cyw. – pracownik cywilny
w latach 1980-1990 rejestrowano rocznie od 2 tys.
do 4 tys. zachorowań na zapalenie opon mózgowordzeniowych. Od początku lat dwudziestych liczba
ta zmalała do ok. tysiąca zachorowań rocznie, choć
statystyki te nie oddają rzeczywistego stanu sytuacji
epidemiologicznej, ponieważ nie wszystkie przypadki
są zgłaszane [2]. W latach 2010-2013 zarejestrowano tylko 1 przypadek zachorowania na zapalenie
opon mózgowych wśród żołnierzy zawodowych oraz
38 pracowników cywilnych wojska z obszarów woj.
zachodniopomorskiego. Jednakże sytuacja epidemiologiczna zachorowań na zapalenie opon mózgowych
w populacji ogólnej woj. pomorskiego i woj. zachodniopomorskiego w latach 2010-2013 kształtowała na
poziomie wzrastającym [6-9].
Tabela II dotyczy wirusowych i innych określonych zakażeń jelitowych, które w latach 2010-2013
wystąpiły u 81 żołnierzy i 352 pracowników cywilnych
z terenów wojskowych podległych pod WOMP Gdynia. Zapadalność na 100 tys. osób w ogólnej populacji
wykazywała tendencję wzrostową w tych latach w woj.
pomorskim, natomiast zróżnicowaną w woj. zachodniopomorskim [6-9].
Tabela II odnosi się również do zachorowalności
na grypę. W Polsce rocznie na grypę i inne infekcję
dróg oddechowych zapada od mniej niż 1 tys. osób do
ok. 7 tys. na 100 tys. ludności. Jednak mały odsetek
tych zachorowań uzyskuje potwierdzenie mikrobiolo-
giczne. Wirusy grypy są wirusami RNA występującymi
w trzech typach A, B, C, z których największy potencjał
epidemiczny ma typ A [2]. Istnieje wiele odmian wirusa grypy, na które wrażliwe są ptaki i różne gatunki
ssaków. Największą zachorowalność na grypę w latach
2010-2013 na terenach wojskowych odnotowano
w roku 2010, gdzie zarejestrowano tę jednostkę
chorobową aż u 87 żołnierzy i 183 pracowników. Zapadalność na 100 tys. osób w populacji ogólnej tych
województw wskazywała znaczną tendencję wzrostową [6-9].
W tabeli II przedstawione zostały także zachorowania na boreliozę, której liczba w ostatnich latach
znaczenie wzrosła. Żołnierze są na nią szczególnie
narażeni podczas poligonów i ćwiczeń w terenie, gdzie
mogą być ukąszeni przez kleszcze. W latach 20102013 największą liczbę zachorowań odnotowano
wśród pracowników cywilnych wojska woj. zachodniopomorskiego. Liczba zachorowań w ogólnej populacji
w tych latach kształtowała się różnorodnie, jednak
największą zapadalność na 100 tys. osób odnotowano
w woj. pomorskim w roku 2013, gdzie wynosiła ona
22,1 [6-9].
Tabela II zawiera również informacje dotyczące
zachorowalności na różyczkę, która jest chorobą
zakaźną z reguły o łagodnym przebiegu. Zwykle
występuje u dzieci, jednak coraz częściej zapadają
na nią również dorośli. W przypadku tej choroby na
864
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 861-865
Tabela II. Zachorowania na wirusowe i inne określone zakażenia jelitowe, grypę, boreliozę i różyczkę na obszarach wojskowych woj. pomorskiego i zachodniopomorskiego w latach 2010-2013 oraz zapadalność na 100 tys. osób w populacji generalnej tych województw
Table II. Incidence of viral and other specified intestinal infections, influenza, Lyme disease and rubella in military areas of Pomeranian and West Pomeranian
voivodeships between 2010-2013 and morbidity per 100 thousand people in general population of those provinces
Zapadalność
na 100 tys.
Liczba zachorowań na
obszarach jednostek
wojskowych
Liczba zachorowań
w ogólnej populacji
Zapadalność
na 100 tys.
1744
84,3
żz
21
cyw. 0
3024
144,1
żz
cyw.
0
14
3866
169,1
żz
0
cyw. 0
4080
178
Woj. zachodniopomorskie
żz
32
cyw. 147
1233
72,8
żz
8
cyw. 70
2593
150,5
żz
cyw.
2
63
2229
129,4
żz
10
cyw. 27
2372
137,9
Woj. pomorskie
żz
cyw.
756
żz
cyw.
24057 1146,6
żz
cyw.
1
6
Woj. zachodniopomorskie
żz
64
żz
43
żz
12401 732,3
21991 1276,3
cyw. 106
cyw. 40
cyw.
9
0
9846
Woj. pomorskie
żz
cyw.
0
0
356
Woj. zachodniopomorskie
żz
cyw.
0
77
255
Woj. pomorskie
żz
00
cyw.
Woj. zachodniopomorskie
żz
08
cyw.
Zapadalność
na 100 tys.
Liczba zachorowań
w ogólnej populacji
Rok 2013
8
31
Liczba zachorowań
w ogólnej populacji
Liczba zachorowań na
obszarach jednostek
wojskowych
Rok 2012
żz
cyw.
Zapadalność
na 100 tys.
Liczba zachorowań na
obszarach jednostek
wojskowych
Rok 2011
Woj. pomorskie
Liczba zachorowań
w ogólnej populacji
Liczba zachorowań na
obszarach jednostek
wojskowych
Rok 2010
Wirusowe i inne określone zakażenia jelitowe (A08)
Grypa
23
77
15647
2
6
żz
3
cyw. 0
753690 32877
3899,8
żz
16
cyw. 16
63304 3681,3
158244 42303,9
Borelioza
17,2
żz
cyw.
0
4
327
15,6
żz
cyw.
0
0
301
13,2
żz
0
cyw. 0
507
22,1
15,1
żz
0
cyw. 67
242
14
żz
cyw.
1
30
266
15,4
żz
1
cyw. 75
445
25,9
208
10,1
żz
23
cyw.
257
12,2
żz
cyw.
0
0
361
15,8
żz
16
cyw. 4
1939
84,6
178
10,5
żz
02
cyw.
394
22,9
żz
cyw.
0
17
287
16,7
żz
3
cyw. 1
1559
90,7
Różyczka
żz – żołnierz zawodowy
cyw. – pracownik cywilny
terenach wojskowych woj. pomorskiego i woj. zachodniopomorskiego w latach 2010-2013 stwierdzono 21
przypadków tej choroby wśród żołnierzy oraz u 35
osób cywilnych pracujących na obszarach wojskowych
[6-9].
Dyskusja
Ogólna sytuacja epidemiologiczna chorób zakaźnych w Polsce kształtuje się na poziomie względnie
stabilnym. Zapadalność na większość chorób zakaźnych wykazuje tendencje spadkowe choć pomimo
stałej poprawy sytuacji epidemiologicznej, zapadalność na wiele chorób zakaźnych w Polsce jest wyższa
niż przeciętna w krajach Unii Europejskiej. Istotny
wpływ na stabilną sytuację epidemiologiczną wielu
chorób zakaźnych miały konsekwentnie prowadzone przez lata programy szczepień ochronnych [8].
W badaniach przeprowadzonych w latach 2005-2007
wśród żołnierzy służby zasadniczej określono sytuację
epidemiologiczną chorób zakaźnych i pasożytniczych
jako pomyślną i stabilną. Zatrucia wywołane przez
pałeczki Salmonella wskazywały tendencję spadkową,
a zachorowania na choroby zakaźne typowe dla wieku
dziecięcego jak np. różyczka czy odra wśród żołnie-
rzy służby zasadniczej były sporadyczne. Najczęściej
występującą chorobą zakaźną w populacji żołnierzy
służby zasadniczej była grypa i zakażenia górnych
dróg oddechowych [9]. Jednak pomimo zawieszenia
zasadniczej służby wojskowej w Polsce w roku 2010,
a przez to zmniejszenia liczby mężczyzn odbywających tą służbę w koszarach wojskowych, nadal na obszarach wojskowych pojawiają się ogniska zachorowań
na choroby zakaźne [10]. Ponadto polscy żołnierze
coraz częściej uczestniczą w misjach pokojowych i zagranicznych w różnych częściach świata, co związane
jest z możliwością zwiększenia zachorowalności na
choroby zakaźne i pasożytnicze. Jest to ściśle związane
z lekceważeniem zaleceń w zakresie przestrzegania
zasad higieny osobistej, żywienia i zakwaterowania.
W każdym miesiącu pobytu w tropiku 30-50%
osób ma biegunkę, 1% osób zgłasza epizody gorączki
związane zwykle z zapaleniem dróg oddechowych,
0,3% osób wraca z tropiku z WZW typu A, 0,08%
z bezobjawowym WZW typu B, 0,02% z objawowym
WZW typu B [11, 12].
Dokładne raportowanie chorób pojawiających się
wśród żołnierzy i pracowników wojska składne w co
miesięcznych sprawozdaniach sanitarno-epidemio-
Stępień-Matuszczyk P. Zachorowania na wybrane choroby zakaźne na obszarach jednostek wojskowych ...
logicznych, przesyłanych do wojskowych ośrodków
medycyny prewencyjnej, umożliwia szybkie rozpoczęcie dochodzenia epidemiologicznego oraz działań
mających na celu minimalizację wtórnego zakażenia
i rozprzestrzeniania się epidemii. W przypadku zachorowania lub podejrzenia o chorobę zakaźną przeprowadza się dochodzenie epidemiologiczne, które ma
na celu szybkie rozpoznanie ogniska epidemicznego,
wykrycie i przecięcie się dróg szerzenia się epidemii.
Jest to niezmiernie istotne gdyż szerzące się ognisko
epidemiczne może mieć istotny wpływ na gotowość
bojową pododdziału [13].
865
Wnioski
1. Sytuacja epidemiologiczna na terenach wojskowych woj. pomorskiego i woj. zachodniopomorskiego w latach 2010-2013 kształtowała się
różnorodnie.
2. Spośród wybranych chorób zakaźnych w tych
latach największy odsetek zachorowań dotyczył
pracowników cywilnych zatrudnionych na terenach wojskowych woj. zachodniopomorskiego.
3. Współczesna wiedza na temat chorób zakaźnych
i pasożytniczych, nowoczesna diagnostyka, dobra
opieka medyczna oraz ścisłe przestrzeganie zasad
higieniczno-sanitarnych na obszarach jednostek
wojskowych znacznie ograniczają rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych.
Piśmiennictwo / References
1. Michalski M. Inwazje pasożytnicze i choroby inwazyjne
w przebiegu działań militarnych. Towarzystwo Przyjaciół
Dolnej Wisły, Chełmno 2009: 131-134.
2. Dziubek Z. Choroby zakaźne i pasożytnicze. PZWL,
Warszawa 2010: 5-6, 259, 363.
3. Chomiczewski K. Problemy współczesnej epidemiologii
wojskowej. Konferencja „Epimilitaris”, Ryn 18‑21.09.2012.
4. Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w roku 2010. PZH,
Warszawa 2011.
5. Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w roku 2011. PZH,
Warszawa 2012.
6. Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w roku 2012. PZH,
Warszawa 2013.
7. Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w roku 2013. PZH,
Warszawa 2014.
8. Wojtyniak B, Goryński P. Sytuacja zdrowotna ludności Polski.
PZH, Warszawa 2008: 12-13.
9. Bzdęga J, Lach J, Janiak MK, Lasocki K, Kubiak L. Zachorowania
na wybrane choroby zakaźne żołnierzy pełniących zasadniczą
służbę wojskową w Siłach Zbrojnych RP w latach 2005-2007.
Lek Wojsk 2011, 89(4): 317-321.
10. Zasadnicza służba wojskowa. http://pl.wikipedia.org/
wiki/Zasadnicza_s%C5%82u%C5%BCba_wojskowa
(15.11.2014).
11. Hill DR, Pearson RD. Health advice for international travel.
Ann Intern Med 1988, 108: 839-852.
12. Steffen R, Rickenbach M, Wilhelm U, et al. Health problems
after travel to developing countries. J Infect Dis 1987, 156:
84‑91.
13. Decyzja Nr 53/MON z dnia 5 marca 2013 r. w sprawie
wprowadzenia do użytku Instrukcji o zabezpieczeniu
sanitarnohigienicznym i przeciwepidemicznym wojska
w czasie pokoju, kryzysu i wojny.