docContents - Azja
download 
Reklamacja Transkrypt
Contents - Azja
TOWARZYSTWO AZJI I PACYFIKU Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej A Z J A – PACYFIK ROCZNIK T O M XI ( 2 008) Japonia i Azja Południowa RADA PROGRAMOWA Krzysztof Gawlikowski (przewodniczący), Piotr Balcerowicz, Beata Bochorodycz, Bogusława Drelich-Skulska, Waldemar J. Dziak, Bogdan Góralczyk, Teresa Halik, Romuald Huszcza, Adam W. Jelonek, Marek Jeziński, Joanna Marszałek-Kawa, Marek Mejor, Krystyna Okazaki , Małgorzata Pietrasiak, Jan Rowiński, Małgorzata Religa, Ewa Rynarzewska, Beata Stoczyńska, Kazimierz Starzyk, Sławoj Szynkiewicz, Stanisław Zapaśnik REDAKCJA NAUKOWA Krzysztof Gawlikowski – redaktor naczelny, Małgorzata Ławacz – sekretarz redakcji, Jan Rowiński, Bogusław Zakrzewski REDAKCJA Jacek Prawdzic-Kornacki REDAKTOR PROWADZĄCY Justyna Brylewska REDAKTOR TECHNICZNY Tomasz Czapski © Copyright by Wydawnictwo Adam Marszałek © Copyright by Towarzystwo Azji i Pacyfiku Toruń–Warszawa 2008 ISSN 1643-692X ISBN 978-83-7611-091-2 Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Współpraca wydawnicza Wydawnictwa Adam Marszałek i Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej ADRES REDAKCJI Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej (Biblioteka, M. Ławacz) ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa, tel. +48 22 810 18 07 e-mail: [email protected] Prenumeratę instytucjonalną można zamawiać w oddziałach firmy Kolporter S.A. na terenie całego kraju. Informacje pod numerem infolinii 0800-205-555 lub na stronie internetowej http://www.kolporter-spolka-akcyjna.com.pl/prenumerata.asp Prenumeratę prowadzi Towarzystwo Azji i Pacyfiku. Zamówienia prosimy kierować na adres Wydawnictwa Adam Marszałek. Prenumeratorzy otrzymują zniżkę 10% ceny katalogowej. Prenumerata zagraniczna wyższa o 100% plus koszty przesyłki. Wpłaty prosimy kierować na konto Towarzystwa: KBSA O. w Toruniu 16 1500 1751 1217 5001 3215 0000 The cost of annual subscription (one issue) is US $23.00, including postage. Payments should be sent to Asia-Pacific Society: Towarzystwo Azji i Pacyfiku, account: KBSA O. w Toruniu 16 1500 1751 1217 5001 3215 0000 Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową tel./fax 056 648 50 70; e-mail: [email protected] Wydawnictwo Adam Marszałek, ul. Lubicka 44, 87–100 Toruń tel. 056 660 81 60, e-mail: [email protected], www.marszalek.com.pl Drukarnia nr 2, ul. Warszawska 52, 87–148 Łysomice, tel. 056 659 98 96 Azja–Pacyfik 3 TREŚĆ TOMU Od Redakcji .......................................................................................................... 7 JAPONIA KARTKI Z HISTORII Przemiany w epoce Meiji w oczach brytyjskiego podróżnika Rudyard Kipling Listy z Japonii (1889) .................................................. 9 Karol Żakowski Barbara Mrówka Magdalena Komór Marzena Ołtarzewska Irena Rychłowska Leszek Cyrzyk Zniesienie frakcyjności w japońskiej Partii Liberalno-Demokratycznej: Stare zadanie w nowych czasach ..................................................... 26 Zakończenie misji japońskich specjalistów w Polsce. Doświadczenia pierwszego etapu współpracy pomocowej ............................................. 41 Ceremonia herbaty w Japonii ................................... 62 Esej o gejszach........................................................... 73 Odpoczywający miś, czyli jak Japończycy radzą sobie ze stresem i zmęczeniem. Notatki podróżne .... 87 Przyczynki do dziejów polsko-japońskich stosunków kulturalnych ............................................. 92 AZJA POŁUDNIOWA Krzysztof Dębnicki Joanna Łupińska Adam W. Jelonek Europejskie wartości republikańskie „Wolność, równość, braterstwo” a życie polityczne Indii .......... 96 Z historii stosunków polsko-indyjskich: lata 30. i 40. XX w. .................................................. 122 Konflikt etniczny na Sri Lance. Unitarne państwo w pluralnym społeczeństwie .................................... 133 CHINY Debata Mao a rozwój Chin współczesnych. Zapis z konferencji zorganizowanej przez Centrum Cywilizacji Azji Wschodniej SWPS, Fundację „Polska w Europie” i Centrum Badań Azji i Pacyfiku ISP PAN, 17 marca 2008 r. w SWPS ...... 149 4 Roman Malek Jakub Polit Azja–Pacyfik Hexie shehui: Nowa utopia? Budowa harmonijnego i stabilnego społeczeństwa chińskiego oraz rola religii .................201 Główne nurty historiografii anglosaskiej wobec Narodowych Chin Kuomintangu ............................. 209 IN MEMORIAM Lidia Kasarełło Profesor Mieczysław Jerzy Künstler (1933–2007). Wybitny sinolog i erudyta ........................................ 219 MATERIAŁY, INFORMACJE Leszek Cyrzyk Zdzisław Góralczyk Leszek Cyrzyk Joanna Wasilewska Małgorzata Ławacz Jak rodziła się polonistyka w Chinach..................... 223 Pięćdziesięciolecie Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Chińskiej ...................................................... 232 U zarania Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Chińskiej................................................................. 238 Muzeum Azji i Pacyfiku: działalność w 2008 roku .... 246 Ważniejsze spotkania polityków Polski oraz krajów Azji i Pacyfiku (grudzień 2007 – październik 2008) ........................ 250 ARTYKUŁY RECENZYJNE Bogdan Góralczyk Bogdan Góralczyk Tajlandia – tradycyjna czy nowoczesna? ................ 253 Aung San Suu Kyi – Ciężar moralnego sprzeciwu ................................... 258 Małgorzata Pietrasiak Kambodża: od wspaniałej przeszłości do bolesnej współczesności ........................................................ 265 Marta Kosmala-Kozłowska Czy Chiny modernizują się? ............................... 270 Krzysztof Gawlikowski Kluczowy moment wpływu Chin na losy Polski – przyczynek do historii stosunków polsko-chińskich.... 280 Justyna Jaguścik Kultury w kontakcie – inaczej nie znaczy gorzej ......... 292 Dominik Mierzejewski O nowej serii „Biblioteka Azji i Pacyfiku” uwag kilka................................................................ 299 Streszczenia w języku angielskim .................................................................... 303 Nasi autorzy .......................................................................................................311 Azja–Pacyfik 5 CONTENTS From the Editors ................................................................................................... 7 JAPAN FROM THE HISTORY Changes in the Meiji Period by a British Traveller Rudyard Kipling Letters from Japan (1889)............................................ 9 Karol Żakowski Dissolution of Factions in the Japanese Liberal-Democratic Party: The Old Tasks in the New Epoch ... 26 Barbara Mrówka Missions of the Japanese Specialists in Poland – an Overview. Experience of the First Stage of the Assistance Cooperation ................................... 41 Magdalena Komór Japanese Tea Ceremony ............................................. 62 Marzena Ołtarzewska A Figure of Geisha ..................................................... 73 Irena Rychłowska Relaxing Teddy Bear – the Japanese Way of Dealing with Stress and Tiredness. Notes from a Journey ...... 87 Leszek Cyrzyk Random Notes on History of Polish-Japanese Cultural Relations ...................................................... 92 SOUTH ASIA Krzysztof Dębnicki Joanna Łupińska Adam W.Jelonek Western Republican Values „Liberty, Equality, Fraternity” and the Political Reality of India ............. 96 Indo-Polish Relations. A Historical Overview: the 1930s and the 1940s........................................... 122 The Ethnic Conflict in Sri Lanka. Unitary State in a Plural Society .................................................... 133 CHINA The Debate Roman Malek Mao and the Development of Contemporary China. Record of the Conference Co-organised by the Centre of East Asian Civilisations, Warsaw School of Social Sciences Humanities, the „Poland in Europe” Foundation, and the Institute of Political Studies, Polish Academy of Sciences, 17 March 2008 in SWPS..... 149 Hexie Shehui: a New Utopia? The Building of a Harmonious and Stable Chinese Society and the Role of Religion .......................................... 201 6 Jakub Polit Azja–Pacyfik Anglo-Saxon Historiography of Kuomintang Nationalist China (the Main Currents) .................... 209 IN MEMORIAM Lidia Kasarełło Professor Mieczysław Jerzy Künstler (1933-2007). An Eminent Sinologist and Erudite ......................... 219 MATERIALS, INFORMATION Leszek Cyrzyk Zdzisław Góralczyk Leszek Cyrzyk Joanna Wasilewska Małgorzata Ławacz The Beginnings of Polish Philology in the People’s Republic of China ........................... 223 On the 50th Anniversary of the Polish-Chinese Friendship Association............................................. 232 The Beginnings of the Polish-Chinese Friendship Association............................................. 238 The Asia and Pacific Museum: Activity in the Year 2008 ......................................... 246 Polish Relations with Countries of the Asia and Pacific Region (December 2007– –October 2008) ........................................................ 250 BOOK REVIEWS Bogdan Góralczyk Bogdan Góralczyk Thailand – Traditional or Modern? .......................... 253 Aung San Suu Kyi – The Burden of Moral Protest ...................................................... 258 Małgorzata Pietrasiak Cambodia: from the Glorious Past to the Painful Present ............................................... 265 Marta Kosmala-Kozłowska Does China Modernize Herself?......................... 270 Krzysztof Gawlikowski China’s Influence on the Fate of Poland – The Key Events of Their Interrelations ................... 280 Justyna Jaguścik Cultures in Touch – Different Does Not Mean Worse ............................................. 292 Dominik Mierzejewski Some Remarks on the New Book Series “Library of Asia and Pacific”................................... 299 Abstracts ........................................................................................................... 303 Our authors.........................................................................................................311 Azja-Pacyfik 2008, nr 11 OD REDAKCJI Drodzy Czytelnicy! Przygotowaliśmy dla Państwa 11 tom naszego pisma, w którym tematami przewodnimi są Japonia i Azja Południowa, choć – jak zawsze – zawiera on także artykuły na inne tematy. Polecamy zwłaszcza uwadze dyskusję o roli Mao w dziejach najnowszych Chin. Japonii poświęcamy szczególną uwagę ze względu na obchodzoną w 2007 r. 50. rocznicę wznowienia stosunków dyplomatycznych Polski z tym krajem i 90. rocznicę – obchodzoną w 2009 r. – ustanowienia tych stosunków. Dodajmy, że od kilku lat – obok bardzo dobrych stosunków politycznych – bardzo szybko poszerzają się inwestycje japońskie u nas, co powinno jeszcze zwiększać zainteresowanie tym naszym wschodnioazjatyckim partnerem. Azja Południowa, którą zajęliśmy się od niedawna, odgrywa coraz ważniejszą rolę w świecie. Warto przypomnieć, że choć według danych Banku Światowego w 2006 r. ogólna wartość PKB Stanów Zjednoczonych (obliczona według wskaźnika PPP – realnej siły nabywczej) zapewniała im wciąż pierwsze miejsce w świecie, to jednak goniły je szybko czołowe potęgi azjatyckie: na drugim miejscu są Chiny (od 1994 r.!), na trzecim znalazły się właśnie Indie, a na czwartym – Japonia. Ich produkt w mld USD – w zaokrągleniu – wynosił odpowiednio: 13 202; 10 048, 4247, 4131, a Niemcy – największa gospodarka Europy – na piątej pozycji osiągnęły 2616 mld. Oto skala przemian na gospodarczej mapie świata. Nic tedy dziwnego, że podczas szczytu G20 w Waszyngtonie w listopadzie 2008 r., poświęconego narastającemu kryzysowi finansowemu, jednym z konkretnych wniosków było uznanie potrzeby zapewnienia państwom azjatyckim znacznie silniejszej reprezentacji w międzynarodowych instytucjach finansowych. Dominowały w nich do tej pory USA i Europa. Oto pierwszy widoczny już skutek obecnego kryzysu, który przyspiesza zmiany układu sił na arenie światowej. Można dodać, że problemy Azji Południowej w rozmaitych aspektach są podobne do spotykanych w Azji Wschodniej. Pokazuje to dobrze np. zamieszczone w tym tomie studium o kulturze politycznej Indii. W Japonii czy Chinach mamy również podobne zderzenie wartości i koncepcji politycznych zapożyczonych z Zachodu, przyjmowanych oficjalnie, z tradycjami rodzimymi, kształtującymi dynamikę realnych procesów politycznych. Chcielibyśmy, aby rok 2008, ogłoszony Europejskim Rokiem Dialogu Międzykulturowego, zaowocował również w Polsce pogłębieniem zainteresowań różnicami kulturowymi i przełamywaniem aroganckich przekonań, że 8 Od redakcji wszystko co jest europejskie albo zachodnie jest automatycznie najlepsze w świecie i uniwersalne. Pragniemy także poinformować Państwa, że uruchomiliśmy stronę internetową naszego pisma. Zwracamy uwagę na tematyczny spis treści poprzednich dziesięciu tomów i na szczegółowe instrukcje dla Autorów, chcących publikować u nas swoje teksty. Mamy nadzieję, że strona ta będzie się rozwijała. Zapraszamy zatem do odwiedzin: www.marszalek.com.pl/azjapacyfik Listopad 2008 r. Redakcja Na naszej okładce: Samurajowie – II akt sztuki teatru kabuki Historia 47 roninów (Chūshingura). Drzeworyt wielobarwny (ukiyoe) ze szkoły Utagawy Toyokuni (1769–1825), prawdopodobnie samego mistrza i założyciela szkoły (jego dwaj uczniowie-sukcesorzy także podpisywali się Toyokuni, choć cokolwiek inaczej, nazywa się ich Toyokuni II i III). Toyokuni I założył w Edo (obecnie Tokio) znane warsztaty drzeworytnicze, gdzie często produkowano ilustracje do aktualnie granych sztuk i portrety popularnych aktorów. Służyły one jako swoiste reklamy teatrów i były zbierane przez miłośników danego aktora. Drzeworyt jest własnością Redakcji. Obraz przedstawia bohaterów słynnych wydarzeń, które rozegrały się w Japonii w początkach XVIII w. (zob. John Allyn, Opowieść o 47 roninach, wyd. Red Horse, Lublin 2008), będących kanwą licznych opowieści, przedstawień i filmów japońskich. Widzimy tu znajomych aktorów: Matsumoto Koshirō w roli Kakogawa Honzō oraz Hanai Mesaburō w roli Wakasanosuke. Autorem sztuki teatru kabuki Chūshingura jest Nishimura Shigenaga (1697–1750). Elementy zdobnicze w tomie: Netsuke – tradycyjne miniaturowe rzeźby japońskie (od 2 do 12 cm). Były to specjalne breloczki lub zatyczki służące do przytrzymywania za pasem kimona różnych drobnych przedmiotów. W okresie Edo (1600–1868) nabrały elegancji, stając się nieraz prawdziwymi dziełami sztuki. Kolekcjonowano je z zapałem na Zachodzie, a współcześnie specjalnie wytwarza się na ich wzór drobne figurki do postawienia. Tu graficznie przetworzone obiekty z różnych kolekcji. Rysunki – to fragmenty ilustracji pochodzących z dawnych japońskich publikacji, np. Zōen, Senzui narabi ni yagyō no zuō [Ilustracje dla rysowania gór, wód i pól na zboczach] z XV wieku; Ritō Akisato, Miyako meisho zue [Rysunki znanych miejsc w stolicy], 1780; Nadari Sawada, Kaogu zakkō [Zbiór rozważań o architekturze], 1842 (za David A. Slavson, Secret Teachings in the Art of the Japanese Gardens, Kodansha International, Tokyo – New York 1987). Azja-Pacyfik 2008, nr 11 JAPONIA – KARTKI Z HISTORII Przemiany w epoce Meiji w oczach brytyjskiego podróżnika Rudyard Kipling LISTY Z JAPONII (1889)1 Warszawa, nakład Gebethnera i Wolffa; Kraków – G. Gebethner i Sp., 1904, 157 str. (fragmenty) List I: Dziesięć godzin pobytu w Japonii, a w tem całkowity opis obyczajów i zwyczajów narodu japońskiego, historya jego konstytucyi, jego przemysłu, sztuki i cywilizacyi, oprócz kolacyi, którą spożyłem z O-Toy w herbaciarni Dziś rano, po udręczeniach nocnego bujania się okrętu, ujrzałem przez okno kajuty dwie wielkie szare skały, pokryte zielonemi smugami i uwieńczone dwiema karłowatemi czarno-niebieskiemi sosnami. Poniżej skał – łódź, takiej barwy i delikatności, jakby była zbitą z drzewa sandałowego, kołysała na wietrze porannym blado-żółty żagiel. Młody chłopiec, z cerą twarzy w tonie starej kości słoniowej, szafirowo odziany, ciągnął za linę. Skała, drzewo i łódź tworzyły obraz parawanu japońskiego, co mnie utwierdziło w przeświadczeniu, że ląd nie jest złudzeniem. Nasza poczciwa, stara ziemia chowa w zapasie wiele rozkoszy dla swych dzieci, ale w skarbach jej mało jest takich, któreby można porównać z radością oglądania nowego kraju, obcej całkiem rasy i odmiennych obyczajów. Napisano już całe Zachowano oryginalną pisownię, a także oryginalne przypisy. Polskie wydanie przygotowano prawdopodobnie na podstawie wydania: Sea to Sea and Other Sketches, Letters of Travel, Doubleday & McClure Company, New York 1898 – tomu artykułów przygotowanych podczas podróży z Indii, przez Birmę, Singapur, Hongkong, Japonię i Stany Zjednoczone do Londynu w 1889 r. Wspominany przez Kiplinga profesor był przypuszczalnie jego towarzyszem podróży. 1 10 Listy z Japonii biblioteki podróżnicze, ale to nie przeszkodzi, aby każdy z nas był na swoją rękę Cortezem. Jestem tedy w Japonii, w Japonii pudełek i wyrobów stolarskich, w kraju ludzi czarujących i uprzejmych, w kraju, z którego pochodzi kamfora i laka i szable z pochwami ze skóry rekina; jestem, jak się mówi w książkach, wśród narodu artystów. Co prawda, po drodze, do Kobe, mamy się zatrzymać w Nagasaki przez dwanaście zaledwie godzin, ale w czasie takim można przecież zebrać sporo nowych wiadomości. Jakiś obrzydliwy człowiek zbliża się do mnie na moście i podaje mi niewielką, o jakich pięćdziesięciu stronicach książeczkę w blado-niebieskiej okładce. – Czy widziałeś pan – pyta – konstytucję japońską? Cesarz napisał ją sam niedawno. Wzorowana jest od początku do końca na konstytucyach europejskich. Wziąłem broszurę i znalazłem w niej całkowitą konstytucyę, na papierze z pieczęcią chryzantemu cesarskiego, wyborny plan przedstawicielstwa narodowego, reform, płacy deputowanych, określenia budżetu i prawodawstwa. Straszna to rzecz przy bliższem zbadaniu, bo – rozpaczliwie angielska. Na wzgórzach otaczających Nagasaki dojrzałem zieleń z żółtawym odcieniem; różniła się ona, jak wskazywał mój umysł pełny dobrej woli, od zieloności innych krajów. Była to zieleń parawanów japońskich. Sosny były także parawanowe. Miasto z trudem wyłaniało się z zatłoczonego nadmiernie portu. Leży ono wśród pagórków, a jego dzielnica handlowa, czyli zaniedbane wybrzeże, jest pusta i błotnista. Handel, jak o tem z radością posłyszałem, stoi w Nagasaki dość nizko. Japończyk nie powinienby mieć żadnego związku z interesami handlowymi. Humor mój wzmógł się jeszcze, gdy wylądowałem: młody dżentelmen, ze srebrnym chryzantemem na czapce policyjnej, w źle dopasowanym, niemieckim uniformie, zagadał do mnie czystą angielszczyzną, że mnie nie rozumie. Był to japoński urzędnik celny. Gdyby nasz pobyt przedłużył się nieco, płakałbym nad nim, była to bowiem hybryda francusko-niemiecko-amerykańska, to jest szczególna danina złożona cywilizacyi. Wszyscy urzędnicy japońscy, począwszy od policyantów, odziani są w europejskie niby ubrania, które im zgoła nie pasują. Sądzę, że mikado wprowadził je razem z konstytucyą. Z czasem znikną naturalnie. Kiedy fotel na kołach, ciągniony przez ładnego, pucołowatego chłopca, wprowadził mnie w dekoracyę pierwszego aktu Mikada2, z trudem powstrzymałem się od wydawania radosnych okrzyków, albowiem odzież moja jaśniała jeszcze całą godnością Indyi. Wyciągnąłem się na aksamitnych poduszkach i uśmiechałem się zalotnie do Pitti-Sing3, opasanej szeroką szarfą, ustrojonej w drewniane chodaki i w trzy olbrzymie szpilki, sterczące w czarno-granatowych włosach. I ona roześmiała się do mnie i ten śmiech, kobiecy śmiech, powitał mnie na wstępie do Ja2 3 „The Mikado” jest to tytuł sztuki Gilberta i Sullivana, bardzo popularnej w Anglii. Pitti-Sing – to jedna z postaci sztuki „The Mikado”. Rudyard Kipling 11 ponii. Czy ludzie mogą się tam powstrzymać od śmiechu? Sądzę, że nie. Mają oni przecież takie tysiące dzieci na ulicach, że starsi muszę się odmłodzić, aby się dziatwa nie nudziła. Nagasaki zamieszkują wyłącznie dzieci. Starsze osoby są tam jedynie tolerowane. Dziecko, mające cztery stopy wzrostu, prowadzi za rączkę dziecię trzystopowe, to zaś kroczy z dzieckiem dwustopowem, które znów dźwiga na plecach maleństwo jednostopowe, to ostatnie wreszcie – ale nie dacie wiary, gdy wam powiem, że skala dochodzi do sześciocalowych lalek nippońskich, jakie sprzedają w „Burlington Arcade”. Laleczki to poruszają się żwawo i śmieją. Odziane są w niebieskie koszulki, opasane szeroką szarfą, która znowu opasuje koszulkę tego, które je dźwiga. Gdy więc odwiążecie szarfę, wtedy i dzieciak i jego starszy brat ukazuję się zupełnie nadzy. Widziałem, jak to zrobiła pewna matka, a cała operacya przypominała obłupywanie skorupki z jaj gotowanych na twardo. Kto szuka nadzwyczajnych barw, płomienistych wystaw sklepowych i olśniewających latarni, nie znajdzie nic z tego w wązkich, brukowanych ulicach Nagasaki. Ale kto żąda sprawnej budowy domów, wzorów doskonałej czystości, wytwornego smaku, świetnego przystosowania rzeczy do potrzeb człowieka, znajdzie to wszystko, a nawet jeszcze więcej. Wszystkie dachy, kryte gontem lub dachówką, są ołowianego koloru, wszystkie zaś fronty domów mają kolor drzewa, takiego, jak je Bóg stworzył. Niema to ani dymu, ani pary, więc przy świetle chmurnego nieba mogłem przeniknąć zarówno do krańca wąziutkiej uliczki, jak do wnętrza siedzib ludzkich. Opisywano wam wielokrotnie w książkach, w jaki sposób zbudowane są domy japońskie, a zwłaszcza owe rozsuwane parawany i papierowe przepierzenia; wszyscy znacie historyę tego rzezimieszka z Tokio, który używał tylko dłóta do podważania i wytrycha i skradł spodnie konsula. Ale wszystkie drukowane opisy nie dadzą wam dostatecznego pojęcia o czarującej delikatności sprzętów, które możnaby zburzyć jednem kopnięciem lub połupać na drobniutkie drzazgi silnem uderzeniem pięści. (s. 11) (…) (s. 16) Mogę was zapewnić, ze trudno zachować powagę, gdy człowiek siedzi na schodach herbaciarni i szamocze się z zabłoconymi butami. I trudno mieć wytworne maniery, gdy się chodzi w samych tylko pończochach i gdy podłoga jest gładka, jak szkło, a ładna dziewczyna pyta, gdzie chcesz jeść śniadanie. Weźcie przynajmniej ze sobą, gdy tu przyjedziecie, parę ładnych skarpetek ze skóry sambhur lub z haftowanego jedwabiu, abyście nie pokazali się, jak ja w bronzowych tanich skarpetkach, z cerami na piętach, gdym próbował rozmawiać z dziewczętami. 12 Listy z Japonii Wprowadziły nas trzy, wszystkie ładne i świeże, do pokoju, w którym rozpostarto skórę złotawo-brunatnego niedźwiedzia. Tokonoma4 za cale umeblowanie miała obrazek, przedstawiający nietoperzy wirujących wśród zmierzchu i bambusową żardinierkę z żółtymi kwiatami. Sufit wyłożony był gładkiem drzewem, z wyjątkiem wązkiego paska przy oknie, ozdobionego plecionką z wiórów cedrowego drzewa, oddzieloną od reszty sufitu brunatnym bambusem tak wygładzonym, jakby był pociągnięty laką. Lekkie dotknięcie usunęło na bok ścianę i weszliśmy do obszernego pokoju, gdzie była również tokonoma, oprawiona z jednej strony w listwy cztery lub pięć łokci długości z nieznanego gatunku drzewa, mającego takie same słoje, jak „bambus z Penangu”, u góry zaś – przybrana odartą z kory gałęzią osobliwego kształtu. W tej drugiej tokonoma stał jedynie perłowo-popielaty wazon i nic więcej. Dwie ściany pokoju były z naoliwionego papieru, a złączenia belek pokryto mosiężnymi kratami pół naturalnej wielkości. Z wyjątkiem progu tokonomy, zrobionego z czarnej laki, wszędzie drzewo naturalne, bez skazy. Poza tem znajdował się ogródek, opasany płotem z karłowatych sosenek, przyozdobiony kwitnącem drzewem wiśni i maleńką sadzawką, z wygładzonymi i zapuszczonymi w ziemię kamieniami. Pozostawiono nas samych w tym raju czystości i piękna, a ponieważ byłem jedynie Anglikiem, pozbawionym wstydu i butów (biały człowiek czuje się zawsze poniżony, gdy jest boso), krążyłem około ścian, dotykając wszystkich parawanów. Dopiero, gdy się zatrzymałem dla obejrzenia niewidzialnej prawie klamry, spinającej ściany, spostrzegłem, że jest to inkrustacya, na której przedstawiono dwa białe żórawie, pożerające rybę. Całość miała około trzech cali kwadratowych i w zwykłych warunkach nie zwróciłbym na nią wcale uwagi. Parawany służą za szafy; chowają za niemi wszystkie lampy, świeczniki i poduszki całego domu. Naród wschodni, który umie utrzymać porządek w szafie, godzien jest, aby mu oddać pokłon do samej ziemi. Wszedłem po schodach z surowego drzewa i laki do pokojów przedziwnie pomyślanych, z okrągłemi oknami, nie dającemi żadnego widoku i zaplecionemu bambusową siatką dla rozkoszy wzroku. Korytarze z ciemnego drzewa lśniły się, jak lód, a ja czułem się upokorzony. (…) Dziewczęta przyniosły herbatę w filiżankach z niebieskiej porcelany i ciastka na miseczce z czerwonej laki, ciastka, jakie znaleźć można w kilku zakładach w Simla. Zasiedliśmy niezgrabnie na czerwonych dywanach, rozłożonych na matach, i podano nam pałeczki do krajania ciastka. Było to niełatwe zadanie. (…) Służące powróciły – tym razem było ich pięć – z tacami z czarnej laki, rozmiaru stopy kwadratowej, a wysokości czterech cali. Miały to być stoliki dla nas. Dziewczęta przyniosły także miseczkę z czerwonej laki, pełną ryby ugotowanej w słonej wodzie, oraz morskie anemony. Papierowa serwetka, owiązana złotą nit4 Tokonoma jest to rodzaj niszy, która się znajduje w każdej herbaciarni japońskiej. Rudyard Kipling 13 ką, zawierała nasze pałeczki; a na małym płaskim spodeczku leżał wędzony rak, plasterek czegoś podobnego do puddingu z Yorkshire, a mającego smak słodkiego omletu i zwinięty kawałek czegoś przezroczystego, co było niegdyś istotą żyjącą, a potem zostało zamarynowane. (…) Po surowej rybie i musztardowym sosie dostaliśmy inny gatunek ryby gotowanej ze smażonemi rzodkiewkami, a ześlizgującej się łatwo z pałeczek. Dziewczęta poklękały w półkole i wykrzykiwały radośnie na widok niezgrabności profesora, boć nie ja wywróciłem stół obiadowy wśród daremnych wysiłków jedzenia z wdziękiem. Po młodych pędach bambusowych podano salaterkę bardzo smacznej białej fasoli ze słodkim sosem. Ale spróbujcie donieść fasolę do ust za pomocą dwóch kościanych drutów, a zobaczycie, co się stanie. Kurczęta wybornie ugotowane z rzepą, miska śnieżno-białej ryby bez ości, oraz odrobina ryżu, zakończyły ucztę. (s. 19) LIST VI: Towarzystwo w herbaciarni, bawiące się w gry. – Całkowita historya nowoczesnej sztuki japońskiej.– Rzut oka na przeszłość i proroctwa na przyszłość, ułożone w fabrykach Kioto (…) (s. 77) W jaki sposób dostałem się do herbaciarni, nie umiem powiedzieć. Może jaka piękna dziewczyna skinęła na mnie gałązką rozkwitłej wiśni, a ja przyjąłem zaprosiny. Wiem tylko, że rozciągnąłem się jak długi na matach i wpatrywałem się w obłoki, przepływające po niebie, i w kłody drzewa, płynące po wodzie, wchłaniałem zapach drzewa, świeżo odartego z kory, wsłuchiwałem się w nawoływania flisaków i czułem się szczęśliwszy, niż przystoi być człowiekowi na tej ziemi. Właścicielka herbaciarni nastawała na to, ażeby nas odgrodzić parawanem od innych towarzystw, bawiących się na tej samej werandzie. Przyniosła ładne, niebieskie parawany z wymalowanymi bocianami i powsuwała je w listwy. Wytrzymywałem, dopóki mogłem. Z poza parawanu dochodziły wybuchy wesołego śmiechu, tupot małych nóżek, brzękanie talerzyków, a w szparach połyskiwały blaski brylantowych oczu. Cala rodzina z Kioto wybrała się na wycieczkę. Mama zajmowała się babcią, młoda ciocia gitarą, a dwie dzieweczki lat czternastu i piętnastu – małym ośmioletnim chłopczykiem, który ze swej strony zajmował się maleńkiem dzieciątkiem, które znowu wyglądało tak, jakby się zajmowało całem towarzystwem. Babcia ubrana była w kolor ciemno-niebieski, mama – niebiesko i popielato, dziewczęta miały wspaniałe szaty krepowe, w desenie z kwiatów ponsowych i lila, szarfy koloru kwiatów jabłoni z podbiciem koloru świeżo rozkrojonego melona; chłopczyk nosił złociste rdzawo-brunatne suknie, a maleństwo w tęczowych, 14 Listy z Japonii dyskretnych barwach przewracało pomiędzy talerzami pulchne swe ciałko. Wszyscy byli ładni, z wyjątkiem prostodusznej, łysej babci; gdy skończyli obiad i sprzątnięto lakowe stoliczki, biało-niebieską porcelanę i zielonawe filiżanki, ciotka zaczęła grać na gitarze samisen, a dziewczątka bawiły się w ślepą babkę. Człowiek z krwi i ciała nie zdołałby wytrzymać po drugiej stronie parawanu. Zapragnąłem bawić się także, ale byłem zbyt wielki i zbyt niezgrabny, mogłem więc tylko siedzieć i przypatrywać się tym porcelanowym figurkom. Krzyczały, wybuchały śmiechem, goniły się i przysiadały na ziemi z niewinnym wdziękiem dziecięcym, a przerywały zabawę po to tylko, ażeby popieścić małego, gdy okazywał, że go zaniedbują. Bawiły się w czterech kątach, a nogi miały związane niebieskiemi i białemi chusteczkami, gdyż maleńki pokoik krępował swobodę ruchów. A gdy zmęczone nie mogły już biegać, wachlowały się, oparte o niebieskie parawany, i każda z nich stanowiła obrazek, któregoby żaden malarz nie potrafił oddać, ja zaś śmiałem się tak mocno, jak i one, aż stoczyłem się z werandy i byłbym upadł na ulicę. Czym oszalał? (s. 78) (…) (s. 81) Widziałem u Japończyków pewien gatunek pracy, ale nie takiej, która wydaje obfite żniwo. Była czysto artystyczna. Całą jedną dzielnicę Kioto zamieszkują rękodzielnicy. W tej części świata fabrykant nie wywiesza żadnego szyldu. W Paryżu lub New Yorku można go odrazu zobaczyć. Anglik, który chce odnaleźć warsztat rzemieślnika w Kioto, musi go szukać z pomocą przewodnika w obrzydliwych ulicach. Zwiedziłem trzy pracownie: jedną – porcelany, drugą – emalii, trzecią– laki, inkrustacyi i bronzów. Pierwsza znajdowała się poza płotem z czarnego drzewa; na zewnątrz wyglądała jak sklep z flakami. Wewnątrz siedział majster przy maleńkim ogródeczku, mającym cztery stopy kwadratowe, w którym palma o sztucznym wyglądzie wyrastała z prostego, glinianego wazonu i nakrywała swym cieniem karłowata sosenką. Reszta izby napełniona była porcelaną, gotową do opakowania. Był to po większej części gatunek nowoczesnego Satsuma, taki, jaki kupujemy na licytacyach. – To się robi na wysyłkę do Europy, Indyi, Ameryki – objaśnił spokojnie majster. – Chcecie panowie obejrzeć? Przez werandę z gładkiego drzewa zaprowadził nas do pieców, do kadzi z glinką, na podwórze, gdzie maleńkie półeczki oczekiwały na porcelanę. Pomiędzy wyrobami japońskimi a burslemskimi5 istnieją liczne różnice techniczne, ale – małego w ogóle znaczenia. W oddziale, gdzie robotnicy lepili kadłuby słynnych wazonów Satsuma, koła, prowadzone ręcznie, pracowały zdumiewająco dokładnie. Garncarz siedział na czystej macie, obstawiony przyborami do herbaty. Kiedy już wyrobił wazon i przekonał się, że jest dobry, nalewał sobie nieco herbaty i za5 Burslem, miasto w okręgu Statfford w Anglii, w którym wyrabiają fajansy Wedgwooda. Rudyard Kipling 15 bierał się do następnego. Garncarze umieszczani byli w sąsiedztwie pieców i nie wiele ładnego mieli do pokazania. Inaczej było w salach malarskich. W budynku, jak pudełko, siedzieli mężczyźni, kobiety, dzieci, malując wazony po pierwszem wypaleniu. Zbyteczna rzecz wspominać, jaka panowała tam czystość i wykwintność ozdób: byli to przecież Japończycy i artyści. Gałąź kwitnącej wiśni wyrastała strzelisto z ponad ogrodzenia ogródka; pokręcona sosna odcinała się na błękitnem niebie rozstrzępionymi igłami, a na brzegach maleńkiej sadzawki kołysały się na wietrze irysy i skrzypy. Pracownikom, gdy uczuwali brak pomysłów, wystarczyło spojrzenie na otaczającą naturę. Gdzieś daleko, w brudnej Anglii, ludzie marzą o robotnikach, mogących pracować w takich warunkach, któreby sprzyjały rodzącej się myśli. Tworzą nawet związki i piszą napół rytmiczne modlitwy do Czasu, Powodzenia i innych bóstw. Czy chcą zobaczyć, jak się urzeczywistnia ich marzenie? Niech popatrzą na garncarstwo w Japonii, niech zobaczą, jak tu człowiek siedzi na śnieżnej macie, jak ma przed oczyma wdzięk linii i barwy, a potem, gdy spuści oczy, wydobywa, jak może najszybciej, zwykłą rozmaitość odcieni wazonu Satsuma. Barbarzyńcy żądają Satsumy, więc będą go mieli, chociażby w Kioto robiono egzemplarz w dwadzieścia minut. Właściciel drugiego zakładu mieszkał w gabinecie z czarnego drzewa – byłoby profanacyą nazwać to domem – otoczony drogocennymi bronzami i medalami z wystaw angielskich, francuskich, niemieckich i amerykańskich. Spokojny był i cichy, jak kot, a mówił prawie szeptem. Pragniemy obejrzeć fabrykę? Owszem. Poprowadził nas przez ogród; dla niego było to niczem, lecz my stanęliśmy zachwyceni. Kamienne latarnie, porosłe zielonkawym mchem, wychylały się z pośród bambusów, między którymi stały bociany [prawdopodobnie chodzi o żurawie – przyp. red.] wykute z bronzu. Karłowata sosna obejmowała ramionami czarodziejską sadzawkę, w której poruszały się zwolna tłuste, leniwe karpie, a kilka czubatych nurów zaprotestowało głośno przeciw naszemu najściu. Cisza tu taka, że słychać szelest spadających kwiatów wiśniowych oraz tarcie się ryb o kamienie. Znajdowaliśmy się w samym centrze tych dekoracyi, które zdobią wszystkie fajansy japońskie, i staliśmy nieruchomo, aby czegoś nie zepsuć. Japończycy podobni są do ptilinorynchów, ptaków australskich. Do ozdoby swych domów zbierają wszystko: kamyki, dziwacznie wygładzone przez wodę, odłamy skały, drobne kamyki. Zmieniając mieszkanie, zabierają ze sobą cały ogród – sosny i resztę, a nowy lokator może sobie przyozdabiać grunt podług swego gustu. Po sześciu stopniach weszliśmy do budynku, gdzie szła robota. W jednym pokoju stały farby do emalii, starannie umieszczone w dzbanach nieposzlakowanej czystości, oraz miedziane wazony, przygotowane do emaliowania; niewidzialny ptak świergotał i gwizdał w klatce, a pudełko barwnych motyli stało na zawołanie malarza, gdy potrzebował modeli. W następnym pokoju siedzieli robotnicy, trzech 16 Listy z Japonii mężczyzn, pięć kobiet i dwóch chłopców – wszyscy milczący, jakby uśpieni. Inna to całkiem rzecz czytać o emalii na miedzi, a inna – patrzeć, jak ją robią. Zrozumiałem wysoką cenę tej pracy, gdy zobaczyłem, jak jeden z robotników układał deseń z gałązek i motylów na talerzyku, mającym dwadzieścia pięć centymetrów średnicy. Cieniutką niteczką srebrnego drutu oznaczał kontury, wciskając z niezmierną cierpliwością drucik szczypczykami w żyłki i ząbkowane brzegi listków rysunku. Najdrobniejsze stuknięcie w miedzianą tabliczkę rozsypałoby cały rysunek. Gdy już deseń został oznaczony, miedziany talerzyk wkładano do pieca, ażeby srebrny drucik mógł przylgnąć do rozpalonego metalu i aby w ten sposób zyskać wypukłe linie rysunku. Potem następuje kolorowanie, którem się zajmują małe chłopaki w okularach. Delikatnymi, stalowymi patyczkami czerpali oni ze stojących obok miseczek odpowiedniego odcienia masę i napełniali nią każdy kawałek rysunku. Niema miejsca na pomyłki, gdy trzeba napełnić farbą plamy skrzydełka motylego, gdy całe to skrzydełko ma zaledwie dwa i pół centymetra szerokości. Przyglądałem się długo zwinnym poruszeniom dziecięcych rączek, aż właściciel fabryki odwołał mnie do obejrzenia ciekawych wzorów groźnych smoków, strzępiastych chryzantemów, motylów, arabeskowanych delikatnie, jak mróz na szybach, a wszystko rysowane ręką nadzwyczaj pewną. – Oto nasze wzory – zawołał. – Układam z nich kompozycye, a gdy mi braknie jakiej barwy, idę oglądać te nieżywe motyle. Po wypełnieniu konturów farbami wazonik lub talerz idą do pieca, z którego wychodzą powzdymane miejscami, podobne do delikatnej majoliki. Niekiedy cały miesiąc trwa wykładanie konturów rysunku drucikiem na talerzu, drugi miesiąc – wypełnianie farbami, ale najwięcej czasu zabiera polerowanie. Pracownik zasiada, otoczony przyborami do herbaty, z wanienką wody, kawałkiem flaneli, dwiema lub trzema miseczkami, pełnemi odpowiednich kamyków. Nie dostaje ani kamienia trypoli, ani szmergielu, ani skóry wielbłądziej. Zasiada i wygładza. Gładzi miesiąc, trzy miesiące, rok. Gładzi z zamiłowaniem, wkładając całą duszę w końce palców, i stopniowo ginie przydymienie emalii od ognia, powierzchnia schodzi do równego poziomu ze srebrnym drucikiem, a rysunek występuje w całej wspaniałości. Widziałem robotnika, który od miesiąca już wygładzał wazonik pięć cali wysoki, a miał przy nim roboty jeszcze na dwa miesiące. Kiedy już będę w Ameryce, on będzie wciąż jeszcze wygładzał, a piękny, rubinowy smok na niebieskiem tle, z każdą łuską, z każdym włoskiem, obwiedzionym srebrną obwódką, będzie coraz piękniejszy.– Jest też i tania emalia, na handel – objaśnił zarządzający z uśmiechem. – My nie możemy takiej wyrabiać. Ten wazonik będzie kosztował siedemdziesiąt dolarów. Za to „nie możemy”, zamiast „nie wyrabiamy”, poczułem do niego szacunek. Znać było w tem wyrażeniu artystę. (s. 86) 17 Rudyard Kipling List VII: (…) O dzieciach w kąpieli… (…) (s. 100) Na pochyłości zbocza i w ogrodzie hotelu roiło się od Australczyków, Anglo-Hindusów, mieszkańców Londynu i obywateli z krajów, po drugiej stronie kanału la Manche leżących. Swymi cudzoziemskimi kostyumami niweczyli oni cały urok krajobrazu. Profesor i ja zsunęliśmy się po tylnej skale i znowu stanęliśmy w Japonii. Po stromych schodach, wśród zbitego gąszczu zarośli, zeszliśmy, jakie sześćset stop w dół, do łożyska tego potoku, nad którym jechaliśmy poprzednio. Powietrze drgało od huku i szumu setek strumieni, a gdziekolwiek można było przejrzeć leśną gęstwinę, widzieliśmy bystry potok, rozbijający się o kamienie. Na górze, w hotelu, pozostawiliśmy listopadowy dzień i przejmujące zimno; tu, w głębi wąwozu, panował klimat Bengalu z wybuchami prawdziwej pary. Rury z zielonego bambusu doprowadzały ciepłą wodę do dwudziestu łazienek, gdzie na werandach przechadzali się Japończycy w białych i niebieskich szlafrokach, i palili. Z zarośli dochodziły śmiechy kąpiących się i – okropność – z za węgla wyszła czcigodna staruszka, krocząc najswobodniej bez żadnego okrycia, oprócz kąpielowego ręcznika i to niezbyt wielkiego. Zapuściliśmy się głębiej w wąwóz i patrzyliśmy na niebo poprzez splątane gałęzie. Dziewczęta japońskie, czternasto i piętnastoletnie są wcale nie szpetne. Widziałem ich ze trzydzieści. Widok cudzoziemców nie zawstydzał ich wcale. Zresztą, było to coś nakształt kąpieli morskich w Brighton, tylko bez kostyumów kąpielowych. W głębi wąwozu upał był coraz większy, a ciepła woda coraz obfitsza. Przez spojenia rur wybuchała para; dymiło również kamieniste łożysko rzeki, a po zatknięciu laski w ciepłą, wilgotną ziemię, dołek napełniał się wrzącą wodą. To, co jest, nie wystarcza jeszcze mieszkańcom, ryją przeto bezładnie ziemię w różnych kierunkach. Próbowałem zejść do basenu, ale para, która nie działała na skórę Japończyków, wygnała mnie stamtąd. I pomyślałem, co się stanie, gdy kilof dojdzie do źródła, a górnik zmuszony będzie uciekać, ażeby nie być ugotowanym we wrzącej wodzie? O zmierzchu, gdyśmy powrócili na górę, na jednej z ulic Myanoszity zobaczyliśmy dwóch małych cherubinków, mniej więcej trzyletnich, biorących gorącą kąpiel w beczce, postawionej pod rynną dachu, przed sklepem. Udawali, że się nas zlękli, patrzyli na nas przez palce, dawali nurka i chowali się jeden za drugiego, a ojciec namawiał ich, żeby na nas prysnęli wodą. Był to najpiękniejszy obrazek z całego dnia; aby go zobaczyć, warto było znieść widok obrzydliwego, woniejącego farbą hotelu. (…) (s. 100) 18 Listy z Japonii LIST VIII: O źródle ciepłej wody i o różnych innych sprawach (…) (s. 107) Wsiedliśmy do maleńkiego tramwaju. Składał się on z dwóch wózków, jednego – pierwszej, drugiego – drugiej klasy. Do każdego zaprzężono po dwa konie i rozstawiono je o sto metrów jeden od drugiego. Jeden był pusty, drugi – do połowy zapełniony. Kiedy malutki konduktor nie mógł powstrzymać koni, co mu się przeciętnie zdarzało co dwie minuty, ciągnął gwałtownie za lejce i śmiał się – może z publiczności, która zapłaciła za wspaniały powóz. A był to przecież konduktor artysta. Nie nosił jakiejś filisterskiej miedzianej blachy. Na ramionach niebieskiego żakietu miał wyszyte w półkole trzy białe szyny, a na połach surduta trzy koła tramwajowe stylizowane. Tylko Japończycy potrafią stylizować koła tramwajowe albo też szyny zamieniać na oznaki urzędnicze. Chociaż trzeba było pół doby na przejechanie czterdziestu kilometrów do Yokohamy, nie pożałowaliśmy tej podróży, kiedyśmy oczekiwali naszego pociągu w wiosce, nad brzegiem morza. Każda większa wioska tworzy jedną ulicę, kilka wiorst długości. Wsie, które posiadają więcej, niż dziesięć tysięcy ludności, zaliczają się do rzędu miast. – A jednak – mówił mi tego samego wieczora pewien człowiek w Yokohamie – nie widziałeś pan jeszcze okolic najgęściej zaludnionych. Trzeba się udać do kens, czyli powiatów zachodnich. Ludzie są tam istotnie natłoczeni, ale biedy w kraju wogóle niema. Robotnik rolny, o ile ma dosyć ryżu, umie utrzymać rodzinę kosztem czterech centów dziennie, a ceny ryb są też nizkie. Sto funtów ryżu można mieć obecnie za dolara. Ile to wynosi podług systemu hinduskiego? Dwadzieścia do dwudziestu pięciu seerów za rupię. Mniej więcej tyle. Otóż robotnik zarabia trzy i pół dolara miesięcznie. Ludzie wydają tu ogromnie dużo na przyjemności. Potrzebują rozrywki. Nie sądzę, żeby zdołali coś zaoszczędzić. W co wkładają oszczędności ? W klejnoty ? Nie, nie zupełnie, chociaż szpilki do włosów, jedyny prawie klejnot, noszony przez kobiety japońskie, kosztują niekiedy drogo. Za dobrą szpilkę płaci się siedem lub osiem dolarów, a cena prawdziwych jaspisów bywa bardzo wygórowana. Ale najwięcej pieniędzy topią kobiety w swe obi, czyli, jak wy nazywacie, szarfy. Obi ma dziesięć lub dwanaście metrów długości, a widziałem obi, które sprzedawano hurtem po pięćdziesiąt dolarów sztuka. Każda kobieta, nawet z klasy ubogiej, posiada przynajmniej jedno ubranie jedwabne i jedną obi. Wszystkie oszczędności idą na piękną toaletę. Powiaty zachodnie są najbogatsze. Uzdolniony mechanik zarabia tam półtora dolara dziennie, a, jak panu wiadomo, robotnicy, pracujący przy lakach i inkrustacyach, to jest artyści – po dwa dolary. W Japonii dosyć jest pieniędzy na bieżące wydatki. Nie zaciągają pożyczek na budowę kolei. Emisye papierów pokrywają sami. Pod względem Rudyard Kipling 19 kolei żelaznych są Japończycy bardzo postępowi. Umieją budować koleje tanio, znacznie taniej, niż w Europie. Mam pod tym względem nieco doświadczenia, więc mogę powiedzieć, że przeciętnie budowa kilometra wypadnie po 32 000 franków. Nie na Tokaido, oczywiście, to jest nie na drodze, którą pan przebył. Jest to droga rządowa, zbudowana przez państwo, bardzo kosztowna. Ale mówią o kolejach japońskich, długości pięciuset kilometrów, oraz o linii, która ciągnie się na południe od Kobe, i o linii z Kinszinu do wyspy południowej. Istnieje mnóstwo towarzystw kolei mniejszych, po dwanaście kilometrów długości, ale wszystkie zanikają. Na taniość budowy wpływa naturalnie położenie kraju. Dowóz szyn łatwy, zawsze bowiem znajdzie się jakiś strumień, płynący w głąb kraju, który je poniesie blizko oznaczonego punktu. Materyał budowlany jest pod ręką, a personel – krajowy. Na czele przedsięwzięć budowlanych stoi wprawdzie kilku inżynierów europejskich, ale sądzę, że gdyby ich usunięto, Japończycy nie przestaliby budować kolei. Umieją ciągnąć dobre zyski. Akcye jednej kolei, zbudowanej z gwarancyą państwa, wypuszczono po osiem od sta. Dotychczas nie potrzeba było odwoływać się do gwarancyi, gdyż kolej przynosi dwanaście od sta. Ogromne ładunki drzewa i żywności idą do większych miast, a poza tem istnieje miejscowy ruch, o którym nie podobna mieć pojęcia, dopóki go się nie zobaczy. Ludzie ruszają się bez ustanku w obrębie trzydziestu kilometrów dla swych interesów i przyjemności, a głównie dla przyjemności. Mówię panu, że Japonia stanie się niezadługo siatką dróg żelaznych. Za jakie dwa miesiące będzie pan mógł przejechać prawie tysiąc dwieście kilometrów samą linią Tokaido, od jednego do drugiego krańca wysp środkowych. Droga ze wschodu na zachód – znacznie trudniejsza. Góry są tu silną przeszkodą; upłynie też nieco czasu, zanim Japończycy zakładać będą koleje w poprzek. Ale zrobią to, niewątpliwie, dla postępu krajowego. (…) (s. 110) (…) (s. 112) – Kto jest obecnie najznakomitszym artystą w Japonii? – zapytałem. – Umarł biedak w zeszły piątek, w Tokio, a niema następcy. Nazywał się Kiosai i, wogóle, nie zabierał się inaczej do pracy, jak po pijanemu. Najlepsze obrazy malował wówczas, gdy był pijany. – „Wzruszony”. Artyści nie są nigdy pijani. – Racya. Pokażę panu gardę od szabli, zrobioną według jego rysunku. Wszyscy najlepsi nasi artyści robią mnóstwo szkiców. Kiosai tracił czas na szkice dla przyjaciół. Gdyby był trzymał się wyłącznie malarstwa, byłby zostawił dwa razy tyle. Kiedy pan będzie w Tokio, niech pan się postara o dwie małe jego książeczki, zatytułowane ,Szkice pijaka”. Są to obrazy, które rysował, gdy był… w z r u s z o n y. Mają w sobie tyle werwy i rozpędu, że wystarczyłoby na pół tuzina pracowni. Uczył się u niego raz pewien artysta angielski. Ale pędzel Kiosai nie należał do tych, które się udzielają, chociaż mógł wyjaśnić swemu uczniowi nieco procederów technicz- 20 Listy z Japonii nych. Czy widziałeś pan kiedy jakiego kruka, narysowanego przez Kiosai? Poznasz go pan wszędzie. Umiał on wyrazić wszystkie złe myśli, przechodzące przez głowę kruka – kruk w Japonii jest bratem szatana – i to na rysunku sześciocalowym, dwoma rzutami pędzla, umaczanego w tuszu. Spojrzyj pan na gardę, o której mówiłem. Jakże się to panu wydaje pod względem uczucia? Na okrąglej blasze żelaznej, mającej cztery cale średnicy i przedziurawionej po środku dla osadzenia rękojeści, Kiosai naszkicował postać kulisa, usiłującego zwinąć płaszcz, który rozwiewa wiatr – nie zimny wicher, ale łagodny wietrzyk letni. Kulis bawi się, płaszcz igra tak samo. Za chwilę płaszcz będzie złożony i uśmiechnięty kulis pójdzie dalej. Oto, co pomyślał Kiosai, a wykonał wiernie robotnik najdelikatniejszemi pociągnięciami rylca, dla tego tylko, aby przedmiot mógł spocząć w Londynie w gabinecie jakiego kolekcyonisty. Oglądałem przedmiot z szacunkiem. – Człowiek tworzący takie rzeczy mógłby się zabić, gdyby stracił zdolność podobnych rzutów rylca. Lepiej d1a niego, że umarł, ale żałuję, żem go nie poznał. Pokaż mi pan jeszcze cośkolwiek. – Mam też malowidło Hokusaia, wielkiego artysty, który żył w końcu osiemnastego i na początku dziewiętnastego wieku. Musiałeś pan coś słyszeć o Hokusai? – Owszem. Słyszałem, że niepodobna dostać autentycznego jego obrazu. – To prawda, ale ten pokazywałem ekspertowi rządu japońskiego, osobie, u której zasięga rady, w razie wątpliwości, mikado; następnie widział to jeden z najlepszych europejskich znawców sztuki japońskiej, a mam też i własny pogląd, aby wiedzieć, ile jest warta gwarancya człowieka, od którego obraz kupiłem. Patrz pan. Rozwinął zwój jedwabny, na którym ukazała się postać dziewczyny, niosącej na ręku paczkę bielizny, przed chwilą upranej, jak wskazywała stojąca obok wanienka. Ciemno-niebieska chusteczka, rzucona lekko na lewe przedramię, ramię i szyję, przygotowana była do związania bielizny, kiedy paczka będzie złożona na ziemi. Kontury prawej ręki dostrzec było można poprzez lekką tkaninę rękawa. Prawą ręką trzymała bieliznę z wierzchu, lewą podtrzymywała ją od spodu. Z pod sztywnych, granatowo-czarnych włosów wyglądały zarysy lewego ucha. Dopiero po kilku minutach, gdy już stwierdziłem nadzwyczajną pewność rysunku, zauważyłem niesłychane wykończenie szczegółów, począwszy od ozdobnych szpilek we włosach do groszkowanych sabotów drewnianych. – Zwróć pan, z łaski swojej, uwagę na to, że malowidło na jedwabiu nie znosi poprawek – objaśnił z dumą właściciel. – Raz rzucona kreska musi pozostać. Można tylko zaznaczyć lekko kontury węgielkiem, który się następnie zdmuchuje szczoteczką z piór. Jakżeż on się znał na tkaninach i barwach, jak odczuwał wy- Rudyard Kipling 21 bornie karnacyę kobiety! Któżby go mógł nauczyć dziś czegokolwiek pod tym względem? (115) LIST IX: Legenda o moście w Nikko oraz historya uniknięcia nieszczęścia (…) (s. 122) Nad brzegiem rzeki siedziało szeregiem pięćdziesiąt lub sześćdziesiąt postaci ze skrzyżowanemi nogami, w których doświadczone oko poznało odrazu posążki Buddy. Miały one wszystkie, nawet te, które mech pokrył jakby trądem, spokój i nieruchome spojrzenie tego Pana Ziemi. W rzeczywistości nie były to posążki Buddy, ale co innego – ofiary wielkich zapomnianych ludzi zmarłym instytucyom albo może pomniki przodków. Baedeker wam to wyjaśni. Była to długa czereda upiorów. Przyjrzawszy się bliżej, zobaczyłem, że różnią się między sobą. Niektóre trzymały w złączonych dłoniach mnóstwo kamyków rzecznych, złożonych tam widocznie przez dusze pobożne. Zapytałem jednego z przechodniów, co to znaczy, a ten odpowiedział: – Są to oblicza boga, który bawi się z małemi dziećmi tam wysoko, w niebie. Opowiada im bajki i buduje domki z kamyków. Znoszą mu ich tyle, aby nie zapomniał bawić się z dziećmi i miał z czego budować. Nie wiem, czy przechodzień mówił prawdę, ale biorą tę legendę za słowa Ewangelii. Tylko Japończycy mogli wymyślić boga bawiącego się z małemi dziećmi. Po tem wyjaśnieniu postacie przybrały dla mnie inne kształty; nie były już posągami ,grecko-buddystycznymi”, ale mymi osobistymi przyjaciółmi. Dodałem najweselszej z nich kupę kamyków. Piersi jej były ozdobione małemi tabliczkami, na których wyryto modlitwy. Nieco wyżej, ponad brzegiem rzeki, była samotna skała, wyciosana, jak mi mówiono, w kształt ołtarza szintoistów. Wiedziałem o tem coś więcej: przedmiot był hinduski ; oglądałem z każdej strony gładkie kamienie, szukając zwykłej mazaniny czerwoną farbą. Na gładkiej skale, nachylonej ku wodzie, wyryto pewne znaki sanskryckie, podobne z dołu do tych, które widać na młynach tybetańskich. (s. 123) (…) (s. 125) Weszliśmy do świątyni czy grobowca, sam nie wiem, przez bramę z rzeźbionych kolumn. Jedenaście z nich pokrywał deseń z listków koniczyny, zwróconych ku dołowi, na dwunastej zaś koniczyna zwrócona była do góry. – Nie trzeba, żeby wszystkie były jednakowe – zawołał energicznie przewodnik. – Zarazby się zdarzyło coś złego. 22 Listy z Japonii Zdaje mi się, że to świadoma zmiana ogólnego porządku była jedyną ofiarą rysownika d1a potężnych bogów, tak zazdrosnych o sprawność ludzką. Poza tem artysta zrobił, co chciał, wykonał dzieło godne bogów, arcydzieło z drzewa, połyskującego laką, z emalii, inkrustacyi, rzeźby i bronzu, kutego i artystycznie cyzelowanego. Kiedy zdawał bogom sprawą ze swej pracy, uniknął zazdrości sędziów, wskazując na kolumny z listkami koniczyny jako dowód, że jest zdolnym śmiertelnikiem i nie myśli im dorównać. Podobno nikt dotąd nie dał dokładnego rysunku, ani opisu świątyni w Nikko. Mógłby tego spróbować jaki Niemiec, ale braknie w jego pracy uczucia. Francuz jedynie umiałby oddać uczucie, ale byłby niedokładny. Co do mnie, wyniosłem stamtąd mętne wspomnienie przepychu drzwi z emaliowanemi zawiasami, ze złoconymi progami i oddrzwiami z czerwonej laki, ujętemi w ramy bronzowej kraty. Drzwi te prowadziły do słabo oświetlonego przedsionka, w którym na błękitnem sklepieniu swawoliły złote smoki, rzygające ogniem. Cicho stąpający kapłan poruszał się niespokojnie w ciemności i pokazał mi wielką, pękatą, półtora metra wysoką latarnię, którą niegdyś przysłali świątyni w darze kupcy holenderscy. Schody świątyni były z czarnej laki, ramy zaś rozsuwanych, parawanowych ścian – z czerwonej. Obojętne mi było zgoła, że tyle, takie stosy złota, kosztowała ta świątynia. Chciałem wiedzieć tylko, jakimi byli ludzie, którzy wtenczas, kiedy to kryptomerye były zaledwie krzaczkami, przepędzali życie w jakiemś zagłębieniu lub zakątku świątyni, a umierając, przekazywali obowiązek zdobienia świątyni swym potomkom, chociaż ani ojciec, ani syn nie mieli nadziei oglądania ukończonego dzieła. (126) LIST X: (…) jak wydawałem gazetę cywilną i wojskową, niegodną zupełnie wiary (…) (s. 137) Wybrałem się na zwiedzenie Tokio. Jestem już znużony świątyniami; jednostajnym swym przepychem przyprawiają mnie o ból głowy. Niektórzy utrzymują, że Tokio zajmuje taką samą powierzchnię, jak Londyn. Inni znów mówią, że to miasto ma zaledwie szesnaście kilometrów długości, a dwanaście szerokości. Różne są sposoby rozstrzygnięcia tej kwestyi. Wszedłem do herbaciarni, na szczyt zielonego wzgórza i z tej wyniosłości patrzałem na miasto. Od brzegów morza ciągnęła się w dal, jak okiem sięgnąć, jedna zwarta masa szarych dachów, poprzedzielanych kominami fabrycznymi. Potem posunąłem się dalej o kilka kilometrów i spotkałem park i jeszcze ładniejsze, niż przedtem, dziewczyny; patrząc z góry, zobaczyłem miasto, rozciągające się znowu w drugim kierunku tak daleko, Rudyard Kipling 23 jak okiem sięgnąć. Licząc, iż przeciętny wzrok ludzki sięga na odległość trzydziestu kilometrów w dzień pogodny, przypuszczam, że Tokio ma pięćdziesiąt osiem kilometrów długości i tyleż szerokości, a może i więcej. Życie wre we wszystkich dzielnicach. Podwójne linie tramwajów przebiegają po głównych ulicach, szeregi omnibusów stoją przed głównym dworcem kolejowym, a „Główne Towarzystwo Omnibusów w Tokio” uwija się po mieście w kształcie złotych i czerwonych wozów. Wszystkie tramwaje były pełne, pełne też były wszystkie omnibusy prywatne i publiczne, a na ulicach pełno foteli na kółkach. Od wybrzeża do cienistego parku, od parku do najdalszych ulic – wszędzie roi się od ludzi. Tu się można przekonać, w jaki sposób pożarła ich cywilizacya zachodnia. Co dziesiąty człowiek ubrany jest po europejsku, od stóp do głowy. Dziwna to rasa. Może ona parodyować wszelkie typy ludzkie, jakie się spotyka w wielkiem mieście angielskiem; ale gdy zagadasz do tej imitacyi europejskiej, może odpowiedzieć tylko po japońsku. Błądząc po ulicach, zwracałem się do ludzi, którzy mi się wydawali najbardziej angielskimi. Niezmierna ich grzeczność nie odpowiadała zgoła ubraniu, ale nie umieli ani jednego słowa z mego języka. A tymczasem szyldy sklepów są angielskie, tramwaje zbudowane podług modły angielskiej, towary po sklepach angielskie i ogłoszenia na ulicach także po angielsku drukowane. Znalazłem się przypadkiem przed biurem redakcyi jednego dziennika. Wszedłem i poprosiłem pana redaktora. Wyszedł do mnie młodzieniec w czarnym surducie; był to redaktor „Opinii Publicznej w Tokio”. Nie znajdziecie w innych częściach świata redaktorów, którzyby was częstowali herbata i cygarami, zanim rozpoczną rozmową. Mój przyjaciel mało miał w sobie angielskiego. Chociaż tytuł jego dziennika wydrukowany był po angielsku, całe pismo było japońskie. Nie powiedziałem jeszcze po co przyszedłem, a redaktor „Opinii Publicznej” zagadnął: – Jesteś pan Anglikiem? Co pan myśli obecnie o amerykańskim Traktacie Rewizyi? (…) Japonia ogłasza, że jest obecnie cywilizowana. Jest to węzeł całej sprawy. „Zaprzestańmy raz – mówi Japonia – głupiego systemu otwierania portów dla Europejczyków oraz paszportów zagranicznych. Dajcie nam miejsce śród cywilizowanych narodów ziemi. Chodźcie do nas, handlujcie z nami, czujcie się dobrze u nas. Ale – poddajcie się naszym prawom i naszym taryfom”. Otóż narody cudzoziemskie, o ile któremu z nich udało się otrzymać specyalne taryfy dla swych towarów, nie bardzo pragną wejść do kategoryi pospolitego tłumu. Zastosowanie się do poglądów Japonii byłoby bardzo wygodnem dla jednostki, która chce szukać powodzenia wewnątrz kraju, ale – nie dla narodu. (…) – Stajemy się ludźmi cywilizowanymi. Byleby nie za prędko, bo to nic nie warto. Mamy obecnie w państwie dwie partye: liberalną i radykalną. Na czele jednej stoi jeden hrabia, na czele drugiej – drugi. Radykał powiada, że powinniśmy stać 24 Listy z Japonii się jak najprędzej Anglikami. Liberał zaś odpowiada: nie tak prędko, gdyż naród, który zbyt pospiesznie przyjmuje obyczaje innych narodów, dąży do upadku. Ta sprawa cywilizacyi i amerykańskiego Traktatu Rewizyi zajmowała nas specyalnie. Mniej już gorąco chcemy być cywilizowani obecnie, niż przed dwoma lub trzema laty. Nie tak prędko – oto nasze hasło. Tak. Porównywaliśmy przez chwilę różne cywilizacye, zaprotestowałem więc przeciwko brudzeniu ulic w Tokio szeregami domów, zbudowanych na modłę europejską. – Nie potrzeba przecież – dodałem – usuwać waszej własnej architektury. – O! – zawołał pogardliwie redaktor „Opinii Publicznej” – nazywasz ją pan malowniczą. Zapewne. Ale niech pan poczeka, aż się zapali. Dom japoński staje się wtedy fajerwerkiem. Uważamy więc za słuszne budować na sposób europejski. Niech mi pan wierzy, że nie zaprowadzamy żadnych zmian bez głębokiego namysłu. Nie jesteśmy, proszę pana, owemi ciekawemi dziećmi, spragnionemi nowości, za jakich nas mają niektórzy. Minęły już czasy, gdyśmy podnosili z ziemi jakie przedmioty, aby je co prędzej rzucić. Rozumie pan? (s. 140) LIST XI: (…) Harakiri. – Wsiadam na statek. – Ostrzeżenie (…) (s. 150) W dziennikach japońskich, śród notatek o koncesyach kolei żelaznych, kopalni i tramwajów, czyta się niekiedy ogłoszenia takiej treści: „Dr… wykonał h a r a k i r i dzisiejszej nocy w swem prywatnem mieszkaniu przy ulicy takiej a takiej. Do czynu tego doprowadziły go zmartwienia rodzinne”. Otóż harakiri nie znaczy, iż samobójstwo spełnione zostało podług jakiejś specyalnej metody. Harakiri to znaczy harakiri, a widok prywatnej egzekucyi jest jeszcze okropniejszy, niż urzędowej. Dziwnie pomyśleć, że taka zwinna osóbka, ubrana po europejsku, nosząca cylinder na głowie, może w chwilach udręczeń moralnych, spuścić włosy na brwi i, po odmówieniu modlitwy, rozpłatać sobie brzuch nożem… Kiedy będziecie w Japonii, obejrzyjcie u fotografa Farsari fotografie, przedstawiające harakiri i fotografie ostatnich egzekucyi ukrzyżowania z przed lat trzydziestu. Następnie zapytajcie u Deakina o model głowy człowieka, skazanego niedawno na śmierć. Jest tyle okropnej prawdy w tej nowej pracy artystycznej, że się człowiekowi słabo robi, gdy na to patrzy. Japończycy, tak jak cały Wschód, mają w swych kompozycyach wrodzone skłonności do krwiożerczego okrucieństwa. Jest ono obecnie starannie ukrywane, ale widać je na niektórych obrazach Hokusai’a, widać, że lud niezbyt dawno temu z szaloną rozkoszą wyrażał to okrucieństwo jawnie. (…) (s. 151) Rudyard Kipling 25 (s. 152) Tegoż dnia wieczorem obliczaliśmy najściślej korzyści naszego pobytu w kraju Małych Dzieci. A więc – Nagasaki, szare świątynie, zielone wzgórza i cuda potoku, oglądane po raz pierwszy; Morze Wewnętrzne, trzydziestogodzinna panorama, w której przesunęły się przed naszemi oczyma tysięczne wysepki, malowane dla naszej rozkoszy na kolor szary, brunatny i srebrny; Kobe, gdzieśmy dobrze jedli i poszli do teatru; Osaka – Osaka kanałów i kwiatów brzoskwiniowych; Kioto – szczęśliwy leniuch, wspaniale Kioto i niebieskie potoki i niewinne rozkosze Araszimy; Otzu nad wodnistem, bezbrzeżnem jeziorem; Myanoszita w górach; Kamakura – w pobliżu oceanu Spokojnego, gdzie zasiadł wielki bóg Budda i słucha w spokoju duszy szumu wieków i mórz; Nikko, najpiękniejsza miejscowość pod słońcem; Tokio – króliczarnia ludzka, w znacznej części cywilizowana i dążąca całkowicie do postępu; wreszcie różnorodna, franko-amerykańska Yokohama – wszystko to przeszliśmy myślą i segregowaliśmy najpiękniejsze nasze wspomnienia. – Jakiegoż rodzaju ogólne wrażenie wyniesie pan stąd? – zapytał profesor. – Dziewczyna w jasnej szacie pod rozkwitłem drzewem wiśni. Poza nią zielone sosny, dwoje dzieci i mostek z wygiętym grzbietem, rzucony nad zielonkawą rzeką, płynącą po niebieskich kamykach. Na pierwszym planie – policyant w źle dopasowanym, europejskim mundurze, pijący herbatę z biało-niebieskiej filiżanki, przy stoliku z czarnej laki. Postrzępione białe obłoki na niebie i zimny wiatr na ziemi. – Moje wrażenie jest nieco odmienne. Mały chłopczyk japoński w płaskim kaszkiecie niemieckim i zbyt szerokim żakiecie; król, wychodzący ze sklepu zabawek, a kolej żelazna, wychodząca z drugiego sklepu zabawek, setki drzewek, pomalowanych na zielono. Wszystko to zapakowane w pudełko z drzewa kamforowego razem z wyjaśnieniem, nazwanem konstytucyą – cena: dwadzieścia centów. – Widziałeś pan złą stronę rzeczy. Ale po co opisywać swe wrażenia? Każdy człowiek odczuwa własne. (…) (s. 153) (przetłomaczył Maryan Poloński) Wybór: Małgorzata Ławacz Azja-Pacyfik 2008, nr 11 JAPONIA Karol Żakowski ZNIESIENIE FRAKCYJNOŚCI W JAPOŃSKIEJ PARTII LIBERALNO-DEMOKRATYCZNEJ: STARE ZADANIE W NOWYCH CZASACH Japońska Partia Liberalno-Demokratyczna (PL-D) dostarcza jednego z najbardziej charakterystycznych przykładów frakcyjności. Właściwie można ją nazwać związkiem frakcji rywalizujących ze sobą o władzę w partii. Przewodniczenie PL-D jest zresztą niemal równoznaczne z rządami w całym państwie. Od powstania w 1955 r. partia ta sprawowała władzę prawie nieprzerwanie, zaś frakcyjność była jednym z czynników umacniających jej dominujący charakter na japońskiej scenie politycznej. Japońska opinia publiczna zawsze bardzo krytycznie oceniała istnienie frakcji w łonie PL-D, uważając je za główną przyczynę korupcyjnych powiązań jej działaczy ze światem biznesu. Partia odpowiadała na te zarzuty cyklicznymi próbami zniesienia frakcyjności. Były to zarówno działania na rzecz odgórnego usuwania wewnętrznych podziałów, jak też zlikwidowania ich głównych przyczyn: systemu średnich okręgów wyborczych, sposobu wybierania przewodniczącego oraz zasad finansowania partii. W związku z podejmowanymi właściwie od chwili powstania partii działaniami na rzecz zniesienia frakcyjności, należy się zastanowić, na ile były one motywowane rzeczywistą chęcią wykorzenienia patologii z japońskiego życia politycznego, na ile zaś ukrytymi interesami poszczególnych polityków. Na tle tej analizy będzie można ocenić niedawne reformatorskie starania premiera Koizumiego Jun’ichirō i jego następców: Abe Shinzō oraz Fukudy Yasuo. Zmiana ordynacji wyborczej w 1994 r. stworzyła nowe warunki dla dążeń reformatorskich. Czy jednak wprowadzenie jednomandatowych okręgów wyborczych rzeczywiście osłabiło frakcyjność w PL-D? Karol Żakowski 27 1. Ciemna i jasna strona frakcyjności w PL-D Pogląd, że frakcyjność to główna przyczyna patologii w życiu politycznym jest bardzo rozpowszechniony w Japonii. Najważniejszym instytucjonalnym uwarunkowaniem frakcyjności był obowiązujący do 1994 r. system nieprzechodniego głosu i okręgów wyborczych średniej wielkości1. W jednym okręgu wybierano od dwóch do sześciu członków izby niższej parlamentu (Shūgiin). Partia chcąca zdobyć większość w parlamencie musiała wystawiać w poszczególnych okręgach po kilku kandydatów, ryzykując tym samym rozproszenie głosów własnego elektoratu. Jedynym ugrupowaniem na tyle potężnym, by podjąć takie wyzwanie, była PL-D. Należący do różnych frakcji kandydaci PL-D w naturalny sposób rywalizowali głównie ze sobą o głosy elektoratu własnej partii. Właśnie rywalizacja wyborcza leżała u podstaw frakcyjności. Szefowie frakcji w zamian za wsparcie udzielane szeregowym politykom w kampanii wyborczej oraz przy rozdziale stanowisk partyjnych i państwowych mogli liczyć na ich lojalność przy wyborze przewodniczącego PL-D, dokonywanym głównie w gronie należących do partii parlamentarzystów. Taki system miał jednak swoje ciemne strony: efektywne zwiększanie wpływów frakcji było możliwe m.in. dzięki korupcyjnym powiązaniom ze światem biznesu, zaś skupione tylko na powiększaniu własnych szeregów grupy wewnątrzpartyjne opierały się nie tyle na konkretnej jedności programowej, co na osobistych kontaktach ludzi władzy. W PL-D można wyróżnić frakcje „głównego nurtu” (shuryūha), spełniające rolę wewnątrzpartyjnej koalicji i obsadzające najbardziej pożądane stanowiska partyjne i państwowe, oraz „poza głównym nurtem” (hishuryūha), czyli takie, które przegrały rywalizację o fotel przewodniczącego partii. Oczywiście, źródłem siły frakcji i możliwości kreowania własnego „głównego nurtu” jest jej wielkość liczona w deputowanych obu izb parlamentu. Z kolei aby przyciągnąć nowych członków oraz zapewnić własnym kandydatom zwycięstwo w ich okręgach wyborczych, potrzeba dużych pieniędzy. Często były one dostarczane przez wielkie przedsiębiorstwa w zamian za pozytywne dla nich decyzje administracji państwowej. Właściwie każda frakcja miała swoje własne korupcyjne powiązania z określonymi środowiskami biznesowymi. Można tu wymienić szczególnie monopoUwarunkowania instytucjonalne nie były jednak jedynymi przyczynami uformowania się frakcji w PL-D. Równie ważną rolę odgrywały czynniki kulturowe. Związki pomiędzy patronem (oyabun) a klientem (kobun) są głęboko zakorzenione w japońskim społeczeństwie „wertykalnym”. Szerzej na ten temat zob. Nakane Chie, Tate shakai no ningen kankei [Stosunki międzyludzkie społeczeństwa wertykalnego], Kōdansha, Tokio 2007, s. 133–135. (Stosujemy tu szyk japoński: nazwisko i imię). 1 28 Zniesienie frakcyjności w japońskiej PL-D lizację spraw dotyczących polityki budownictwa przez dawną frakcję Tanaki Kakueia czy transportu przez dawną frakcję Mitsuzuki Hiroshi. Nawet uważana za „czystą” frakcja Mikiego Takeo straciła ten korzystny wizerunek pod przewodnictwem Kōmoto Toshio, który był związany z zajmującą się transportem morskim firmą Sankō Kisen2. Najbardziej z praktyk korupcyjnych słynęło obecne Heisei Kenkyūkai (przewodniczący Tsushima Yūji), dawna frakcja Satō Eisaku, Tanaki Kakuei’a, Takeshity Noboru (Keiseikai), Obuchi Keizō i Hashimoto Rytūarō. To właśnie z nią związane były głośne skandale firm Lockheed, Recruit czy Sagawa Kyūbin. Szczególnie na przełomie lat 80. i 90. wykształcił się swoisty triumwirat polityków tej frakcji: byłego premiera Takeshity Noboru, Kanemaru Shina i sekretarza generalnego PL-D Ozawy Ichirō, którzy zza kulis sprawowali pełnię władzy nad państwem (tzw. konchikushō). Już znacznie wcześniej jednak Kanemaru Shin zdołał stworzyć sprawny mechanizm wyłudzania pieniędzy od przedsiębiorców ze swojej rodzimej prefektury Yamanashi. Do założonego przez niego stowarzyszenia Kenshinkai należało 90 proc. lokalnych firm budowlanych, które konkurowały w potajemnych aukcjach o prawo wręczenia łapówki. Oprócz tego obowiązkowe były opłaty przy okazji każdych wyborów parlamentarnych3. Podobny system stworzył w prefekturze Shimane Takeshita Noboru4. Frakcje są raczej grupami towarzysko-biznesowymi niż platformami programowymi. Głównym celem jest zdobycie i utrzymanie władzy, a nie realizacja określonego programu politycznego. Owszem, widać pewne różnice ideologiczne między frakcjami, ale zazwyczaj nie miały one decydującego wpływu na tworzenie „głównego nurtu” wewnątrz partii. Obok spójnych ideologicznie sojuszy w ramach obozu liberalnego czy konserwatywnego, w PL-D dochodziło także do zaskakujących strategicznych koalicji pomiędzy frakcjami należącymi do przeciwstawnych skrzydeł ideologicznych. Ostatecznie najważniejsza była więc rywalizacja o stanowiska partyjne i państwowe. Można jednak zadać pytanie, czy frakcyjność w PL-D ma same negatywne strony? Według Honzawy Jirō jest ona zjawiskiem pozytywnym, ponieważ zapewnia wewnątrzpartyjną demokrację. Jak napisał: Poprzez rywalizację między frakcjami PL-D odnawia swoją tkankę. Odrzucając zepsute komórki, tworzy nowe5. To właśnie frakcyjność ma być źródłem siły partii dominującej. Istnienie wewnątrzpartyjnej 2 Honzawa Jirō, Ura kara mita Jimintō habatsu [Frakcje Partii Liberalno-Demokratycznej widziane zza kulis], Eeru Shuppansha, Tokio 1993, s. 72. 3 Itō Hirotoshi, Konchikushō no kane to kenryoku [Pieniądze oraz władza Kanemaru, Takeshity i Ozawy], Shakai Shinpō, Tokio 1993, s. 12. 4 Ibidem, s. 23. 5 Honzawa Jirō, op.cit., s. 28. Karol Żakowski 29 opozycji gwarantuje swobodę wymiany poglądów i spełnia niezwykle ważną rolę kontroli władzy. Negatywna ocena rządu przez opinię publiczną może np. skutkować przesileniem rządowym, wywołanym przez walczące o władzę frakcje6. Jasną stronę frakcyjności ujął niegdyś metaforycznie Ōhira Masayoshi: Różnorodne instrumenty muzyczne, zachowując własną wyjątkowość, łączą organicznie całą gamę tonów i tworzą wyśmienity chór, mogący grać symfonię. Powstaje wówczas melodia nieporównywalnie lepsza od tonu samych tylko skrzypiec7. Według Honzawy Jirō korupcyjne powiązania polityki i biznesu wynikają nie tyle z samej frakcyjności, co z nadmiernego rozrostu grup wewnątrzpartyjnych. Jak stwierdził kolokwialnie były marszałek Izby Reprezentantów Tamura Hajime: Po przekroczeniu liczby trzydziestu osób trzeba robić straszne rzeczy. Według obecnego systemu można zbierać dowolną ilość składek politycznych. Jeśli się z tego skorzysta, gromadzone są także złe pieniądze8. Szczególnie niebezpieczna była sytuacja, gdy jedna z frakcji osiągnęła zdecydowaną przewagę nad pozostałymi. Zgodnie ze słowami Hashimoto Tomisaburō, sekretarza generalnego PL-D w czasie kadencji Tanaki Kakuei: Kontrolując jedną czwartą parlamentarzystów, ustanawia się władzę9. Z kolei według Iseri Hirofumi, nie wystawiając własnego kandydata na szefa partii, wystarczy jedynie jedna ósma parlamentarzystów do pełni władzy nad państwem10. Taki nienaturalny stan panował od początku lat 80. do 1993 r., kiedy starający się oczyścić z zarzutów korupcyjnych Tanaka Kakuei, a później Takeshita Noboru, zwiększyli liczebność swojej frakcji do poziomu wcześniej nieznanego. U szczytu potęgi w drugiej połowie lat 80. należało do niej blisko 140 parlamentarzystów. W takich warunkach doszło do zaburzenia normalnej rywalizacji wewnątrzpartyjnej i „ogólnego ukoalicyjnienia” (sōyotōka) praktycznie wszystkich frakcji w PL-D. Tanaka Kakuei, a po 1989 r. także Takeshita Noboru, rezygnując z wystawiania własnego kandydata na stanowisko przewodniczącego partii, mogli dowolnie mianować na premiera przedstawiciela jakiejś innej frakcji, który w naturalny sposób stawał się marionetką w ich rękach. Ponieważ pozostałe frakcje nie miały możliwości sprzeciwienia się takiemu układowi, były przymuszone do uczestniczenia w „ogólnym głównym nurcie” (sōshuryū), który uformował się pod przywództwem Takeshity Noboru, Kanemaru Shina i Ozawy Ichirō. W praktyce oznaczało to zanik pełnionej przez frakcje kontroli rządzących Ibidem, s. 39–40. Iseri Hirofumi, Habatsu saihensei. Jimintō seiji no omote to ura [Reorganizacja frakcji. Jawne i ukryte oblicze polityki Partii Liberalno-Demokratycznej], Chūō Kōronsha, Tokio 1988, s. 189. 8 Honzawa Jirō, op.cit., s. 116. 9 Iseri Hirofumi, op.cit., s. 170. 10 Ibidem, s. 170–171. 6 7 30 Zniesienie frakcyjności w japońskiej PL-D i niepożądane w demokratycznym społeczeństwie skupienie władzy w ręku przywódcy największej frakcji. Nawet jeśli się uzna sądy Honzawy Jirō za przesadzone, frakcyjność była naturalnym stanem w PL-D, zaś wszelkie próby jej zniesienia nosiły znamiona odgórnej „inżynierii partyjnej”. Tak naprawdę wymuszona reforma frakcyjności jest niemożliwa w warunkach demokratycznych, gdyż negowałaby wolność zrzeszania się. Chociaż podział na frakcje może gwarantować swobodną wymianę poglądów i zmianę władzy, jednak w przypadku systemu partii dominującej zawsze będzie to tylko „sztuczna zmiana władzy” (gijiteki seiken kōtai) pomiędzy w dużym stopniu bezprogramowymi grupami wewnątrzpartyjnymi, a nie partiami reprezentującymi różne skrzydła japońskiej sceny politycznej. 2. Próby reformy w przeszłości Jak miał powiedzieć Tanaka Kakuei: Zostawszy premierem, chce się choć raz spróbować obwieścić rozwiązanie frakcji11. Charakterystyczne są też słowa Kishiego Nobusuke: 70 proc. energii muszę przeznaczać na problemy wewnątrzpartyjne. Na wykonywanie polityki rządu mogę poświęcić tylko pozostałe 30 proc.12. Własna frakcja jest dla jej przywódcy narzędziem służącym do zdobycia stanowiska przewodniczącego partii. Kiedy mu się już to powiedzie, system frakcyjny zaczyna bardziej przeszkadzać niż pomagać w sprawowaniu władzy, dlatego zazwyczaj to właśnie premierzy podejmowali próby reformy wewnątrzpartyjnej, choć zdarzały się także inicjatywy oddolne. Najczęściej zresztą i jedne, i drugie były bardziej elementem rywalizacji o władzę niż szczerym usiłowaniem usunięcia patologii życia politycznego. Oczywiście sporą rolę odgrywała także dbałość o wizerunek partii w społeczeństwie, więc nie było przypadkiem, że pomysły reformy odżywały szczególnie po głośnych skandalach korupcyjnych. Dyskusja o szkodliwości podziałów frakcyjnych w PL-D pojawiła się niemal na samym początku jej istnienia. Pierwszym premierem, który naprawdę próbował usunąć podziały wewnątrzpartyjne, był rządzący w latach 1957–1960 Kishi Nobusuke. Jak zwykł mawiać: Rozwiązanie frakcji to głos Nieba13. Część stronników Kishiego rzeczywiście w symboliczny sposób zdjęła tabliczki 11 Honzawa Jirō, Jimintō habatsu [Frakcje Partii Liberalno-Demokratycznej], Piipurusha, Tokio 1990, s. 46. 12 Tsuchiya Shigeru, Jimintō habatsu kōbōshi [Historia wzlotu i upadku frakcji Partii LiberalnoDemokratycznej], Kadensha, Tokio 2000, s. 21. 13 Uchida Kenzō, Habatsu. Seiken kōsō no omote to ura [Frakcje. Jawne i ukryte oblicze rywalizacji o władzę], Kōdansha Gendai Shinsho, Tokio 1983, s. 68. Karol Żakowski 31 z gabinetów frakcyjnych, jednak nie podporządkowali się temu odgórnemu nakazowi ani należący do „głównego nurtu” Satō Eisaku, ani członek „przeciwnego nurtu” Ikeda Hayato. Jak twierdzi Uchida Kenzō, było to przejawem instynktu samozachowawczego tych dwóch polityków, dążących do uzyskania w przyszłości stanowiska premiera14. Według Honzawy Jirō rozwiązanie frakcji tak naprawdę nie było dla Kishiego celem, a jedynie środkiem, który ułatwiłby mu zmianę konstytucji i remilitaryzację kraju. Reforma wewnątrzpartyjna miała być pierwszym krokiem do odejścia od „doktryny Yoshidy”15. Wszakże frakcyjność w dużym stopniu opierała się na podziale na „główny nurt konserwatywny” (hoshu honryū) dawnej Partii Liberalnej (Ikeda Hayato i Satō Eisaku) oraz „boczny nurt konserwatywny” (hoshu bōryū), tworzony przez byłych członków Partii Demokratycznej (Kishi Nobusuke, Kōno Ichirō, Miki Takeo). Pierwszy z tych obozów był w naturalny sposób utożsamiany z ideami Yoshidy Shigeru, a nawet w drugim znajdowała się pacyfistyczna frakcja Mikiego Takeo. Kishi Nobusuke jedynie poprzez rozbicie niekorzystnego dla siebie układu frakcyjnego i skupienie władzy we własnych rękach mógłby liczyć na dyscyplinę partyjną i przegłosowanie przez parlament poprawek do konstytucji16. Z kolei za kadencji Ikedy Hayato (1960–1964) hasło zniesienia frakcyjności zostało podniesione zarówno przez premiera, jak i frakcje „przeciwnego nurtu”. Ikeda pragnął unowocześnienia struktur partyjnych i racjonalizacji pozyskiwania funduszy, gromadzonych w rękach szefów frakcji. W tym celu stworzono w 1961 r. Stowarzyszenie Ludowe (Kokumin Kyōkai), które miało pozyskiwać kapitał od osób prywatnych i przedsiębiorców. Poza tym poprzez Komisję ds. Badań nad Organizacją Partii (Tō Soshiki Chōsakai) zaczęto kreślić śmiałe pomysły zniesienia frakcji. Okazało się jednak, że zanim plany te nabrały konkretnych kształtów, retoryka reformy posłużyła coraz bardziej krytycznym wobec premiera frakcjom Satō i Kishiego do ataku na Ikedę. Następca idei Kishiego, Fukuda Takeo, utworzył w 1962 r. Klub Odnowy Oblicza Partii (Tōfū Sasshin Kondankai), później przemianowany na Sojusz Odnowy Oblicza Partii: (Tōfū Sasshin Renmei) i zażądał gruntownej reformy PL-D. W ten sposób, jak napisał Iyasu Tadashi: Unowocześnienie partii i rozwiązanie frakcji zostały paradoksalnie wykorzystane w rywalizacji międzyfrakcyjnej17. Ibidem, s. 68–69. „Doktryna Yoshidy” głosiła oparcie dyplomacji japońskiej o przymierze z USA, rezygnację z militarnych ambicji mocarstwowych i skupienie się na rozwoju gospodarczym. 16 Potrzeba do tego było dwóch trzecich głosów członków obu izb parlamentu. Poza tym zmiana konstytucji musiałaby być zatwierdzona w referendum, biorąc zaś pod uwagę pacyfistyczne nastroje społeczne, nie było na to szansy w okresie zimnowojennym. 17 Iyasu Tadashi, Seitō habatsu no shakaigaku. Taishū minshusei no nihonteki tenkai [Socjologia frakcji politycznych. Japoński rozwój systemu demokracji masowej], Sekai Shisōsha, Kioto 1983, s. 167. 14 15 32 Zniesienie frakcyjności w japońskiej PL-D Pragnąc przejąć inicjatywę, Ikeda Hayato powołał wówczas na stanowisko przewodniczącego Komisji Badań ds. Organizacji Partii Mikiego Takeo, powierzając mu misję unowocześnienia struktur PL-D. Jeśli o jakimś polityku można by powiedzieć, że nie kierował się partykularnym interesem, ale szczerą chęcią wyeliminowania patologicznych następstw frakcyjności, to właśnie o Mikim. Ten zdeklarowany pacyfista, powszechnie nazywany „czystym Miki”, energicznie przystąpił do kreślenia projektu zmian. Postulaty reformy przedstawił w swoim sławnym raporcie z 1963 r. (Miki tōshin). Dotyczyły one przede wszystkim bezwarunkowego rozwiązania frakcji, przyznawania stanowisk według predyspozycji, a nie chęci zachowania równowagi międzyfrakcyjnej, a także ujednolicenia funduszy partyjnych. Chcąc wykorzystać retorykę reformy dla umocnienia własnej władzy i ukrócenia rewolty „przeciwnego nurtu”, Ikeda, który jeszcze za kadencji Kishiego odmówił rozwiązania swojej frakcji, uczynił to w październiku 1963 r., wywierając presję na pozostałe grupy. Wkrótce też przestały istnieć frakcje Mikiego, Ishiiego, Fukudy, Kōno i Ōno. Okazało się jednak, że o ile symbolicznie zdjęto plakietki z nazwami grup z drzwi ich biur, to więzi personalne były trwałe i frakcje odrodziły się przy okazji następnych wyborów przewodniczącego partii18. Problem reformy wewnątrzpartyjnej przycichł nieco za długich rządów Satō Eisaku (1964–1972), choć i on z początku próbował wykorzystać ją dla własnych celów. W 1965 r. ogłosił rozwiązanie swojej frakcji, ale nie posłużyło to za wzór dla innych grup. Zresztą Satō nie musiał walczyć z rywalami, używając do tego retoryki reformy ze względu na śmierć głównych oponentów i związane z tym osłabienie konkurencyjnych frakcji19. Problem reformy powrócił za to z pełną mocą w latach 70. w następstwie krytyki premiera Tanaki Kakuei (1972–1974) za prowadzoną przez niego „politykę pieniądza” (kinken seiji). Był to okres zaciętej rywalizacji politycznej między Tanaką a Fukudą Takeo (tzw. wojna Kaku–Fuku). Gdy w 1974 r. krytykowany za pozyskiwanie poparcia politycznego poprzez łapówki Tanaka Kakuei musiał ustąpić z fotela premiera, wiceprzewodniczący partii Shiina Etsusaburō wyznaczył na nowego przewodniczącego Mikiego Takeo. Krok ten miał na celu poprawienie wizerunku PL-D wśród społeczeństwa. Miki, już jako premier, mógł powrócić do własnych planów zmian sformułowanych ponad dziesięć lat wcześniej. Udało mu się doprowadzić do uchwalenia dwóch ważnych ustaw: w sprawie wyborów na urzędy publiczne oraz ograniczeń w finansowaniu partii przez przedsiębiorców. Zgodnie z tą ostatnią, ustanowiono górną granicę datków na 100 mln yenów rocznie od pojedynczego przedsiębiorcy. Nie wyeliminowało to jednak przyczyn korupcji, a tylko zmusiło frakcje do dostosowania 18 19 Ibidem, s. 169. Ibidem, s. 237–238. Karol Żakowski 33 się do nowej sytuacji. Odtąd zamiast przyjmować duże wpłaty od zaledwie kilku wielkich przedsiębiorstw, politycy musieli jeszcze energiczniej zabiegać o więcej mniejszych składek od licznych ludzi biznesu20. Reformy wywołały mimo wszystko niezadowolenie frakcji „przeciwnego nurtu” (Tanaki, Fukudy i Ōhiry), stanowiących większość w partii, a nawet samego Shiiny Etsusaburō. Paradoksalnie, przeciwnicy Mikiego użyli do jego obalenia retoryki reformy. Założywszy Radę Ustanowienia Systemu Solidarnej Partii (Kyotō Taisei Kakuritsu Kyōgikai), mającą za cel m.in. rozwiązanie frakcji, zażądali dymisji premiera21. Miki odmówił, jednak wkrótce musiał stawić czoło zbliżającym się wyborom do izby niższej parlamentu. Po aferze firmy Lockheed22 i przy narastających tarciach wewnętrznych PL-D nie mogła osiągnąć dobrego wyniku. Chociaż sam Miki Takeo cieszył się poparciem społecznym, wziął odpowiedzialność za porażkę wyborczą i podał się do dymisji. Kiedy w 1976 r. do władzy doszedł Fukuda Takeo, tryumfalnie ogłoszono rozwiązanie frakcji. Do 1977 r. zdjęto z ich biur tabliczki z dotychczasowymi nazwami, zaś środki masowego przekazu zaczęły mówić o „byłych” frakcjach Fukudy, Tanaki czy Ōhiry. Premier dokładał wszelkich starań, aby tym razem reforma była trwała. Ponieważ wraz z zamknięciem biur frakcyjnych posłowie utracili miejsca do wymiany poglądów, Fukuda stworzył pokoje spotkań dla reprezentantów poszczególnych regionów oraz Klub Wolności (Ribaruti Kurabu) jako izbę luźnych spotkań wszystkich polityków z PL-D, niezależnie od ich wcześniejszej przynależności frakcyjnej23. Wszystkie te zabiegi okazały się jednak nieskuteczne, ponieważ grupy wewnątrzpartyjne odrodziły się przy okazji kolejnych wyborów. Zorganizowane po raz pierwszy w 1978 r. wybory przewodniczącego PL-D spośród wszystkich członków i sympatyków partii były elementem reformy wewnątrzpartyjnej, postulowanym jeszcze przez Mikiego Takeo. Okazało się jednak, że upublicznienie sposobu elekcji tej najważniejszej w państwie osoby nie stało się bodźcem do rozwiązania frakcji, jak się spodziewano, ale wręcz zaostrzyło rywalizację międzyfrakcyjną. Prawo głosu mieli wszyscy członkowie PL-D, którzy od 2 lat płacili składkę 1,5 tys. yenów oraz ci spośród sympatyków partii (członków Liberalnego Zgromadzenia Ludowego, Jiyū Kokumin Kaigi), którzy do trzech miesięcy przed wyborami wpłacili 10 tys. yenów. Tysiąc głosów Iseri Hirofumi, op.cit., s. 74–75. Iyasu Tadashi, op.cit., s. 266–269. 22 W 1976 r. ujawniono, że premier Tanaka przyjął łapówkę od firmy Lockheed. 23 Fukuda Takeo, Watashi no rirekisho [Mój życiorys], [w:] Kishi Nobusuke, Kōno Ichirō, Fukuda Takeo, Gotōda Masaharu, Tanaka Kakuei, Nakasone Yasuhiro, Watashi no rirekisho. Hoshu seiken no ninaite [Mój życiorys. Osoby odpowiedzialne za władzę konserwatywną], Nihon Keizai Shinbun Shuppansha, Tokio 2007, s. 198–199. 20 21 34 Zniesienie frakcyjności w japońskiej PL-D w tych „prawyborach” przekładało się na jeden głos w zgromadzeniu, na którym parlamentarzyści z PL-D wybierali przewodniczącego. Liczono na to, że dzięki temu rozgorzeje rzeczywista debata publiczna na temat kandydatów i wybór nie będzie tylko kwestią strategicznego układu między frakcjami. Okazało się jednak, iż poszczególne frakcje zwiększyły wysiłki w celu rekrutacji nowych sympatyków partii, do czego potrzebne były ogromne fundusze. Spodziewający się łatwego zwycięstwa Fukuda Takeo został pokonany w prawyborach przez Ōhirę Masayoshi, ponieważ za Ōhirą stał posiadający najlepsze kontakty ze światem biznesu Tanaka Kakuei. W ten sposób zmiana sposobu wybierania przewodniczącego PL-D tylko rozszerzyła wpływy frakcji wśród szeregowych członków partii i pogłębiła „politykę pieniądza”24. Jak widać, pomimo usilnych starań wpływowych polityków PL-D, po każdorazowym obwieszczeniu rozwiązania frakcji te po jakimś czasie odradzały się jak feniks z popiołów. Działo się tak dlatego, że zazwyczaj chciano od razu wyeliminować skutek, jakim była frakcyjność, zamiast jego przyczyny. Głównym bodźcem wymuszającym frakcyjność w PL-D był, poza sposobem wybierania przewodniczącego i zbierania funduszy partyjnych, system średnich okręgów wyborczych. Nic dziwnego, że z czasem gruntowna zmiana ordynacji wyborczej stała się głównym dążeniem polityków głoszących konieczność reform. Co prawda projekt ustawy wprowadzającej system jednomandatowych okręgów wyborczych został przygotowany już za rządów pierwszego premiera z PL-D, Hatoyamy Ichirō. Gorącym zwolennikiem małych okręgów wyborczych był także Tanaka Kakuei, pragnący poprzez nowy system polepszyć wyniki PL-D i zwiększyć władzę centralnych organów partii, na których czele wówczas stał. Oczywiste było jednak, że za każdym razem, gdy przewodniczący PL-D będzie próbował dokonać tak rewolucyjnych zmian, spotka się ze zdecydowanym sprzeciwem polityków z własnej partii, przyzwyczajonych do skostniałego systemu. 3. Zmiana systemu wyborczego Seria skandali korupcyjnych na przełomie lat 80. i 90. XX w. ponownie wymusiła na PL-D poważną dyskusję na temat wad frakcyjności i konieczności usunięcia jej strukturalnych przyczyn. Jednak pomimo utraty zaufania społecznego i zaczynającego się w 1991 r. kryzysu gospodarczego, partia nadal nie była w stanie przeprowadzić gruntownych reform. Wysiłki premierów Kaifu Toshiki i Miyaza- 24 Iyasu Tadashi, op.cit., s. 287–288. Karol Żakowski 35 wy Kiichi spełzły na niczym wobec wewnątrzpartyjnej opozycji. W końcu doszło do tego, że ociągającą się ze zmianami PL-D wyręczyły inne siły polityczne. Afery firm Recruit w 1988 r. i Sagawa Kyūbin w 1992 r. spowodowały, że podział PL-D na dwa obozy, czyli zwolenników i przeciwników reform, stawał się coraz bardziej wyraźny. Linia podziału w większym stopniu pokrywała się z tarciami międzypokoleniowymi niż między frakcjami. Młodsi parlamentarzyści relatywnie bardziej popierali zmiany niż ich starsi koledzy. Z drugiej strony hasło reform, podobnie jak w przeszłości, stało się raczej narzędziem rywalizacji o władzę i realizacji własnych interesów, niż celem samym w sobie. Widać było zresztą wyraźnie, że główni propagatorzy zmian nie należeli do polityków pokroju „czystego Mikiego”. Stojący na czele zwolenników reform (kaikaku suishinpa) Ozawa Ichirō od lat czerpał korzyści z powiązań ze światem biznesu. Był zresztą bliskim współpracownikiem Kanemaru Shina, aresztowanego po wyjściu na jaw afery Sagawa Kyūbin. Utraciwszy potężnego patrona, Ozawa rozpoczął walkę o sukcesję we frakcji Takeshity Noboru (Keiseikai). Hasła reformy okazały się idealnym środkiem „ataku wyprzedzającego” w obliczu narastającej krytyki kierowanej wobec zaufanych ludzi Kanemaru. W końcu walkę o władzę we frakcji wygrał Obuchi Keizō, wspierany przez Kajiyamę Seiroku, zaś Ozawa założył własną grupę razem z Hatą Tsutomu. Ponieważ środowisko Kajiyamy zwlekało z reformą systemu wyborczego, frakcja Haty zaczęła je ostro krytykować jako siedlisko konserwatystów (shukyūha). Ostatecznie Hata z Ozawą opuścili PL-D, zakładając Partię Odnowy (Shinseitō), zaś hasło reform okazało się idealnym spoiwem utworzonej wkrótce koalicji ośmiu partii, które odsunęły PL-D od władzy w 1993 r. W rządzie Hosokawy Morihiro, a tym bardziej Haty Tsutomu, prawdziwą władzę sprawował Ozawa Ichirō. Pojawia się jednak wątpliwość, czy hasła reformy były dla Ozawy tylko elementem strategii politycznej, czy także środkiem do realizacji bardziej dalekosiężnego celu. Według Okushima Sadao, tacy znani propagatorzy wprowadzenia systemu jednomandatowych okręgów wyborczych, jak Gotōda Masaharu czy Itō Masayoshi, kierowali się chęcią wyeliminowania przyczyn korupcji, natomiast Ozawa miał przed oczyma stworzenie systemu dwupartyjnego25. Sam Ozawa w swoim bestsellerze z 1993 r. Plan przebudowy Japonii (Nippon kaizō keikaku) wymieniał liczne zalety wprowadzenia okręgów jednomandatowych, przede wszystkim zdynamizowanie japońskiej polityki i umożliwienie rzeczywistej zmiany władzy26. Podkreślał jednocześnie, że reforma ordynacji wyborczej nie jest celem samym w sobie. 25 Okushima Sadao, Jimintō Kanjichōshitsu no 30 nen [30 lat Biura Sekretariatu Generalnego Partii Liberalno-Demokratycznej], Chūō Kōron Shinsha 2005, s. 277–278. 26 Ozawa Ichirō, Nippon kaizō keikaku [Plan przebudowy Japonii], Kōdansha, Tokio 2006, s. 69. 36 Zniesienie frakcyjności w japońskiej PL-D Za cel ostateczny uważał, poza ukróceniem korupcji, stworzenie systemu jednolitej partii z silną władzą centralną, który przeciwstawiał „zarazie frakcji” (habatsu no heigai)27. Pod tym względem starania Ozawy przypominały dążenia Kishiego, Ikedy czy Fukudy do wyeliminowania wewnątrzpartyjnej opozycji. Z kolei według Honzawy Jirō, przyświecał mu przede wszystkim ten sam cel, co Kishiemu Nobusuke, czyli zmiana konstytucji28. Ozawa Ichirō rzeczywiście jest gorącym zwolennikiem dostosowania japońskiej ustawy zasadniczej do realiów po czasach zimnej wojny i uczynienia z Japonii „normalnego kraju” (futsū no kuni)29. W 1994 r. osiem partii koalicyjnych dokonało tego, co nie udało się PL-D przez 38 lat dominacji na japońskiej scenie politycznej: zniesiono system średnich okręgów wyborczych, zastępując go systemem mieszanym. 300 posłów miało być wybieranych w jednomandatowych okręgach wyborczych, zaś 200 (później ich liczbę zmniejszono do 180) – wchodzić do parlamentu zgodnie z zasadą proporcjonalności, według wcześniej przygotowanych list partyjnych dla 11 dużych okręgów. Oczekiwano, że nowy system podważy hegemonię PL-D i spowoduje stopniowe zniknięcie charakterystycznej dla niej frakcyjności. Równocześnie zmieniono zasady zbierania funduszy partyjnych. Ostatecznie zakazano dokonywania wpłat na rzecz pojedynczych polityków przez grupy zorganizowane czy firmy i pozwolono im tylko na datki na rzecz partii. Wprowadzono także subsydiowanie partii ze środków państwowych. Zwiększyło to oczywiście kompetencje centralnych władz PL-D kosztem jej frakcji. Pojedynczy politycy nadal mogą otrzymywać pieniądze od osób prywatnych, ale tylko do 1,5 mln yenów rocznie. Tymczasem w pozbawionej władzy PL-D międzyfrakcyjna rywalizacja straciła na znaczeniu. Zniknął wszakże bodziec, który ją podsycał, czyli walka o rozdział stanowisk państwowych. Pozostały stanowiska partyjne, ale w ugrupowaniu opozycyjnym nie miały one już takiego splendoru, jak dawniej. Widząc potrzebę reformy, która umożliwiłaby powrót do władzy, wybrano na przewodniczącego Kōno Yōhei’a z liberalnej frakcji Kōchikai30. W 1994 r. po raz kolejny w historii ogłoszono rozwiązanie frakcji w PL-D i przez jakiś czas rzeczywiście zdawało się, że ich aktywność zamarła. W 1996 r. okazało się jednak, iż pozostawały one tylko „w stanie uśpienia”, by odtworzyć swoje struktury przy okazji powołania rządu przez Hashimoto Ryūtarō, który na dobre przywrócił PL-D do władzy. Ibidem, s. 73–76. Honzawa Jirō, Ura kara…, s. 147. 29 Ibidem, s. 102–103. 30 Co ciekawe, Kōno Yōhei jest synem Kōno Ichirō, niegdysiejszego przywódcy jednej z najbardziej prawicowych frakcji w PL-D. Po aferze firmy Lockheed Kōno Yōhei opuścił PL-D, zakładając Nowy Klub Liberalny (Shin Jiyū Kurabu) i żądając gruntownej odnowy wewnątrz partii. W 1985 r. jednak powrócił do PL-D. 27 28 Karol Żakowski 37 4. Frakcyjność w PL-D dzisiaj Obecnie w PL-D istnieje dziewięć frakcji, które wywodzą się z systemu pięciu dużych frakcji z lat 80. W następnej dekadzie rywalizacja o władzę i reforma systemu wyborczego sprawiły, że frakcje ulegały kolejnym podziałom, ale były w stanie przetrwać, adaptując się do nowych warunków. Wobec utrzymania się frakcyjności w PL-D, pomimo usilnych prób jej wyeliminowania, należy zadać pytanie, czy reformy z 1994 r. w ogóle wpłynęły na osłabienie potęgi grup wewnątrzpartyjnych? Analizy tej można dokonać, biorąc pod uwagę erozję poszczególnych funkcji frakcji, czyli zarządzania funduszami, mobilizacji poparcia wyborczego oraz obsadzania stanowisk partyjnych i państwowych. Zdaje się, że w wyniku zmiany zasad finansowania partii rola frakcji polegająca na zarządzaniu funduszami rzeczywiście zmalała. Zamiast bezpośrednio wypłacać swoim członkom pieniądze, frakcje wymagają teraz od polityków pozyskiwania funduszy w wielkości proporcjonalnej do pełnionego stanowiska. W porównaniu z przeszłością, środki rozdzielane między członków frakcji mają charakter symboliczny31. Zmiany wymuszone przez nowe ustawodawstwo mogą się jednak okazać iluzoryczne. Frakcje do perfekcji opanowały sztukę adaptacji do nowych warunków. Chociaż nie wolno już dokonywać dużych wpłat na rzecz poszczególnych polityków, pozostawiono jednak możliwość wpłacania pieniędzy do lokalnych oddziałów PL-D. Ponieważ szefami takich oddziałów są politycy, filie PL-D zaczęły po prostu pełnić funkcję osobistych kōenkai32 poszczególnych kandydatów33. Rola frakcji sprowadza się dzisiaj do dystrybucji „zaufania”, a nie bezpośrednio pieniędzy od przywódcy do szeregowych parlamentarzystów. Tworzona jest swoista sieć lokalnych oddziałów, opanowanych przez członków poszczególnych frakcji, którzy opierając się na renomie swoich patronów, mogą skuteczniej przyciągać kapitał34. Wprowadzenie jednomandatowych okręgów wyborczych zdawało się usunąć główną przyczynę frakcyjności w PL-D, czyli konieczność rywalizacji między kandydatami partii w tym samym okręgu. Okazało się jednak, że sama zmiana ordynacji wyborczej nie wystarczy do eliminacji scementowanych silną solidarnością grup wewnątrzpartyjnych. W efekcie reformy promowanie młodszych kolegów 31 Cheol Hee Park, Factional dynamics in Japan’s LDP since political reform. Continuity and change, „Asian Survey” 2001, vol. XLI, nr 3, s. 435–440. 32 Kōenkai są organizacjami, utrzymującymi kontakty pomiędzy poszczególnymi politykami PL-D a wyborcami z ich okręgów wyborczych. 33 Tsuchiya Shigeru, op.cit., s. 72. 34 Ibidem, s. 79–80. 38 Zniesienie frakcyjności w japońskiej PL-D przez frakcyjnych seniorów w czasie kampanii wyborczej zamieniło się w presję wywieraną na centralne organy PL-D, aby kandydat danej frakcji uzyskał oficjalną nominację partyjną. Poza tym nie ziściła się nadzieja, że kandydaci poszczególnych partii w jednomandatowych okręgach będą prowadzić kampanie nastawione na program polityczny, a nie na osobiste związki z określonymi grupami wyborców. Przed pierwszymi wyborami według nowej ordynacji w 1996 r. w wielu regionach doszło wręcz do „handlu” wiernym elektoratem, który został odcięty od swojego kandydata z powodu zwiększenia ilości okręgów wyborczych. Związki polityków PL-D z tradycyjnymi grupami społecznymi zostały za to osłabione za pięcioletniej kadencji Koizumiego Jun’ichirō (2001–2006). Ten charyzmatyczny premier mógł dzięki własnej popularności siłą narzucać decyzje polityczne całej PL-D, tępiąc przy tym wewnątrzpartyjną opozycję. Członkowie parlamentu, którzy sprzeciwili się prywatyzacji poczty w 2005 r., zostali wyrzuceni z partii i pozbawieni oficjalnej nominacji PL-D w wyborach parlamentarnych. Na miejsce takich buntowników Koizumi niejednokrotnie wyznaczał na kandydatów „nowe twarze” ze świata mediów. Czas jednak pokaże, czy następcy Koizumiego będą w stanie prowadzić równie zdecydowaną politykę. W dużym stopniu będzie to zależeć od ich popularności w społeczeństwie. PL-D pod przewodnictwem Abe Shinzō poniosła 29 lipca 2007 r. klęskę w wyborach do izby wyższej parlamentu. Wyraźne zwycięstwo Japońskiej Partii Demokratycznej pod przewodnictwem Ozawy Ichirō unaoczniło potrzebę dalszego zaostrzenia zasad finansowania partii, ale przede wszystkim nasiliło w PL-D głosy przeciwstawiające się dyktatorskim metodom sprawowania władzy przez premiera. Paradoksalnie, ale tym razem klęska wyborcza mogła być wynikiem osłabienia frakcyjności za kadencji Koizumiego. Rywalizacja między frakcjamo tradycyjnie dodawała wszakże PL-D dynamiki. Koizumi potrafił zastąpić tę mobilizacyjną rolę frakcji własną charyzmą, której jednak pozbawiony był Abe. Możliwe więc, że za kadencji premiera Fukudy Yasuo nasili się nurt przywrócenia wpływów frakcji jako gwarancji nieustającej władzy PL-D. Za kadencji premiera Moriego (2000–2001) znaczenie funkcji rozdziału stanowisk nie zostało w równym stopniu osłabione, jak za jego dwóch poprzedników, jest zaś ona na tyle istotna, że może stanowić główny sens istnienia grup wewnątrzpartyjnych. Bardziej widoczne zmiany nastąpiły jednak za rządów trzech ostatnich premierów. Koizumi Jun’ichirō doszedł do władzy, głosząc hasła osłabienia czy wręcz zniesienia frakcyjności w PL-D. Zapowiadał m.in., że jego rząd będzie rządem ludzi kompetentnych, a nie mianowanych według klucza frakcyjnego35. Sam sposób elekcji Koizumi’ego na stanowisko szefa partii nosił znamioItagaki Eiken, Sengoku Jimintō 50 nen shi – Kenryoku tōsōshi [50 lat walczących państw Partii Liberalno-Demokratycznej – Historia walki o władzę], Kadensha, Tokio 2005, s. 189. 35 Karol Żakowski 39 na nowych czasów. Koizumi Jun’ichirō wygrał rywalizację z Hashimoto Ryūtarō w 42 z 47 prefekturalnych oddziałów partii, posiadających po 3 głosy. Co ważne, w przeciwieństwie do prawyborów z 1978 r., zawdzięczał to nie tyle frakcyjnym powiązaniom, co poparciu szeregowych członków PL-D, którzy postrzegali w nim polityka „poza układami”36. Po takiej demonstracji siły parlamentarzystom nie wypadało już głosować na Hashimoto, który był początkowo uważany za faworyta wyborów. W 2001 r. premier Koizumi demonstracyjnie nie konsultował swych decyzji w sprawie obsadzenia ministerstw z przywódcami frakcji, choć musiał się uciec do tej tradycyjnej praktyki w przypadku pozostałych istotnych stanowisk, np. wiceministrów czy przewodniczących komisji parlamentarnych37. Przez całą pięcioletnią kadencję dużo energii poświęcił systematycznemu niszczeniu wpływów szefów frakcji, posuwając się nawet do stwierdzenia, że zniszczy frakcje, choćby miał zniszczyć partię. Symbolicznym posunięciem był wybór w 2003 r. Abe Shinzō na stanowisko sekretarza generalnego partii wbrew niepisanej zasadzie, że osoba piastująca ten urząd powinna wywodzić się z innej frakcji niż przewodniczący partii38. Z kolei Abe Shinzō, już jako premier, zapowiadając kontynuację reform swego poprzednika, powołał w 2006 r. rząd bez negocjacji z szefami frakcji i nominował kolegę frakcyjnego Nakagawę Hidenao na nowego sekretarza generalnego partii39. Jednakże kolejne gabinety siłą rzeczy musiały odzwierciedlać rozkład sił wewnątrz partii. W 2007 r., przy okazji wygranych przez Fukudę Yasuo wyborów na przewodniczącego PL-D, media japońskie szeroko komentowały poparcie poszczególnych frakcji dla danych kandydatów. Poglądy Fukudy Yasuo na temat frakcyjności przypominają dążenia jego ojca. O ile jednak Fukuda Takeo sprawował władzę w latach 70., nazywanych „złotym okresem frakcji”, o tyle Fukuda Yasuo ma prawo podkreślać z zadowoleniem, że: Obecnie to już nie są frakcje. Jeśli nawet nazywa się je frakcjami, nie ma potrzeby myśleć o nich jako o czymś podobnym, ponieważ spełniane przez nie funkcje różnią się od funkcji dawnych frakcji. Niegdyś mury pomiędzy frakcjami były bardzo wysokie, w żaden sposób nie było się w stanie ich przekroczyć. (…) Dzisiaj można się swobodnie gromadzić, 36 Koizumi zwyciężył jednak także dzięki rezygnacji w ostatniej chwili Kamei Shizuki i wsparciu uzyskanemu ze strony jego frakcji. Również i tutaj nie obyło się więc bez pewnych „zagrywek” międzyfrakcyjnych. 37 Patrick Kőllner, Factionalism in Japanese political parties revisited or how do factions in the LDP and the DPJ differ?, „Japan Forum” 2004, vol. 16, nr 1, s. 94. 38 Zasada ta została ustanowiona w latach 70. XX w.; uprzednio sekretarz generalny PL-D pochodził zazwyczaj z frakcji przewodniczącego. Szerzej na ten temat: Iseri Hirofumi, op.cit., s. 136–142. 39 LDP exec lineup heavy on reform, „The Asahi Shimbun” 26 IX 2006, [@:] http://www.asahi. com/english/Herald-asahi/TKY200609260126.html, dostęp: 31 XII 2006 r. 40 Zniesienie frakcyjności w japońskiej PL-D rozmawiać, naradzać czy uczyć polityki na poziomie ponadfrakcyjnym40. Co prawda dopiero przyszłość pokaże, czy spełniana przez frakcje funkcja rozdziału stanowisk rzeczywiście dozna takiej samej erozji, jak funkcja mobilizacji poparcia wyborczego i pozyskiwania funduszy. Będzie to w dużym stopniu zależało od charyzmy przyszłych przewodniczących PL-D. 5. Podsumowanie Wewnętrzna reforma Partii Liberalno-Demokratycznej stała się jednym z naczelnych tematów dyskusji pomiędzy politykami tego ugrupowania już niedługo po jej utworzeniu w 1955 r. Celem proponowanych zmian stało się przede wszystkim zniesienie frakcyjności, utożsamianej z przyczyną korupcyjnych powiązań ze światem biznesu. Chociaż prób reformy podejmowali się także politycy powszechnie uważani za „czystych”, jak Miki Takeo czy Kōno Yōhei, to zazwyczaj retoryka rozwiązania frakcji służyła za narzędzie walki międzyfrakcyjnej. Zwolennikami zniesienia wewnątrzpartyjnych podziałów byli głównie przewodniczący PL-D, pragnący umocnić własną władzę i stłumić wewnątrzpartyjną krytykę. Niejednokrotnie za takimi działaniami stały, jak w przypadku Kishiego Nobusuke, bardziej dalekosiężne cele, jak zmiana konstytucji czy remilitaryzacja kraju. Osłabienie frakcyjności w PL-D za rządów Koizumiego Jun’ichirō ma pod wieloma względami głębszy charakter niż próby reformy w przeszłości. Zmiana ordynacji wyborczej w 1994 r., choć nie przyniosła wyraźnych natychmiastowych następstw, stworzyła podstawy do zdestabilizowania systemu frakcyjnego. Koizumi Jun’ichirō z jednej strony pokazał, że silny przywódca PL-D może wykorzystać osłabienie spełnianych przez frakcje funkcji zarządzania funduszami i mobilizacji poparcia wyborczego do tego, by zakwestionować także funkcję rozdziału stanowisk, stanowiącą sens ich istnienia. Z drugiej zaś – frakcje przetrwały trudne czasy pięcioletniej kadencji Koizumiego i przyszłość pokaże, czy uda się je rzeczywiście „wytępić”. Trzeba także być świadomym tego, że zniesienie frakcji przy braku charyzmatycznego przywódcy może oznaczać zakwestionowanie dominacji PL-D na japońskiej scenie politycznej, a trudno sobie wyobrazić, by jakakolwiek partia świadomie działała na własną szkodę. Fukuda Yasuo, Etō Seishirō, Ikkoku wa hitori o motte okori, hitori o motte horobu [Kraj kwitnie dzięki jednostce i przez jednostkę jest niszczony], KK Bestoserāzu, Tokio 2007, s. 165. 40 Azja-Pacyfik 2008, nr 11 JAPONIA Barbara Mrówka ZAKOŃCZENIE MISJI JAPOŃSKICH SPECJALISTÓW W POLSCE. DOŚWIADCZENIA PIERWSZEGO ETAPU WSPÓŁPRACY POMOCOWEJ 1. Charakterystyka japońskiej pomocy rozwojowej Japońska pomoc zagraniczna bierze swoje początki z reparacji wojennych, które rząd Japonii zobowiązany był wypłacić po zakończeniu II wojny światowej. 13 krajów azjatyckich było uprawnionych do otrzymania rekompensat na poziomie wynegocjowanym indywidualnie z rządem Japonii. Wypłata tych zobowiązań zakończyła się w 1977 r. i obliczona została na łączną kwotę ok. 2 mld USD1. Należne w ramach reparacji środki zostały przeznaczane na finansowanie projektów zgłaszanych przez rządy uprawnionych krajów. Zgodnie z procedurą występowały one z formalnym wnioskiem do Tokio i po uznaniu działań za wykonalne można było przystąpić do ich realizacji. W rzeczywistości to japońskie firmy w krajach rozwijających się często same inicjowały projekty i przedkładały je rządom krajów rozwijających się jako inicjatywy do sfinansowania w ramach wsparcia japońskiego. Te same firmy stawały się później wykonawcami zatwierdzonych do realizacji projektów. Do końca lat 90. pomoc japońska kształtowana była głównie przez trzech aktorów: biurokrację różnych ministerstw, decydującą o wielkości, dystrybucji i wykorzystaniu pomocy; biznes – szczególnie przedsiębiorstwa budowlane, inżynieryjne i firmy konsultingowe wdrażające większość pomocy, oraz rządzącą Partię Liberalno-Demokratyczną (Liberal Democratic Party, LDP), politycznie wspierającą działania pomocowe bez większej ingerencji w szczegóły działań. W Japonii, ina1 Carol Lancaster, Foreign Aid, Chicago and London 2007, s. 112. 42 Zakończenie misji japońskich specjalistów w Polsce czej niż w Europie czy w Stanach Zjednoczonych, aż do końca XX w. niewielką rolę w działaniach pomocowych odgrywały japońskie organizacje pozarządowe (Non-governmental Organizations, NGOs), zarówno jako organizacje wdrażające, jaki i pełniące rolę rzecznika działań pomocowych na rzecz rozwoju. Cele pomocy określała już sama jej organizacja. Kluczową rolę w procesach decyzyjnych odgrywały przede wszystkim Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Finansów oraz Ministerstwo Handlu i Przemysłu (później Ministerstwo Gospodarki, Handlu i Przemysłu). Formalnie wpływ na działania pomocowe miały również dwie pararządowe agencje – Zagraniczny Fundusz Współpracy Ekonomicznej (Overseas Economic Cooperation Fund, OECF), który później stał się częścią Japońskiego Banku Współpracy Gospodarczej (Japan Bank for International Cooperation, JBIC), i Japońska Agencja Współpracy Międzynarodowej (Japan International Cooperation Agency, JICA2), wdrażające działania pomocowe. Japońska pomoc rozwojowa (Official Development Assistance, ODA) obejmuje trzy filary: pożyczki bilateralne, współpracę techniczną oraz pomoc grantową. Początkowo większość działań realizowana była w formie pożyczek udzielanych w jenach. Pomoc japońska w postaci grantów datuje się od 1968 r., kiedy po raz pierwszy, w rezultacie rundy negocjacyjnej GATT, rząd Japonii przekazał pomoc żywnościową w ramach Międzynarodowego Porozumienia w sprawie Zbóż. W 1969 r. przygotowany został pierwszy grant ogólny i rozpoczęto działania finansowane z japońskiej bezzwrotnej pomocy zagranicznej. Udział grantów w całości pomocy japońskiej stopniowo się zwiększał, choć wciąż pozostaje poniżej średniego poziomu ustalonego przez Komitet Pomocy Rozwojowej (Development Assistance Committee, DAC)3. Głównymi priorytetami pomocy japońskiej aż do końca lat 90. były nie działania pomocowe w rozumieniu OECD (ujmując rzecz bardzo skrótowo, walka z biedą i zrównoważony rozwój), ale przede wszystkim korzyści w sferze handlu oraz cele dyplomatyczne. Główny nacisk w działaniach pomocowych położony został na kraje azjatyckie i na sektory atrakcyjne dla eksporterów japońskich. Celem rządu Japonii był szybki wzrost eksportu oraz otwarcie dostęJapońska organizacja rządowa powstała w 1974 r., wspierająca kraje rozwijające poprzez dostarczanie wiedzy technicznej, rozwiązań organizacyjnych oraz ekspertów. JICA obecna była w naszym kraju do 2007 r. W ramach jej oferty wspierano m.in. budowanie instytucji oraz kształcenie nowych kadr dla gospodarki (hitozukuri). Od 1990 r. wyjechało do Japonii na szkolenia 784 specjalistów z Polski. Mieli oni możliwość dokształcania się w takich dziedzinach, jak m. in.: produktywność, zarządzanie jakością, ochrona środowiska, agrobiznes, telekomunikacja. W tym samym czasie do Polski przyjechało 256 ekspertów japońskich, którzy pracowali w instytucjach rządowych, ośrodkach naukowych, edukacyjnych i szkoleniowych itp. 3 Organ Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), powołany w celu koordynowania pomocy udzielanej przez państwa członkowskie OECD krajom rozwijającym się oraz krajom w okresie transformacji. 2 Barbara Mrówka 43 pu do surowców w krajach terytorialnie bliskich. Pomoc miała więc za cel odbudowanie dobrych relacji z państwami regionu oraz przywrócenie Japonii pozycji szanowanego członka społeczności międzynarodowej. Była postrzegana mniej jako instrument walki z biedą zagranicą, a bardziej jako inwestycja w rozwój (o mniejszym znaczeniu komercyjnym) zarówno Japonii, jak i beneficjenta. Podobnie jak inni dawcy pomocy w tym czasie, rząd Japonii zakładał, że w ślad za zrównoważonym wzrostem będzie ostatecznie postępować ograniczenie biedy4. Takie rozumienie pomocy miało później wpływ zarówno na zarządzanie pomocą, jak i na jej cele. Japonia zaczynała jako stosunkowo niewielki dawca – na poziomie 0,25% PKB w latach 60. (wobec średniej dla innych członków DAC wynoszącej wówczas ok. 0,5 % PKB). W 1977 r. rząd Japonii postawił sobie zadanie podwojenia programu „współpracy ekonomicznej” w okresie 3–5 lat5. Miało to skutkować złagodzeniem nacisku USA na podział obciążeń (burden-sharing) oraz przywrócić wartość jena i ostatecznie przywrócić Japonii wiodącą rolę w sprawach dotyczących współpracy międzynarodowej i rozwoju. Już ok. 1989 r. Japonia stała się „supermocarstwem pomocowym” – największym indywidualnym dawcą pomocy w skali świata i pozycję tę utrzymała praktycznie przez większą część następnej dekady6. Rząd Japonii skoncentrował swoje wysiłki na celach rozwojowych. Główny akcent został jednak położony na działania związane z budową infrastruktury, a nie – jak to miało miejsce w wypadku innych krajów – na budowanie instytucji (institution building). W związku ze wzrostem wartości pomocy zaczęto zwracać uwagę m.in. na brak transparentności i problemy korupcji, fragmentaryzację działań pomocowych (szczególnie w kwestii podejmowania decyzji) oraz brak ogólnej struktury pomocy. W 1992 r. przyjęta została przez rząd w Tokio „Karta Oficjalnej Pomocy Rozwojowej” (Official Development Assistance Charter) – pierwszy ważny dokument ustanawiający główne przesłanki i wytyczne dla dalszej aktywności w tej dziedzinie. Dokument potwierdzał, że Japonia prowadzi działania pomocowe nakierowane na walkę z biedą, wzmocnienie międzynarodowego współdziałania (interdependence), ochronę środowiska i dalsze wsparcie najsłabiej rozwiniętych krajów świata. Dodatkowo reforma japońskiej ODA i kierunki jej rozwoju dookreślone zostały w 1999 r. w innych dokumentach rządowych – w Średnioterminowej PoWedług danych DAC udział grantów w całości pomocy japońskiej (łącznie z pomocą multilateralną, która w całości jest pomocą w postaci grantu) wzrósł z nieco powyżej 50% w 1993 r. do ponad 65% w 2004 r. i około 80% w 2007 r. W wypadku pozostałych krajów DAC traktowanych łącznie udział grantów w pomocy kształtuje się na poziomie 72%. Pomoc bilateralna rządu Japonii stała się więc w większym stopniu pomocą preferencyjną niż pomoc DAC jako całości, [@:] http://stats. oecd.org/wbos/Index.aspx?DatasetCode=ODA_DONOR. 5 C. Lancaster, op.cit., s. 114–115. 6 Ibidem, s. 110. 4 44 Zakończenie misji japońskich specjalistów w Polsce lityce ODA oraz w krajowych programach pomocowych skierowanych do 10 największych odbiorców7. Pomoc japońska stopniowo coraz bardziej zbliżała się do norm DAC. Jednocześnie priorytetem nadal pozostawały raczej inwestycje w infrastrukturę (głównie ekonomiczną) i sprzęt (hardware) niż w transfer wiedzy (software), a rezultatem było raczej zwiększenie zysków niż wzmocnienie najbiedniejszego segmentu populacji w krajach-biorcach. W końcu lat 90. wartość japońskiej pomocy zaczęła gwałtownie spadać, głównie ze względu na wewnętrzny kryzys ekonomiczny, a także z powodu skandali korupcyjnych związanych z jej realizacją. Rządowa pomoc bilateralna została skoncentrowana na projektach infrastrukturalnych, głównie w krajach Azji Wschodniej, co ostatecznie uczyniło z Japonii gracza niszowego, a nie światowego lidera pomocy. W 2005 r. pomoc japońska kierowana była do 155 krajów i regionów: 45,6% pomocy przypadało na Azję, 19,1% trafiło do Afryki, 17,8 % środków skierowanych zostało do Ameryki Łacińskiej, Środkowej i Północnej, 11,8% funduszy finansowało projekty w rejonie Środkowego Wschodu, 3,8% wydanych zostało w Oceanii, a jedynie 2,5% w Europie. Źródło: http://www.jica.go.jp/english/about/oda.html. Dodatkowo na japońską pomoc wprost lub pośrednio wpływają trzy główne elementy. Po pierwsze – tradycja „silnego państwa, słabego społeczeństwa”. Po drugie – próba realizacji obligatoryjnego nakazu pomocy biednym przez bogatych. Po trzecie – akcentowanie i realizacja wartości wzmacniających narodowy prestiż. Do tego dochodzi jeszcze jeden dodatkowy czynnik – prywatna filantropia nie należy do japońskiej tradycji, jak to ma miejsce w innych rozwiniętych krajach świata. Japońska pomoc zagraniczna tworzona była przede wszystkim jako narzędzie poprawy stosunków z USA (pośrednio) oraz z krajami strategicznie i ekonomicznie ważnymi dla Japonii (bezpośrednio), szczególnie w regionie Azji Wschodniej. Celem tych działań było zapewnienie jasnych i stabilnych reguł japońskiej ODA na najbliższe lata. Zob. Japan’s Official Development 1999 (Summary), Japan, December 1999. 7 Barbara Mrówka 45 2. Historia bezzwrotnej pomocy japońskiej dla Polski Polska stała się beneficjentem japońskiej pomocy rozwojowej w 1989 r., kiedy to rząd w Tokio przygotował program na rzecz wsparcia dla polskiej transformacji w kierunku demokracji i gospodarki rynkowej, prowadzony w postaci pożyczek pomocowych i grantów (w tym na współpracę techniczną). Na spotkaniu Grupy G7 również inne najbogatsze państwa świata (Francja, Kanada, Niemcy, USA, Włochy oraz Wielka Brytania) podjęły decyzję o pomocy Polsce i innym krajom Europy Środkowo-Wschodniej, które rozpoczynały proces demokratyzacji i zmian gospodarczych. Organizacje międzynarodowe i rozwinięte kraje Zachodu, w tym Japonia, przeznaczyły określone zasoby finansowe na projekty i programy wdrażane w Polsce. Wśród nich były: program Phare, znaczące redukcje zadłużenia przez Klub Paryski i Londyński, programy wspierające transformację systemową prowadzone przez Bank Światowy oraz pomoc przedakcesyjna Unii Europejskiej. Pierwszą pożyczkę o równowartości 134 mln euro Polska otrzymała z Japonii w 1990 r. na utworzenie Funduszu Stabilizacji Walutowej. Inny znany przykład pomocy Japonii dla Polski stanowi nadzwyczajna pomoc żywnościowa w postaci grantu na zakup węgierskiej i amerykańskiej pszenicy w ramach Światowego Programu Żywnościowego w wysokości ok. 21,4 mln euro8. Przychód ze sprzedaży mąki na rynku wewnętrznym był wykorzystany, zgodnie z intencją rządu japońskiego, do utworzenia Funduszu Partnerskiego (Counterpart Funds – CPF). Uzyskane środki przeznaczone zostały na dodatkowe finansowanie przemian polskiej gospodarki, która po zmianie ustrojowej wymagała gruntownej reformy. Japonia skierowała również do Polski wsparcie w postaci grantów kulturalnych o równowartości 134 mln euro, przeznaczonych na zakup sprzętu audiowizualnego i wyposażenia dla teatru, pomocy dla powodzian w 1997 r., a także pożyczki na zakup towarów udzielonej za pośrednictwem Międzynarodowego Funduszu Walutowego, która została wykorzystana na import wyposażenia do badań naukowych oraz aparatury medycznej. W sumie bezpośrednia pomoc Japonii dla Polski oszacowana została na kwotę ok. 220 mln euro. Do 2007 r. rząd Japonii udzielał nam wsparcia przede wszystkim w formie pomocy technicznej, inwestycyjnej oraz transferów technologii. Finansowanie obejmowało projekty w różnych dziedzinach – od polityki finansowej, gospodarczej, przemysłowej i handlowej, poprzez szkolenia dla przedsiębiorców (głównie w zaJeśli nie zaznaczono inaczej, dane przytoczone zostały na podstawie materiałów udostępnionych przez Biuro JOCV i JICA w Warszawie oraz Ambasadę Japonii w Polsce, a także dokumenty UKIE, w tym notatki, sprawozdania i informacje urzędowe oraz raporty i wypowiedzi wolontariuszy japońskich i koordynatorów ich pracy w Polsce. 8 46 Zakończenie misji japońskich specjalistów w Polsce kresie poprawy efektywności oraz zarządzania jakością), projekty w dziedzinie ochrony środowiska, efektywności energetycznej, aż do prywatyzacji PKP, rozwoju regionalnego, edukacji, ochrony zdrowia itp. W większości przypadków inwestycjom w sprzęt towarzyszyły równoległe inwestycje w kwalifikacje i kompetencje kadr. Rodzaje bezzwrotnej pomocy japońskiej dla Polski: bezzwrotna pomoc kulturalna – 14 projektów, projekty kulturalno-naukowe na małą skalę – 3 projekty, projekty zrealizowane z Polsko-Japońskiego Funduszu Partnerskiego – 38 projektów. Jednym z istotnych elementów japońskiego wsparcia była działalność wolontariuszy-specjalistów, kierowanych do Polski przez Organizację Japońskich Młodych Ekspertów ds. Współpracy z Zagranicą – Japan Overseas Cooperation Volunteers (JOCV). Propozycja rozpoczęcia działalności wolontariuszy w naszym kraju padła oficjalnie w 1990 r., podczas wizyty ówczesnego premiera Japonii Toshiki Kaifu w Polsce. Oficjalny dokument programowy podpisany został w 1992 r. Program ruszył już w kilka miesięcy później – w lutym 1993 r. do Polski przyjechała „próbna grupa wolontariuszy krótkoterminowych” – 2 specjalistów w dziedzinie języka japońskiego, 2 trenerów aikido oraz trener judo, a następnie pierwsza 7-osobowa grupa wolontariuszy długoterminowych (4 z nich uczyło języka japońskiego, a pozostali pracowali w projektach sportowych). Współpraca polsko-japońska, realizowana w ramach bilateralnego programu pomocy rządu dla rządu, koordynowana była po stronie polskiej przez Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Integracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej, a następnie (od 1996 r.) przez Urząd Komitetu Integracji Europejskiej. Bezpośrednią obsługę działań wolontariuszy prowadziło Biuro Koordynacji Kształcenia Kadr działające w ramach Fundacji „Fundusz Współpracy”. Po stronie japońskiej za działania wolontariuszy odpowiadało Biuro JICA/JOCV i Ambasada Japonii w Warszawie. 3. Specyfika japońskiego wolontariatu Organizacja Japońskich Młodych Ekspertów ds. Współpracy z Zagranicą powstała w 1965 r. jako agencja japońskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Jej celem jest niesienie oficjalnej pomocy technicznej poza granicami kraju. Sekreta- Barbara Mrówka 47 riat JOCV stanowi strukturalną część Japońskiej Agencji Współpracy Międzynarodowej, a program JOCV jest jednym z głównych nurtów działalności Agencji. Od 1966 r. JOCV wydelegowała ponad 25 tys. młodych ekspertów do prawie 80 krajów świata – głównie Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej i Oceanii oraz od lat 90. do części postkomunistycznych krajów europejskich, w tym do Polski. Przez cały ten czas wolontariat stopniowo zmieniał się i dostosowywał do nowych warunków. Wysłanie wolontariuszy do Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie zakończył się okres zimnej wojny, stało się nowym etapem w jego rozwoju. Nastąpiło nie tylko poszerzenie obszaru działalności japońskich ochotników. Rozpoczęcie współpracy w regionie o specyficznej historii najnowszej i stosunkowo wysokich osiągnięciach technicznych stanowiło dla nich całkowicie nowe wyzwanie. Działalność wolontariuszy traktowana jest przez rząd Japonii jako jeden z najskuteczniejszych sposobów promocji kraju i wzmocnienia jego pozytywnego wizerunku. Praca młodych ludzi w projektach w różnych regionach świata ma na celu bezpośrednie utrwalenie korzystnych konotacji związanych z osiągnięciami Japonii w wybranych obszarach, przede wszystkim takich jak sport, edukacja czy kultura, pobudza zainteresowanie krajem i popularyzuje wiedzę o nim. Praca wolontariuszy kierowana jest przede wszystkim (choć nie tylko) do młodzieży, czyli tej grupy, która będzie w niedalekiej przyszłości decydować o kierunkach rozwoju swojego kraju. Japończycy traktują działania młodych specjalistów jako długoterminową inwestycję, która w przyszłości może zwrócić się wielokrotnie. Przyjazd wolontariuszy do Polski był jedną z pierwszych japońskich misji tego typu w Europie. W 1991 r. umowę o przyjęciu japońskich wolontariuszy podpisały Mongolia i Węgry. W 1992 r. do programu, oprócz Polski, przystąpiła Bułgaria. W 1994 r. do grupy beneficjentów dołączyły Wietnam oraz Rumunia. Od 1998 r., po podpisaniu umowy z Kirgizją i Uzbekistanem, rozpoczęła się współpraca z byłymi krajami Związku Radzieckiego, które uzyskały niepodległość. Polska historycznie i społecznie zasadniczo różniła się od pozostałych krajów wcześniej objętych pomocą w ramach JOCV – m.in. poziomem techniki. Ze względu na znacznie wyższy poziom rozwoju od dotychczasowych beneficjentów pojawił się problem dostosowania form działalności do całkowicie odmiennych warunków. Tradycyjne metody współpracy zostały bowiem wypracowane i sprawdzone w warunkach krajów Trzeciego Świata – wyróżniających się nie tylko swoją specyfiką instytucjonalną i kulturową, ale także mających zupełnie inne oczekiwania. Istniała obawa, czy (i jaka) wiedza młodych Japończyków będzie przydatna 48 Zakończenie misji japońskich specjalistów w Polsce w nowym kraju. Ostatecznie, po początkowych poszukiwaniach właściwej formuły, w Polsce skoncentrowano się nie na prostym przekazywaniu wiedzy i umiejętności, jak to miało miejsce we wcześniejszej praktyce, lecz na wzajemnej wymianie: podkreślono aspekt wzajemnego uczenia się od siebie. W pierwszym okresie współpraca obejmowała głównie nauczanie języka japońskiego oraz sztuki walki. Z czasem spektrum kontaktów poszerzyło się o edukację (nauki ścisłe i przyrodnicze) oraz pomoc socjalną (rehabilitację, opiekę nad niepełnosprawnymi). Język japoński i sport pozostały jednak głównym nurtem współpracy w ramach wolontariatu, który został w ten sposób zdominowany w Polsce przez dziedziny o silnym elemencie wymiany kulturalnej. Strona japońska ustalała corocznie poprzez swoje Biuro JOCV w Warszawie zapotrzebowanie na japońskich ekspertów-woluntariuszy, zgłaszane przez krajowe instytucje i organizacje, w porozumieniu z polskim rządem, reprezentowanym przez Urząd Komitetu Integracji Europejskiej. JOCV organizował w Japonii nabór kandydatów dwa razy do roku i mniej więcej z taką częstotliwością przyjeżdżali oni później do Polski. Zgodnie z japońskimi standardami, wolontariuszem mogła zostać osoba w przedziale wiekowym 20–39 lat. Czas delegowania był ustalony na dwa lata, z możliwością przedłużenia pobytu w uzasadnionych sytuacjach. Młodzi ochotnicy rekrutują się z różnych środowisk, przeważnie jednak pochodzą z małych miast, z fabryk. Uciekają przed bezrobociem, monotonią dorosłego życia, przewidywalnością ścieżek awansu zawodowego. Niektórzy przyjechali do Polski, ponieważ całe życie marzyli o podróżach i egzotyce. Inni byli tu po to, by robić to, co lubią. Wiele zaryzykowali – przebywanie za granicą nie uczyniło z nich dobrego materiału na pracownika: firmy japońskie najchętniej zatrudniają absolwentów, których łatwo ukształtować na potrzeby korporacji i wprowadzić do pracy w jednym przedsiębiorstwie na całe życie. Decyzja o wyjeździe łączyła się z rezygnacją z szansy na szybką karierę, ale dawała nadzieję na poszerzenie horyzontów i zmianę poglądy na świat9. Przed przystąpieniem do pracy w Polsce ochotnicy JOCV brali udział w szkoleniu, podczas którego uczyli się języka oraz poznawali kulturę kraju oddelegowania. W efekcie niektórzy po przyjeździe zupełnie nieźle radzili sobie z podstawowym słownictwem, polską składnią, a nawet z wymową całkowicie odmienną od ich języka ojczystego. Niejednokrotnie kontaktującym się z nimi Polakom nasuwało się pytanie, czy to zasługa metod kształcenia (w takim razie, w czym tkwi źródło tej skuteczności i czy metody te można przenieść do naszych warunków?), 9 Niektórzy tak głęboko zakorzenili się w Polsce, że tu zostali – jedni, ponieważ znaleźli nowe rodziny, inni, aby kontynuować edukację za wcześniej zaoszczędzone pieniądze. Część z nich nadal kontynuuje misję rozpoczętą w ramach wolontariatu. Barbara Mrówka 49 czy też może pracowitości i dążenia do perfekcji, które stereotypowo przypisuje się Japończykom10? Senior volunteers Japonia realizuje również od 1990 r. program wolontariatu oparty na starszych kadrach11. Ochotnicy seniorzy to osoby w wieku od 40 do 69 lat, posiadające specjalistyczną wiedzę w różnych dziedzinach (m.in. takich jak: nowe technologie i przemysł, rolnictwo, kultura, transport, sport) oraz wieloletnie doświadczenie w pracy nie tylko w sektorze publicznym, ale przede wszystkim w sektorze prywatnym. Ich czas oddelegowania (w tym do organizacji pozarządowych) wynosi zwykle rok lub 2 lata. Pracują oni w szpitalach, szkołach, korporacjach i NGOs, rzadziej natomiast w administracji rządowej. W Polsce senior volunteers wspierali m.in. działania Biura JOCV/JICA w Warszawie w zakresie koordynacji pracy i obsługi przebywających u nas młodych specjalistów (ograniczenia finansowe nie pozwalały zatrudnić stronie japońskiej dodatkowych osób). Wolontariusza seniora zaprosiła też np. w 2002 r. Polsko-Japońska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych (PJWSK). Przebywał on w Warszawie 2 lata, a jego podstawowym zajęciem było nauczanie języka japońskiego12. 10 Jednocześnie nasuwała się refleksja, że w Polakach wyjeżdżających na staże i stypendia do Japonii, czasem wielomiesięczne, nie było japońskiej determinacji do maksymalizacji korzyści z takich pobytów. Zafascynowani możliwością egzotycznej podróży, koncentrowali się oni na materialno-bytowych warunkach staży, kierując wiele szczegółowych pytań na ten temat do instytucji pośredniczących w przygotowywaniu wyjazdów. Nie były natomiast zgłaszane oficjalne postulaty dodatkowego wsparcia dla stażystów i stypendystów w postaci np. podstawowego kursu języka japońskiego. 11 Zob. JICA. INFO-KIT. File C–1 Senior Volunteer Programme of JICA, s. 3. 12 Jak pokazują dane JOCV, liczba starszych specjalistów wysyłanych z Japonii do różnych krajów świata szybko rośnie. W 1999 r. w ramach programu oddelegowanych zostało 87 osób, w 2000 r. było ich już 323, a w 2003 r. pracę podjęło 463 nowych ochotników. W 2003 r. grupa ta liczyła w sumie 1914 osób pracujących w 55 krajach. Zainteresowanie taką formą przedłużenia aktywności zawodowej osób w wieku najczęściej przedemerytalnym lub emerytalnym jest w Japonii znaczne. JICA sukcesywnie rozszerza swój program, [@:] http://www.jica.go.jp/english/schemes/citizen/volu.html. Polska gościła stosunkowo niedużą grupę takich ekspertów. Nie stanowili oni jednak preferowanej grupy specjalistów dla beneficjentów pomocy. Doświadczenie pokazuje, że znacznie trudniej niż osobom młodym było im zaadaptować się do nowych warunków życia i pracy, jak również uzyskać akceptację środowisk, z którymi mieli współpracować. Mniej elastyczni i mniej otwarci, z dużym zasobem doświadczeń zawodowych, ale i bagażem doświadczeń życiowych częściej napotykali problemy w miejscach oddelegowania. 50 Zakończenie misji japońskich specjalistów w Polsce Po przybyciu do naszego kraju kontynuowali oni przez 5 tygodni kurs języka polskiego w Szkole Języka Polskiego dla Cudzoziemców przy Uniwersytecie Łódzkim. Równocześnie mieszkali u polskiej rodziny, co pozwalało oswoić się im zarówno z nową kulturą, stylem życia, jak i z diametralnie odmienną, nierzadko trudną do zaakceptowania dla Azjaty kuchnią. W ten sposób szybciej przystosowywali się do nowych warunków, a także mieli okazję przełożyć teoretyczną znajomość polskiego na umiejętność komunikowania się. Zachętą do starań o japońskich ekspertów były stosunkowo nieskomplikowane, a nawet przyjazne procedury. Po powszechnie znanych i szeroko dyskutowanych (choć nierzadko przesadzonych) problemach z przygotowywaniem dokumentów merytorycznych i finansowych, towarzyszących przyjazdom ekspertów unijnych, krótkie polskojęzyczne kwestionariusze zapotrzebowania na wolontariuszy od pierwszego kontaktu nastawiały przychylnie do japońskiego donatora (choć pozostawał problem wspólny dla większości programów pomocowych – długi, sięgający nawet 2 lat, okres oczekiwania na decyzję rządu Japonii)13. Tak zwane zgłoszenie o oddelegowanie wolontariusza kierowane było do Biura JOCV w Warszawie. Organizacja wnioskująca musiała przygotować ogólną charakterystykę swojej struktury, opisać zadania i zrealizowane działania, określić wielkość rocznego budżetu, opisać dotychczasową współpracę międzynarodową. Kluczowe dla donatora było uzasadnienie potrzeby zaproszenia specjalisty oraz określenie celów, jakie powinny zostać osiągnięte dzięki jego pomocy. Oczekiwano również sprecyzowania, jakie stanowisko będzie zajmował ekspert oraz dokładnego opisu pracy, jaką miał wykonywać. Stronę japońską interesowały również kwestie techniczne współpracy, dodatkowe pytania dotyczyły m.in. sprzętu, jaki zostanie oddany do dyspozycji wolontariusza, charakterystyki otoczenia, z którym będzie miał kontakty, współpracowników, a także poziomu doświadczenia zawodowego osób, z którymi miał pracować (np. czy grupą docelową będą przede wszystkim dzieci i młodzież w wieku szkolnym, czy też wykładowcy, rolnicy, urzędnicy itp.). Japończycy interesowali się również warunkami funkcjonowania w Polsce W pomocy bilateralnej rządu Japonii obowiązuje stała ścieżka pozyskiwania wsparcia: wystąpienie przez rząd kraju-biorcy o grant do rządu Japonii, następnie faza badania projektu w Tokio pod względem określonych kryteriów (m.in. miejsce w hierarchii potrzeb rozwojowych, wkład w stabilizację i poprawę dobrobytu, preferencje raczej dla sektora publicznego (public benefits) niż finansowego czy gospodarczego (financial or economic benefits), możliwości zrealizowania projektu ze środków własnych lub pożyczek, perspektywy wykorzystania możliwości projektu) i w końcu faza implementacji, ewaluacji i ewentualnej kontynuacji działań projektu. W wypadku systemu wysyłania wolontariuszy w procesie decyzyjnym bardzo istotną rolę odgrywają ambasady (w wypadku Polski – Ambasada Japonii w Warszawie), Biura JICA w kraju wnioskującym o specjalistę (takie Biuro do końca maja 2008 r. miała również Polska) oraz Centrala JICA w Tokio, w ramach której działa również Sekretariat JOCV. Zob. JICA. INFO-KIT. File D–5 Grant Aid, s. 3. oraz JICA. INFO-KIT. File C–1 Senior Volunteer Programme of JICA, s. 3. 13 Barbara Mrówka 51 zaproszonego specjalisty – możliwościami przemieszczania się i komunikowania (połączenia, odpłatność itp.), długością urlopu, godzinami pracy itp. JOCV prosiła także o sformułowanie oczekiwań strony przyjmującej – o określenie dziedziny, w jakiej powinien specjalizować się wolontariusz, najbardziej dogodnego terminu rozpoczęcia pracy, minimalnych oczekiwań w zakresie wykształcenia i doświadczenia zawodowego, dodatkowych pożądanych kwalifikacji, w tym języka, jaki powinien znać wolontariusz. Ankieta kierowana do organizacji wnioskującej dotyczyła też warunków, jakie gwarantowała strona zapraszająca: rodzaju i kosztów zakwaterowania, połączenia z Warszawą, opieki medycznej14. Warto przy tym zaznaczyć, że Tokio nie oczekiwało stworzenia wolontariuszom specjalnych warunków pobytu; wręcz przeciwnie – zakładano, iż powinni oni żyć i pracować tak jak mieszkańcy przyjmujących ich miejscowości. Miało to pozwolić ochotnikom łatwiej zrozumieć lokalne problemy, nawiązać kontakty i podjąć współpracę w nowym środowisku. W rezultacie młodzi Japończycy zazwyczaj byli postrzegani jako „prawie swoi”, nie tworzył się dystans charakterystyczny dla wielu ekspertów i doradców z krajów kulturowo bliższych Polsce. 4. Japońscy młodzi specjaliści w Polsce W latach 1993–2007 pracowało w Polsce w sumie 106 młodych wolontariuszy. Ok. 30% z nich stanowili nauczyciele języka japońskiego (36 osób), ok. 40% to byli instruktorzy sportowi, specjalizujący się w baseballu, judo, aikido, karate, kendo itp. (44 osoby). Pozostali zajmowali się szeroko rozumianą działalnością edukacyjną (matematyka, chemia, praca z młodzieżą, sztuki piękne, ochrona zabytków i in. – 13 osób), a także pomocą społeczną (5 osób). Większość z Japończyków przyjechała do Polski na kontrakty dwuletnie15. Niektórzy z nich przedłużyli pobyt, najczęściej o rok. Zdarzały się również wypadki powrotów na kolejny okres 14 W kwestionariuszu znalazło się m.in. pytanie o dostęp do elektryczności. W wypadku japońskiego wolontariatu, tak jak w wypadku wielu innych programów pomocowych, darczyńcy mają uniwersalne formularze, pytania, zagadnienia do wyjaśnienia, niezależnie od poziomu rozwoju kraju, do którego kierowane jest wsparcie. Polska nie należy do tej grupy krajów, gdzie dostęp do elektryczności stanowi problem, ale obsługująca japoński program centrala w Tokio pozostała przy standardowych zapytaniach. 15 Tzw. regularni wolontariusze stanowili wśród nich grupę najliczniejszą – 93 osoby. Na krótkie pobyty w Polsce przyjechało jedynie 6 osób. Pracę wolontariuszy wspierało w sumie 8 koordynatorów. Ostatnia 3-osobowa grupa współpracowników JOCV została wysłana do Warszawy w listopadzie 2005 r. Wolontariuszy z Japonii nie oddelegowano również w 2003 r., tj. w roku referendum akcesyjnego. Strona japońska nie miała bowiem jeszcze w tym czasie ostatecznie dookreślonej polityki pomocowej wobec kraju wstępującego do Unii Europejskiej, tj. do „klubu” najbogatszych krajów Europy. Początkowo planowano zakończenie programu od momentu członkostwa. Ostatecznie, 52 Zakończenie misji japońskich specjalistów w Polsce pracy (rekordzistka spędziła w Polsce 6 lat, przyjeżdżając trzykrotnie – w 1999 r., 2002 r. oraz 2005 r.). Tablica 1 Obecność wolontariuszy w Polsce w poszczególnych latach Rok 1993 1994 1995 1996 1997 Liczba wolontariuszy w Polsce 11 18 24 30 35 Rok 1998 1999 2000 2001 2002 Liczba wolontariuszy w Polsce 44 55 65 75 86 Rok 2003 2004 2005 2006 2007 Liczba wolontariuszy w Polsce 86 91 98 98 98 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ambasady Japonii w Warszawie. Działalność JOCV prowadzona była w 30 miejscowościach. Ochotnicy uczyli języka japońskiego na zajęciach fakultatywnych w szkołach średnich Krakowa, Wrocławia, Łodzi, Gdańska, Nowego Targu, a także w ośrodkach akademickich: w Gdańsku – na Uniwersytecie Gdańskim oraz w Studium Języków Obcych, w Łodzi – na Politechnice Łódzkiej, w Poznaniu – na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, w Toruniu – na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, w Warszawie – w PJWSTK oraz w Prywatnej Wyższej Szkole Biznesu i Administracji. Ich praca nie ograniczała się jednak do dużych miast, ale obejmowała praktycznie całe terytorium Polski. Młodzi Japończycy pracowali m.in. w klubach sportowych, domach kultury, ośrodkach pomocy społecznej w takich ośrodkach jak Przemyśl, Jabłonna Lacka, Czaniec, Huwniki i inne. Decyzje o wystąpieniu o wolontariuszy na początku przyjmowane były często sceptyczne, szczególnie wśród społeczności małych miejscowości. Obecność „obcych”, ich udział w życiu szkoły czy gminy wydawał się do tego stopnia nienaturalny, że niepokojono się, iż trudności, z którymi borykały się różne struktury, będą narastać, a nie ustępować. Obawiano się problemów biurokratycznych, komunikacyjnych, nieraz z zażenowaniem wskazywano, że długoterminowi przybysze będą mieli możliwość przyglądania się temu, co się na ogół ukrywa przed turystami i krótkookresowymi gośćmi – nieporządkowi, chaosowi, w wielu wypadkach stosunkowo prymitywnemu jak na warunki europejskie wyposażeniu w infrastrukturę itp. Tym bardziej, że Japonia w mentalności Polaków funkcjonuje jako kraj z uwagi na ogromne zainteresowanie polskich organizacji tą formą współpracy z Japonią, rząd w Tokio zdecydował o stopniowym wygaszaniu wolontariatu. 53 Barbara Mrówka bardzo wysoko rozwinięty, dostatni, z nowoczesną techniką i technologią, zamożnymi obywatelami regularnie podróżującymi po świecie itp. Tablica 2 Rozkład terytorialny wolontariuszy przebywających w Polsce w okresie 1993–2007 Bytom Czaniec Gdańsk Huwniki 1 1 8 1 Jabłonna Lacka 1 Jastrzębie Zdrój 3 Kraków 4 Kutno 1 Miejscowość i liczba wolontariuszy Legionowo 2 Nowosolna Legnica 1 Nowy Targ Lublin 4 Olsztyn Łańcut 1 Opole Ostrowiec Łódź 10 Świętokrzyski Miejska Górka 3 Poznań Morąg 1 Przemyśl Myślenice 1 Radom 3 2 1 1 Rąbień Świdnik Świebodzin Toruń 1 1 3 4 1 Warszawa 13 4 2 1 Wrocław Zamość Zwierzyniec 8 3 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ambasady Japonii w Warszawie. Odbiór wolontariuszy Wolontariusze byli najbardziej pożądani i najserdeczniej traktowani w małych miejscowościach. Tam pobyt Japończyków wywoływał zazwyczaj duże zainteresowanie i sympatię mieszkańców. Zakupy w sklepach, dojazdy autobusem, wycieczki rowerowe stawały się okazją do nawiązywania bliższych kontaktów. Mieszkańcy zapraszali ich do domów, zabierali na wycieczki, „tłumaczyli” Polskę. Traktowali ich jak swoich i jednocześnie jak najlepszych gości. Po dwóch latach z żalem się z nimi żegnali. Był jednym z mieszkańców naszej gminy do końca – tak wspominał pobyt japońskiego trenera prezydent Towarzystwa Sympatyków Baseballu w Miejskiej Górce. Zazwyczaj, kiedy zbliżał się koniec pobytu jednego wolontariusza, już myślano o następnym. Przyzwyczajały się do nich lokalne władze, trenerzy, nauczyciele – jedni, ponieważ uatrakcyjniali ich miejscowość, inni, bo wspierali ich swoim doświadczeniem, pomysłowością, a także odciążali od części trudnych zadań. Tymczasem wolontariusze nadzwyczaj szybko budowali dobre relacje ze środowiskiem, w którym przebywali. Ciekawość innej kultury wśród początkowo scep- 54 Zakończenie misji japońskich specjalistów w Polsce tycznych współpracowników i mieszkańców, tradycyjna polska gościnność okazywały się silniejsze niż niechęć w stosunku do obcych. Przedstawiciel Zamościa tak opisał historię trójki japońskich ekspertów: Kiedy podjęliśmy decyzję o przyjęciu wolontariusza, wśród społeczności lokalnej podniosły się głosy sprzeciwu. Pytano nas, dlaczego to robimy. Wolontariusze przedstawiali kulturę Japonii i zbudowali bardzo dobre relacje ze społecznością lokalną. Wszyscy mieszkańcy bardzo dziękują za pobyt wolontariuszy. Młodzi Japończycy, skromni i zawsze uśmiechnięci (niezależnie od tego, że uśmiech w kulturze Azjatów mniej zależy od dobrego nastroju, a bardziej jest przejawem grzeczności), szybko zjednywali sobie przychylność. Początkowo zdziwienie, a później szacunek wzbudzało ich zaangażowanie w rozwiązywanie lokalnych problemów. Podziwiano ich za to, że byli cały czas „obecni”, że żyli, jedli i spędzali wolny czas wśród ludzi, z którymi pracowali, że nie izolowali się „po zajęciach”, nie tworzyli własnych enklaw, jak często czynią cudzoziemcy w obcym środowisku. Po pracy ”etatowej”, po zajęciach w szkole czy w klubie, chętnie angażowali się w zajęcia dodatkowe, nieprzewidziane w zakresie obowiązków: prowadzili dla zainteresowanych kursy parzenia herbaty i origami16, uczyli kaligrafii, z ogromnym zaangażowaniem przybliżali kulturę i zwyczaje swojego kraju (m.in. organizowali dni japońskie, prezentowali tradycyjne stroje, ikebanę, przybliżali idee Sembazuru17) itd. Brali także udział i sami organizowali konkursy oraz pokazy sztuk walki, jeździli ze swoimi uczniami na zawody sportowe po całej Polsce. Byli aktywni przez 7 dni w tygodniu, pomimo przysługujących im standardowych praw do przerw w pracy i urlopu18. Życie wolontariuszy w Polsce nie obywało się bez problemów. Dotknęły ich nie tylko kradzieże i chuligańskie pobicia. Najbardziej powszechnym doświadczeniem była nietolerancja. Wspominali z zażenowaniem wyśmiewających ich na ulicy przechodniów, wyrostki przedrzeźniające język, ostentacyjnie oglądających się na ich widok i przyglądających się im dorosłych (nie tylko w prowincjonalnym Ostrowcu Świętokrzyskim, ale także w dużych miastach, a nawet w wydawałoby się otwartych na zmiany ośrodkach akademickich, takich jak Łódź czy Wrocław, a nawet w „światowym” Zakopanem). Nie w każdej placówce czekali też życzliwi współpracownicy i uzgodnione wcześniej obowiązki. Kilkoro z nich, dla dobra obu stron, musiało nawet zmienić miejsce pobytu i pracy. Japończycy zwracali uwagę, że Polacy dumnie uważają się za naród tolerancyjny, jednak nie potwierdzają Pochodząca z Chin, rozwinięta w Japonii sztuka składania papieru. Papierowe żurawie będące symbolami pokoju. 18 To głównie dzięki ich pracy rozwinęła się np. wieloletnia polsko-japońska współpraca w dziedzinie baseballu. Japońscy trenerzy tego sportu rozpoczęli współpracę z Akademią Wychowania Fizycznego we Wrocławiu i klubami baseballu w Jastrzębiu Zdroju, a ich wychowankowie zaczęli odnosić znaczące sukcesy. Wolontariusze JOCV pracowali później także w klubach w Kutnie i Miejskiej Górce. 16 17 Barbara Mrówka 55 tego swoim zachowaniem. Co więcej, usprawiedliwiają się, twierdząc, że dyskryminacja występuje wszędzie, można zatem uznać taki stan za normalny, a Polska nie odbiega od standardów. Tylko, jak zauważali wolontariusze, gdzie indziej zauważa się problem i rozmawia się o nim, w Polsce natomiast zmienia się temat rozmowy; a bez dyskusji nie będzie zmiany. Ich zdaniem, Polakom potrzebne są regularne zajęcia o skutkach i przyczynach rasizmu w szkołach, inaczej problem może się nasilać. Należy przy tym podkreślić, że nietolerancja wobec wolontariuszy nie występowała incydentalnie; tak wyglądała ich codzienność. Pomimo tych trudności młodzi ochotnicy nie rezygnowali z pobytu w Polsce. Równie chętnie pracowali w dużych miastach, jak i niewielkich miasteczkach19. Dzięki nim nawet młodzież z bardzo małych ośrodków miała okazję zapoznać się z japońską kulturą i sztukami walki Dalekiego Wschodu bezpośrednio od japońskich specjalistów i ekspertów. Pobyt wolontariuszy w szkołach był niepowtarzalną szansą dla uczniów, nauczycieli, członków lokalnej wspólnoty do zdobycia informacji na temat kultury, sztuki, położenia geograficznego, klimatu, elementów historii i tradycji dalekiego i egzotycznego kraju. Zajęcia sportowe (judo, aikido, baseball itp.) stanowiły atrakcyjną formę pozalekcyjnej aktywności fizycznej, poszerzającą często mało urozmaiconą ofertę zajęć prowadzonych w szkołach. Sale gimnastyczne były w końcu dostępne poza godzinami pracy placówek, również w soboty, lepiej wykorzystywany był posiadany sprzęt sportowy20, a całe rodziny (na zajęcia treningowe przychodzili nierzadko wspólnie rodzice i dzieci) miały możliwość atrakcyjnego spędzania czasu wolnego pod opieką wykwalifikowanego wychowawcy/trenera. W ośrodkach, gdzie dzieci i młodzież nie mają do wyboru zbyt wielu atrakcji, a ogólna niechęć do szkolnych zajęć sportowych jest taka sama jak w większości polskich szkół, sytuacja, gdy uczniowie sami dopominali się o dodatkowe zajęcia w sali gimnastycznej budziła najpierw zdumienie, a potem prowokowała zwiększoną aktywność polskich nauczycieli, którzy wspierali wolontariuszy w podtrzymywaniu nowego zapału. Pobyt Japończyków w szkołach, w klubach, na uczelniach przyczynił się także do popularyzacji samego wolontariatu, który w Polsce wciąż pozostaje nową 19 Dzięki staraniom wójta gminy Nowosolna k. Łodzi zapoczątkowano sprowadzanie wolontariuszy również do pracy z młodzieżą wiejską (nauczyciel wychowania fizycznego). Z biegiem czasu inicjatywa ta bardzo się rozszerzyła, skorzystali z niej m.in. mieszkańcy Świebodzina, Nowosolnej, Miłoradza. 20 W niektórych ośrodkach obecność wolontariuszy zaprocentowała dodatkowo dostawami najbardziej niezbędnego wyposażenia. Młodzi Japończycy, widząc mizerię finansową klubów sportowych, szczególnie szkolnych, czynili nadludzkie wprost wysiłki, aby ściągnąć dla swoich podopiecznych dodatkowe piłki, stroje treningowe, maty itp. Przedmioty te pochodziły z Japonii, z ośrodków zaprzyjaźnionych z japońskimi specjalistami, i choć nie były nowe, okazywały się w polskich warunkach niezastąpione. 56 Zakończenie misji japońskich specjalistów w Polsce i mało znaną formą aktywności. Młodzież miała okazję zetknąć się z konkretnymi przykładami bezinteresownej pracy, którą można prowadzić zarówno dla potrzebujących z „dalekiego kraju”, jak i na rzecz swojego najbliższego otoczenia. Notatka z internetowego pisma lokalnego „Kronika Tygodnia” na temat pracy wolontariuszki z Zamościa. Poznaj Japonię. Sakie Hiyoshi – wolontariuszka z Japonii – 25 października będzie gościem spotkania organizowanego przez Młodzieżowy Dom Kultury im. K. Makuszyńskiego w Zamościu, w ramach cyklu „Znani i podziwiani”. Najpierw zostanie wyświetlony film o Hiroszimie. Później zaplanowano prezentację wystawy plakatów o Japonii. Sakie pokaże m.in. japońskie kimono i zademonstruje jak się robi origami. Sakie Hiyoshi przyjechała do Polski na zaproszenie wójta gminy Zamość. W Zespole Szkół w Wysokiem prowadzi Klub Japoński dla dzieci i młodzieży. Uczy japońskiego alfabetu, pisowni i prowadzi warsztaty składania papieru „Origami”. Zob. www.kronikatygodnia.pl/tekst.php?abcd=20498&dz=3#gora. Data publikacji: 23.20.2007r. Podczas trwania wolontariatu szkoły odwiedziło wielu gości z Japonii, włączając w to przedstawicieli Ambasady Japonii w Warszawie. Uczniowie często po raz pierwszy mieli okazję bezpośrednio zetknąć z obcokrajowcami, wypróbować w praktyce i uzmysłowić sobie potrzebę umiejętności posługiwania się innymi językami. W środowisku wiejskim, gdzie możliwości spędzania czasu wolnego przez młodzież są ograniczone, dodatkowa pozalekcyjna oferta zajęć spotykała się z bardzo pozytywnym odzewem zarówno uczniów, jak i ich rodziców. Obecność wolontariuszy powodowała dodatkową uwagę i przychylność władz gminnych i instytucji kultury, w przedsięwzięcia przez nich inicjowane chętnie angażowali się także sami mieszkańcy. Obecność obcych mobilizowała do działania, prowokowała starania o nowe wyposażenie oraz środki na dodatkowe zakupy materiałów i sprzętu (papier do origami, sprzęt fotograficzny do dokumentowania pobytu japońskich gości, siatki do treningów sportowych itd.). Przyjazd wolontariuszy z Japonii wymagał współdziałania samorządowców, nauczycieli, uczniów, dyrektorów szkół i innych pracowników. Współpraca była bardzo ścisła z uwagi na różnorodność i mnogość spraw związanych z pobytem obcokrajowców. Uczono się prawidłowego przekazu informacji, kompromisu i zaangażowania w działania społeczne. Z kolei udział Japończyków w różnych imprezach szkolnych i gminnych, ich szerokie kontakty oraz współpraca z różnymi ośrodkami przekładały się na postępowanie władz i społeczności lokalnych. Wo- Barbara Mrówka 57 lontariusze na ogół zdobywali sympatię i wywoływali zaciekawienie, poznawali w związku z tym wiele osób, które akceptowały ich jako ekspertów, ale także jako miłych i sympatycznych ludzi – i w związku z tym starały się wesprzeć ich w pracy, a to przynosiło bezpośrednie korzyści ich podopiecznym. Podczas realizacji programu pobytu wolontariuszy rozwijała się też z reguły współpraca z lokalnymi mediami (prasa, radio). Przy okazji intensywnie promowano kluby, szkoły, miejscowości. Wyniki okazały się trwałe, a nabyte umiejętności współpracy są nadal wykorzystywane w wielu sytuacjach. Kontynuacja współpracy Po wyjeździe japońskich wolontariuszy młodzi Polacy długo utrzymywali z nimi kontakty. Przez wiele miesięcy uczniowie i nauczyciele opisywali, co nowego zdarzyło się w szkole. W rezultacie wolontariusz z Zespołu Szkół w Wysokiem z własnej inicjatywy na święta Bożego Narodzenia w 2005 r. przysłał do szkoły paczkę z zabawkami dla przedszkolaków – zabawki były darem uczennic z prowadzonej przez niego klasy liceum w Tokio, gdzie opowiadał o swojej pracy w egzotycznej Polsce. Wraz ze współpracownikami Technikum Handlowego stworzył też klub Sympatyków Wolontariatu Międzynarodowego, do którego zaprosił również polską młodzież. W ramach wzajemnych kontaktów zainicjowane zostały internetowe rozmowy z dziećmi, co pozwoliło obu stronom praktycznie uczyć się wzajemnego rozumienia odmienności narodowych i otwierania się na inną kulturę. Wolontariusze nie mogli się pogodzić z niezrozumiałym dla nich, a chwilami wręcz irytującym brakiem u Polaków entuzjazmu, determinacji i systematyczności w działaniu. Zajęcia, w które wkładali wszystkie swoje umiejętności i entuzjazm, szybko nudziły się i powszedniały. Z początkowych „nadkompletów” zainteresowanych pozostawały z czasem małe grupki. Pracę dezorganizowały spóźnienia, brak koncentracji, częste nieobecności. Japończycy, sami obowiązkowi, nie mogli się pogodzić z jedynie chwilowym zapałem oddanych pod ich opiekę dzieci i młodzieży. Niektórzy narzekali też niejednokrotnie na trudne stosunki międzyludzkie. Większość japońskich ochotników przy wykonywaniu swoich zadań wchodziła w rolę wychowawców – w sporcie, w trakcie nauki języka, przy prezentowaniu zwyczajów swojego kraju. Ćwicząc aikido, uczyli polskich adeptów obcowania z kulturą japońską, odwoływali się do etykiety związanej ze sztuką walki, ale przywoływali także szersze konteksty codziennego życia i stosunków międzyludzkich. Prezes Legnickiego Klubu Karate wspominał: Podczas zajęć sportowych nie ograniczali się do prostego treningu fizycznego i treningu umiejętności – wzorowali się 58 Zakończenie misji japońskich specjalistów w Polsce sami i przekazywali swoim uczniom japońskie cechy narodowe wzięte z Kodeksu Bushido. Honor, lojalność, poświęcenie w ich wykonaniu to nie były same słowa. Od wolontariuszy nie tylko uczniowie wiele się nauczyli. Polskim nauczycielom i trenerom też udzielał się ich zapał; chętnie korzystali z możliwości podpatrywania, przedyskutowania i przećwiczenia innych sposobów prowadzenia zajęć, metod wychowawczych, wzorców itd. Równocześnie obie strony wzajemnie uczyły się tolerancji i poszanowania różnic. Wspólne działania pozwalały przekonać się, jak ważne jest odczuwanie i akceptowanie odmienności, bezpośrednie doświadczenie faktu istnienia innych kultur i sposobów myślenia. Nie oznacza to, że nie dochodziło do spięć i konfliktów. Wielokrotnie sygnalizowano np., że „nadaktywność” cudzoziemców nie służy budowaniu autorytetu miejscowych nauczycieli i trenerów. Ci ostatni, w przeciwieństwie do wolontariuszy, oprócz pracy zawodowej mieli jeszcze inne obowiązki. Nie byli więc w stanie konkurować z Japończykami ilością czasu poświęcanego swoim podopiecznym, a co za tym idzie i efektami, jakie ostatecznie osiągali. Dzięki wolontariuszom w kilku szkołach średnich na terenie całego kraju jako dodatkowy trzeci język pojawił się egzotyczny w Polsce japoński. Wielu maturzystów pod wpływem spotkania z młodymi specjalistami z Japonii wybierało później studia japonistyczne, a uczniowie liceów i studenci japonistyki potwierdzali swoją znajomość języka w konkursach krasomówczych organizowanych corocznie przez Ambasadę Japonii21. Początkowo wydawało się to dosyć zaskakujące, ale jest dodatkowym świadectwem zmian, jakie zaszły w naszym kraju w ostatnich latach, w tym otwarcia na świat i wiążącego się z tym wzrostu zainteresowania kulturą innych narodów, wzrastającą liczbą japońskich turystów i japońskich biznesmenów, nowymi, praktycznie nieograniczonymi możliwościami pracy i studiowania, również w Azji. Pochodną tych procesów jest właśnie zainteresowanie kulturą i gospodarką, w tym nauką języka, w dobie globalizacji szczególnie ułatwiającego nawiązywanie kontaktów i komunikowanie się. Odnosząc te zjawiska do pracy wolontariuszy, warto zauważyć, że głównie dzięki nim język japoński zaczął być postrzegany jako atrakcyjny przez zafascynowaną przede wszystkim angielskim młodzież szkolną. Aktywność wolontariuszy odnosiła się jednak nie tylko do sportu i edukacji. Eksperci JOCV pracowali także w muzeach w Krakowie i w Łodzi, gdzie pomagali w nawiązywaniu kontaktów ze specjalistami w Japonii, uczestniczyli w organizowaniu wystaw, katalogowali dzieła sztuki z wykorzystaniem najnowszej techniki komputerowej. Pomagali w domach kultury – w Domu Kultury w Myślenicach 21 W 2003 r. uznano poziom nauczania języka japońskiego i kwalifikacje polskich specjalistów za tak wysokie, że strona japońska wstrzymała przysyłanie nauczycieli języka japońskiego. Od 2004 r. w Warszawie można zdawać oficjalny egzamin z języka japońskiego. Barbara Mrówka 59 ochotnik uczył młodych ludzi m.in. podstaw japońskich technik malarstwa i rysunku. Rehabilitanci – wolontariusze pracowali nie tylko stosując najnowsze metody kuracji, ale korzystali także z tradycji japońskiej – m. in. trening sprawności manualnej prowadzili poprzez sztukę origami. Ale obecność wolontariuszy pozostawiła po sobie również problemy. Przyzwyczajeni do japońskich specjalistów zawodnicy z trudem godzą się na zastąpienie ich polskimi trenerami. Spada gwałtownie zainteresowanie kulturą japońską, odkąd przestali ją prezentować japońscy ochotnicy. Przykładowo, Centrum Kultury Japońskiej w Przemyślu odnotowało znaczny spadek zainteresowania kursami ikebany, kaligrafii czy języka japońskiego, odkąd w regionie zabrakło wolontariuszy. Miejscowi instruktorzy nie stanowią już wielkiej atrakcji dla mieszkańców – nie są ani tak niezwykli, ani tak wiarygodni w tym, co robią i opisują. Podobne sytuacje miały miejsce w wielu innych miejscowościach – zajęcia z wolontariuszami cieszyły się zawsze znacznie większym powodzeniem, czy to w wypadku języka, czy sportu. Stanowisko samych wolontariuszy wyartykułował trener baseballu z Miejskiej Górki, który marzy, aby przyjechać za 20 lat do Polski i zobaczyć jak grają i trenują zawodnicy, których miałem. Innego rozwoju sytuacji Japończycy prawdopodobnie nie przewidywali. Nauka „polskiego” Młodzi japońscy eksperci imponowali determinacją, z jaką oswajali naszą kulturę. Życzliwe rozbawienie wzbudzały ich próby zaakceptowania polskiej wymowy, podobnie jak polskiej kuchni. Zdarzały się osoby, które po 2 latach wyjeżdżały z Polski niemal swobodnie posługując się językiem polskim (niektórzy skarżyli się, że poznaliby polski jeszcze lepiej, ale Polacy woleli z nimi rozmawiać po angielsku); większość z lubością wspominała bigos i schabowy; za to wszyscy bez wyjątku na wspomnienie kaszanki oraz ryżu z truskawkami i ze śmietaną nieodmiennie demonstrowali gesty obrzydzenia. Japońscy wolontariusze rzadko narzekali na warunki pracy i na warunki bytowe (jedna ze skarg dotyczyła, nieoczekiwanie, pobytu wolontariusza w Warszawie). Zwracali natomiast uwagę, że JOCV wysyła wolontariuszy do biednych krajów, a Polsce, w ich ocenie, taka pomoc nie jest potrzebna. Stopień przygotowania naszej kadry (np. w obszarze języka japońskiego), szczególnie w Warszawie, czyni sprowadzanie ekspertów z Japonii procesem co najmniej wątpliwym. Pomoc, podkreślali, jeśli w ogóle jest potrzebna, to tylko na prowincji – niektórzy wolon- 60 Zakończenie misji japońskich specjalistów w Polsce tariusze, żeby pełnić swoją „misję”, przejeżdżali na własną prośbę do małych, oddalonych od centrum ośrodków22. Cechą JOCV jest wzajemność doświadczeń. Wolontariusze wykorzystywali w Polsce swoją wiedzę ekspercką, a jednocześnie przybliżali Polakom japońską kulturę i język. Dzięki nim możliwe było poznanie Japonii innej niż funkcjonująca w stereotypach. Ale również strona przyjmująca miała jedyną w swoim rodzaju szansę na przedstawienie siebie. Japońscy ochotnicy byli nastawieni na poznanie. Dzięki współpracy z Polakami uczyli się języka, odkrywali kulturę, poznawali polski sposób myślenia. W rezultacie młodzi specjaliści, wyjeżdżając do Japonii, nie przestawali co prawda dziwić się dziurawym drogom i kierowcom nieprzestrzegającym przepisów, ale także podziwiali mosty na bardzo cienkich wspornikach niespotykanych w Japonii z powodu trzęsień ziemi, zachwycali się tonącą w zieleni architekturą miast, fascynowali przeszłością kraju, której wcześniej nie znali, interesowali przyszłością rolnictwa oraz wieloma innymi sprawami, o których wspominali w bezpośrednich rozmowach. Trener kendo z Wrocławia chwalił się w 2003 r.: Napisałem artykuł dla japońskich gazet i czasopism, aby przedstawić rozwój kendo w Polsce. W 2007 r. ukazał się numer czasopisma wydawanego po japońsku przez JICA, poświęcony m.in. Polsce. Efekty pobytu wolontariuszy potwierdziły, że wolontariat z jednej strony stanowi skuteczny sposób niesienia wsparcia zewnętrznego, z drugiej zaś jest elementem promocji własnych najlepszych praktyk i doświadczeń. 5. Nowy etap współpracy polsko-japońskiej Po wejściu Polski do Unii Europejskiej rozpoczął się nowy etap współpracy między dotychczasowym dawcą i biorcą pomocy rozwojowej. Sytuacja, że kraj przyjmujący pomoc sam zaczął udzielać wsparcia zdarzyła się pierwszy raz w ponad 40-letniej historii Japońskiej Organizacji Współpracy Międzynarodowej. Polska administracja w szczególności, ale także organizacje pozarządowe i środowiska akademickie przez cały okres transformacji współpracowały z Japonią oraz z innymi partnerami zagranicznymi. Na podstawie tych doświadczeń rozwija się 22 Pracująca w okolicach Przemyśla fizjoterapeutka zauważyła w 2003 r., że rehabilitacja w Polsce jest prowadzona przestarzałymi metodami i znajduje się na bardzo niskim poziomie. Wykorzystywany jest stary sprzęt, a zabiegi nie obejmują ludzi leżących. Szokowało ją, że pracownicy niewłaściwie wywiązują się ze swoich obowiązków i źle się odnoszą do podopiecznych. Jednocześnie odnotowywała bardzo trudne warunki mieszkaniowe i życia codziennego Polaków, wśród których przebywała. Wskazywała także m.in. na brak dbałości o własne zdrowie oraz złe nawyki żywieniowe: Polskie jedzenie jest tłuste, bardzo słodkie i dlatego dużo osób choruje na cukrzycę i otyłość. Barbara Mrówka 61 obecnie program polskiej pomocy rozwojowej, koordynowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Strona japońska uznała nową rolę Polski we współpracy międzynarodowej. Rząd Japonii i rząd RP (we współpracy z UNDP23) rozpoczęły w 2004 r. realizację 3-letniego projektu „kształcenia na odległość” dla Ukrainy. Uczestniczy w nim również PJWSTK, która powstała w 1994 r. z funduszy rządu japońskiego, przekazanych w ramach programu pomocy na rzecz rozwoju. PJWSTK odpowiada teraz za zorganizowanie na Ukrainie ośrodków kształcenia przez Internet, w projekcie wykorzystującym środki pochodzące z ODA – tym razem pomocy japońskiej i polskiej. Podobne wspólne działania planowane są również w innych częściach świata. Jednym z elementów szerszego włączania się Polski w działania światowej pomocy rozwojowej jest także wolontariat. Obecność japońskich ochotników w szkołach, w klubach, na uczelniach w znaczący sposób przyczyniła się do popularyzacji tej wciąż w Polsce stosunkowo mało znanej formy pomocy międzynarodowej. Młodzież nierzadko po raz pierwszy miała okazję zetknąć się z konkretnymi przykładami wsparcia, które można prowadzić na rzecz potrzebujących z innych krajów. Japończycy pokazali, że wolontariat ma sens. Na podstawie doświadczeń zdobytych m.in. podczas misji japońskich w Polsce, a także szerszych doświadczeń japońskich z pracy w innych krajach powstaje, przygotowywana we współpracy z rządem w Tokio, polska odmiana organizacji młodych wolontariuszy pracujących za granicą. Opracowany przez polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych program staje się jednym z integralnych elementów polskiej pomocy zagranicznej24. Polska tworzy własny zintegrowany system wolontariatu „Polish Aid”, bazujący na organizacjach pozarządowych wspieranych centralnie przez instytucje rządowe. W lipcu 2007 r. w Japonii przebywała grupa studyjna, która zapoznała się z najlepszymi praktykami Centrum Szkolenia Wolontariuszy w Komagane. To m.in. Japończycy udowodnili w Polsce, że w dobie postępującej globalizacji wolontariat może stanowić sposób niesienia pomocy, ale także pożyteczną formę poznawania i uczenia się różnych kultur i krajów świata. Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, ang. United Nations Development Programme. 24 Dokumenty strategiczne dotyczące najważniejszych założeń polskiej ODA znajdują się na stronie internetowej www.polskapomoc.gov.pl. 23 Azja-Pacyfik 2008, nr 11 JAPONIA Magdalena Komór CEREMONIA HERBATY W JAPONII1 „Trzeba umieścić węgiel drzewny tak, żeby woda zagotowała się we właściwy sposób. Zaparzyć herbatę tak, by nabrała właściwego smaku. Ułożyć kwiaty tak, aby miały taki wygląd, jak w czasie kwitnienia. Latem trzeba przywodzić na myśl chłód, zimą – przytulność. To wszystko – nie ma żadnych innych tajników. Chanoyu zaczyna się i kończy na piciu herbaty”. Sen no Riky2 Oto cały sekret sztuki picia herbaty, która po dzień dzisiejszy jest w Japonii przedmiotem kultu. Ceremonia herbaty, zwana chanoyu (wrzątek na herbatę) lub sadō (droga herbaty), jest niezwykłym rytuałem, celebrowanym od przeszło pięciuset lat, który wpłynął na styl życia oraz duchowość mieszkańców Kraju Kwitnącej Wiśni. Jej wyjątkowość wynika z silnych związków z filozofią buddyzmu zen3, której adepci dążą do osiągnięcia oświecenia, czyli błogosławionego stanu jedności umysłu i świata. Po jego osiągnięciu człowiek wyzbywa się iluzji, żyje Praca przygotowana pod kierunkiem prof. dra hab. Jana Rowińskiego. Michał Derenicz, Japonia. Nippon, Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, Warszawa 1977, s. 109. 3 Szerzej na ten temat zob. Zbigniew Drozdowicz, Zbigniew Stachowski (red.), Ilustrowana encyklopedia religii świata, Wydawnictwo Kurpisz S.A., Poznań 2002, s. 654–656; Herbert Plutschow, 1 2 Magdalena Komór 63 w harmonii z naturą, a każde jego działanie, nawet najbardziej prozaiczne, staje się swoistą praktyką religijną, tak jak medytacja lub modlitwa. Można więc doskonalić swoje serce, oddając się przyrządzaniu herbaty. Ścieżka, jaką pokonuje się zarówno w sensie dosłownym, jak i metaforycznym w tym procesie, emanuje duchem buddyzmu zen. Dlatego, jak głosi stara japońska maksyma, „herbata i zen mają tę samą drogę”. 1. Krótka historia ceremonii Herbata przywędrowała do Japonii z Chin, państwa uważanego za ojczyznę tego napoju. Prawdopodobnie jej liście zostały przywiezione przez ambasadora na dworze cesarza z dynastii Tang. Uprawiać herbatę zaczęto jednak dopiero po koniec XII w., kiedy buddyjski mnich Myōan Zenji, znany jako Eisai Zenji, czyli mistrz zen Eisai (1141–1215), przywiózł ze sobą jej nasiona. Założył on pierwszą plantację herbaty w okolicach Uji4, które do dziś są jednym z najbardziej znanych regionów jej uprawy. Sztuka picia herbaty kształtowała się więc od XIII w. Genezy jej upatruje się w tōcha, towarzyskich spotkaniach, w trakcie których goście umilali sobie czas odgadywaniem miejsc pochodzenia degustowanych przez siebie gatunków herbaty. W historii tej ceremonii wielkie znaczenie przypisuje się mistrzom herbaty, zwanym chajin. To oni bowiem nadali jej ostateczną formę, określając funkcje poszczególnych elementów oraz ich wzajemne relacje zarówno treściowe, jak i formalne. Byli również projektantami pomieszczeń, w których celebrowano ten obrzęd. Za pierwszego z mistrzów herbaty uważany jest Murata Mokichi, zwany potem Jukō lub Shukō, który żył w latach 1422–1502, a więc w drugiej połowie epoki Muromachi5 (Ashikaga). Był mnichem w świątyni Daitokuji6, określanej współcześnie mianem sanktuarium ceremonii herbaty. Legenda głosi, że w młodości Murata miał problemy z medytacją, która jest jednym z elementów treningu duchowego, pomagającym osiągnąć stan nirwany. Ich źródło tkwiło w senności. Pewnego dnia polecono mu skosztować herbaty. Szybko odkrył, iż napój ten ma „cudowne właściwości”, Rediscovering Rikyu and the beginnings of the Japanese tea ceremony, Global Oriental, Folkestone–Kent 2003, s. 29–33. 4 Herbata z tego regionu jest nazywana Ujicha. Drugą bardzo dużą plantacją herbaty w Japonii jest Kanaya, położona w środkowej części wyspy Honsiu, na zachód od Shizuoki. Słynie z wielkich wachlarzy, które mają chronić krzewy przed mrozem. Zob. też: Japonia. Przewodnik, Wiedza i Życie, Warszawa 2006, s. 166–167. 5 Trwała w latach 1336–1573. 6 Szerzej na temat świątyni zob. Nanrei Sohaku Kobori, Zen i sztuka ceremonii herbaty, [@:]: //http://www.art.mahajana.net/chanoyu/zen_i_ceremonia_herbaty.html //, dostęp: 18.11.2006. 64 Ceremonia herbaty w Japonii ponieważ usuwa zmęczenie i pozwala zachować jasność umysłu. Z czasem Murata zaczął stosować przy podawaniu herbaty specjalny rytuał. Wiadomość o tym dotarła do namiestnika wojskowego Yoshimasy. Tak bardzo zachwycił się on sposobem, w jaki mnich przyrządzał herbatę, że wymógł na nim porzucenie szat kapłańskich. Od tej pory Jukō przebywał na dworze sioguna, gdzie poświęcił się wyłącznie ceremonii herbaty. Dzięki niemu spotkania przy herbacie nabrały wyjątkowego charakteru, zostały bowiem nasycone duchem estetyki zen. Drugim wielkim mistrzem był Sen no Riky, zwany też Sen Rikyū (1522–1591). Pochodził z miasta Sakai (obecnie część prefektury Osaka), położonego w południowej części wyspy Honsiu nad Wewnętrznym Morzem Japońskim, które było wówczas prężnie rozwijającym się ośrodkiem kultury miejskiej, w tym sztuki herbaty7. Gdy dorósł, poświęcił się studiowaniu zen w klasztorze Daitokuji. Tam zetknął się z Takeno Jōō (1502–1555) i pod jego kierunkiem zgłębiał tajniki chanoyu. Sen no przejął od swojego nauczyciela styl wabi (wabicha)8, cechujący się odrzuceniem przepychu i ostentacji na rzecz umiaru. Z czasem rozwinął go, między innymi przez wprowadzenie kilku modyfikacji w propagowanym przez Jōō typie budownictwa, zwanym sōan (słomiana chata, pustelnia). Zaprojektował specjalny rodzaj wejścia o szerokości zaledwie dziewięćdziesięciu centymetrów. Sława Sen no rosła i w 1570 r. został mianowany Wielkim Mistrzem Herbaty w służbie Ody Nobunagi, błyskotliwego wodza a także kolekcjonera przedmiotów związanych z ceremonią herbaty. Oda był zafascynowany kunsztem Sen no, uznał jednak, że nowatorski sposób, w jaki używa on poszczególnych przedmiotów, nie powinien być zbyt rozpowszechniony. Zezwolił na wtajemniczenie w subtelności stylu tylko siedmiu najzdolniejszych uczniów. W ten oto sposób powstała grupa „Siedmiu Mędrców Herbaty”. Po śmierci Nobunagi (1582) władzę przejął Toyotomi Hideyoshi9, rozmiłowany tak jak jego poprzednik w ceremonii herbaty. Także i on sprzyjał Sen no, przez Więcej na temat rozwoju miasta w XV i XVI w. zob. Michał Derenicz, op.cit., s. 108–109. Jest to jedna z podstawowych kategorii estetycznych w Japonii. Odnosi się nie tylko do ceremonii herbaty, choć w tej dziedzinie zyskała wysoką rangę artystyczną. W epoce Muromachi (Ashikaga) zamiennie ze słowem wabi używano słów hiekareru i kajikeru. Szerzej na temat stylu wabi zob. Arata Isozaki, Tadao Ando, Terunobu Fujimori, The contemporary tea house. Japan’s top architects redefine a tradition, Kodansha International, Tokyo–New York 2007, s. 10–11; Jolanta Tubielewicz, Kultura Japonii, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996, s. 337. 9 Oda Nobunaga w czasie swoich rządów rozwijał intensywnie kontakty handlowe z kupcami z miasta Sakai, z których wielu było jednocześnie mistrzami ceremonii herbaty. W kontaktach tych pośredniczył z jego rozkazu Toyotomi Hideyoshi. Przypuszcza się, że to właśnie w czasie podróży do Sakai zainteresował się ceremonią herbaty. W 1578 r. urządził ceremonię dla „całej Japonii” – każdy mógł na nią przyjść pod warunkiem, że miał własną czarkę. Zob. też: Zofia Alberowa, O sztuce Japonii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1983, s. 114; Sen’ō Tanaka, Sendō Tanaka, The tea ceremony, Kodansha International, Tokyo 2000, s. 40–42. 7 8 Magdalena Komór 65 wiele lat panowały między nimi serdeczne stosunki. U schyłku życia Sen no popadł jednak w niełaskę. Istnieje kilka wersji10 wyjaśniających jej przyczyny, według jednej z nich mistrz został posądzony o sprzyjanie chrześcijaństwu. Podejrzewano, iż wykorzystywał ceremonię herbaty do odprawiania nabożeństw. Koronnym dowodem, potwierdzającym te oskarżenia, miała być obecność wśród „Siedmiu Mędrców Herbaty” trzech neofitów. 28 lutego 1591 r. Sen no Riky popełnił seppuku (potocznie harakiri). Do historii przeszedł jako ten, który zrewolucjonizował styl ceremonii herbaty, ustalił wiele kanonów estetycznych, np. zastąpił chińskie przybory do herbaty rodzimymi, stworzył fundamenty specyficznej etykiety, której filarami są cztery zasady nawiązujące do filozofii zen: wa – kei – sei – jaku (harmonia – szacunek – czystość – spokój). Do XVII w. ceremonia rozwijała się przede wszystkim w klasztorach zen, nad którymi patronat obejmowali rządzący (np. Nobunaga i Hideyoshi nad świątynią Daitokuji) lub na dworach siogunów. Po śmierci Sen no zaczęły powstawać pierwsze „szkoły chanoyu”, w których rozwijano ideę relacji mentor – uczeń, tak charakterystyczną dla buddyzmu. Uważa się bowiem, że sama nauka, choćby trwała nawet wiele lat, nie implikuje doskonałości. Potrzeba czegoś więcej – duchowej przemiany adepta. Jego zadaniem jest tak długo obserwować nauczyciela, aż dojdzie do momentu, kiedy będzie już w stanie uczynić krok w kierunku rozwijania własnej twórczości11. Tak więc, aby posiąść jakąś sztukę, należy oddać się w ręce mistrza. Trzy najsłynniejsze szkoły herbaty to Ura Senke, Omote Senke, Mushanokōji Senke12. Cieszą się szczególnym szacunkiem, ponieważ zostały założone przez uczniów Sen no Riky. Kultywuje się w nich zarówno obrzęd, jak i dziedziny sztuki, uznawane za jego niezbędne uzupełnienie, m.in. specjalny typ architektury, malarstwa oraz rzemiosła artystycznego. Wywodzili się z nich najsłynniejsi mistrzowie ceremonii w siedemnastowiecznej Japonii – Oda Uraku, Kobori Enshu oraz Katagini Sekishu. W przeszłości były one krytykowane za niechęć do wprowadzania zmian w rytuale. Działo się tak w okresie Edo13, kiedy ceremonia herbaty została 10 Zob. John Dougill, Kyoto. A cultural history, Oxford University Press, New York 2006, s. 132; Herbert Plutschow, op.cit., s. 101–109. 11 Jest to cecha charakterystyczna dla wszystkich rodzajów sztuk – m.in. malarstwa, kaligrafii, ikebany. 12 Istniała jeszcze czwarta szkoła – Sakai Senke, założona przez samego Sen no Riky. Po śmierci mistrza jego syn Sen no Dōan przejął szkołę. Niestety, nie przetrwała, ponieważ nie miał on męskiego potomka. Źródło: Strona rodu Urasenke (Europa), [@:] <http://www.urasenkeeu.orbix.uk.net/>; Strona rodu Omotesenke, [@:] http://www.omotesenke.jp/english/tobira.html, dostęp: 07.08.2007. 13 Trwał w latach 1603–1867. 66 Ceremonia herbaty w Japonii zastrzeżona tylko dla uprzywilejowanej klasy wojowników. Ten swoisty ekskluzywizm zaowocował ugruntowaniem dotychczas obowiązujących stylów. 2. Aranżacja przestrzeni Jak już wcześniej wspomniano, sztuka picia herbaty jest rozwinięciem rytuału buddyzmu zen. Śmiało można stwierdzić, iż religia jest obecna w każdym aspekcie ceremonii. Potwierdzeniem tego jest choćby jedna z jej nazw sadō. Element dō, zapisywany znakiem kanji, tłumaczy się jako droga14. Z jednej strony jest to droga, jaką trzeba przebyć, by wejść do pawilonu, gdzie odbędzie się ceremonia, oraz opanowanie posługiwania się odpowiednimi akcesoriami, z drugiej zaś jest to filozofia życia, która polega na doskonaleniu własnej osobowości, uwolnieniu się od trosk, cierpienia w celu osiągnięcia harmonii ciała oraz umysłu. Jak zatem wygląda ścieżka zarówno ta rzeczywista, jak i duchowa, którą przemierza osoba zaproszona do udziału w rytuale? Na jej początku znajduje się ogród – roji15, obsadzony przeważnie klonami, cedrami, bambusami lub kameliami. Nie ma w nim natomiast kwiatów, które wydzielają silny zapach, jak i krzewów herbacianych. Jest to działanie celowe, chodzi bowiem o to, by nic nie zburzyło spokoju człowieka podążającego na ceremonię. Do pawilonu wiedzie kręta dróżka16, z kamieni ułożonych w grupach, zazwyczaj po trzy albo cztery. Te, które znajdują się w pobliżu furtki w ogrodzeniu czy wejścia do pawilonu herbacianego, wystają zawsze nieco bardziej nad powierzchnię ziemi i mają swoje nazwy. Pierwszym, ważnym przystankiem w wędrówce jest basenik z wodą – tsukubai, ozdobiony figurkami nawiązującymi do buddyzmu lub ideogramami. Leży przy nim mała chochelka, służąca do obmycia ust i dłoni. Ablucja, której dokonuje gość, symbolizuje usunięcie z siebie „ziemskiego brudu”, złych myśli – jednym słowem wszystkiego, co mogłoby zakłócić czystość rytuału. Następnie przechodzi się przez bramę, oddzielającą ogród zewnętrzny od weCząstka dō pojawia się też w słowach kadō (droga kwiatów), shodō (sztuka kaligrafii), bushidō (droga wojownika). 15 Ogród (zwany również chaniwa lub chatei) powstał w epoce Momoyama (1582–1603). Aranżowany jest wzdłuż roji – ścieżki wiodącej do pawilonu herbacianego. Terminem tym określa się również wąskie przejście między domami. Zob. Jolanta Tubielewicz, op.cit., s. 259–260. 16 Prawdopodobnie jest to motyw zaczerpnięty z rodzimej religii Japonii – shintō. Wyznawcy jej wierzą, że nie można zbliżać się do świątyni ścieżką wytyczoną w linii prostej, ponieważ jest to oznaka braku respektu dla bóstw. Obecność tego motywu zarówno w buddyzmie, jak i shintō jest dowodem na przenikanie się obu tych religii w Japonii, zob: Włodzimierz Fenrych, Śmierć Rikyu, czyli po herbacie, [@:] http://www.geocities.com/czarka_herbaty/12chanoyu.htm, dostęp: 02.01.2007. Na temat związków między shintō i buddyzmem zob. też: Siergiej Arutjunow, Gieorgij Swietłow, Starzy i nowi bogowie Japonii, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1973, s. 23–37. 14 Magdalena Komór 67 wnętrznego, do specjalnego pomieszczenia – soto, pełniącego funkcję poczekalni, ale i miejsca odpoczynku. Całości dopełniają rozmieszczone tu i ówdzie kamienne latarnie. Reasumując, wszystko jest zaaranżowane z rozmysłem i podporządkowane jednemu celowi, a mianowicie wyzwoleniu w gościach uczucia spokoju, dystansu do zgiełku otaczającego ich świata. Niezwykle ważnym elementem jest pawilon herbaciany – chashitsu17, czyli „pokój herbaciany” (niekiedy jest to jedynie specjalnie wydzielone pomieszczenie w domu), w którym odbywa się ceremonia parzenia herbaty. Materiały do jego budowy są bardzo starannie dobierane. Wykorzystywane jest przede wszystkim drewno, które po obróbce sprawia wrażenie nietrwałego. Cały pawilon wydaje się być kruchy, ulotny. Architektura ta realizuje koncepcję, której naczelnym założeniem jest wyrażenie panowania ducha nad materią, ulotności tego, co ziemskie. Wejście do budynku (nijiriguchi) jest wąskie i niskie (ma najczęściej wymiary 80 na 70 cm), co powoduje, że przybywający na ceremonię muszą się schylić, niemal kucnąć. Ma to symbolizować przejściowy zanik różnic społecznych między gośćmi oraz przypomnieć im o konieczności wyzbycia się pychy. Skromność i pokora to właściwa postawa każdego, kto został zaproszony do uczestnictwa w rytuale. Przywiązuje się do tego wielką wagę, a w dawnych czasach nawet samuraj pozostawiał przed wejściem do pawilonu swój miecz (katanę) na specjalnym stojaku18. Dawał tym dowód szacunku wobec fundamentalnych zasad etykiety – harmonii, ciszy, pokoju, reguł ścieżki, będących również drogą wojownika (bushidō), oraz najwyższego zaufania wobec innych gości19. Po przekroczeniu progu chashitsu wszyscy zebrani zmierzają w kierunku specjalnej wnęki (tokonoma20), w której eksponowana jest jedyna w całym wnętrzu dekoracja (kakemono), a więc obraz, napis kaligraficzny na rolce jedwabiu (albo papieru) o tematyce buddyjskiej lub kompozycja kwiatowa. Ich forma i proporcje są dostosowane do konkretnego otoczenia (np. pór roku) oraz charakteru ceremonii. Zabrania się natomiast ozdabiania wnęki fragmentami wierszy miłosnych. Podłoga pomieszczenia, w którym odbędzie się ceremonia, wyściełana jest słomianymi matami (tatami) o wymiarach 180 na 90 cm. Pomieszczenie to jest Najstarsze zachowane pomieszczenie przeznaczone do ceremonii herbaty znajduje się w małym budynku, zwanym Togudo, który należy do kompleksu Srebrnego Pawilonu w Kioto. Zob. też: Zofia Alberowa, op.cit., s. 98. 18 Nakaz umieszczania mieczy w stojakach pochodził od mistrza Sen no Riky, zob. Brigitte Kita, Chadō – herbata i zen, Wydawnictwo Ravi, Łódź 1995, s. 45. 19 Na temat stosunku samurajów do buddyzmu zen zob. ibidem, s. 28. 20 Nawiązuje ona do ołtarzy w klasztorach zen, na których stoją posągi Buddy i kadzidełka, zob. Michał Derenicz, op.cit., s. 319. 17 68 Ceremonia herbaty w Japonii przeważnie szerokie na cztery i pół tatami21, chociaż zdarzają się i większe. W rzeczywistości jest to kwestia umowna, bowiem jak głosi buddyjska maksyma: „dla oświeconego przestrzeń nie istnieje”. Pośrodku znajduje się palenisko na węgiel drzewny zagłębione w podłodze lub przenośny piecyk, zwany furo22, który stawia się na macie. Jedną z cech charakterystycznych zen jest zamiłowanie do asymetrii; wierzy się bowiem, iż jakiekolwiek powtórzenie wiedzie ku monotonii, a ta jest zgubna dla wyobraźni. Z tego powodu w pomieszczeniu, w którym odbywa się ceremonia herbaty, nie odnajdziemy dwóch podobnych do siebie elementów. Dotyczy to nie tylko kształtów (jeśli kociołek jest okrągły, to czerpak powinien być kanciasty), ale i kolorów. Wszystko to służy podkreśleniu wiecznego ruchu we wszechświecie. Generalnie – zarówno konstrukcja pawilonu, jego wystrój, jak i przebieg ceremonii podporządkowane są dwóm naczelnym regułom sztuki picia herbaty: wabi i sabi23. Wabi oznacza prostotę, skromność, wewnętrzną radość. Stan ten można osiągnąć dzięki zachowaniu harmonii otoczenia, barw, ruchów, doboru słów, współgrania pięciu zmysłów. To także czystość pojmowana z jednej strony w sposób dosłowny, z drugiej zaś metaforyczny, jako spokój umysłu, szacunek dla gościa, samego siebie, natury. Z kolei sabi24, rozumiana jako melancholijna samotność, wyraża się w powściągliwości, stonowanych kolorach i nieregularności kształtów. 3. Wpływ ceremonii herbaty na różne dziedziny sztuki japońskiej Chanoyu wywarła wpływ nie tylko na architekturę, ogrodnictwo czy malarstwo, ale i rzemiosło artystyczne, ikebanę, czyli sztukę układania kwiatów. Jest to istotne z uwagi na fakt, że pięknie wykonane przybory albo kompozycje roślinne stanowią dopełnienie całego rytuału. Warunek jest tylko jeden: muszą wpisywać się w idee wabi i sabi. Stylem ikebany, który najbardziej odpowiada charakterowi ceremonii herbaty, jest nageire, zapoczątkowany przez wielkiego mistrza Sen no. Cechuje go pozorna przypadkowość (nageire znaczy bowiem wrzucić coś np. do pojemnika). W przeciwieństwie do innych, bardziej wysublimowanych aran21 Tradycyjnie wszystkie podłogi w domu japońskim wyłożone były tatami (w niektórych domach pozostało tak nawet obecnie). Wielkość 4,5 tatami została ustalona prawdopodobnie przez Murata Jukō, zob.: Brigitte Kita, op.cit., s. 57. Por. Okakura Kakuzō, Księga herbaty, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986, s. 58. 22 To, którego rodzaju paleniska się używa, uzależnione jest od pory roku. Latem, przypadającym na okres od maja do listopada, używa się przenośnego piecyka, zimą zaś, tj. między listopadem a kwietniem, paleniska w kwadratowym otworze w podłodze, zob. Brigitte Kita, op.cit., s. 59. 23 Zob. Jolanta Tubielewicz, op.cit., s. 265. 24 Zob. też: Brigitte Kita, op.cit., s. 35. Magdalena Komór 69 żacji, tworzonych wedle reguł stylu rikka czy ikenobo25, kompozycje nageire mogły składać się z pojedynczych kwiatów, wyeksponowanych w wyjątkowy sposób. Z czasem powstało specjalne określenie dla odróżnienia kompozycji, którymi przyozdabia się wnękę tokonoma, od „tradycyjnej” ikebany, czyli chabana (herbaciane kwiaty). Przy jej układaniu wymaga się używania wyłącznie roślin sezonowych (oprócz kolczastych i iglastych), które układa się w prosty sposób w koszykach, wazonach lub naczyniach bambusowych. Niezwykłość tych kompozycji jest tematem wielu anegdot. Jedna z nich opowiada o tym, jak pewnego dnia Toyotomi Hideyoshi postanowił odwiedzić Sen no, gdyż chciał zobaczyć hodowane przez niego powoje. Mistrz dowiedział się o zamiarze władcy. Gdy ten pojawił się, zobaczył, że w całym ogrodzie nie ma kwiatów, o których tak wiele słyszał. Zagniewany wtargnął do pawilonu herbacianego. Nagle przystanął, a jego wzrok zatrzymał się na wazonie, w którym umieszczono jeden olśniewający powój. Od tej pory stał się propagatorem stylu nageire26. Jak już wspomniano, tokonoma może być ozdobiona zarówno malowidłem, jak i zwojem, na którym kaligrafuje się np. złote myśli mistrza chjin. Stylem najlepiej wpisującym się w estetykę ceremonii herbaty jest bokuseki (ślady tuszu). Tym, co go wyróżnia jest prostota, przejawiająca się bardzo delikatnymi pociągnięciami pędzla. Zapisuje się nim wiersze, sentencje oraz mądrości zen. Ważnym elementem, bez którego nie można wyobrazić sobie chanoyu, są przybory (w większości ceramiczne) służące do przyrządzenia i picia herbaty – czarki, czerpaki, kociołki, czajniki, miotełki do ubijania, naczynia na wodę. Ustalenie zasad ceremoniału, a następnie ich stopniowe modyfikowanie przyczyniło się do rozwoju rzemiosła artystycznego w Japonii. Do połowy okresu Muromachi używano przeważnie przyborów sprowadzanych z Chin albo Korei, mimo że już od XIII w. funkcjonował ośrodek garncarstwa w małym miasteczku Seto na terenie prowincji Owari (obecnie prefektura Archi), założony przez Katō Shirōzaemona, protoplastę rodu ceramików Tōshirō27. Wielki wpływ na powstanie rozmaitych typów naczyń mieli mistrzowie chanoyu, dlatego też często wyrobom nadawano nazwy pochodzące od ich imion – np. hinoyaki na cześć Shino Sosina (? – 1522), jōōyaki lub jōōshigaraki dla upamiętnienia mistrza Takeno Jōō, który tworzył w miejsco25 Styl rikka – abstrakcyjny, linearny, od 7 od 11 linii, jego początki sięgają VII w.; styl ikenobō istnieje od XV w., 3 linie: symbole nieba, ziemi i człowieka. Ikenobō to również najstarsza szkoła ikebany, założona w VII w. Zob. Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1994, s. 222; Encyclopedia Britannica, 15th edition 1995, vol. 6, s. 254–255; ibidem, vol. 12, s. 12. 26 Zob. też: Okakura Kakuzō, op.cit., s. 92. 27 Na temat cech charakterystycznych naczyń wytwarzanych przez ród Tōshirō zob. Wiesław Kotański, Sztuka Japonii, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1974, s. 226; Zofia Alberowa, op.cit., s. 99–100. 70 Ceremonia herbaty w Japonii wości Shigaraki. Szczególne zasługi dla rozwoju tej dziedziny sztuki przypisuje się jednak Sen no, gdyż to on jako pierwszy zdecydował się na używanie w czasie ceremonii herbaty tylko rodzimej ceramiki. Z jego naśladowców zasłynął zwłaszcza Kobori Ensh (1579–1647), który upowszechniając japońską ceramikę, walnie przyczynił się do powstania wielu warsztatów rzemieślniczych. Jednym z ośrodków, gdzie od wielu wieków wyrabia się przedmioty wykorzystywane w ceremonii herbaty, jest miasto Hagi, położone w południowo-zachodniej części wyspy Honsiu. Najstarsze piece pojawiły się tam w epoce Heian28, ale sława Hagi zaczęła się wraz z przybyciem w XVI w. garncarzy z Korei. Cechą charakterystyczną wyrobów określanych mianem agiyaki jest przejrzysta glazura, która jak mówią Japończycy „dojrzewa z wiekiem”. W miarę jak teina z herbaty wnika w nią, matowe, pastelowe kolory zmieniają się w beże i umbry. Do najbardziej cenionych należy jednak czerwona oraz czarna ceramika raku. Nazwa jej pochodzi od wywodzącego się z Kioto rodu, zajmującego się garncarstwem. Jego patriarcha, Chōjirō, uczył się ponoć sztuki wypalania czarek do herbaty pod kierunkiem samego Sen no Riky29. Przedmioty do ceremonii przechodzą z pokolenia na pokolenie i są otaczane szczególną czcią. Potwierdzeniem tego jest ceremonia ochamori, odbywająca się od 1912 r. w świątyni Saidaiji w Nara. W czasie jej trwania używa się naczyń o dużych rozmiarach30, nawiązując w ten sposób do ceremonii, którą dziewięćdziesiąt pięć lat wcześniej celebrował opat On’en Shōnin. Śmiało można zatem stwierdzić, że sztuka japońska bardzo wiele zawdzięcza chanoyu, ponieważ stało się ono źródłem inspiracji dla architektury, ogrodnictwa, malarstwa, rzemiosła artystycznego oraz sztuki układania kwiatów. 4. Przebieg ceremonii Gdy już wszystko zostanie należycie przyszykowane, można zaprosić gości31 na ceremonię herbaty. Przed jej rozpoczęciem gospodarz sprząta ogród, zrasza kamienną ścieżkę wodą32, wypełnia nią również basenik, zapala, jeśli jest to konieczne, latarnie. Przygotowuje także potrawy stosowne do pory roku. Na uczestnikach uroczystości również ciążą pewne obowiązki, przede wszystkim muszą przyPrzypada ona na lata 794–1192. Zob. też: Nambō Sōkei, Nampōroku, czyli zapiski z południowych stron, „Silva Iaponicarum” zima 2004, zeszyt nr 2, s. 33–34. 30 Zob. też: Japonia. Przewodnik…, op.cit., s. 75. 31 Zwykle od trzech do pięciu osób, ale może też być tylko jedna. 32 Sen no uważał noszenie wody za pierwszy obowiązek gospodarza. 28 29 Magdalena Komór 71 nieść mały wachlarz i specjalny papier, a ich strój powinien być w stonowanych barwach. Kiedy zjawią się już zaproszeni, mistrz wita ich przy furtce. Następnie wszyscy razem podążają przez ogród do pawilonu herbacianego. Po dotarciu na miejsce rozdzielają się: chajin udaje się do pokoju przygotowań, pozostali natomiast wchodzą w milczeniu przez nijiriguchi do pomieszczenia, w którym będzie celebrowana ceremonia33. Przyklękają przed ścienną niszą, czym wyrażają swój podziw dla umieszczonej tam dekoracji. Po oddaniu pokłonu w miejscu przyrządzania herbaty siadają w ustalonej kolejności. Na kolana kładą przyniesione wachlarze, co nawiązuje do dawnego zwyczaju oddawania przez samurajów miecza i jednocześnie podkreśla, że przybywają w pokoju. Gdy wejdzie gospodarz, gość honorowy34 dziękuje mu za zaproszenie i przygotowanie ceremonii, po czym rozpoczyna się rozmowa. Nie jest ona jednak nigdy swobodna. Poruszane są tylko tematy wiążące się z ceremonią, niedopuszczalne są zwłaszcza dyskusje o pracy czy polityce, gdyż uniemożliwiają wyciszenie się. Zebrani częstowani są lekkim posiłkiem, na który składa się przeważnie zupa, ryż, warzywa i ryba, czasami podaje się też sake. Po przekąsce goście udają się do ogrodu, chajin przygotowuje się zaś do podania herbaty. Po powrocie goście podziwiają ponownie zmieniony już wystrój wnęki tokonoma, potem zasiadają wokół paleniska. Mistrz zagotowuje wodę na węglu z drzewa wiśni, przeciera czarkę35 (chawan), wsypuje trzy łyżeczki herbaty, zalewa je wrzątkiem przy pomocy bambusowego czerpaka (hishaku), po czym specjalną bambusową miotełką (chasen), przypominającą pędzel do golenia, ubija napar na pianę. Wszystkie jego ruchy są bardzo staranne, gdyż służą zaakcentowaniu harmonii. Następnie podaje herbatę honorowemu gościowi. Ten unosi czarkę i wykonuje delikatny ukłon, by podziękować gospodarzowi i upija nieco herbaty. Przed przekazaniem naczynia kolejnej osobie jest ono wycierane w miejscu, w którym dotykały go usta poprzednika. Napój można pić głośno siorbając, czego nie poczytuje się, tak jak w państwach europejskich, za brak dobrych manier. Herbata36 jest bardzo gęsta, mocna i gorzka, dlatego też dla złagodzenia jej smaku gospodarz serwuje gościom, jeszcze przed przystąpieniem do właściwej części ceremonii, ciasteczka, zwane wagashi („japońskie ciasteczka”). Na zakończenie ceremonii gość honorowy jeszcze raz wyraża swoje uznanie dla gospodarza i składa mu wyrazy wdzięczności za zaproszenie. Do pomieszczenia tego wchodzi się jedynie w białych skarpetkach z jednym palcem zwanych tabi. 34 Wyróżnienie jednej osoby spośród uczestników ceremonii jest naruszeniem istotnej zasady sformułowanej przez Se no, która stanowi, że w czasie chanoyu wszyscy są równi. 35 Stylów podawania herbaty jest wiele, zazwyczaj używa się jednej czarki; zdarza się jednak, że każdy gość ma swoją. 36 Dwa podstawowe typy herbaty to koicha (gęsta herbata) i usucha (cienka herbata). Podczas skróconej ceremonii podawana jest tylko usucha. Zob. Jolanta Tubielewicz, op.cit., s. 47, 163, 335. 33 72 Ceremonia herbaty w Japonii Należy zaznaczyć, iż jest kilka wersji chanoyu, które różnią się czasem trwania37. Podczas tych najbardziej rozbudowanych degustowano kilka rodzajów herbaty. Współcześnie sadō celebrowane jest też w innych państwach świata, powstają pawilony i ogrody herbaciane wzorowane na japońskich. Ludzie zafascynowani są przemieszaniem kanonów estetycznych i religii, z którego zrodziły się jedyne w swoim rodzaju kierunki w sztuce – architekturze, malarstwie, ogrodnictwie. Z kolei w Japonii urządza się specjalne pokazy dla turystów, w czasie których objaśniane są etykieta i zasady zen. 5. Podsumowanie Ceremonia herbaty to niepowtarzalne przeżycie, gdyż nie sposób odtworzyć po raz drugi atmosfery, stanu ducha jej uczestników czy wystroju wnętrza. Jest ona czymś więcej niż tylko towarzyskim spotkaniem w nieformalnej sytuacji i niejako na neutralnym gruncie. O jej wyjątkowości przesądza bowiem nastrój przeniknięty duchem buddyzmu zen. Podczas chanoyu natura i człowiek stanowią jedność, która wyraża się w już przytoczonych zasadach wa – kei – sei – jaku (harmonia – szacunek – czystość – spokój). Chwile te trzeba cenić niczym największy skarb, bowiem, jak głosi samurajska maksyma, jest tylko „jedno życie i jedno spotkanie”. 37 Najkrótsza ceremonia trwa około 1 godziny. Zob. Włodzimierz Fenrych, op.cit. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 JAPONIA Marzena Ołtarzewska ESEJ O GEJSZACH1 Gejsza – piękna kobieta, odziana w oryginalny i wielobarwny strój, ukrywająca twarz pod grubą warstwą pudru, poruszająca się z niezwykłą gracją, w której towarzystwie można kontemplować sztukę – to najbardziej zagadkowy symbol Japonii. Od dawna gejsza jest obiektem szczególnego zainteresowania na Zachodzie. Świadczą o tym przypisywane jej przez tamtejsze media różne role społeczne, a więc kobiety zaspokajającej kaprysy mężczyzny, tragicznej bohaterki, osoby posiadającej tajemną wiedzę o sztuce i miłości, tradycyjnej kobiety Wschodu i, najczęściej, kobiety oddającej się płatnej miłości. Przytoczone wyżej opinie skłaniają do wysunięcia tezy, że w zachodnich społeczeństwach wiedza na temat zawodu gejszy jest, mówiąc enigmatycznie, niewielka. Prawdziwą rolą gejszy (rzeczywiście najczęściej pięknej i młodej kobiety) jest uprzyjemnianie towarzyskich spotkań muzyką, tańcem oraz rozmową. Słowo geisha powstało z połączenia dwóch słów: gei- (sztuka, rzemiosło, umiejętność) i sha(człowiek zajmujący się sztuką)2. Wynika stąd, że gejsza jest w pewnym sensie artystką – kobietą, która posiada określone, rzadkie umiejętności. Zaliczyć do nich można m. in. klasyczny taniec japoński, grę na shamisen, koto, flecie lub bębenku, ceremonialne parzenie herbaty, układanie kwiatów zgodnie z tradycyjną sztuką, zwaną ikebana (żywe kwiaty), oraz recytowanie klasycznej literatury japońskiej. Gejsza zna tajniki szycia, gotowania i stosowania kosmetyków w stopniu wyższym niż przeciętna Japonka. Ponadto wyróżnia się wdziękiem i zmysłowoTekst przygotowany pod kierunkiem prof. dra hab. Jana Rowińskiego. W Japonii często można usłyszeć jak ktoś, żartując, nazywa siebie „osobą bez gei” – co oznacza, że nie posiadł żadnej sztuki, umiejętności, która pozwoliłaby mu zabawić towarzystwo – zob. John Gallagher, Gejsza: świat japońskiej tradycji, elegancji i sztuki, Arkady, Warszawa 2005, s. 8. 1 2 74 Esej o gejszach ścią. Z jednej strony gejsza pielęgnuje więc wrażliwość artystyczną, z drugiej zaś spełnia się w roli kokietki. W powszechnym przekonaniu gejsza-profesjonalistka jest żywym wcieleniem iki, czyli specyficznego japońskiego ideału estetycznego3. J. Gallagher charakteryzuje go następująco: skrajnie wyrafinowane, ale żartobliwe i dowcipne iki to starannie kultywowana, ale daleka od powagi wrażliwość, otwarta na żarty i kalambury, jako że podparte jest świetną znajomością tradycyjnej wyższej sztuki4. Królestwem gejsz są tzw. hanamachi (dzielnice kwiatów)5, o specyficznej zabudowie i klimacie. Tradycyjne drewniane domy i wąskie uliczki hanamachi tworzą strefy, które można by porównać do oaz pośrodku wielkich miast. To tutaj mieszkają gejsze. Tutaj także, w herbaciarniach i restauracjach, prowadzą swoją działalność6. 1. Pochodzenie gejsz Analizując historię gejsz, odkrywamy zaskakującą prawdę – pierwotnie gejszami byli mężczyźni (otoko geisha, czyli mężczyźni sztuki)! Pracowali oni wraz z kurtyzanami w dzielnicach rozrywek7. To właśnie przedstawiciele płci męskiej wcielali się w rolę nadwornych błaznów, którzy swoim śpiewem, grą na instrumentach oraz dowcipami umilali atmosferę podczas spotkań towarzyskich8. Z czasem okazało się, że podobne usługi mogą świadczyć kobiety. Jednak zanim oddano należny szacunek ich umiejętnościom artystycznym, musiało upłynąć dużo czasu. Za miejsce odpowiednie dla kobiet uważano domowe pielesze, jeśli więc któraś pragnęła zaistnieć w sferze publicznej, musiała zostać kurtyzaną9. Zatem nie może 3 Warto zaznaczyć, że od klienta gejszy najwyższej klasy oczekuje się specyficznej wiedzy, określanej mianem tsū, ibidem, s. 8. Zachowania zgodne z iki/tsū przeciwstawia się pospolitym, prostackim manierom – tzw. buiki – zob. Lisa C. Dalby, Byłam gejszą, Książka i Wiedza, Warszawa 1992, s. 321–335. 4 J. Gallagher, op.cit., s. 8. 5 W Kyoto znajdują się najsłynniejsze hanamachi. To na ogół właśnie tutaj organizuje się i obsługuje wizyty zagranicznych przywódców państw. 6 Specyfika hanamachi odnosi się także do sfery językowej. Gejsze posługują się odrębnym żargonem. Modyfikacja języka japońskiego sprowadza się do miękkiej wymowy (w celu uczynienia języka bardziej kobiecym) oraz używania specyficznych słów – zob. J. Gallagher, op.cit., s.19. 7 Zob. L.C. Dalby, op.cit. s. 50–59. 8 Tradycja gejszy wywodzi się od taiko-mochi (niosący bęben) lub hokan (żartowniś). Obecnie jedynie w Tokio można spotkać ostatnich męskich odpowiedników gejsz – źródła podają, że pozostało ich 5 lub 6 – zob. J. Gallagher, op.cit., s. 23. 9 Małżeństwo w Japonii służy kontynuowaniu rodu, zaś miłość, według edyktu z epoki Tokugawa, „ma pozostawać tam, gdzie przynależy – w domu rozrywek” – zob. ibidem, s. 105. Marzena Ołtarzewska 75 budzić niesmaku i zdziwienia stwierdzenie, że gejsze wywodzą się ze środowiska prostytutek. Płatna miłość była niejako koniecznością, a nie dobrowolnym wyborem. Doskonałym przykładem są poprzedniczki gejsz – odoriko (tańczące dziewczęta), które pojawiły się w latach 80. XVII w. Były to wykształcone kobiety, które w przyszłości miały zająć zaszczytne miejsce u boku bogatych mężczyzn. Pomimo, że nie były kurtyzanami z założenia, ich głównym źródłem dochodów było świadczenie usług seksualnych. Nazywały siebie: gei-ko (dziecko sztuki)10. Pierwsza kobieta, która określała się mianem gejszy, nazywała się Kiku ze strefy Fukogawa. Zgłosiła swoją profesję w 1750 lub 1751 r. Kiku była odiroko i kurtyzaną. Z czasem jednak zaczęła zarabiać, sprzedając jedynie swoje umiejętności artystyczne. Wprowadziła do sfery życia publicznego nową jakość, na którą sukcesywnie zwiększało się zapotrzebowanie. Pojawiało się więc coraz więcej gejsz. W celu uregulowania ich działalności w 1779 r. powstało pierwsze biuro rejestrujące gejsze. W 1813 r. profesja gejszy została prawnie uznana. Do 1820 r. ukształtował się status gejszy oraz system relacji rządzący ich środowiskiem. Od tamtego czasu w tym zakresie nie zaszły żadne poważne zmiany. Na uwagę zasługują dwa historyczne wydarzenia, rzutujące na pozycję gejsz i percepcję ich wizerunku. Po pierwsze, wydanie w 2. połowie XIX w. Aktu emancypacji prostytutek i gejsz. Zawarto w nim prawne rozróżnienie gejsz i prostytutek. Po drugie, reformy okresu powojennego przyniosły m.in. upodmiotowienie kobiet w życiu publicznym, a w konsekwencji zniesienie licencjonowanej prostytucji (1957). Odtąd wybór profesji gejszy należał do samej kobiety. 2. Kobieta w Japonii Istnieje wiele błędnych przekonań dotyczących pozycji kobiety w społeczeństwie japońskim. Podkreśla się m.in. fakt, że kobieta jest istotą o statusie niższym niż mężczyzna. Czy jest tak w rzeczywistości? Od czasu reform okresu powojennego obserwujemy stopniowy proces zrównywania statusów obu płci. Olbrzymią rolę odegrało przyznanie Japonkom praw wyborczych. Nie bez znaczenia był (i jest nadal) wpływ cywilizacji Zachodu. A jednak w wizerunku przedstawicielek płci pięknej zakorzenionym w świadomości tradycyjnego społeczeństwa japońskiego istnieje wiele sprzeczności. Z jednej strony uważa się, że kobieta jest istotą kruchą, słabą, wymagającą opieki. Wręcz porównywano ją do dziecka11. Z drugiej strony to kobieta wychowuje potomstwo, prowadzi dom, zmaga się z problemami finanOkreślenie geiko jest synonimem słowa gejsza używanym w Kioto. Warto podkreślić, że większość imion żeńskich kończy się na ko, co w języku japońskim oznacza dziecko, np. Mitsuko, Yoko. 10 11 76 Esej o gejszach sowymi rodziny, często stara się pomóc mężowi, podejmując się drobnych prac zarobkowych. Widzimy zatem, że ta pozornie słaba istota zawsze zajmowała kluczową pozycję w rodzinie. Inaczej wyglądała sytuacja w sferze życia publicznego – tu tradycyjnie nie było miejsca dla matek i żon, gdyż zarezerwowane były one dla mężczyzn. Istniał wyraźny podział obowiązków: kobieta zarządza domem i w tym celu rozdysponowuje zarobione przez męża pieniądze, zaś powinnością męża jest pozyskiwanie odpowiednich środków na życie12. Mężczyźni nie zabierali żon na uroczyste obiady, kolacje, przyjęcia13, co nie oznaczało, że ucztowali jedynie w męskim towarzystwie. Wręcz przeciwnie, ci zamożniejsi otaczali się gejszami. Popularność gejsz wzięła się z faktu, że miały one dostęp do życia publicznego, z którego wykluczono ogół kobiet – strażniczek domowego ogniska. Zaskakujący, z punktu widzenia osoby należącej do cywilizacji zachodniej, jest fakt, że żony nie były zazdrosne o mężów spędzających wolny czas z obcymi, pięknymi kobietami. Zdawały sobie bowiem sprawę z faktu, że kodeks zawodowy gejsz nie pozwala na trwałe wiązanie się z mężczyznami oraz nakazuje bezwzględne poszanowanie zasady nierozłączności rodziny. Oczywiście, istniała (i nadal istnieje) możliwość, że gejsza zdecyduje się na stały związek z mężczyzną14. Musi jednak wtedy wyrzec się tytułu gejszy i opuścić ich wspólnotę, zaś jej przyszły mąż zobowiązany jest uiścić opłatę na dom, w którym dotąd przebywała wybranka jego serca. Sytuacja wygląda nieco inaczej, gdy gejsza znajdzie mężczyznę określanego mianem danna (patron)15. Łoży on na utrzymanie gejszy w okiya16, przekazując kwoty pieniężne na ręce okāsan17. Dzięki owym „subwencjom” gejsza może być zwolniona ze świadczenia usług innym klientom. Rośnie jej status materialny oraz pozycja we wspólnocie. Gejsza i jej patron zostają kochankami, co w opisywanym modelu związku uchodzi za naturalne. Czasami zdarza się, że mężczyzna wykupuje od okāsan kontrakt gejszy i oddaje go wybrance, zwracając jej tym samym wolność. ZazwyZadaniem i zarazem przywilejem kobiety jest zarządzanie budżetem rodziny. Mężczyzna otrzymuje określoną część zarobionych przez siebie pieniędzy w postaci kieszonkowego – zob. J. Gallagher, op.cit., s. 36. 13 Obecnie wyłącznie w męskim gronie spotykają się biznesmeni i politycy. 14 Przypadek pierwszego premiera Japonii Itō Hirobumiego. 15 Danna dosłownie znaczy „mąż”, ale w żargonie gejsz oznacza patrona. Patron zdaje sobie sprawę, że „jego” gejsza nie jest mu wierna. Przymyka na to jednak oczy. Publiczne okazywanie zazdrości jest w kulturze japońskiej szczytem złych manier. Ponadto okazanie zazdrości byłoby obnażeniem nieudolności mężczyzny w podporządkowaniu sobie kobiety. W powszechnym przekonaniu mężczyzna, który nie radzi sobie nawet z własną kobietą, jest nieudacznikiem. 16 Dom gejsz. 17 Okā-san (matka) w żargonie gejsz oznacza właścicielkę domu gejsz. Słowo powstało z połączenia: okā – wnętrze domu i san – pani, czyli pani pozostająca w domu – zob. Junichi Saga, Japonia, wspomnienia z czasów jedwabiu i słomy, Scholar, Warszawa 2004, s. 146. 12 Marzena Ołtarzewska 77 czaj jest to inicjatywa kawalerów lub wdowców. Rzadko się zdarza, aby niedawna gejsza poślubiła swojego patrona, pomimo że nadal pozostaje na jego utrzymaniu. Ta forma japońskiego „sponsoringu” podnosi prestiż mężczyzny–patrona w jego środowisku. Należy jednak pamiętać, że nie każdy może pozwolić sobie na sponsorowanie gejszy. Stać na to jedynie najzamożniejszych. Jak relację żona – gejsza widzą mężczyźni? Uważają oni, że role ich się uzupełniają, każda spełnia określone funkcje w społeczeństwie, każda z nich uosabia inne cechy. Żona poświęca się rodzinie i zajęciom domowym. Powinna być powściągliwa, opanowana, rozsądna. Gejsza natomiast ma cechy zabronione przykładnej żonie. Gejsza jest świadoma swojego seksapilu, umiejętności uwodzenia i flirtowania, ale także jest dowcipna i wrażliwa na sztukę. Widzimy zatem, że w Japonii istnieją niejako dwa światy kobiet, między którymi przemieszczają się mężczyźni. Jedną z niewielu cech wspólnych żon i gejsz jest fakt, że otrzymują pieniądze od swoich mężczyzn – jedne od mężów, drugie od klientów. Ostatnią kwestią wymagającą tu wyjaśnienia jest rzekoma rozwiązłość gejsz. Otóż w przekonaniu Europejczyków, ale nawet i wielu Japończyków, gejsze są kobietami „lekkich obyczajów”. Próbuje się postawić znak równości pomiędzy nimi a prostytutkami18. Należy zaznaczyć, że zadaniem gejszy jest kreatywne towarzyszenie gościom/klientom, nie zaś świadczenie usług seksualnych. Może się oczywiście zdarzyć, że gejsza wkroczy na teren zarezerwowany dla kurtyzan. Dzieje się tak wtedy, gdy gejsza zakochuje się bez pamięci w mężczyźnie, bądź gdy chce podnieść swój status materialny. Bywa także, że mało znane herbaciarnie pozyskują dodatkowe środki finansowe dzięki usługom seksualnym świadczonym przez zrzeszone w nich gejsze. Takim procederom towarzyszy maksimum dyskrecji. Jednak pomimo pojedynczych przypadków naruszenia reguł nie należy generalizować i twierdzić, że świadczenie usług seksualnych należy do „zawodowych obowiązków” gejszy. Oczywisty jest fakt, że gejsza ma życie prywatne. W wolnym czasie może spotykać się z mężczyznami i mieć kochanków. Intymne relacje gejszy mogą przestać być jej prywatną sprawą w momencie, gdy związek ten ma negatywny wpływ na interesy herbaciarni. 3. Rekrutacja i proces kształcenia W Japonii istnieją specjalne szkoły kształcące przyszłe gejsze. Najbardziej prestiżowa placówka tego typu mieści się w Kioto19. Niegdyś kandydatki na gejsze, Prostytutki nazywane są baishunfu (dziewczyna, która sprzedaje wiosnę). Dlatego w tym i następnym rozdziale (Ubiór) będę się posługiwać terminologią stosowaną w Kioto. 18 19 78 Esej o gejszach nierzadko sprzedane przez matki do okiya (domu gejsz)20, rozpoczynały naukę zawodu od wczesnego dzieciństwa tzn. od momentu ukończenia szóstego roku, szóstego miesiąca i szóstego dnia życia21. Obecnie do domów gejsz przyjmuje się nastolatki. W większości przypadków są to dziewczęta, które urodziły się w środowisku gejsz. O wiele rzadziej do tego zawodu trafiają kandydatki spoza hanamachi22. Przygotowanie kandydatki do zawodu gejszy trwa cztery lata, choć w praktyce o wiele dłużej. Opiekę nad kandydatkami najczęściej sprawuje była gejsza, zwana Matką lub rzadziej Babką. Proces przygotowawczy stanowi swoistą inwestycję, która z czasem ma się zwrócić. Obowiązkiem gejszy (po przystąpieniu do wykonywania zawodu) jest bowiem spłacenie długu wobec byłej opiekunki oraz utrzymywanie okiya23. Finansami całego hanamachi, jak również rejestracją gejsz i praktykantek, zajmuje się instytucja o nazwie keban. Nie oznacza to jednak, że keban zarządza hanamachi. Domena ta zarezerwowana jest dla konsorcjum lokalnego Stowarzyszenia Właścicieli Herbaciarni, Stowarzyszenia Geiko lub, poza Kioto, dla równorzędnej organizacji. Przed rozpoczęciem analizy procesu kształcenia kandydatek na gejsze warto przypomnieć ogólne zasady szkolenia obowiązujące w przeszłości. Niegdyś w szkołach dla gejsz obowiązywały bardzo rygorystyczne zasady funkcjonowania oraz żelazna dyscyplina. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że niektóre metody stosowane przez starsze gejsze nosiły znamiona okrucieństwa. Przykładem może być zmuszanie młodziutkich gejsz do nauki gry na instrumencie na zewnątrz budynku, kiedy panował mróz24. Celem tej drastycznej metody było wykształcenie w kandydatce na gejszę samodyscypliny i wytrwałości. Dziewczęta musiały nauczyć się panować nad drżącymi z zimna, pozbawionymi czucia palcami. Jeżeli uczennica potrafiła zapanować nad dłońmi w tak trudnych warunkach, istniało duże prawdopodobieństwo, że będzie w stanie nad nimi zapanować w stresującej sytuacji, np. podczas występu. Istniało także przyzwolenie na kary cielesne Jest to nazwa używana w Kioto, w Tokio są to geisha-ya (domy gejsz). Zob. L.C. Dalby, op.cit., s. 190–192. 22 Powody braku zainteresowania tym zawodem związane są także z obiekcjami rodziny potencjalnej kandydatki. Rodzice obawiają się, że córka zostanie kurtyzaną, że nie wytrzyma rygoru, że zerwie kontakt z rodziną. Martwią się brakiem perspektyw, jeśli córka zrezygnuje z zawodu (nauka w domach gejsz nie jest uznawana przez Ministerstwo Oświaty) oraz długów z tytułu kształcenia w okiya – zob. John Gallagher, op.cit., s. 139–140. 23 Gejsza, która żyje na własny koszt (po spłaceniu długu wobec okiya), nazywa się jimae geiko – zob. ibidem, s. 174–175. 24 W Japonii samodyscyplina jest wysoko ceniona, zob. Ruth Benedict, Chryzantema i miecz: wzory kultury japońskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2003. 20 21 Marzena Ołtarzewska 79 – można było uderzyć źle wykonującą zadanie praktykantkę maiko25. Czasami biciem próbowano zmusić dziewczynę do osiągnięcia jeszcze lepszego rezultatu26. Obecnie nie stosuje się takich metod nauczania. Wraz ze spadkiem zainteresowania zawodem gejszy Matki, chcąc zatrzymać dziewczęta, starają się uprzyjemniać im pierwsze doświadczenia. Nie zmienia to faktu, że przyszłe gejsze muszą odznaczać się silną osobowością. Ambitne dziewczęta chcące odnieść sukces w tym zawodzie doskonale zdają sobie sprawę z tego, że uległość, słabość czy nadwrażliwość mogą stanowić przeszkodę na drodze do sukcesu. Nie bez powodu o społeczności gejsz mówi się karyukai (świat wierzb i kwiatów)27. Każda gejsza musi być piękna jak kwiat, ale także silna i giętka jak wierzba28. Proces kształcenia kandydatki na gejszę składa się z kilku etapów. Pierwszy z nich nosi nazwę shikomi. Głównymi zajęciami na tym etapie są: prace porządkowe, nauka podstaw tańca i rozpoczęcie nauki gry na instrumentach. Kandydatka na gejszę może także uczęszczać do normalnej szkoły. Dziewczyna musi przyzwyczaić się do realiów panujących w „świecie wierzb i kwiatów”. Jej zadaniem jest ukształtowanie relacji z Matką, samodzielną gejszą geiko, praktykantką maiko oraz resztą personelu. Kandydatka powinna być genki – radosna, przebojowa, uprzejma. Pomimo, iż jest to pierwszy etap szkolenia, kandydatki wykonują szereg męczących prac. Wstają najwcześniej, około szóstej rano, a do łóżek kładą się w ostatniej kolejności. Celem pierwszego etapu jest bowiem złamanie ich osobowości i zbudowanie jej na nowo. Nie dziwi zatem fakt, że znaczna liczba kandydatek nie może odnaleźć się w nowej rzeczywistości i rezygnuje z dalszej nauki. Dziewczęta, które przetrwały okres shikomi, mają po 16 lat i mogą przystąpić do egzaminu z umiejętności gejszy. Kolejny etap nauki to maiko-minarai (przysposabianie się na maiko poprzez obserwację). Trwa on około miesiąca. Na tym poziomie szkolenia kandydatka uczęszcza na przyjęcia wraz z geiko. Celem jest zapoznanie się z działalnością herbaciarni ochaya oraz przyswajanie wiedzy poprzez obserwowanie swoich nauczycielek (stąd nazwa tego etapu). Po zakończeniu tego okresu nauki kandydatka na gejszę staje się maiko. Owe „przeistoczenie” ma miejsce podczas uroczystego ceremoniału o nazwie san-san-kudo (trzy-trzy-dziewięć razy). Polega on na wypiciu trzech małych łyków sake z trzech czarek. Efektem tego ceremoniału jest, poza awansem na wyższy stopień szkolenia, także związanie się nowej maiko więzami siostrzanymi 25 Określenie maiko przyjęte w Kioto oznacza praktykantkę, odpowiednik tokijski to: hangyoku. Kobieta na tym poziomie szkolenia porównywana jest do „półklejnotu”, co odpowiada wysokości jej wynagrodzenia (połowa uposażenia geiko) – zob. J. Gallagher, op.cit., s. 18. 26 Nawet jeżeli zadanie było dobrze wykonane, nauczyciel mógł uderzyć maiko po to, aby jeszcze staranniej wykonała ćwiczenie. 27 Kwiat symbolizuje erotyzm, zaś wierzba wdzięk. 28 Trzy kandydatki na dziesięć wytrzymują szkolenie i zostają gejszami. 80 Esej o gejszach z onesan (starszą siostrą) – swoją przyszłą opiekunką i nauczycielką. Związek taki podlega zatwierdzeniu przez przewodniczącą miejscowego Stowarzyszenia Właścicieli Herbaciarni i kierownika kebanu. Maiko zmienia swoje imię (połowa nowego imienia to imię starszej siostry). Dzień po ceremonii następuje debiut maiko – tzw. misedashi. To oficjalne wydarzenie sprowadza się do trzydniowego obchodu hanamachi, odbierania gratulacji i pozdrawiania ludzi na ulicy. Gdy emocje opadną, maiko oddaje się swoim obowiązkom, do których należy: kontynuowanie nauki, uczestnictwo w festiwalach, wydarzeniach artystycznych itp. Do lat 50. XX w. kolejnym etapem szkolenia było tzw. mizuage – co oznaczało deflorację29. Mężczyzna, który miał uczynić z maiko kobietę, nazywał się mizuage danna. Jeżeli praktykantka miała już swojego patrona, to ów mężczyzna zostawał mizuage danna. Pozostałym dziewczętom przydzielano mężczyzn, którzy na licytacji wygrali możliwość zostania mizuage danna30. Gdy maiko stała się kobietą, informowała o tym fakcie otoczenie poprzez zmianę fryzury. Obecnie życie intymne gejszy pozostaje jej prywatną sprawą, a zmiana fryzury oznacza, że dziewczyna stała się starszą maiko (ma wtedy około 18 lat). Ukoronowaniem wysiłków kandydatki na gejszę jest ceremonia erikae, podczas której maiko zamienia się w geiko (w samodzielną gejszę). Nazwa erikae oznacza dosłownie zmianę kołnierza ze szkarłatnego31 na biały. Po zakończeniu kariery geiko odchodzi na emeryturę. Podobnie jak w przypadku przyjmowania nowej dziewczyny do grona gejsz, odejście każdej z nich poprzedzone jest ceremonią. Organizuje się wtedy tzw. hiki-iwai (ceremonia wyciągania) – gejsza porzuca wspólnotę sióstr i „powraca” do społeczeństwa. Ceremonia ta jest niezwykle prosta i polega na wręczeniu koleżankom i nauczycielkom pudełka gotowanego ryżu32. Podczas ceremonii następuje również zerwanie więzów siostrzanych pomiędzy gejszami. W tym miejscu warto zaznaczyć, że „ceremonia wyciągania” nie dotyczy tylko przechodzenia na emeryturę. Hiki-iwai organizuje się za każdym razem, gdy gejsza opuszcza hanamachi, np. w przypadku chęci zawarcia związku małżeńskiego czy też podjęcia innej pracy. Na temat tego rytuału zob. L.C. Dalby, op.cit., s. 94–97. Wysokie dochody z licytacji były powodem do dumy dla całego okiya. 31 W rzeczywistości kołnierz maiko nie jest w chwili ceremonii szkarłatny, tylko srebrny, gdyż maiko w miarę postępów w nauce obszywa szkarłatny kołnierz srebrną nitką. Gdy może zostać geiko, cały kołnierz jest już srebrny – zob. J. Gallagher, op.cit., s. 159. 32 Jeżeli pośród białych ziaren ryżu znajdują się czerwone ziarna, oznacza to mieszane uczucia gejszy. Z jednej strony kobieta chce „powrócić” do społeczeństwa, z drugiej zaś porzuca tak bliski jej sercu, niezwykły „świat wierzb i kwiatów” – zob. ibidem, s. 200–201. 29 30 Marzena Ołtarzewska 81 4. Ubiór gejszy Obok fryzury, makijażu, tradycyjnej papierowej parasolki oraz pokrytego jedwabiem koszyczka-torebeczki ubiór jest ważnym elementem, pozwalającym na odróżnienie gejszy od innych kobiet. Na ubiór, zarówno maiko, jak i geiko, składają się: kimono – tradycyjny strój japoński (długa, luźna szata o szerokich rękawach), nagajuban, hadajuban oraz jedwabny pas obi. Kimono maiko powinno mieć żywe kolory i wzór tylko na obrzeżu. Starszej gejszy nie przystoi ubierać się w kimona o jaskrawych kolorach. Istnieje zależność pomiędzy wiekiem geiko a wyglądem jej ubrania – im jest starsza, tym mniej dekoracji33. Znawca garderoby gejsz dostrzeże różnice między maiko a geiko, porównując rękawy ich kimon. Młoda gejsza ma rękaw do kostek, co oznacza niewinność i czystość. Maiko znane są z prowokacyjnego obnażania szyi i górnej części pleców. Warto zaznaczyć, że geiko nie nosi kimona w ten sposób. Kimona nie są robione na miarę. Wszystkie są takie same. Co zatem robi się w sytuacji, gdy szata nie pasuje do figury gejszy? Japończycy znaleźli rozwiązanie tego problemu, wypełniając luki pod kimonem małymi poduszeczkami. W przypadku bielizny wybór należy do maiko lub geiko. Obie mają do wyboru: biustonosz lub płócienny pas – sarashi, zwykłe zachodnie figi, krótkie spodenki z rozcięciem dla ułatwienia toalety oraz koshimaki – prostokątny kawałek materiału zawiązywany wokół bioder. Niektóre geiko w ogóle rezygnują z noszenia bielizny, twierdząc, że deformuje kimono. Kimono wiele mówi o osobie, która je nosi. Dostarcza informacji na temat stanu majątkowego, gustu, osobowości i pochodzenia. Prawdziwą sztuką jest dopasowanie kimona do sytuacji, w której będzie się je prezentować. Przede wszystkim musi ono pasować do sezonu. W myśl tradycji japońskiej rok dzieli się na dwadzieścia osiem pór, z których każda ma swój symbol. Kolor i wzór kimona powinny odpowiadać symbolice danego sezonu34. Ponadto gejsza nie może pokazać się klientowi dwa razy w tym samym kimonie. Oczywiste staje się więc, że pobieranie wysokiego wynagrodzenia za usługi gejsz jest jedynym sposobem na sprostanie wymogom tradycji35. Nagajuban (spodnia szata) maiko i geiko także różnią się od siebie. Noszony przez maiko jest czerwony i pokryty kwiecistym wzorem, a używany przez geiko jest jednobarwny, zazwyczaj w kolorze różowym lub w innym pastelowym odcieNp. w Kioto na oficjalne okazje wszystkie geiko zakładają czarne kimona z herbami. Np. w drugiej połowie marca – słowiki; początek listopada – chryzantemy. 35 Cena kimona może dochodzić nawet do 7 mln jenów. Podstawowy zestaw strojów z dodatkami kosztuje około 5 mln jenów. 33 34 82 Esej o gejszach niu. Dodatkowym elementem tej części ubioru (zarówno dla maiko, jak i geiko) jest eri (kołnierz). Pod nagajubanem znajduje się hadajuban, bielizna przypominająca cienki bawełniany kaftan zakrywający nogi. Ważnym elementem stroju geiko jest ozdobny pas – obi. Stanowi go sztywny zwój materiału, mający nawet sześć metrów długości. Bardzo istotne jest, żeby obi odróżniał się kolorystycznie od kimona. Zarówno w przypadku maiko, jak i geiko obi wiązane jest z tyłu36. Geiko wiążą obi krócej, tak, aby jego końce nie zwisały, natomiast u maiko zwisające końce są elementem jej prowokacyjnego wizerunku. Wyróżnia się następujące dodatki do obi: obijime (plecionka, wyglądem przypominająca sznur), pocchiri (czerwona klamra) oraz obiage (szarfa z cienkiego materiału zawiązywana pod biustem). Waga całego stroju może dochodzić nawet do 20 kilogramów! Na nogi maiko i geiko zakładają białe płócienne skarpetki z jednym palcem – tabi. Gejsze kupują skarpetki o jeden rozmiar mniejsze, aby materiał nie marszczył się i żeby podkreślić kształt stóp. Przybrudzone choćby w jednym miejscu skarpetki gejszy mogą przynieść hańbę całej okiya. Obuwie maiko to drewniaki na dziesięciocentymetrowych koturnach – okobo. Geiko zakładają sandały na płaskich podeszwach – zori lub drewniaki geta. Kolejną cechą wyróżniającą gejsze jest specyficzny, wyrazisty i niezwykle precyzyjny makijaż. To na starszych siostrach spoczywa obowiązek nauczenia młodszych sztuki nakładania makijażu. Zanim jednak przystąpi się do nakładania kolejnych warstw talku, należy zadbać o gładkość skóry. Niegdyś, ze względu na tonizujące właściwości, gejsze stosowały suszone odchody słowików – jeden z najdroższych środków pielęgnacyjnych. Szczególna troska o skórę twarzy jest uzasadniona, gdyż gejsze nakładają na nią olbrzymie ilości białej substancji. Dlaczego? Aby odpowiedzieć na to pytanie, znów należy sięgnąć do przeszłości. Otóż gejsze prawdopodobnie przejęły ten zwyczaj od prostytutek–amatorek (żon i córek flisaków i przewoźników). Skrajna bieda popychała je do zarabiania pieniędzy poprzez świadczenie usług seksualnych. Było to jednak jedynie „zajęcie” dodatkowe. Na co dzień kobiety te zbierały chrust na opał oraz do produkcji węgla drzewnego. Podczas pracy odnosiły obrażenia. W konsekwencji ich podrapane i brudne ciała budziły wstręt u mężczyzn – potencjalnych klientów. Jedynym rozwiązaniem było ukrycie ran pod grubą warstwą pudru37. Wiążąc obi z tyłu, gejsze odróżniają się od kurtyzan. Obi zawiązane z przodu jest symbolem rozwiązłości, a także zaproszeniem do skorzystania z usług kurtyzany – zob. J. Gallagher, op.cit., s. 218. 37 Zanim jednak przejęły zwyczaj nakładania dużej ilości makijażu, gejsze szczyciły się swoją sugao (naga twarz), czyli twarzą bez makijażu oraz barwnym kimonem o dyskretnych wzorach. 36 Marzena Ołtarzewska 83 Jak uzyskać efekt śnieżnobiałej cery? Gejsze rozrabiają talk z wodą tak, aby uzyskać konsystencję pasty. Zanim jednak nałożą ją na skórę, najpierw nakładają papkę z oleju, który pełni rolę podkładu. Następnie rozprowadzają rozrobiony talk po twarzy, karku i dekolcie38. Niepokryty makijażem fragment karku maiko (w kształcie litery „W”) powstaje po zastosowaniu odpowiedniego szablonu. Warto zaznaczyć, że Japończycy traktują kobiecą szyję z uwielbieniem. Szyja stanowi wabik dla mężczyzn i dlatego kołnierz z tyłu kimona jest szeroko rozchylony. Dodatkowo dziewczęta obnażają górną część pleców39. Brwi gejszy są pomalowane na czarno (ideałem jest uzyskanie efektu tzw. wierzbowych brwi – ryūbi). Kąciki oczu są obrysowane czerwoną kreską lub tuszem. U maiko jedynie dolna warga pomalowana jest na czerwono, geiko zaś maluje całe usta. Warto podkreślić, że gejsze nie noszą kolczyków. Jest to związane z odwiecznym (wywodzącym się z konfucjanizmu) zakazem okaleczania ciała. Utrzymanie nietkniętego ciała jest podstawowym obowiązkiem człowieka, gdyż w ten sposób okazuje wdzięczność za przyjście na świat. Przejdźmy teraz do fryzur. Oczywiście i w tym przypadku obowiązują określone zasady. Ułożenie fryzury dla maiko lub geiko jest bardzo trudne. Nie są w stanie same upiąć swoich włosów, wybierają się zatem do fryzjera. Ten zaś tworzy na ich głowach dzieła sztuki, które muszą utrzymać się przez cały tydzień – do następnego mycia włosów. Jeżeli fryzura ma przetrwać aż siedem dni, gejsze muszą dołożyć wszelkich starań, aby jej nie zniszczyć podczas snu. W tym celu wykorzystują specjalne, przypominające rusztowanie, poduszki z wycięciem na włosy takamakura (wysoka poduszka), podkładane od szyję. Nie ulega wątpliwości, że gejsze od najmłodszych lat uczą się spać w odpowiednich, często niewygodnych pozycjach. Widzimy zatem, że sama fryzura, która jest tylko jednym z licznych elementów wizerunku gejsz, nastręcza niemało problemów. Maiko może być uczesana na pięć różnych sposobów. Jej pierwsza fryzura to tzw. wareshinobu. W tym przypadku we włosy wpina się dwie czerwone wstążki oraz odpowiednie do sezonu ozdobne szpilki40. Jest to złożona konstrukcja z dużą ilością ozdób. Uproszczona wersja tej fryzury – ofuku zdobi głowę starszej maiko i oznacza utratę dziewictwa. Tworząc ofuku, z tyłu głowy należy wpiąć jedną czerwoną wstążkę. Dwie kolejne fryzury to upięcia noszone podczas festiwali – katsuyama na Festiwal Gion oraz yakko – shimada na Nowy Rok. Kolejne uczesanie maiko tzw. sakko – włosy upięte w taki sposób, aby otrzymać efekt ściętego wierzchołka koka – oznacza, że zdecydowała się ona kontynuować karierę i zostać geiko. Makijaż ten nosi nazwę shironuri (malowane na biało). Stosują go maiko oraz geiko do trzydziestego roku życia. 39 Sposób noszenia kimona przez maiko. 40 W dawnych czasach Japonki używały szpilek do obrony, gdy wymagała tego sytuacja. 38 84 Esej o gejszach Geiko przez pierwsze lata kariery zakłada perukę (katsurami)41, później nosi ją jedynie od czasu do czasu, przy specjalnych okazjach. Mimo iż nie chodzą one w perukach przez cały czas, to i tak ciężar peruk powoduje powstawanie łysinek na czubku głowy. Każda geiko powinna dysponować trzema różnie uczesanymi perukami. Peruka z fryzurą shimada pasuje do oficjalnych okazji. Tsubushi – shimada jest co prawda mniej uroczystym uczesaniem, ale nie wypada nosić takiej fryzury na co dzień. Trzecia peruka mae-ware to element kostiumu geiko, występującej w przedstawieniu w roli mężczyzny. Peruki geiko są znacznie uboższe w ozdoby w porównaniu z fryzurami maiko. 5. Praca gejszy Gejsze pojawiają się w tradycyjnych ekskluzywnych restauracjach ryōtei42, ochaya43 (herbaciarniach) oraz machiai (domach spotkań). Przyjęcia z ich udziałem noszą nazwę ozashiki (miejsce, w którym przyjmuje się gości). Za każdym razem poprzedzają je żmudne przygotowania zarówno w zakresie dotyczącym samego przedstawienia, jak i wyglądu gejsz44. Klientami tych lokali są zazwyczaj biznesmeni45, politycy, artyści, a także – coraz częściej – zamożni turyści, którzy gotowi są zapłacić co najmniej 10 tys. jenów za godzinę w towarzystwie gejszy46. Paradoksalnie, ale wysoka cena za jej towarzystwo nie odstrasza klientów. Pomimo postępu cywilizacyjnego, dostępu do szeKoszt peruki to około 500 tys. jenów. To nazwa luksusowych, tradycyjnych restauracji w Tokio, w których pracują gejsze. Powszechnie uważa się, że jakość usług tokijskich gejszy jest zasadniczo niższa od jakości usług geiko w Kioto. 43 Herbaciarnia to ekskluzywny, renomowany lokal, w którym częściej niż herbatę podaje się napoje alkoholowe. 44 Harmonogram zajęć gejszy wygląda następująco: poranek poświęca na rozwijanie umiejętności artystycznych, potem wraca do okiya, spożywa posiłek, przygotowuje się (pod względem merytorycznym) do rozmów z zaproszonymi na wieczór gośćmi, spotyka się z Matką i innymi mieszkankami hanamachi. Od godziny 16.00 rozpoczynają się przygotowania do ozashiki. O 18.00 zaczyna się przyjęcie – trwa około 2–3 godzin. Później gejsze wracają do domu, idą na kolację z gośćmi albo spotykają się ze swoimi patronami – zob. J. Gallagher, op.cit., s. 174–200. 45 Atmosfera panująca w herbaciarniach i domach spotkań sprzyja (dzięki obecności i działalności gejsz) zawieraniu kontraktów w biznesie czy budowaniu więzi znajomości między stronnictwami politycznymi. Dzieje się tak dlatego, że gejsze pozwalają mężczyznom zrelaksować się, pozbyć uprzedzeń, otworzyć na innych, uwolnić od codziennych nakazów i zakazów obyczajowych. Mężczyznom nie wolno pokazywać swojego „drugiego oblicza” w towarzystwie „dobrych kobiet”, czyli żon i matek. 46 Gejszy płaci się za jednostkę czasu (od 5 do 30 minut). W praktyce wypłaca się jej pełną gażę bez względu na to, ile faktycznie czasu spędziła na danej uroczystości. 41 42 Marzena Ołtarzewska 85 rokiej oferty nowoczesnych produktów i usług, wciąż atrakcyjna jest możliwość przebywania z kobietą o charakterystycznym, tradycyjnym wyglądzie i rzadkich umiejętnościach towarzyskich. W herbaciarni każdy gość otoczony jest opieką przez gejszę. Do jej zadań należy zabawianie go rozmową, pomaganie przy jedzeniu47 oraz nalewanie sake. Podczas pracy gejsza nie może spożywać posiłków. Na życzenie klienta śpiewa, recytuje poezję, gra lub tańczy48. Bardzo często zachęca gości do wspólnej zabawy, np. w głuchy telefon czy do gry w fanty49. Warto podkreślić, że gejsza sama decyduje o formie zażyłości z klientem i nie można jej do niczego zmusić. Może zarówno przyjąć, jak i odrzucić propozycję gościa. Zawsze musi mieć przy sobie instrumenty i wachlarz, który jest nieodzowny w tańcu. Jeżeli gejsza ofiaruje komuś swój wachlarz, oznacza to wielką wdzięczność lub przywiązanie. Będąc w towarzystwie gościa, gejsza sama decyduje co zrobić, żeby umilić mu czas. Nie ma bowiem ustalonej kolejności wykonywania przez nią poszczególnych czynności. Zazwyczaj gdy goście są już w dobrym humorze, rozpoczyna się część artystyczna. Czasem jednak spotkanie ogranicza się jedynie do rozmów, poczęstunku oraz prostych zabaw. Oczywiście charakter przyjęcia oraz proponowane rozrywki zależą od nastroju, potrzeb i gustu gościa. Zadaniem gejszy jest rozpoznanie jego oczekiwań, aby móc im sprostać. Podczas rozmów szczególnie ważna jest umiejętność flirtowania. Kobieta, która chce zostać gejszą, musi umieć uwodzić mężczyznę. Flirtowanie służy jedynie stworzeniu komfortowej atmosfery dla obsługiwanego klienta. Gejsza prawi komplementy i kokietuje po to, aby mężczyzna poczuł się adorowany, przystojniejszy, bardziej męski50. Jedynie gejsze mogą sobie pozwolić na takie zachowanie. Jak już wcześniej wspominałam, uwodzenie czy kokietowanie nie przystoi żonie. Podczas spotkań gejsze zabawiają gości tańcem. Tradycyjny taniec japoński w niczym nie przypomina swojego europejskiego odpowiednika. Ruchy wykonywane przez gejsze są powolne. Oczywiście na dany taniec składa się sekwencja określonych, trudnych do wykonania figur. Emocje oddawane są za pomocą krótkich i delikatnych gestów podkreślanych dramatyczną pauzą. Do zadań gejszy należy także ceremonialne parzenie herbaty cha-no-yu (wrzątek do herbaty) lub sadō (droga herbaty). W skrócie ceremonia ta ma następującą kolejność. Najpierw gejsza rozkłada utensylia niezbędne do zaparzenia herbaty. Nie podaje jedzenia. Tę funkcję spełniają służące. Geiko/gejsze specjalizują się w tańcu albo w grze na instrumencie. Tancerka tachikata (osoba stojąca) jest ładniejsza i częściej zapraszana, więc w konsekwencji lepiej zarabia niż muzykantka jikata (osoba siedząca). Ta druga ma jednak o wiele spokojniejsze życie – zob. J. Gallagher, op.cit., s. 20. 49 Na temat gier i zabaw z udziałem gejsz – zob. ibidem, s. 194–195. 50 Zaskakujący jest fakt, że gejsze, za sprawą udzielanych mężczyznom rad, spełniają czasami rolę mediatorów w sporach małżeńskich. 47 48 86 Esej o gejszach Potem wsypuje do czarki zieloną herbatę w proszku, zalewa ją wrzątkiem i miesza bambusowym pędzelkiem. Gdy mieszanina pokryje się zielonkawą pianą, gejsza wręcza czarkę gościowi. Puste naczynie przekazywane jest ponownie gejszy, która parzy kolejną porcję herbaty. Uczestników ceremonii obowiązują zasady specjalnego savoir-vivre’u (sposób poruszania się, stawiania kroków, wymiany ukłonów itp.). 6. Przyszłość gejsz Zawód gejszy przeszedł swoistą transformację, zwłaszcza w dziedzinie obyczajowości. Gejsze wcale nie są staroświeckie. W rozmowach poruszają aktualne tematy, pracują w dużych przedsiębiorstwach, wytwórniach filmowych, telewizji. Nowa rzeczywistość nie wypaczyła jednak istoty zawodu gejszy. Nadal stanowią one elitarną, choć coraz węższą grupę kobiet o szczególnych umiejętnościach. Są artystkami oraz strażniczkami tradycji. Zawodowa gejsza nigdy nie była i nie jest kobietą lekkich obyczajów. Powodem, dla którego często myli się gejsze z prostytutkami, jest stylizowanie się na gejsze przez kurtyzany czy hostessy, które najczęściej wchodzą w kontakty z podróżującymi do Japonii turystami. Obecnie, gdy coraz częściej do kobiety należy wybór swojej przyszłości, nabór nowych kandydatek na gejsze stanowi duży problem. Zgłaszające się dziewczyny muszą interesować się tradycją51, wykazywać niezwykłe zamiłowanie do sztuki, być romantyczkami. W latach 80. XX w. było ich 80 tys., obecnie jest ich dziesięciokrotnie mniej52. W Kioto jest około 190 geiko i 50 maiko. Po części to efekt emancypacji kobiet. Japonki mają do dyspozycji inne, bardziej efektywne i może ciekawsze sposoby na odniesienie sukcesu w sferze zawodowej. Podejmowane są inicjatywy, które mają na celu niesienie pomocy gejszom. Wsparcia finansowego udziela im Fundacja Promocji Osiągnięć Tradycyjnych Sztuk. Uznanym geiko przyznaje się nawet tytuł Żywego Skarbu Narodowego. Pomoc oferują także władze lokalne. Czy pozwoli to zahamować spadek ilości gejsz? Jaki los je czeka? Czas pokaże… Nie można zapomnieć, że główna działalność gejsz to przede wszystkim uczestnictwo w tradycyjnych festiwalach i świętach japońskich; na temat świąt i festiwali w Japonii – zob. J. Gallagher, op.cit., s. 202–209. 52 Konkurencją dla gejsz są także zatrudniane w lokalach hostessy. 51 Azja-Pacyfik 2008, nr 11 JAPONIA Irena Rychłowska ODPOCZYWAJĄCY MIŚ, CZYLI JAK JAPOŃCZYCY RADZĄ SOBIE ZE STRESEM I ZMĘCZENIEM. NOTATKI PODRÓŻNE1 Dziś znowu nie zdarzyło się nic szczególnie dobrego. Ani nic szczególnie złego. Raz aż mnie w środku ścisnęło ze złości, ale to przecież normalne. Wstałam o szóstej, wyszłam do pracy, zjadłam lunch, miałam nadgodziny, wróciłam do domu, w którym nie czekało na mnie zapalone światło. Dzień taki sam jak wczoraj, taki sam jak rok temu. Ach! Jaki to dziś serial w telewizji? Nacisnęłam chłodną klamkę. I wtedy, w mieszkaniu zobaczyłam… misia2. Tak zaczyna się jeden z ilustrowanych tomików, które w Japonii stoją w księgarniach na półkach z napisami: „Relaks” lub „Dla kobiet”. Te same książeczki, wraz z towarzyszącymi im pluszowymi czy plastikowymi maskotkami i gadżetami – notesami, długopisami, kalendarzami, torebkami, poduszkami i czym tylko dusza zapragnie – kupić można w sklepach z zabawkami. Takimi, jak np. wielopiętrowy tokijski „Kiddy Land”, który reklamuje się hasłem: „For the human smile” – „dla ludzkiego uśmiechu”, wypisanym w języku angielskim, ale w zgodzie z logiką kultury japońskiej. Bo w kulturze, gdzie rzeczy mają duszę, służą one ludziom, choćby tylko wywołując uśmiech, ale najczęściej jako talizmany czy amulety3. W kulturze japońskiej bardzo ceni się dzieciństwo, a cechy kojarzone na ZachoKrótsza wersja tekstu, pod tytułem: Japoński sposób na stres. Dzisiaj przewalamy się wszyscy z boku na bok, została opublikowana w „Rzeczypospolitej” z 11 maja 2007 r. 2 Aki Kondō, Rilakkuma seikatsu [Życie Relaksmisia], Shufu to Seikatsusha Ltd., Tokio 2004, s. 2. W tekście i przypisach stosuję wygodniejszą dla czytelnika polskiego konwencję zachodnią: najpierw imię, potem nazwisko. 3 Zarówno przedmioty wywołujące uśmiech, jak i talizmany/amulety kreują „pomyślną konfigurację”, zapewniają odpowiedni kontekst, zapobiegają negatywnym emocjom. Zob. (także w kwestii duszy przedmiotów) – Irena Rychłowska, Elementy psychogeografii Tokio: współczesna metropo1 88 Odpoczywający miś, czyli jak Japończycy radzą sobie… dzie z pogardzaną w naszym kręgu kulturowym „dziecinnością” (jak np. potrzeba zależności) nie są w Japonii postrzegane jako brak dojrzałości4. Toteż sklepy z zabawkami reklamują się – tak jak „Kiddy Land” – hasłami typu: „czyste dziecięce przyjemności dla wszystkich grup wiekowych!” lub: „dzięki nam zachowasz na zawsze młody umysł, ciało i duszę”5. W starzejącym się społeczeństwie japońskim producenci zabawek adresują swe produkty do dorosłych. Pluszowymi misiami fascynują się przede wszystkim dorośli – i kupują je dla siebie. Trzy niewielkie książeczki o misiu imieniem „Rilakkuma” (czyli „Relaksmiś”) wraz z dwoma tomikami zawierającymi nalepki z tymże niedźwiadkiem osiągnęły łącznie, już po roku sprzedaży, a więc w 2005 r., ponad milion egzemplarzy6. Jak informowała, opierając się na danych z tegoż 2005 r., gazeta „Nihon Keizai Shimbun” (Nikkei), wprawdzie Rilakkuma ustępował w owym czasie popularnością kilku innym tego typu produktom, choćby Kubusiowi Puchatkowi, ale zarazem była to jedyna postać, na którą popyt stale rósł7. Zaznaczono tam, że sprzedaż każdej z pozostałych zabawek maleje, ponieważ na rynku japońskim pojawia się tego typu postaci coraz więcej8 – jest zatem z czego wybierać. Miś jest nieustająco popularny już piąty rok, zaś liczba różnego rodzaju pozycji wydawniczych z nim związanych wzrosła do dziewiętnastu9. W tym roku sklepy z zabawkami i combini – niewielkie, sieciowe, wielobranżowe sklepy całodobowe (nazwa pochodzi od angielskiego convenient stores) – w ramach obchodów piątych urodzin niedźwiadka (maskotka ukazała się w sprzedaży nieco wcześniej niż wspomniane książki, które zapoczątkowały jego olbrzymią popularność) – oferują rozmalia i tradycje japońskie, w: Krzysztof Gawlikowski, Małgorzata Ławacz (red.), Japonia na początku XXI wieku. Polityka, gospodarka, społeczeństwo i stosunki z Polską, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008. 4 Por. np. Yamamura Yoshiaki, The child in Japanese society, w: Harold Stevenson, Hiroshi Azuma, Kenji Hakuta (eds.), The child development and education in Japan, W.H. Freeman and Co., New York 1986 oraz Takeo Doi, The anatomy of dependence, Kodansha International, Tokyo 2001. 5 Por. hasło wydrukowane na koszulkach sprzedawanych w sklepie „Kiddy Land” kwiecień 2006, w oryginale: „Pure childish pleasures, all ages welcome”, oraz hasło na stronie internetowej sklepu: „Kiddy Land helps keep your mind, body and soul youthful, now and forever”, [@:] http:// www.kiddyland.co.jp/en/about.html. 6 [Brak autora], Rilakkuma series sales top one million copies. Publisher throws a thank-you party for books’ author, strona TranNet KK, Japanese Writers’ House, [@:] http://www.trannet-japan. com/ep/tjc_news_dtl.asp?dk=N0000009. 7 [Brak autora], Shōhi o tsukumu 3. Urite no shin hassō. Omake no ‘shōhin ryoku’ [Przyciągnąć konsumentów, odc. 3. Nowe idee sprzedawców. Siła bonusów], „Nikkei” 8 sierpnia 2006, s. 11. 8 Ibidem. 9 Dane z 20 września 2008 r. (łącznie z książkami kucharskimi i poradnikami rękodzieła). Listę książek można znaleźć (za pomocą funkcji: „wyszukiwanie”) na stronie wydawnictwa Shufu to Seikatsusha: [@;] http://www.shufu.co.jp (nazwa wydawnictwa to w tłumaczeniu: „gospodyni domowa i życie”). Irena Rychłowska 89 ite wizerunki Rilakkumy w koronie i stroju królewskim. Po polsku można by to skomentować kolokwialnym wyrażeniem: „miś rządzi!”. Początkowo Relaksmisia kupowały przede wszystkim kobiety w wieku 20–30 lat, potem stał się popularny także wśród mężczyzn i we wszystkich grupach wiekowych10. Skąd wzięło się tak wielkie jego powodzenie? Bohaterka opowieści o misiu to, pojawiająca się w niej epizodycznie, 25-letnia Kaoru –– office lady (OL), czyli osoba płci żeńskiej, wykonująca proste prace biurowe. W Japonii na stanowisku takim pracują kobiety przed zamążpójściem (od OL oczekuje się, że odejdzie z pracy, wychodząc za mąż). W mieszkaniu Kaoru od dawna mieszka „żółty ptak”, który wygląda jak skrzyżowanie kurczaka z kanarkiem. Ma do dyspozycji klatkę, do której czasem wchodzi, by zaraz z niej wyjść. Nie wiadomo, czy w ogóle umie latać. Tytułowy miś pojawia się w życiu młodej kobiety znienacka i ku jej zaskoczeniu. Zabiera jej ulubioną poduszkę i odpoczywa, pogryzając krakersy. Poza relaksowaniem się całymi dniami nie robi właściwie nic. Je (poznajemy jego ulubione dania). Przysypia. Słucha muzyki. Przewraca się z boku na bok. Wygrzewa w kąpieli. Śpi. Ogląda telewizję. Drzemie. Leży. Filozofuje. I oczywiście jest wyznawcą zasady: „Co masz zrobić dzisiaj, zrób jutro”. Po jakimś czasie do mieszkania Kaoru wprowadza się jeszcze drugi miś: Korilakkuma („Mały Rilakkuma”). Status ontologiczny obu misiów nie jest rozstrzygnięty. Czym lub kim są? Rilakkuma ma na plecach suwak, spod rozpiętego suwaka widać materiał w błękitne groszki. Drugi miś ma na brzuchu guzik. Co jest pod spodem? Czy to pluszowe misie, czy ludzie lub inne istoty przebrane za misie? O takich produktach japońscy designerzy mówią: „plus alpha”. Takie przedmioty mają w sobie „to coś”, bo zawierają tajemnicę. W książkach z serii: „Życie Relaksmisia” – na jednej stronie jest obrazek, a na drugiej krótki komentarz, np.: „Miś chrapie przykryty kocykiem. Kurczak zastanawia się: „‘off’ czy ‘on’? [włączony czy wyłączony?]”11. Miś klęczy nad zwiędniętym kwiatkiem w doniczce: „Widocznie takie było jego przeznaczenie…”. Kurczak komentuje: „Wodą byś go podlał”12. Relaksmiś wpatrzony z uwagą w telewizor-ekran DVD. Na ekranie kąpielisko – gorące źródła, na podłodze okładka płyty z takim tytułem. Komentarz na drugiej stronie: „Czasem dobrze jest zapomnieć”. Obok małymi literkami: „Zapewnia to świeże doznania”13. Miś suszy na sznurze swoje cztery pozostałe, brązowe futerka: „Codziennie takie samo, a jednak inne!”14. 10 Tomomi Shibazaki, Goods Japan. Uwasa no guzzu 1 [Produkty, o których wiele się mówi] Rilakkuma, Psiko, 7 stycznia 2006. 11 Aki Kondō, Kiiroi-tori. Rilakkuma seikatsu 3 [Żółty ptak. Życie Relaksmisia 3], Shufu to Seikatsusha Ltd., Tokio 2005, s. 72. 12 Aki Kondō, Rilakkuma seikatsu…, s. 90–91. 13 Ibidem, s. 96–97. 14 Ibidem, s. 8–9. 90 Odpoczywający miś, czyli jak Japończycy radzą sobie… Rilakkuma jest nieruchawy i czasem trudno jest się mu podnieść. Jest nieco egoistyczny: na jego talerzu leży stos kilkunastu placków, na talerzu żółtego ptaka – jeden. Miś proponuje: „Nie kłóćmy się o drobiazgi”. Obok enigmatyczny napis: „Proszę. Częstuj się. Bierz, ile chcesz”15. Na innym obrazku: niedźwiadek nad trzema plackami zastanawia się: „Podzielić się, czy nie?”. Obok: „Szczęście to trochę co innego…”16. Miś często leży zakopany w stosie papierków czy papierowych chusteczek. Nierzadko zabawia się, próbując wrzucać je z pewnej odległości do kosza (i nigdy nie trafia). Żółty ptak z kolei uwielbia sprzątać. Ale trzeba przyznać, że ma też inne hobby – czasem spomiędzy śmieci, z wypiekami na dziobku, udaje mu się wygrzebać pojedyncze monety, które skrzętnie chowa do słoika17. Doskonale się uzupełniają. Gdy miś, chrupiąc z zapałem twarde krakersy, stwierdza, zgodnie ze znaną japońską prawdą ludową: „Energiczne ruszanie szczęką dobrze robi na mózg”, ptak, znad zagranicznego elementarza dogaduje: „Zupełnie tak jak nauka?”18. „Dziś znów, i jutro też, przewalamy się wszyscy z boku na bok”, głosi bon-mot „Życia Relaksmisia”19. Aki Kondō, autorka książek, przyznaje w jednym z wywiadów, że wymyśliła misia w czasie, gdy była bardzo zmęczona. Ale – dodaje – to nie jest jej ulubiony bohater. Jej ulubionym bohaterem od dziecka jest mały dinozaur Gachapin, pełen energii wielbiciel sportów ekstremalnych20. Nic dziwnego. Przecież w japońskim systemie wartości nadal, mimo rosnących wpływów Zachodu, nie ceni się czasu spędzonego bez celu, niewypełnionego czymś, co ma sens. Tu, gdzie pracuje się ciężko, a w każdym razie spędza w pracy wiele godzin, śpi w nocy krótko, zaś drzemie w pociągu w drodze do i z pracy, a na urlop (nawet, gdy leci się w tym celu na inny kontynent) wyjeżdża na kilka dni, w czasie wolnym odpoczywa się zazwyczaj z zapałem i zaangażowaniem. W każdym razie niewiele osób zdobywa się na przyznanie, że pewnego weekendu zdarzyło im się nie robić nic. Odpoczynek powinien być wypełniony jakąś dobrze zdefiniowaną aktywnością. Jak pisze w książce zatytułowanej What Is Japan? [Czym jest Japonia?] Taichi Sakaiya, Japończycy nawet bawią się tak, jakby pracowali21. Japoński etos pracy dobrze ilustruje, jego zdaniem, różnica między pierwotną, chińską postacią buddyzmu zen a jego późniejszą, typowo japońską postacią. We Ibidem, s. 30–31. Ibidem, s. 98–99. 17 Por. np. Aki Kondō, Kiiroi-tori…, s. 18–19, 28–29 i nn. 18 Aki Kondō, Rilakkuma seikatsu…, s. 92–93. 19 W oryginale: „Kyō mo ashita mo minna de daradara goron”. Por. np: [@:] http://www.san-x. co.jp/relaxuma/top.html. 20 [Brak autora], Aki Kondou, Maru-c lato 2005, s. 11. 21 Taichi Sakaiya, What Is Japan? Contradictions and transformations, Kodansha International, Tokyo 1993, s. 226–227. 15 16 Irena Rychłowska 91 wcześniejszej wersji dominujący obraz wygląda tak: założyciel zen, Bodhidharma, siedzi nieruchomo dziewięć lat twarzą do ściany, medytując. W późniejszej – mnisi, gwoli oświecenia, całymi dniami pucują podłogi, nawet jeśli te są zawsze czyste22. Japonia to kraj, w którym materialnych zasobów jest niewiele i którego możliwości ekspansji są ograniczone. Zaangażowanie w pracę, korzystne na poziomie przedsiębiorstwa, niszczy ekonomię w skali kraju. Zdaniem tego znanego ekonomisty, Japonia od przełomu XVII i XVIII w. pozostaje pod wpływem filozofii Shinroku Itō i Baigana Ishidy. Pierwszy zalecał angażować się z zapałem nie tylko w pracę, ale i w nieproduktywne aktywności23. Za sprawą drugiego pracę zaczęto postrzegać przede wszystkim jako środek do budowy charakteru (a jedynie wtórnie jako produktywną działalność)24. Gdy Sakaiya w 1991 r. kończył przywoływaną tu książkę, Japonia była, jak twierdził, rajem producentów i piekłem konsumentów25. Dziś bez wątpienia jest to najbardziej rozwinięte społeczeństwo konsumpcyjne świata26. Patrzę na „Zeszyt do zapisywania wydatków” dla gospodyń domowych, ozdobiony przewalającymi się z boku na bok misiami. Obserwuję Relaksmisia przyczepionego do telefonu nie tylko OL, ale i robiącej karierę bizneswoman, misia wiszącego przy zapięciu teczki urzędnika w czarnym garniturze. Przyglądam się zgarbionej w pałąk staruszce, pędzącej na swym rowerze w stronę dzielnicowego domu kultury i świątyni – ponieważ starsza pani bierze właśnie udział w organizacji święta. Do roweru przytroczyła laskę, z plecaka wystaje wielka rzodkiew, a do plecaka przyczepiony jest… odpoczywający miś. Może czasem ludzie ci marzą o tym, by nie robić nic. Ale, tak jak tybetański młynek modlitewny modli się zamiast wiernych27, miś odpoczywa za nich wszystkich, pozwalając im pracować zapamiętale. Ibidem, s. 225–226. Ibidem, s. 221–222. Shinroku Itō (1671–1733), lider bractwa czcicieli góry Fuji (Fujikō), znany jest bardziej jako Jikigyō Miroku; ową „nieproduktywna aktywnością”, w ujęciu autora What is Japan, były przede wszystkim pielgrzymki na górę Fuji. 24 Ibidem, s. 222–224. Baigan Ishida (1685–1744), uczony i edukator, założyciel ruchu „Shingaku” [Edukacja serca]. 25 Ibidem, s. 236. 26 John Clammer, Received dreams: Consumer capitalism, social process, and the management of the emotions in contemporary Japan, w: J.S. Eades, Tom Gill, Harumi Befu (eds.), Globalization and social change in Japan, Trans Pacific Press, Melbourne 2000, s. 211. 27 W sprawie wagi i znaczenia, szczególnie współcześnie, kulturowych rozwiązań tego typu – zob. Slavoj Žižek, The plague of fantasies, Verso, London 1997, s. 109–122, a zwłaszcza kategoria „interpasywności” i „przedmiotu, który doznaje rozkoszy/jest pasywny zamiast mnie, w moim imieniu” [lub polskie tłumaczenie, oparte na zmienionej wersji książki: Slavoj Žižek, Przekleństwo fantazji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001, s. 169–184]. 22 23 Azja-Pacyfik 2008, nr 11 JAPONIA Leszek Cyrzyk PRZYCZYNKI DO DZIEJÓW POLSKO-JAPOŃSKICH STOSUNKÓW KULTURALNYCH Właśnie minęła 50. rocznica wznowienia polsko-japońskich stosunków dyplomatycznych (2007). Rocznica ta zwróciła uwagę zaledwie wąskiego grona badaczy Wschodu i jeszcze węższego grona japonistów w Polsce. Niesłusznie. W czasach, kiedy procesy integracyjne ogarniają cały glob ziemski, wszelki dorobek i każde doświadczenie, które można zaliczyć do wspólnego dziedzictwa kulturowego, zasługują na szczególną uwagę. Dotyczy to tym bardziej takich obszarów, które do dziś pozostają dla szerokich odłamów społeczeństwa prawie nieznane. Do nich z całą pewnością zalicza się u nas Japonię. Ustanowione jeszcze przez II Rzeczypospolitą stosunki dyplomatyczne z Japonią zostały drastycznie zerwane podczas II wojny światowej, w której Polska i Japonia znalazły się po przeciwnych stronach. Kiedy po raz pierwszy ustanawiano stosunki dyplomatyczne, Japonia uchodziła w oczach przeciętnego Polaka za kraj odległy i wręcz egzotyczny. W znacznej mierze Japonia w percepcji Polaków pozostaje takim krajem do dziś, pomimo ogromnych postępów, jakie w ostatnich dekadach poczyniły łączność i komunikacja. Szczególnie w tej sytuacji warto przypomnieć, że w pierwszej połowie XX w. istniała na terenie Azji enklawa, w której te dwa odległe kraje zetknęły się bezpośrednio. Tą enklawą był Harbin. Kiedy w 1897 r. Rosja przystąpiła do budowy kolei wschodniochińskiej, uruchomiła tym samym na Dalekim Wschodzie dynamiczny rynek pracy. Wchłonął on rychło liczną rzeszę Polaków nie tylko spośród zesłańców syberyjskich, ale także fachowców zwerbowanych w „Kraju Przywiślańskim”. Zarząd kolei zlokalizowano w Harbinie, który w mgnieniu oka przekształcił się z małej osady w spory Leszek Cyrzyk 93 ośrodek miejski. Zapuściła tam korzenie wielotysięczna rzesza Polaków, która rychło powołała do życia polskie instytucje – parafię, szkoły, stowarzyszenia, redakcje polskich czasopism1. Instytucje te po 1931 r. znalazły się pod kontrolą władz japońskich. Z czasem polska kolonia w Harbinie uległa samolikwidacji. Trzy kolejne fale emigracji Polaków do kraju lub do innych państw nastąpiły w latach 1921 i 1924, już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, po zajęciu przez Japończyków północno-wschodnich Chin (1934) i po proklamowaniu Chińskiej Republiki Ludowej (1949). Kiedy odwiedziłem Harbin w 1958 r., tamtejsza Polonia zachowała się tylko cząstkowo. Z wielotysięcznej rzeszy pozostało około dwustu Polaków. Władze chińskie zezwoliły na powołanie do życia Stowarzyszenia Polaków w Północno-Wschodnich Chinach. Miałem okazję odbyć długą rozmowę z jego ówczesnym prezesem Klemensem Popławskim i sekretarzem Stanisławem Wasilewskim. Interesowały mnie szczególnie dzieje tamtejszej polskiej oświaty. Dowiedziałem się, że Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza w Harbinie istniało tam nieprzerwanie od 1915 do 1949 r. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie nadało mu uprawnienia państwowej szkoły publicznej. W jej murach kształciło się wielu wybitnych Polaków, m.in. znany pisarz Teodor Parnicki. Nie podejmuję się zrelacjonować dzisiaj w sposób odpowiedzialny mojej rozmowy sprzed 50 lat. Mogę wszakże poświadczyć przychylne nastawienie do Japończyków. Punktem odniesienia, rzecz jasna, były moje chłopięce doświadczenia z okupacji hitlerowskiej w Polsce. Władze japońskie wprawdzie kontrolowały polskie szkolnictwo w Harbinie, ale nie ingerowały w treści i sposób nauczania, dopuszczały też do użytku polskie przedwojenne podręczniki. Niestety, w archiwach nie zachowała się dokumentacja wielorakiej aktywności tamtejszych Polaków pod okupacją japońską i skazani jesteśmy wyłącznie na wspomnienia i relacje świadków. Szkoda, że szanse na utrwalenie pamięci o harbińskiej Polonii z każdym rokiem maleją. Żyje jeszcze zaledwie garstka Harbińczyków, którzy mogliby dać świadectwo tamtym czasom i zdarzeniom. Niezależnie jednak od stopnia rozpoznania, epizod harbiński zasługuje na trwały ślad w dziejach kontaktów polsko-japońskich. Tyle przyczynek pierwszy. Drugi ma nieco inny charakter. Dotyczy mianowicie sfery bardziej uniwersalnej. Odkąd wynaleziono druk i upowszechniono sztukę drukarską, w dialogu kultur czołowe miejsce zajmowała zawsze książka. To ona odsłaniała odbiorcom z różnych kręgów kulturowych w sposób najpełniejszy światy myśli, doznań i przeżyć. Do dziś książka pozostała najdoskonalszym narzędziem dialogu 1 Szerzej sytuacja Polonii harbińskiej omówiona została w artykule Jana Rowińskiego i Justyny Szczudlik, Z historii kontaktów polsko-chińskich (do 1945 roku), „Azja–Pacyfik” 2005, t. 8, s. 24–32. Redakcja. 94 Przyczynki do dziejów polsko-japońskich stosunków kulturalnych między kulturami. Co prawda książka kojarzona jest zbyt często z przekładem dzieła literackiego. Niesłusznie, gdyż literatura piękna jest domeną głównie smakoszy, a piśmiennictwo jako takie stanowi domenę ogółu „konsumentów” książek. Taka książka dla dialogu kultur ma niepomiernie większe znaczenie, niż utwór literacki. Zilustruję to przykładem książki japońskiej wydanej w Polsce, która do literatury pięknej nie należy, chociaż w swoim czasie znalazła niemały rezonans czytelniczy. Otóż w 1951 r. z inicjatywy byłego rektora Uniwersytetu w Hiroszimie, profesora pedagogiki Araty Osady, przeprowadzono wśród młodzieży szkół japońskich wszystkich szczebli szeroką akcję spisywania osobistych wspomnień związanych ze zrzuceniem 6 sierpnia 1945 r. bomby atomowej na Hiroszimę. Zgromadzono w ten sposób ponad dwa tysiące opracowań, z których 67. wyselekcjonowano do wydania książkowego. Przy dokonywaniu wyboru uwzględniono wszystkie grupy wiekowe. Najmłodsi autorzy wspomnień liczyli w 1945 r. zaledwie cztery lata, najstarsi – dwanaście i nieco więcej lat. Ten zbiór dziecięcych relacji na temat skutków zastosowania najokrutniejszej w dziejach ludzkości broni masowej zagłady obiegł cały świat i trafił w licznych przekładach na języki obce do rąk milionów czytelników. Miałem zaszczyt dokonać jego przekładu na język polski, który ukazał się pt. Testament dzieci Hiroszimy (Warszawa 1976). W przedmowie do tej książki pisałem: Zawarte w zbiorze wspomnienia dzieci stanowią odbicie ich osobistego doświadczenia, chociaż niektóre z nich przeżyły wybuch bomby atomowej tylko pośrednio, poprzez tragiczne losy swoich najbliższych. Każda relacja składa się niejako z dwóch warstw: faktograficznej i uczuciowo-refleksyjnej. W warstwie faktograficznej spotykamy opisy śmierci, kalectwa, zniszczenia oraz na tym tle różnych zachowań ludzi. Współczesne piśmiennictwo posiada niewątpliwie szereg opracowań, które w sposób pełniejszy i bardziej kompetentny ukazują skutki pamiętnego wybuchu bomby atomowej w Hiroszimie. Jeżeli jednak ten zbiór wspomnień zachowuje ciągle jeszcze znaczne walory poznawcze, to wynika to niewątpliwie z faktu, że na ową, mimo wszystko, cienką warstwę faktograficzną nakłada się bezpośrednio ta druga warstwa – uczuciowo-refleksyjna. To właśnie w niej tkwi cała głębia przeżycia i plastyczność opisu, osiągana za pośrednictwem jakże prostych środków wyrazu. W tej drugiej swojej warstwie poszczególne relacje są o wiele bardziej zróżnicowane. Odzwierciedla się w nich szeroka gama stanów uczuciowych dzieci, które doświadczyły i przeżyły wybuch bomby atomowej – strach, chęć życia i przetrwania, smutek, apatia i rezygnacja, poczucie winy i krzywdy, nienawiść i gotowość przebaczenia. Po upowszechnieniu tego przekładu miałem sygnały z różnych stron Polski, informujące o wykorzystywaniu tekstów ze zbioru z dużym powodzeniem na róż- Leszek Cyrzyk 95 nych uroczystościach szkolnych. Jestem przekonany, że ten rodzaj dziecięcych emocji mieści się także w ramach dialogu kultur. Nauka polska nie doczekała się dotąd całościowego, syntetycznego opracowania dziejów polsko-japońskich stosunków kulturalnych. Jak dotąd, ogranicza się wyłącznie do opracowań cząstkowych i przyczynków. Ale to właśnie na ich podstawie powstanie w przyszłości tak bardzo oczekiwana synteza. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 AZJA POŁUDNIOWA Krzysztof Dębnicki EUROPEJSKIE WARTOŚCI REPUBLIKAŃSKIE „WOLNOŚĆ, RÓWNOŚĆ, BRATERSTWO” A ŻYCIE POLITYCZNE INDII 1. Zróżnicowanie Indii a jedność oparta na wspólnych zasadach Indie są nie tylko ogromnym, ale i bardzo zróżnicowanym, wieloetnicznym, wielojęzykowym, wielorasowym krajem. Z historycznego punktu widzenia zawsze stanowiły, poza nielicznymi wyjątkami, jak panowanie króla Aśoki (268–232 p.n.e.) czy cesarza Akbara (1556–1605), konglomerat różnych królestw, pozbawionych najczęściej stałych granic. Zróżnicowanie kastowe i religijne dodatkowo pogłębiało pluralizm. Dzisiejsze Indie to, z historycznego punktu widzenia, twór brytyjskiego systemu kolonialnego, powstały w wyniku realizowanej przez Brytyjczyków polityki podboju. Ponad miliard mieszkańców Indii jest podzielonych na setki różnych grup i podgrup, świadomych własnej tożsamości i odrębności. Grupy te (np. kasty) są wewnętrznie zorganizowane i świadome swojej odrębności w stosunku do innych wspólnot. To samo dotyczy społeczności posługujących się tym samym językiem, które mają świadomość własnej odrębności wobec mieszkańców Indii mówiących innymi językami. Historycznie rzecz ujmując, indyjska tradycja jedności politycznej była bardzo słabo rozwinięta. Głębokie zróżnicowanie społeczeństwa na progu uzyskania przez Indie niepodległości było traktowane jako zagrożenie dla suwerennego bytu państwa i jego sprawnego funkcjonowania. Było jednak faktem, którego nie sposób było ignorować. Pierwszy premier niepodległych Indii Jawaharlal Nehru1, głosząc hasło „jed1 Jawaharlal Nehru (1889–1964), premier w latach 1947–1964. Krzysztof Dębnicki 97 ność w różnorodności” (unity in diversity), postanowił przekształcić słabość w siłę. Udało mu się to tylko częściowo. Niemniej Indie mają pewien ważny rodzaj jedności, będący przede wszystkim wspólnotą hindusów, czyli wyznawców hinduizmu, którym jest szeroko rozumiana jedność kulturowa. Hindusi mają w każdym zakątku Indii wspólne ośrodki pielgrzymkowe i ogólnoindyjskie święta religijne, w których wierni uczestniczą w tym samym, uznawanym przez wszystkich terminie. Ważnym czynnikiem łączącym jest też wspólna mitologia, a w szczególności wielkie eposy Ramajana i Mahabharata, znane wszystkim mieszkańcom kraju. Z tej jedności religijno-kulturowej wyłamują się dość wyraźnie niektóre wspólnoty religijne i etniczne, jak muzułmanie, buddyści-lamaiści tybetańskiego pogranicza, sikhowie oraz ludność plemienna na trudno dostępnych i słabiej zaludnionych terenach. Jednak najistotniejszym chyba elementem indyjskiego sposobu postrzegania świata, który do dzisiaj w bardzo poważnym stopniu definiuje indyjską politykę, jest powszechne akceptowanie kilku podstawowych zasad organizujących indyjskie społeczeństwo, zasadniczo różniących się od koncepcji, które zdominowały europejski sposób myślenia. Są to: – dominacja interesu grupowego nad indywidualnym, – zasada nierówności jednostek i grup, – autorytet władzy i szczególna rola charyzmatycznego przywódcy, – szczególna rola państwa ingerującego, – rola przemocy i jej społeczna akceptacja. Są to te podstawowe elementy, które nadają szczególne cechy systemowi politycznemu współczesnych Indii i łączą go z liczącą wieleset (a nawet kilka tysięcy) lat tradycją. Indyjska myśl polityczna, a w znacznym stopniu również instytucje, przetrwała, często w niezmienionej postaci, przez stulecia, wiążąc dzisiejsze Indie z historycznymi. Żadna analiza współczesnej sytuacji politycznej Indii nie będzie ani pełna, ani prawdziwa bez odwołania się do ich tradycji, którą już Herodot nazywał „królem wszystkich rzeczy”. W szczególności należy zwrócić uwagę, że indyjska czy, mówiąc ściślej, hinduska tradycja polityczna, w odróżnieniu od zachodniej, przetrwała od czasów Ramajany i Mahabharaty w prawie niezmienionej postaci aż do XIX w. Jeszcze za panowania króla sikhów, maharadży Ranjit Singh (1780–1839), powstał w Lahore traktat poświęcony problemom prawnym, politycznym i administracyjnym, nawiązujący bezpośrednio do indyjskiej tradycji politycznej sprzed wielu setek lat. Podobne teksty, nierzadko pisane w sanskrycie, powstawały również w innych częściach Indii. Niektóre, typowo hinduskie, uregulowania prawne życia społecznego zmieniono dopiero w XIX, a nawet XX w. Choćby w 1856 r. uchwalono Hindu Widows 98 Europejskie wartości republikańskie… Remarriage Act, dopuszczający ponowne zamążpójście wdów, a od 1872 r. dopuszczone są śluby cywilne. Ustawę rozszerzono w 1954 r., uznając za ważne małżeństwa zawarte przez osoby wyznające różne religie. W 1946 r. zalegalizowano związki małżeńskie między różnymi podgrupami tej samej kasty. A zatem, na dzisiejszą tradycję polityczną składają się nie tylko doświadczenia Indii hinduskich czy przedmuzułmańskich, ale również muzułmańskich i brytyjskich. Cechą charakterystyczną systemu politycznego Indii przedbrytyjskich, w szczególności systemu indo-islamskiego, powstałego w wyniku podboju większej części Indii przez muzułmanów, było daleko idące dopasowanie zasad ustrojowych i norm organizacji społecznej islamu do tradycji i obyczajów uznawanych za swoje przez przeważającą liczbę mieszkańców Indii. Wymienione powyżej zasady hinduskiej organizacji społecznej były i pozostają tak mocno zakorzenione w świadomości Indusów, że w dużym stopniu dopasowały do modelu hinduskiego nawet strukturę społeczną i polityczną indyjskich muzułmanów i odgrywają ważną rolę w systemie ustrojowym dzisiejszych Indii. 2. Dominacja interesu grupowego nad indywidualnym Dla hindusów, później również dla buddystów, wszechświat miał zorganizowany charakter, a społeczeństwo ludzkie, jako część tego wszechświata, powinno odpowiadać mu pod względem swojego uporządkowania. Jednak, żeby cokolwiek uporządkować, musimy mieć co najmniej dwa elementy, gdyż jednego uporządkować nie sposób. Jak zauważa Louis Dumont, dla Indusa elementarną jednostką jest taka, w której możliwy jest porządek, ponieważ rzeczywistość społeczna utożsamiona jest z porządkiem, nie zaś jednostką ludzką2. To z kolei oznacza, że w życiu społecznym liczy się nie jednostka, ale grupa. Tradycyjną strukturę społeczną Indii, w ramach której zamknięta została jednostka wraz z przysługującymi jej prawami i obowiązkami, należy rozpatrywać na trzech kolejnych płaszczyznach, na których życie hindusa było w coraz mniejszym stopniu kontrolowane, czyli: – wielkiej rodziny, – społeczności kastowej, – państwa. Louis Dumont, Religion, politics and history of India: Collected papers on Indian sociology, Mouton, Hague 1971, s. 141. 2 Krzysztof Dębnicki 99 a) Wielka rodzina W Indiach tradycyjnie dominowała – i nadal przeważa – duża wielopokoleniowa rodzina, mieszkająca wspólnie pod jednym dachem. Bardzo często składa się z kilkunastu, kilkudziesięciu, a czasami z ponad 100 osób. Osobowość prawną miała rodzina jako grupa. Zarząd jej majątkiem spoczywał w ręku najstarszego z mężczyzn i tylko on miał prawo jego sprzedaży, zastawienia lub darowania. Jak zauważył w latach 60. ubiegłego stulecia Basham: w wielu regionach Indii trafiały się rodziny złożone z 30–40 osób, wspólnie władające ziemią, podlegające autorytetowi głowy rodu3. Pod tym względem niewiele się zmieniło. Indyjski tygodnik „Outlook” z końca 1999 r. opisuje duże rodziny złożone z ponad 170 osób mieszkające pod jednym dachem4. Dominująca funkcja grupy wobec jednostki została zatem zarysowana w indyjskim społeczeństwie (i to w fundamentalnych kwestiach majątkowych) już bardzo wcześnie. W zasadniczy sposób różni to podstawową komórkę indyjskiego społeczeństwa od rodzin w państwach zachodnich, gdzie dążenie do usamodzielnienia się dzieci jest traktowane jako naturalne zarówno przez nie same, jak i przez rodziców. Sytuacje, w których wyprowadzenie się dzieci do własnego mieszkania nie jest możliwe (np. ze względów finansowych), uważane są za niepożądane. Duża rodzina zapewniała poczucie bezpieczeństwa i emocjonalny luksus, wynikający z życia w środowisku uporządkowanym. Oznacza to jednocześnie, że już na najbardziej podstawowym poziomie społecznej organizacji Indus jest podporządkowany grupie. Jak pisze Beteille: jednostka jest w Indiach do pewnego stopnia podporządkowana rodzinie, kaście i wspólnocie. Istnieje wiele kontekstów, w których forsowanie żądań jednostki przeciwnych życzeniom grupy, uznanych jest za społecznie niewłaściwe. Beteille przeciwstawia sytuację w Indiach sytuacji w Stanach Zjednoczonych, gdzie społeczeństwo składa się z „wolnych jednostek” i gdzie układanie sobie życia zgodnie z własnymi potrzebami uważa się za właściwe5. Duża rodzina stanowiła oczywiście poważną przeszkodę na drodze zmian, będąc instytucją na wskroś konserwatywną. Taką rolę spełnia także dzisiaj, m.in. dlatego, że wartości przekazywane najmłodszemu pokoleniu najczęściej nie są nawet wartościami rodziców, lecz dziadków. A.L. Basham, Aspects of ancient Indian culture, Asia Publ. House, (b.m.w), 1966, s. 8. ,,Outlook”, 15 listopada 1999. 5 Andre Beteille, The idea of natural inequality and other essays, Oxford Univ. Press, Delhi 1987, s. 189. 3 4 100 Europejskie wartości republikańskie… b) Kasta Druga po rodzinie grupa społeczna, do której przypisany jest tradycyjnie hindus, to kasta. Każdy hindus należy z urodzenia do jakiejś kasty lub do grupy mieszkańców Indii, którzy znajdując się poza systemem kastowym, tworzą grupę pariasów (bezkastowych), zwanych też haridżanami lub ostatnio – dalitami, tj. uciśnionymi6. Poza systemem kastowym znajduje się również ludność plemienna oraz naturalnie (choć tylko formalnie) wyznawcy islamu i chrześcijaństwa, którzy nie uznają podziałów kastowych z przyczyn religijnych. Kasty nie można zmienić, nie można też z niej dobrowolnie zrezygnować. Można natomiast, za szczególne przewinienie, zostać z kasty usuniętym i spaść do najniższej pozycji bezkastowego. Tradycyjnie i rytualnie jest to najstraszniejsza kara. Społeczeństwo dzieliło się na cztery warny, tj. stany – braminów, kszatrijów, wajśjów i śudrów, których istnienie było usankcjonowane przez fundamentalne, najważniejsze teksty hinduizmu, m.in. Manusmryti i Bhagawadgitę7. W ramach stanów z kolei powstała wielka liczba kast i subkast. Każda kasta ma swoje własne prawa i powinności, w istocie sprowadzające się do kastowej dharmy – tj. obowiązku. Każdy hindus, od urodzenia, musiał wypełniać swój obowiązek kastowy bez względu na osobowość, talenty i predyspozycje. Osoba ludzka jest przede wszystkim częścią grupy, a jej obowiązki i prawa są wyłącznie grupowe, choć nawet grupa jest rozumiana inaczej niż na Zachodzie, a więc nie jako zbiór wielu jednostek, ale jako odrębne, jednorodne ciało8. Jak pisze Prasad: obowiązek społeczny jest obowiązkiem jednostki; dobro społeczne jest dobrem jednostki; cnota społeczna jest cnotą jednostki. Jednostka ludzka zanurzona jest w społeczeństwie i nie ma przeciwko niemu żadnych praw. Wszystkie prerogatywy człowieka są związane z wypełnianiem społecznych funkcji9. Sama idea buntu jednostki, jej przeciwstawienia się państwu czy grupie, do której należy, jest niedorzeczna. 6 Jak zauważył w latach 30. XX w. J.H. Hutton: dwieście milionów hindusów jest tak dokładnie podzielonych na kasty, że można znaleźć takie, których członkowie mogą zawierać związki małżeńskie w obrębie piętnastu rodzin. J.H. Hutton, Caste in India. Its nature, function and origins, Oxford Univ. Press, Bombay 1981, s. 48. 7 Manusmryti, czyli Kodeks Manu (II w p.n.e. – II w n.e.) zawiera tradycyjne hinduskie zasady postępowania. Bhagawadgita, stanowi część Mahabharaty, powstała w III–II w. p.n.e. 8 Hajime Nakamura, The ways of thinking of Eastern peoples, Japanese National Council for UNESCO, 1960, s. 16–18. (Przekład polski ukazał się w 2005 r. – Redakcja). 9 Beni Prasad, Theory of government in ancient India, Central Book Depot, Allahabad 1968, s. 8. Krzysztof Dębnicki 101 c) Państwo Trzecim poziomem, na którym toczy się życie hindusa, jest państwo. Indyjscy myśliciele nie przeciwstawiali państwa społeczeństwu, podobnie jak grupy jednostce, nie pytali, co jest pierwotne, a co wtórne. Organizacja państwowa, władza, stanowiła część wielkiej struktury społecznej, kierującej się w swoim postępowaniu zasadami dharmy. Państwo było wszechobejmujące, ponieważ zawierało w sobie wszystkie aspekty życia – polityczne, religijne i gospodarcze, jednocześnie samo stanowiąc część wielkiej, powszechnej ludzkiej i transcendentnej organizacji. Podział na sacrum i profanum, oddzielenie państwa od religii, nie ma żadnego odniesienia do tradycji indyjskiej. Także trójpodział władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą nie pasuje do indyjskiej tradycji politycznej, sięgającej głębokiej starożytności. Hindusi nie stworzyli wyraźnie wyodrębnionej koncepcji państwa, nazywając często nim rząd – w naszym rozumieniu. Bardzo często też synonimem państwa i rządu był król. Indyjskie państwo nie było uznawane za wszechwładne. Taką była jedynie dharma, leżąca u podstaw wszelkiego porządku, istniejąca od zawsze i niezmienna. Jako prawo najwyższe obowiązuje wszystkich – od najniższego pariasa po króla, choć oczywiście nie jest to ta sama dharma. Jeśli rząd potrafi dopilnować, aby porządek społeczny został zachowany w najdrobniejszych szczegółach, to można się spodziewać powszechnej szczęśliwości. Częściowe zaniedbywanie dharmy pogarsza sytuację, kiedy zaś władca całkowicie nie wywiązuje się ze swoich obowiązków, nadchodzi era nieszczęść: kasty ulegają przemieszaniu, bramini zamieniają się w służących a śudrowie10 w wędrownych ascetów. Ponieważ głównym obowiązkiem państwa było aktywne wspieranie dharmy, głównie przy pomocy kontrolowania i kierowania ludzkim postępowaniem, więc bardzo często stawało się ono wszechwładne i apodyktyczne, prawie zawsze zaś niechętne zmianom. W dziejach Indii państwo angażowało się w sferze społecznej, gospodarczej czy wojskowej w różnym zakresie. Za panowania dynastii Maurjów11 bezpośrednie oddziaływanie państwa na życie społeczne i gospodarcze było bardzo duże. System licencji, zezwoleń, opodatkowanie, ustalane przez państwo ceny, kontrola poprzez szpiegów i tajnych agentów wykształciły w imperium Maurjów system władzy autokratycznej. Dobry przykład takiego państwa daje Arthaśastra Kautilji12. Warto może zwrócić uwagę na podobieństwo struktur starożytnych do tych, które stworzono w Indiach po 1947 r. Indyjski socjalizm zainicjowany przez Nehru był traktowany przez większość społeczeństwa jako „naturalny”. Wprowadzenie go Śudrowie – najniższy spośród czterech statusów społecznych, robotnicy rolni. Redakcja. Dynastia Maurjów panowała od 321 do 183 r. p.n.e. Za panowania króla Aśoki państwo osiągnęło największy rozkwit i zasięg terytorialny. Redakcja. 12 Jeden z ważniejszych traktatów literackich epoki Maurjów. Redakcja. 10 11 102 Europejskie wartości republikańskie… wiązano najczęściej z fascynacją ZSRR, którą rzeczywiście przejawiał pierwszy premier Indii, ale nie bez znaczenia jest chyba i to, że korzenie indyjskiego etatyzmu tkwią głęboko we własnej tradycji politycznej. Rzecz jasna poziom kontroli, jaką państwo sprawowało nad obywatelem, zależał od jego siły. Kiedy władza słabła, jednostki uzyskiwały większe możliwości niezależnego działania. Jednakże to właśnie silne, choć paternalistyczne państwo, uznawano za właściwe. 3. Zasada nierówności grup i jednostek Fundamentem organizacji tradycyjnego społeczeństwa indyjskiego było przekonanie o nierówności wszystkich ludzi. Początkowy podział na cztery warny, z których później wyodrębniły się kasty z rozbudowanym systemem rytualnej czystości, miał wyraźnie hierarchiczny charakter. O ile w początkowym okresie (wedyjskim i bramińskim) istniała pewna możliwość mobilności społecznej, o tyle mniej więcej od panowania dynastii Gupta (IV–VI w.) możliwości te zostały drastycznie ograniczone poprzez umocnienie zasady skalania rytualnego i dziedzicznej przynależności do kasty. Powstała zamknięta struktura społeczna, w ramach której ludzie byli sobie równi, ale wyłącznie wewnątrz poszczególnych kast. Miały one pełną lub prawie pełną autonomię, ale tylko w zakresie określonym przez ich własną kastową dharmę. Samorząd kasty rozpatrywał sprawy związane z przekroczeniem własnych przepisów, najczęściej dotyczących skalania rytualnego. Podział kastowy, czyli zasada nierówności, znajdował odzwierciedlenie w zasadach codziennego zachowania, przepisach prawa oraz strukturze państwa. Najdłużej, bo do dnia dzisiejszego, przetrwały przejawy nierówności w życiu codziennym, bez względu na uregulowania prawne. Nietrudno się o tym przekonać, regularnie czytając indyjską prasę. Tak jak od stuleci, najbardziej dyskryminowaną warstwą społeczeństwa są śudrowie, niedotykalni oraz ludność plemienna. Jest to jednocześnie najliczniejsza grupa mieszkańców Indii. Zgodnie z tradycyjnymi zasadami, śudrowie i wszyscy członkowie piątego stanu, znajdującego się poza nawiasem społeczności warnowej, powinni postępować w sposób, który w każdej sytuacji przypominałby im samym oraz wszystkim wokoło, że należą do podlejszej części społeczeństwa. Kodeks Manu zaleca wręcz, by przy nadawaniu dzieciom imion kierować się względami przynależności stanowej, tak, by imię u bramina było „szczęsne”, u ksztariji znamionujące siłę, u wajśji zaś bogactwo. U śudry powinno oznaczać „wzgardę”13. Śudrom nie wolno było Manu Swajambhuva, Manusmryti, czyli traktat o Zacności, tłum. M.K. Byrski, PIW, Warszawa 1985, s. 48. 13 Krzysztof Dębnicki 103 słuchać tekstów wedyjskich (karano za to wlaniem do uszu roztopionego ołowiu). Nawet podczas zwykłej rozmowy z podwójnie urodzonym śudra całą swoją postawą winien potwierdzać podporządkowaną pozycję. Jeśli przyjmował pozycję równą podwójnie urodzonemu, to powinien zostać ukarany. Manusmryti informuje, że zasadę podziału kastowego wprowadził Stwórca, jest ona zatem nienaruszalna i wieczna. Praca dwóch pierwszych kast – braminów i kszatrijów – jest niezbędna dla przetrwania społeczeństwa, wajśjowie zajmują się handlem, rolnictwem i lichwą, natomiast obowiązkiem śudrów jest bezwzględne posłuszeństwo wobec braminów i służenie lepiej urodzonym. Fundament społecznej organizacji hindusów, oparty na zasadzie hierarchicznie zorganizowanej nierówności, jest traktowany jako prawo naturalne, którego nie może, nawet jeśliby chciała, zmienić żadna żywa istota. Obowiązkiem państwa jest chronienie prawa naturalnego i hierarchii obowiązującej w społeczeństwie. Wymiar sprawiedliwości był również zgodny z kryterium kastowym. Za takie samo przestępstwo karano w zależności od stanowej przynależności sprawcy. Najsrożej karani byli oczywiście śudrowie. Bramina, bez względu na przestępstwo, nie wolno było skazać na karę śmierci14. Według Arthaśastry za uwiedzenie braminki kszatrija zapłacić miał najwyższą grzywnę, wajśji konfiskowano cały majątek, śudrę natomiast szczelnie owijano w maty i spalano żywcem. W żadnej części Manusmryti nie znajdzie się elementarnego, z europejskiego punktu widzenia, szacunku dla śudrów, niemniej patrząc na to z pozycji hinduskich, śudrowie byli traktowani całkiem poprawnie, tak samo jak przedstawiciele innych warn, chociaż nie identycznie. Manu wielokrotnie zwraca uwagę, że każdy stan, w tym również bramini, winien postępować zgodnie z własną dharmą. Bramin postępujący niezgodnie ze swoimi obowiązkami skazuje się na wieczne potępienie, tak samo jak kszatrija, wajśja i śudra. Nie sposób więc, z tego punktu widzenia, zarzucić Manu tendencyjność czy hipokryzję. Zasady, którymi się kieruje, są takie same dla wszystkich, choć u ich podstawy leży sprzeczne z zachodnim przekonanie, że ludzie z natury rzeczy nie są równi. Po podboju Indii przez muzułmanów społeczna organizacja wyznawców proroka uległa istotnym przekształceniom. Szczególnie ciekawe są również zmiany, jakie następowały w muzułmańskiej części Indii pod wpływem hinduizmu. Jak pisze Dumont, indyjscy muzułmanie podzielili się na dużą liczbę grup, stanowiących swoistą „replikę systemu hinduskiego”15. Podobnego zdania jest Beteille: społeczność Takie zasady obowiązywały w hinduskim królestwie Nepalu jeszcze w latach 30. XX w. Po wykryciu przez tamtejszą policję antyrządowego sprzysiężenia spośród pięciu spiskowców stracono czterech, natomiast piąty T.P. Acharya zachował życie, bo był braminem. 15 Louis Dumont, Homo hierarchicus. The caste system and its implications, Weidenfeld and Nicholson, London 1970, s. 206. 14 104 Europejskie wartości republikańskie… islamska w Indiach przystosowała się do morfologicznego wzoru struktury kastowej16. Przypominające kasty podziały społeczne odgrywają też wciąż dużą rolę w życiu politycznym dzisiejszego Pakistanu. Warto zauważyć, że podobne zjawisko obserwuje się również wśród indyjskich chrześcijan, którzy rekrutowali się najczęściej spośród najniższych kast. Jednak, jak się okazało, nowo nawróceni chrześcijanie tylko w niewielkim stopniu przejęli się ideami równości. Katolicy z wyższych kast często zachowywali podział na cztery stany, a katolicy-niedotykalni mają własne kościoły. Mark Tully, długoletni korespondent BBC w Indiach, opisuje współczesne kościoły podzielone na sektory dla różnych kast, osobne kościoły, a nawet zakony żeńskie, w których zakonnice muszą należeć do właściwej kasty17. Konstytucja Republiki Indii, oparta na wzorach brytyjskich i przyjęta przez zakcydentalizowanych indyjskich polityków po uzyskaniu niepodległości, nie uznaje, rzecz jasna, podziału społeczeństwa na kasty, choć jest on faktem i ważną częścią tutejszej rzeczywistości społecznej. W sensie deklaratywnym konstytucja gwarantuje wszystkim wolność, równość, braterstwo bardziej jako cel do osiągnięcia, i to raczej w odległej przyszłości, niż jako formalnoprawne gwarancje do natychmiastowego wykorzystania. Konstytucja wydaje się w większym stopniu wyrazem dążeń modernizatorów indyjskiego społeczeństwa, niż świadectwem aktualnej świadomości społecznej Indusów. W tym aspekcie „legalne” życie społeczne toczy się obok życia rzeczywistego, które staje się poniekąd, w jakimś sensie, „nielegalne”. 4. Autorytet władzy i szczególna rola charyzmatycznego przywódcy Kluczowym elementem w tradycyjnym systemie politycznym Indii był król (raja), któremu przydawano cechy boskości. Króla porównywano z bogiem Indrą, był zarazem zdobywcą i opiekunem, człowiekiem silnym, pełnym wigoru. W jednej z opowieści Mahabharaty powiada się, że w dawnych czasach, kiedy na ziemi panowała anarchia, ludzie zwrócili się do Brahmy z prośbą o pomoc. Brahma nakazał Manu (mitycznemu autorowi Manusmryti), podjęcia się tego niewdzięcznego zadania. Manu początkowo odmawiał, ale ostatecznie uległ w zamian za część zbiorów, część trzody, oraz, co może najważniejsze, za część zasług religijnych swoich poddanych. Król jest zatem istotą obdarzoną pomazaniem boskim, przyjmującą na siebie trud rządzenia na wyraźną prośbę ludzi, aby chronić ich przed brutalną anarchizacją życia, czyli przed nimi samymi. W pochodzeniu instytucji monarchii występuje więc zarówno element umowy społecznej, jak i nadania z woli 16 17 Andre Beteille, op.cit., s. 56. Mark Tully, No full stops in India, Viking, New Delhi 1992, s. 76–79, 95. Krzysztof Dębnicki 105 boskiej. Tak więc instytucja monarchy, najważniejszy element hinduskiej struktury politycznej, miała w Indiach przedmuzułmańskich aspekty nadprzyrodzone. Chcąc postępować właściwie, władca musiał kierować się zasadą dharmy, którą w tym przypadku zwano radżdharma. Jej najważniejszym elementem był obowiązek chronienia istniejącego porządku społecznego, a przede wszystkim zachowania czystości poszczególnych warn oraz zapewnienia ich wzajemnych stosunków opartych na zasadzie hierarchii. Jeszcze w 1974 r. do koncepcji radżdharmy odwołał się król Nepalu Birendra18, który w wywiadzie dla „Newsweeka” definiował ją jako „konstytucję”, twierdząc, że w związku z tym Nepal jest „królestwem konstytucyjnym”19. Szczególna, nadprzyrodzona rola władcy ma w Indiach długą tradycję. Nawiązywali do niej również władcy muzułmańscy, którzy zresztą przejęli wiele z przedislamskiego obyczaju politycznego, tworząc system, nazwany później indo-islamskim. Kształtował się on w procesie interakcji struktur przyniesionych przez zwycięskich muzułmanów i modelu państwa podbitych hindusów. Kiedy muzułmanie umocnili swoje panowanie w Indiach i okazało się, że ich własne struktury polityczne są w nowej indyjskiej rzeczywistości nieadekwatne, zaczęły one ulegać przekształceniom, przybierając coraz więcej lokalnych, hinduskich cech. Oznaczało to coraz częstsze nawiązywanie przez muzułmańskich władców do tych elementów teorii politycznej islamu, które miały cechy zbieżne z hinduską tradycją polityczną. Znany sunnicki prawnik i teoretyk państwa, Abu Yusuf (VIII w.), tak pisał: To Bóg, w swojej łaskawości i litości, mianował władców jako swoich przedstawicieli na ziemi, obdarzając ich światłem mądrości dla oświecenia oczu poddanych, by zrozumieli zawiłości spraw i aby pojęli jasno prawa, co do których mają wątpliwości20. Islamscy uczeni podkreślali przede wszystkim konieczność posłuszeństwa wobec władcy oraz zachowania ładu społecznego. Inny wybitny prawnik, Abu Hanifa (VIII w.), twierdził, że powstanie przeciwko tyranowi jest możliwe, a nawet obowiązkowe, jeśli jego celem jest osadzenie na tronie „sprawiedliwego króla, nie zaś pogrążenie kraju w chaosie”21. W przypadku hindusa mielibyśmy tu do czynienia z dążeniem do odtworzenia dharmy utrwalającej właściwe stosunki społeczne. W jednym i w drugim przypadku cha18 Birendra Bir Bikram Shah Dev, 1945–2001, król Nepalu w latach 1972–2001. Monarchia w Nepalu została zniesiona w 2008 r. Redakcja. 19 Rishikesh Shaha, Nepali politics, retrospect and prospect, Oxford University Press, Delhi 1975, s. 7. 20 A.A.A. Rizvi, Kinship in islam: Islamic universalism through the caliphate, [w:] Ian Mabbett, Croom Helm (red.), Patterns of kingship and authority in traditional Asia, London (b.d.w), s. 123. 21 Ibidem, s. 122. 106 Europejskie wartości republikańskie… rakterystyczne jest odwołanie się do prawa naturalnego, którego odzwierciedleniem jest Bóg oraz strach przed anarchizacją życia. Niektórzy badacze systemu indo-islamskiego utożsamiają islamskie prawo (szariat) z hinduską dharmą, ponieważ obydwie te koncepcje w podobny sposób regulowały całość życia jednostki i społeczeństwa w każdym jego aspekcie – religijnym, społecznym, ekonomicznym i politycznym. Podobnie jak w tradycyjnym systemie hinduskim, gdzie pełnia władzy spoczywała w rękach radży, w islamie funkcje świeckie i duchowe spełniała jedna i ta sama osoba: kalif albo sułtan. Oddanie Bogu tego, co boskie, a cesarzowi, co cesarskie, dychotomia sacrum/profanum były sprzeczne z całym tradycyjnym światopoglądem zarówno dla hindusa, jak i muzułmanina. Sułtan zaczął powoli przekształcać się w całkowicie absolutnego władcę, źródło sprawiedliwości, pana wody i ziemi, wszechwładnego pana swoich poddanych. Jego władzy nie ograniczali już nawet biegli w prawie interpretatorzy islamu. Akbar, najwybitniejszy władca dynastii mogolskiej (XVI–XIX w.), posunął się nawet dalej, doprowadzając do faktycznego ubóstwienia swojej osoby. Król, jak uważał Akbar, „jest pierwszą przyczyną dobra”, samo zaś oglądanie władcy – „częścią modlitwy”. W sprawach religijnych Akbar zarządził, a ulemowie przyjęli zasadę nieomylności cesarza. Takie poglądy byłyby bardzo bliskie sercu każdego klasycznego hinduskiego władcy. Ale Akbar zrobił krok dalej, tworząc nową wiarę, syntezę islamu i hinduizmu, którą nazwał din-i-ilahi „boska wiara”, której stał się pierwszym prorokiem. W istocie Akbar powiedział: „państwo i religia to ja”. Tradycje te wpływają na życie polityczne Indii nawet dzisiaj. Przez większość historii niepodległych Indii (praktycznie w latach 1947–1991) rządy sprawowali przedstawiciele jednej rodziny – Nehru-Gandhi. Stąd, nie bez racji, indyjską demokrację definiuje się jako „demokrację dynastyczną.” Indyjskie wybory, choć nie zawsze przewidywalne, w niemałym stopniu przypominają plebiscyt, podczas którego głosuje się na „sprawiedliwego władcę”, dharmaradżę, ponawiając sankcję na sprawowanie władzy właśnie przez niego. Byłoby jednak nieprawdą stwierdzenie, że wybory w Indiach nie odgrywają większej roli, stanowiąc tylko pretekst dla elity. Wybory to uświadomienie społeczeństwu, każdej jednostce, jej prawa do decyzji o tym, kto będzie kierował państwem. Dlatego też mają nie do przecenienia znaczenie psychologiczne, działając na rzecz upodmiotowienia obywateli. Entuzjazm, z jakim wiele milionów mieszkańców indyjskich miast i wsi ustawia się co cztery lata w wielusetmetrowych kolejkach, oczekując na oddanie głosu, jest tego najlepszym świadectwem. Demokracja, nawet „dynastyczna”, przekształca, jak niewiele innych czynników, może poza edukacją, światopogląd oraz strukturę indyjskiego społeczeństwa przez ostatnich ponad 60 lat. Krzysztof Dębnicki 107 Premierzy Indii od 1947 r., należący do rodziny Nehru, byli typowymi charyzmatycznymi liderami w klasycznym, weberowskim znaczeniu tego terminu. W praktyce politycznej Indii następowało również charakterystyczne dziedziczenie charyzmatu, przy czym każdy kolejny jego „posiadacz” był nim mniej obdarzony od poprzednika. Najwyższym poziomem charyzmy cieszył się Jawaharlal Nehru, nie tylko z racji swoich osobistych zalet, ale również ze względu na bliską asocjację z Mahatmą Gandhim (1869–1948), „wielkim duchem”, osobą obdarzoną szczególną czcią przez Indusów. Nawet niepowodzenia, jak klęska w wojnie z ChRL w 1962 r. czy słabe tempo rozwoju ekonomicznego, nie zniweczyły w istotny sposób pozycji Nehru. Niemałą część charyzmatu pierwszego premiera odziedziczyła jego córka Indira Gandhi (1917–1984). W parlamencie Indira musiała stoczyć walkę o pozycję lidera, ale jej miejsce w polityce zagwarantowało przede wszystkim pokrewieństwo z Nehru. Demokracja dynastyczna polega więc na tym, że na miejsce zmarłego premiera trafia jego najbliższy krewny, ale tylko dlatego, że takiego rozwoju sytuacji oczekuje społeczeństwo. Po Indirze premierem miał być jej młodszy syn Sanjay (1946–1980), ale kiedy zginął w katastrofie lotniczej, zastąpił go starszy Rajiv (1944–1991). Z kolei po tragicznej śmierci Rajiva oczekiwano objęcia steru rządów przez jego żonę Sonię, ale nie doszło do tego wyłącznie ze względu na jej stanowczą odmowę. Niemniej w końcu lat 90. Sonia została przewodniczącą Kongresu, a jej syn Rahul wkrótce później – posłem do parlamentu. Oczekuje się, że niebawem stanie się on oficjalnym kandydatem Kongresu Indyjskiego na stanowisko premiera. Polityka ma w Indiach bardzo spersonalizowany charakter, ponieważ gros ich mieszkańców przywiązuje wielkie znaczenie do działań jednostki, nie zwracając szczególnej uwagi na nieosobowe siły wpływające na bieg historii (np. procedury i instytucje). Według indyjskiego psychoanalityka Sudhira Kakara: wierzy się w Indiach, że konflikty, ucisk społeczny i rozruchy mają swoje źródło w adharmie sprawujących władzę. Powoduje to, że w Indiach instytucje ulegają personifikacji w stopniu, jaki w krajach Zachodu byłby nie do pomyślenia. Osoby stojące na czele instytucji są uznawane za jedynych depozytariuszy cnót i wad swoich urzędów. Uważa się, że zarówno jako osoby ludzkie, jak i osoby obdarzone prawem podejmowania decyzji mogą podejmować je, kierując się innymi przesłankami niż pragmatyka służbowa czy wymogi systemowe22. Złe funkcjonowanie instytucji Indusi tłumaczą tym, że władze „zboczyły z drogi dharmy”, wystarczy zatem, by na nią wróciły, a sytuacja ulegnie automatycznie poprawie. Czasami zdarza się, że indyjski wyborca traci cierpliwość, uznając, iż przywódca stał się na tyle adharmiczny, że należy wybrać innego. Są to jednak rzadkie przypadki, które przydarzyły się Sudhir Kakar, The inner world. A psycho-analytic study of childhood and society in India, Oxford Univ. Press, Delhi 1978, s. 41. 22 108 Europejskie wartości republikańskie… charyzmatycznym przywódcom tylko dwa razy – Indirze Gandhi w 1977 r. i Rajivowi Gandhiemu w 1989 r. Wyniesienie władzy ponad skrępowanie formalno-prawne nie jest tylko wiarą mas. Sami przywódcy uważają, że struktury systemu nie powinny im przeszkadzać, jeśli nie odpowiadają ich interesom. Dodać do tego należy indyjską łatwość „wędrowania” między rzeczywistością realną i wymyśloną. Funkcjonowanie na poziomie „nierzeczywistości” jest w Indiach dość powszechne, również w polityce, i sąsiaduje z czystym (nierzadko skrajnym) realizmem. Indusi nie dostrzegają w tym większej sprzeczności, łagodnie przechodząc z jednego stanu w drugi23. Po zwycięstwie nad armią pakistańską w 1971 r. Indirę Gandhi ubóstwiono, identyfikując ją z boginią Durgą. Utożsamiano ją także z „matką-Indiami”, co w kontekście wyjątkowego szacunku, jakim hindusi obdarzają matki, ma duże znaczenie. Jej śmierć – zginęła zastrzelona przez dwóch sikhów – wywołała w północnych Indiach ogromną falę przemocy skierowaną przeciwko tej grupie religijnej. W zamieszkach w Delhi zginęło 2–3 tys. sikhów, a w całych Indiach, według nieoficjalnych danych, nawet do 20 tys. Ważnym, chociaż nie jedynym motywem rozruchów, do których doszło wówczas na północy Indii, była chęć pomszczenia śmierci „matki”. Charyzmat Indiry odziedziczył po części jej starszy syn, Rajiv Gandhi. Wybory powszechne z 1985 r., w których kandydował na fotel premiera, przyniosły Kongresowi niespotykaną wcześniej większość parlamentarną. Wszyscy obserwatorzy polityczni byli zgodni, że główną przyczyną tak wysokiego poparcia dla człowieka bez doświadczenia i ambicji politycznych była „fala sympatii” po śmierci Indiry wobec „osieroconego następcy tronu”. Wystarczyło to w zupełności do zdobycia władzy. Indusi, na co zwraca uwagę Sudhir Kakar, odczuwają potrzebę utożsamienia się z potężną, obdarzoną autorytetem osobowością, której rozkazy nie są kwestionowane. Dominującą postawą wobec autorytetów jest całkowita pasywność, co więcej, Indus aktywnie poszukuje takich osób-autorytetów, aby je następnie idealizować i utożsamiać się z nimi. W taki sposób, na wszystkich poziomach władzy, tworzy się osoby charyzmatyczne z nadzwyczajną łatwością i w znacznych ilościach24. 5. Rola przemocy Klasyczna indyjska teoria polityczna kładła duży nacisk na znaczenie przemocy, kary, czyli dandy w procesie rządzenia. W Mahabharacie Judhiszthira pyta: 23 24 Bardzo interesująco pisze na ten temat w rozdziale o Indiach H. Nakamura, op.cit. Sudhir Kakar, op.cit., s. 130. Krzysztof Dębnicki 109 czym jest danda? Odpowiada mu Bhiszma: Kara jest wielkim bóstwem, podobnym do płonącego ognia. Ma ciemną karnację, jak płatki błękitnego lotosu. Ma cztery zęby, cztery ręce, osiem nóg i bardzo wiele oczu. Uszy ma proste jak drzewca włóczni, włosy zaś stojące dęba. Ma matowe włosy i dwa języki. Jej twarz jest ciemna jak miedź, ubrana jest w skórę lwa – taki oto potwór stoi na straży właściwego postępowania. W jaki sposób danda działa: Kara kroczy przez świat przebijając, tnąc, odcinając (członki), ćwiartując, uderzając, mordując…25. W podobny sposób ukazuje dandę Manusmryti, w którym jest ona „królem, mężem, wodzem”, a nawet czymś znacznie ważniejszym, bowiem mądrzy mówią, że kara jest zacnością26. Najważniejszy i najbardziej wpływowy kodeks prawa hinduskiego utożsamia więc dandę z dharmą. W hinduskiej tradycji istnienie kary i strachu, jaki wywołuje, jest niezbędne dla zachowania wszelkiego ładu na świecie. Moralność – powiada się w Mahabharacie – jest żoną kary, która jest z kolei matką wszechświata27. Strach był zatem głównym motywem posłuszeństwa, na nim też opierała się organizacja społeczeństwa w dawnych Indiach. Kiedy w 1947 r. Indie uzyskały niepodległość, przed nowym państwem pojawiły się, przynajmniej w teorii, dwie możliwości: – przekształcanie systemu politycznego wprowadzonego przez Brytyjczyków w kierunku jego demokratyzacji; – odrzucenie modelu brytyjskiego z jednoczesną próbą powrotu do tradycyjnego systemu rządów, opartego na tradycji społecznej i politycznej hinduizmu. Zwolennicy drugiej koncepcji znajdowali się w wyraźnej mniejszości. Reprezentowała ich głównie hinduska partia polityczna Hindu Mahasabha, domagająca się powrotu do złotego okresu hinduizmu nie tylko sprzed czasów brytyjskiej kolonizacji, ale wręcz sprzed okresu islamskiego. Oznaczałoby to w praktyce powrót do koncepcji politycznych i społecznych, sięgających mniej więcej X–XI w. Ze względów całkiem oczywistych było to niemożliwe do praktycznej realizacji. Było to nierealistyczne również dlatego, że niepodległość Indii wywalczyli nie konserwatyści z Hindu Mahasabha, ale zokcydentalizowani, w dużej mierze skłaniający się ku ideom socjalistycznym przedstawiciele klasy średniej, wychowani na europejskich (brytyjskich) wzorach, absolwenci najlepszych uniwersytetów, przedsiębiorcy i prawnicy. Nazywano ich trochę ironicznie „ciemnoskórymi sahibami” (brown sahibs). Byli to ludzie, którzy pragnęli Indii nowoczesnych, zorganizowanych w zachodni sposób. Stanowili najlepszy dowód skuteczności po25 26 27 Beni Prasad, op.cit, s. 38. Manusmryti, VII, 17,18, s. 192. Beni Prasad, op.cit., s. 38. 110 Europejskie wartości republikańskie… lityki prowadzonej w Indiach od początku XIX w., dzięki której, tak jak chciał tego lord Macaulay, powstała elitarna grupa we wszystkim, poza kolorem skóry, przypominająca Brytyjczyków. Warstwa „ciemnoskórych sahibów” była elitarna we wszystkim, może nawet bardziej elitarna niż tradycyjnie najwyższej kategorii bramini. Poczynając od języka, którym się posługiwali (angielski), po przyzwyczajenia kulinarne, nowi przywódcy niepodległych Indii stanowili fazę przejściową między Brytyjczykami, którzy oddali im władzę w 1947 r., a rodzimymi politykami, którzy zaczęli przejmować władzę w latach 70. i później. Byli to ludzie wyglądający jak Indusi, ale myślący jak Europejczycy. Byli zwolennikami ideologii, które wyrosły na europejskim gruncie. Ich dramat w jakimś sensie polegał na tym, że rządząc, kierowali się wartościami, które nie zapewniały skuteczności w polityce. Rozziew między ideologią rządzących a wartościami rządzonych był zbyt wielki. A więc, jakimi wartościami kierowały się rządzące Indiami okcydentalizowane elity? 6. Wartości zachodnie a indyjskie a) Równość i indywidualizm Od czasów europejskiego oświecenia, kiedy tworzyły się zręby nowoczesnej demokracji, u podłoża zachodniego systemu politycznego znalazła się zasada równości, przyjęta następnie w całości przez twórców indyjskiej konstytucji. Można ją przedstawić w formie dwóch popularnych i powszechnie mniej lub bardziej akceptowanych haseł: „wolność, równość, braterstwo” oraz „jeden człowiek, jeden głos”. Obok równości i związanej z nią wolności, stanowiących fundament systemu, dodatkowym czynnikiem decydującym o powodzeniu zachodniej demokracji jest indywidualizm. Podbój Indii przez Brytyjczyków doprowadził do sytuacji, w której tradycję europejską narzucono skolonizowanym Indusom, nie licząc się z ich własnymi obyczajami. Cała klasa nowych przywódców Indii wychowała się na europejskich wzorach i po uzyskaniu niepodległości zaczęła wprowadzać w życie zasady demokracji, tak jak pojmowano je w Europie, w szczególności w Wielkiej Brytanii. Ludzie ci również w życiu osobistym trzymali się europejskich przyzwyczajeń oraz posługiwali się prywatnie i służbowo językiem angielskim. To ostatnie jest szczególnie interesujące. Według teorii Sapiro-Whorfa, potwierdzonej przez szereg badań, istota języka wpływa na zwyczajowy sposób myślenia osoby, która się nim posługuje. Różne wzory językowe determinują więc sposób myślenia. Whorf uważał, że żadne dwa języki nie są dostatecznie podobne, aby można było uznać, że reprezentują tą samą społeczną rzeczywistość. A więc, jaki rodzaj rze- Krzysztof Dębnicki 111 czywistości społecznej reprezentowali ludzie posługujący się w Indiach językiem angielskim? Najbardziej znanym przedstawicielem tej grupy był Jawaharlal Nehru, późniejszy pierwszy premier. Dominujący wpływ na jego idee polityczne wywarł w latach 20. i 30. Harold Laski, brytyjski socjalista, teoretyk polityki, współzałożyciel Partii Pracy. Wpływ Laskiego na poglądy polityczne i społeczne Nehru był wyraźny nie tylko w zakresie codziennej polityki, ale również podczas tworzenia nowej konstytucji kraju. Dla Laskiego zapewnienie każdemu równych szans było nie tylko nakazem moralnym, ale znaczyło coś więcej – stanowiło jeden z czynników legitymizujących samą władzę. Równość nie oznaczała w jego pojęciu „jednakowego traktowania”, lecz zróżnicowanie w zależności od potencjału jednostki. Ten właśnie potencjał, określany przez Laskiego jako „to, co w człowieku najlepsze” (best self), powinien znaleźć możliwość samorealizacji. Zdaniem Laskiego, żaden z członków społeczeństwa nie może, z powodu miejsca zajmowanego w społecznej hierarchii, znaleźć się w pozycji umożliwiającej mu przeszkadzanie innym w realizacji ich własnego potencjału. Ostatecznie zatem – pisał Laski – pojmowanie równości oznacza konieczność stworzenia mechanizmów, które naturalnemu zróżnicowaniu w naturze ludzkiej dadzą szansę ekspresji28. Równość oznacza więc brak specjalnych przywilejów przyznawanych tylko niektórym jednostkom lub warstwom społecznym. Na płaszczyźnie politycznej powoduje to równorzędne traktowanie każdego członka społeczności, którego wola oraz interes w sprawach publicznych jest równie dobry, jak każdego innego. Z takiego pojmowania równości wyrasta definicja nierówności, która odzwierciedla sytuację społeczną, jaką wytworzyła w Indiach struktura kastowa. Nierówność – pisze Laski – oznacza sprawowanie władzy przez niewielu, ponieważ gwarantuje wolność wyłącznie tym, których wola nie jest poddana weryfikacji społecznej. Ludzie ci dominują w państwie i wykorzystują je do własnych celów. Wypełnianie swoich prywatnych życzeń uznają za kryterium dobra publicznego29. Równość jest więc niezbędnym warunkiem dla uformowania społeczeństwa merytokratycznego, opartego na zasadzie społecznej ruchliwości, w którym o przynależności do takiej lub innej klasy czy warstwy decydują właściwości człowieka, nie zaś jego urodzenie. Problem pojawia się oczywiście wtedy, kiedy stwierdzamy, że system merytokratyczny, sprzyjający zmianom, starający się optymalnie wykorzystać potencjał ludzkich możliwości, nie jest celem społecznym. Bo czy musi nim być? 28 29 Harold Laski, The grammar of politics, G. Allen and Unwin, London 1967, s. 57. Ibidem, s. 153. 112 Europejskie wartości republikańskie… Równość przestaje być zaletą i staje się wadą w społeczeństwach nastawionych na trwanie, a nie na zmianę, na powtarzanie znanych cykli, a nie na ewolucję. Do takich społeczeństw zaliczam również tradycyjne społeczeństwo indyjskie. Dzisiaj oczywiście, w dużym stopniu pod naciskiem czynników zewnętrznych, ulega ono procesowi ewolucji, zgodnemu z zachodnimi wzorcami, jest to jednak ewolucja wciąż bardzo powolna. Społeczeństwa zachodnie przechodzą od zamkniętych systemów do bardziej egalitarnych i otwartych już od kilku stuleci i wraz z tym zmienia się ich system polityczny. W Indiach natomiast zasady zamkniętego układu społecznego w jego skrajnej, kastowej postaci, słabną bardzo powoli. Nawet jednak i to budzi niejakie wątpliwości części badaczy (np. M.N. Srinivas i A. Beteille), którzy uważają, że nie tyle słabną, co zmieniają swój charakter, przystosowując się do nowych warunków. Indywidualna mobilność jest w Indiach wciąż ograniczona, mimo postępów urbanizacji i industrializacji. Rzecz jasna zasady równych szans oraz indywidualnej wolności znalazły swoje odzwierciedlenie w konstytucji niepodległych Indii, choć nie wynikają one bezpośrednio z indyjskiego doświadczenia społecznego i historycznego. Ich wpływ na realną, codzienną politykę jest zatem wciąż słaby, ponieważ musi ona posługiwać się innym instrumentarium, którego podstawowym kryterium jest skuteczność. Jednym z najważniejszych powodów, utrudniających przeniesienie europejskiego systemu politycznego na grunt indyjski (czy szerzej – pozaeuropejski), jest silne zindywidualizowanie społeczeństw zachodnich. Michel Foucault 30 rozróżnia trzy rodzaje „indywidualizmu”: – nastawienie indywidualistyczne, które charakteryzuje nadanie absolutnej wartości osobie w jej tożsamości, i stopień niezależności, jaki posiada indywiduum wobec grupy i instytucji; – pozytywne nastawienie wobec życia prywatnego; – stosunek do własnej osoby, przejawiający się w dążeniu do wewnętrznego doskonalenia mającego na celu uzyskanie zbawienia. Najbardziej istotne wydaje się pierwsze rozumienie tego terminu. Cywilizacja europejska już w bardzo wczesnej fazie swojej ewolucji wykazywała większą predyspozycję do indywidualizmu niż cywilizacje wschodnie. Jak pisze Louis Dumont: Idea człowieka rozumianego jako Indywiduum jest równie wyjątkowa wśród znanych nam społeczeństw, jak towarzyszące jej ekonomiczne i polityczne koncepcje – „wolna przedsiębiorczość”, „wolność i równość”, „prawa człowieka” itp., wraz z leżącą u podstaw tych zasad autonomią Ekonomii i Polityki. Społeczeństwo, które je wymyśliło – w istocie nowy rodzaj społeczeństwa – przez całe wieki Michel Foucault, cyt. za Jean Leca, Individualism and citizenship, [w:] Pierre Birnbaum, Jean Leca (red.), Individualism, theories and methods, Clarendon Press, Oxford 1991, s. 141. 30 Krzysztof Dębnicki 113 wyznawało wiarę w osobistą nieśmiertelność, gwarantowaną przez wszechobecnego, wyjątkowego Boga, który zstąpił na ziemię jako człowiek, jak się wydaje, pierwsze Indywiduum, jednocześnie człowiek i absolut31. Dumont wyróżnia dwa dominujące, szerokie stanowiska: holizm, na pierwszym miejscu stawiający całość społeczeństwa, oraz indywidualizm, podkreślający dominującą rolę pojedynczego człowieka, jego autonomię i nie-społeczność, tym samym podporządkowując mu społeczeństwo, a przynajmniej stawiając je na niższym poziomie. Zauważa jednak, że choć człowiek co do zasady jest autonomicznym indywiduum, to w praktyce, żyjąc w społeczeństwie, jest jego częścią. Nie będąc społeczny w teorii, jest nim w praktyce. Różni go to od postawy hindusa, który, aby stać się w pełni indywiduum, musi opuścić społeczeństwo, odseparować się od niego w czysto fizyczny sposób (asceta). Ideę holizmu Dumont łączy z pojęciem hierarchii, tj. stosunkiem całości do części ją tworzących, oraz idei związanych z wartościowaniem tych części. W trakcie rozwoju historycznego tempo „indywidualizacji” w krajach Zachodu było znacznie większe niż na Wschodzie. Według Arnolda Toynbeego stało się to mniej więcej w XV w., kiedy klasa średnia, wraz z charakteryzującym ją indywidualizmem, stała się dominującym czynnikiem społecznym. Z kolei Tawney łączy indywidualizm z kapitalizmem rodzącym się w XVI–XVII w. MacFarlane jest zdania, że orientacja indywidualistyczna charakteryzowała społeczeństwo angielskie już w XIII w., głównie ze względu na wytworzenie się w Anglii „indywidualistycznej koncepcji prawa” oraz związanego z tym „zindywidualizowanego obrotu ziemią”. Podobnie uważa Bertrand Badie, zdaniem którego zindywidualizowanie praw do dziedziczenia w Europie Zachodniej (w przeciwieństwie do Rosji i Bałkanów) sprzyjało instytucjonalizacji własności prywatnej. Bez względu na to, kto ma rację i kiedy zaczął się proces indywidualizacji europejskich społeczeństw, nie ulega wątpliwości, że odgrywał on kluczową rolę w rozwoju gospodarczym zachodniego świata. Zachodni indywidualizm był również całkowicie wyjątkowy, a nastawienie indywidualistyczne do dzisiaj cechuje tylko niewielki procent społeczeństw kuli ziemskiej. Natomiast w Indiach proces indywidualizacji rozpoczął się nie wcześniej niż w drugiej połowie XIX stulecia. Zainicjowało go położenie podwalin pod system kapitalistyczny, rozwój miast i procesy migracyjne ze wsi do rosnących aglomeracji przemysłowych, co rozbijało tradycyjne struktury społeczne. Nie postępowało to wcale szybko, jeszcze obecnie 70 proc. ludności Indii mieszka na wsi, pod każdym względem tradycyjnie wspólnotowej. W odróżnieniu od społeczeństw „nowoczesnych”, przez które należy rozumieć głównie społeczeństwa zachodnie, społeczeństwa tradycjonalne nie znają pojęcia 31 L. Dumont, Religion and politics…, s. 135. 114 Europejskie wartości republikańskie… wolności i równości jako wartości samych w sobie, nie wiedzą wiele o indywidualizmie32. Ich dominującą koncepcją społeczną jest kolektywizm. Tu mała dygresja – nie zamierzam twierdzić, że indywidualizm jest ideą wyższą czy lepszą od kolektywizmu. Jest to prostu innym pojęciem i, co najważniejsze, wcale nie uniwersalnym. Idea komunitarna sprawdzała się przez tysiąclecia i wciąż jest traktowana jako własna przez większą część ludzkości. Więcej, proces indywidualizacji niesie ze sobą szereg negatywnych skutków. Rozpad dominujących jeszcze w średniowiecznej Europie struktur wspólnotowych doprowadził z jednej strony do pojawienia się „jednostki w sensie nowoczesnym”, z drugiej jednak powodował narastające poczucie zagrożenia, wynikające z oderwania się od grupy. Jak zauważa Erich Fromm, bogaci kupcy i arystokraci okresu renesansu, w wyniku zaniku struktur dominujących w średniowieczu, zdobyli poczucie wolności i indywidualizmu. Jednocześnie jednak ci ludzie coś utracili: bezpieczeństwo i poczucie przynależności, które dawała średniowieczna struktura społeczna. Cieszyli się większą swobodą, ale byli również bardziej osamotnieni. […] Mamy pewne podstawy, aby wątpić, czy owi potężni kapitaliści czasów odrodzenia czuli się równie bezpieczni i szczęśliwi, jak to się nieraz przedstawia. Wydaje się, jakoby owa nowa wolność przyniosła im dwie rzeczy: wzmożone poczucie siły, a jednocześnie wzmożoną izolację, zwątpienie, sceptycyzm i – wynikły stąd – niepokój33. W społeczeństwie tradycyjnym nacisk kładzie się przede wszystkim na grupę jako odrębną całość, przez co staje się ona jakby, nawiązując do terminologii L. Daumonta, „kolektywnym człowiekiem”. Tożsamość indywidualna wynika z tożsamości grupy, do której człowiek należy. Istotny jest tu aspekt autoidentyfikacji – osoba sama siebie postrzega w pierwszym rzędzie jako część grupy, dopiero później, jeśli w ogóle, jako autonomiczną jednostkę. W takim społeczeństwie dominuje potrzeba porządku i hierarchii. W nowoczesnym społeczeństwie zachodnim osobę ludzką traktuje się jako twór „elementarny” i niepodzielny zarówno w aspekcie biologicznym, jak i „myślącego obiektu”. Człowiek staje się „miarą wszystkich rzeczy”. Jak pisze Dumont: Królestwo celów zbiega się ze słusznymi dążeniami każdego człowieka, wartości zostają przewrócone do góry nogami. To, co wciąż zwie się «społeczeństwem», staje się środkiem, życie każdego indywidualnego człowieka jest celem. Z ontologicznego 32 Do osobnej debaty pozostawiam kwestię szczegółowej definicji społeczeństwa „nowoczesnego” i „tradycyjnego” lub mieszanki „tradycji i nowoczesności”. Kwestią sporną może być np. to, czy Japonia lub Singapur są bardziej „nowoczesne”, czy bardziej „tradycyjne”, czy są, czy też nie są „zachodnie”, a jeśli są, to na ile i w jakich aspektach. Odpowiedź, jak to zazwyczaj bywa, tkwi w przyjętych kryteriach i punkcie, w którym znajduje się obserwator. 33 Erich Fromm, Ucieczka od wolności, Czytelnik, Warszawa 1998, s. 61–62. Krzysztof Dębnicki 115 punktu widzenia społeczeństwo przestaje istnieć, przekształcając się w czynnik, który w żaden sposób nie powinien przeszkadzać zadaniom wolności i równości34. Powstaje zatem pytanie: czy społeczeństwo o ugruntowanym światopoglądzie kolektywistycznym może zbudować i utrzymać bez poważniejszych wstrząsów system demokracji parlamentarnej, przeniesiony z innych warunków społecznych, z innymi kryteriami postrzegania najbardziej fundamentalnych wartości? Wydaje się to mało prawdopodobne, zaś doświadczenia krajów Trzeciego Świata zdają się ten sceptycyzm uzasadniać. b) Petryfikacja tradycyjnych postaw W dzisiejszych Indiach fundamenty społecznego organizowania się wciąż pozostają oparte na zasadzie nierówności i kolektywizmu. Szczególnie nierówność, choć konstytucyjnie zniesiona, istnieje i funkcjonuje powszechnie na poziomie nieformalnym. Przejawia się w innym, gorszym, nierzadko okrutnym traktowaniu przedstawicieli warstw niższych i najniższych. Najczęściej jednak dotyczy zwykłych, codziennych spraw, np. na styku człowiek z niskiej kasty – urząd jakiegokolwiek szczebla. Sprawy podnoszone przez niskokastowych albo wcale nie są załatwiane, albo też są realizowane z wielkim opóźnieniem i niechęcią. Zjawisko to przypomina – jak pisze Roy – to, co psychologowie określają terminem «selektywny brak uwagi». Inne kwestie są zawsze ważniejsze albo pilniejsze. W oczywisty sposób przyczyną nie są czynniki obiektywne, ale subiektywne35. Niemniej nie ulega wątpliwości, że w Indiach, choć powoli, zachodzi wiele procesów podobnych do tych, które w początku europejskiego renesansu rozpoczęły przekształcanie „społeczeństwa wspólnotowego” we „wspólnotę jednostek.” Cały czas postępuje, szczególnie w miastach, rozpad dużej rodziny, przekształcają się tradycyjne więzi kastowe. W grupach zamożnych i średnio zamożnych zaczyna nabierać znaczenia raczej indywidualny sukces niż, jak to było dotąd, trzymanie się wytycznych grupy i postrzeganie własnej pozycji w świetle osiągnięć kolektywu. Możliwy staje się indywidualny awans społeczny, podniesienie prestiżu i znaczenia pojedynczej osoby jeszcze za jej życia. Koszty, jakie się za to płaci, są jednak wysokie: oderwanie od grupy odbiera poczucie bezpieczeństwa i przynależności, czego nie jest w stanie zrekompensować zorganizowany przez państwo system opieki. Brak bezpieczeństwa wywołuje zachowania agresywne, często następuje próba odtworzenia więzi grupowych, ale na bardziej „nowoczesnych” zasadach. Stąd bierze się m.in. rosnąca siła nacjonalizmu, fundamentalizm religijny i skrajne zachowania polityczne. 34 35 L. Dumont, Homo hierarchicus…, s. 9. Ajit Roy, Political power in India – nature and trends, Naya Prakash, New Delhi, 1976, s. 19. 116 Europejskie wartości republikańskie… Jednocześnie nasila się, jak gdyby obronne, dążenie do utrwalenia tradycyjnych postaw, ich swoistej petryfikacji. Jest to zarazem dążenie do odnalezienia własnej indyjskiej tożsamości, bez której wielki, przez dwieście lat kolonizowany naród nie może istnieć. Żeby stworzyć indyjską dumę narodową, muszą najpierw zaistnieć warunki dla jej powstania. Najprostszym, wydawałoby się, sposobem jest odwołanie się do wartości własnej tradycji. Ale co robić w sytuacji, kiedy tradycja jest tak bardzo sprzeczna z formalno-prawnymi fundamentami, na których zbudowano cały system demokracji przedstawicielskiej, uważanej przez twórców niepodległych Indii za właściwy? Jednocześnie zaś budowanie egalitarnych fundamentów demokracji było postrzegane przez elity jako zagrożenie ich dominującej pozycji, uzasadnianej w sposób tradycyjnie indyjski. Była to istna polityczna kwadratura koła – jak przekształcić system, zachowując jednocześnie niezmienną, na ile to możliwe, strukturę społeczną? Ten problem jest szczególnie wyraźnie widoczny w dwóch aspektach życia społecznego Indii: – edukacji, – oddziaływaniu środków masowego przekazu. Kiedy Brytyjczycy przejęli władzę nad Indiami, istniejący tam sposób kształcenia charakteryzował się brakiem jakiejkolwiek systematycznej organizacji i wyjątkowym elitaryzmem. Hindusi i muzułmanie mieli swoje odrębne szkoły, ściśle powiązane z wyznawaną religią. Władze brytyjskie początkowo kontynuowały tę tradycję, zakładając w Kalkucie pierwszą szkołę dla „synów szlachetnie urodzonych muzułmanów”, a następnie podobną dla hindusów w Varanasi. Pierwszy college, oparty na brytyjskich wzorach, z angielskim językiem wykładowym założył Ram Raja Mohan Roy w 1817 r. W 1823 r. lord Elphinstone sporządził memoriał, w którym stwierdził, że ważniejsze jest zagwarantowanie lepszego poziomu wykształcenia wyższym klasom społecznym niż kształcenie gminu na gorszym poziomie. Takie podejście do problemu edukacji przetrwało w Indiach do dnia dzisiejszego. Charakteryzuje je: – znacznie wyższe nakłady na szkolnictwo ponadpodstawowe niż podstawowe; na szkoły średnie i wyższe, z których korzysta 30 proc. populacji, przeznacza się 60 proc. wszystkich wydatków na edukację; – piśmienność niemal wszystkich kast rytualnie wyższych i analfabetyzm większości kast niższych; – ogromny odsetek analfabetek wśród kobiet. Jak zauważył Rajni Kothari, edukacja to główny czynnik socjalizacyjny, równocześnie pomaga wyrwaniu człowieka z jego tradycyjnego miejsca Krzysztof Dębnicki 117 w społeczeństwie. Stanowi również istotny element rozwoju politycznego36. Znaczenia szkolnictwa dla budowy struktur demokratycznych nie sposób przecenić. Na kluczowe znaczenie edukacji zwraca również uwagę Giovanni Sartori37. W państwach Europy Zachodniej osiągnięcie powszechnej lub prawie powszechnej umiejętności czytania i pisania poprzedziło przyjęcie systemu demokracji parlamentarnej. W Indiach co najmniej jedna trzecia populacji wciąż nie potrafi czytać i pisać. W kilku północnych stanach, powszechnie określanych jako hindi belt, najważniejszych z politycznego punktu widzenia, ponieważ ze względu na liczbę ludności ich przedstawiciele dominują w parlamencie, poziom analfabetyzmu jest najwyższy (wśród kobiet sięga 80–90 proc.). Niski poziom wykształcenia mieszkańców najludniejszych stanów Indii utrudnia reformy polityczne i społeczne oraz szybki rozwój gospodarczy. Zmusza też polityków do odwoływania się do tradycyjnych wartości w aspekcie kastowym i religijnym, ponieważ dominują one w lokalnych społecznościach. Rozwój infrastruktury szkolnictwa w Indiach jest chyba najlepszym przykładem albo wyjątkowej nieudolności, albo hipokryzji elit rządzących. Niewiele jest bowiem dziedzin życia w Indiach, gdzie obiecując tak wiele, uczyniono tak mało w sprawie tak istotnej. Według Myrona Weinera Indie są ważnym wyjątkiem w ogólnoświatowym dążeniu do ustanowienia obowiązkowego, powszechnego systemu szkolnictwa podstawowego38. Finanse nie stanowią w tej kwestii nieprzekraczalnej bariery. Wiele biednych krajów afrykańskich bije Indie na głowę pod względem upowszechniania umiejętności czytania i pisania. Chiny, Korea Południowa i Tajwan wprowadziły system powszechnego szkolnictwa podstawowego przy dochodzie per capita podobnym do indyjskiego. Ze względu na wysoki przyrost naturalny Indie są dzisiaj największym producentem analfabetów na świecie. Według danych UNESCO (Global Monitoring Report za 2008 r.) niepiśmienni stanowią 35 proc. wszystkich Indusów. Indie nie potrafią albo nie chcą poradzić sobie się z tym problemem, który nie tylko opóźnia rozwój ekonomiczny kraju, ale również podważa fundamenty demokracji. Problemem dostępu do edukacji od 1947 r. zajmowały się różne rządowe komisje, ale żadna z nich nie występowała o natychmiastowe wprowadzenie obowiązkowego systemu szkolnictwa podstawowego ani o zlikwidowanie pracy nieletnich. W związku z tym Weiner zadaje interesujące pytanie: Jak mamy rozumieć taką politykę w kraju, w którym przedstawiciele elity rządzącej uważają się za socjalistów, Rajni Kothari, Politics in India, Little Brown and Co., Boston 1970, s. 375. Giovanni Sartori, Teoria demokracji, PWN, Warszawa 1994, s. 124, 131. 38 Myron Weiner, The child and the state in India. Child labor and education policy in comparative perspective, Oxford Univ. Press, Delhi 1992, s. 4. 36 37 118 Europejskie wartości republikańskie… a wielu biurokratów, polityków i intelektualistów jest zwolennikami państwa ingerującego? Dlaczego władze nie podjęły działań w tym kierunku, choć konstytucja zaleca wprowadzenie powszechnej oświaty i zakazu pracy nieletnich…? Ten rozdźwięk między oficjalną retoryką i rzeczywistą polityką jest intrygujący 39. Odpowiedź sprowadza się do zwrócenia uwagi na głęboko zakorzenione w indyjskiej świadomości przekonanie o zasadniczej nierówności ludzi, a także o wyraźnym, i co ważne, trwałym zróżnicowaniu ról społecznych przypisanych poszczególnym grupom oraz obawie, że powszechna edukacja mogłaby naruszyć tradycyjny rozkład tych ról. Weiner uważa, że zgodnie z indyjskim, tradycyjnym punktem widzenia ludzie niewykształceni utrzymują się z pracy rąk i są rządzeni przez tych, którzy pracują umysłowo. System szkolnictwa powinien raczej umacniać niż osłabiać ten podział. Przekonanie to ma swoje źródło w religijnej i społecznej tradycji Indii, związanej z hierarchicznością podziału społecznego i pierwotnym aksjomatem, według którego ludzie nie są sobie równi. Obok systemu szkolnictwa powszechnego bądź jego braku środki masowego przekazu stanowią drugi, ważny element kształtowania społecznej świadomości. Analiza oddziaływania mediów może pokazać, jakie treści i w jakiej formie docierają do masowego odbiorcy, a także, w jaki sposób mogą kształtować jego spojrzenie na otaczającą rzeczywistość. Rola indyjskich mediów jest podobna do tej, jaką spełnia system edukacyjny. Generalnie rzecz ujmując, umacniają one tradycyjne struktury społeczne. Najważniejszymi mediami są telewizja, film oraz prasa. Spośród nich prasa odgrywa relatywnie najmniejszą rolę ze względu na niezamożność społeczeństwa, duży procent analfabetów, niewielkie nakłady gazet, wielkość kraju oraz trudności komunikacyjne. Gazety ukazują się w dużych miastach i z reguły nie docierają do małych miasteczek i wsi. Gazety indyjskie są w zasadzie tworzone przez elity dla elit. Nawet prasa ukazująca się w językach miejscowych używa słownictwa, które tylko z trudem jest pojmowane przez przeciętnego Indusa. Natomiast telewizja i film, ściśle ze sobą sprzęgnięte, wpływają na stan społecznej świadomości do tego stopnia, że kultury politycznej dzisiejszych Indii nie sposób zrozumieć ani wytłumaczyć bez odwołania się do wzorców promowanych przez indyjski film, rozpowszechniony masowo przez telewizję. Znaczenie i wpływ filmu, a także ludzi, idei i środków finansowych, zgromadzonych wokół przemysłu filmowego jest ogromne. Bombajskie „Bollywood” jest największym producentem filmów na świecie W 2003 r. w Indiach wyprodukowano 877 filmów fabularnych i 1177 krótkometrażowych. Dla porównania, w Stanach Zjednoczonych w tym samym roku wyprodukowano ok. 500 filmów. Średnio każdego dnia indyjskie kina sprzedają ok. 15 mln biletów. 39 Ibidem, s. 5. Krzysztof Dębnicki 119 Tematykę filmową porusza 600 czasopism wydawanych w głównych językach Indii. Rozwój telewizji i łatwość w dostępie do odbioru programów satelitarnych w ostatnich latach doprowadziły do szerokiego rozpowszechnienia idei propagowanych przez media elektroniczne. Niemniej nie jest to wcale nowe zjawisko. Jeszcze w 1955 r. premier Nehru powiedział: Myślę, że byłoby zupełnie słusznym stwierdzenie, że wpływ filmu w Indiach jest większy niż wpływ prasy i książek razem wziętych40. Generalnie, film indyjski, lansując wzory dużej rodziny, podległości wobec starszych, podporządkowanie żony mężowi i teściowej, a dzieci rodzicom, podkreślając nadrzędną rolę matki oraz autorytet guru, tradycyjny stosunek do religii oraz propagując inne tradycyjnie indyjskie wzorce, umacnia społeczne status quo. Indyjski film charakteryzuje brak buntu, mającego trwale przekształcić rzeczywistość zgodnie z innymi, nowymi wzorcami. Ważną cechą indyjskiego filmu w procesie utrwalania tradycyjnych struktur jest podkreślenie zasady powiernictwa i poddania wielu jednemu, najczęściej głównemu bohaterowi. Czy to w rodzinie, czy nieco szerzej, w społeczeństwie, zbawcą (człowiekiem lub bogiem) ratującym zbiorowość jest jedna „superosoba”, indywidualny bohater. Ratowani są traktowani jako przedmiotowe tło, pozbawione własnej woli i możliwości działania, poddające się biernie opresji. Ratując czy wyzwalając, bohater-zbawca nie podejmuje czynów rewolucyjnych, a jedynie odtwarza zachwianą, tradycyjną strukturę. Wprowadzane zmiany są jedynie restytucją równowagi zakłóconej przez działanie złych ludzi bądź sił nadprzyrodzonych. Bohater zatem odtwarza dharmę, tę fundamentalną zasadę, na której opiera się świat hindusa. Niektórzy badacze, jak np. N.V.K. Murthy, były dyrektor Film Institute w Punie, uważają, że twórcy indyjskiego popularnego kina zupełnie świadomie dążą do utrzymania status quo po to właśnie, by grupy sprawujące władzę mogły nadal zajmować swoją uprzywilejowaną pozycję. Murthy wyraźnie podkreśla wspólnotę interesów świata polityki i filmu w Indiach41. 7. Konkluzje Przedstawione powyżej czynniki wpływają na praktyczne funkcjonowanie indyjskiej demokracji, stanowiąc konstrukcję złożoną z tradycyjnej ideologii i przekonań, która musi funkcjonować wewnątrz „konstytucyjnej skorupy” ukształtowanej według zachodnich wzorów. Nie jest to łatwe zadanie, ponieważ między 40 41 R.M. Roy (red.), Film seminar report, New Delhi 1956, s. 13. N.V.K. Murthy, TV, film and politics, „Mainstream”, 15 lutego 1986, nr 24. 120 Europejskie wartości republikańskie… tymi dwoma elementami – tradycyjnym społeczeństwem, które dość powoli ulega przemianie, a nowoczesnym, przeniesionym z Zachodu systemem formalno-prawnym (konstytucyjnym), według którego powinno funkcjonować państwo, istnieje wyraźny rozziew. Indyjska rzeczywistość społeczna nie do końca odpowiada założeniom, które legły u podłoża systemu konstytucyjnego. To niełatwe współistnienie „nowoczesnego” z „tradycyjnym” rodzi wiele konfliktów, w tym również przemoc, dość powszechną w indyjskiej polityce. Według konstytucji Republiki Indii wolność, równość i braterstwo ma swoje kluczowe miejsce w tamtejszym systemie politycznym. Konstytucja gwarantuje „prawa fundamentalne”, czyli podstawowe prawa obywatelskie wszystkim, bez względu na rasę, płeć, wyznanie czy kastę. Nie uznaje podziału kastowego, ani jakichkolwiek kastowych przywilejów. Wprowadza zasadę „pozytywnej dyskryminacji” w stosunku do warstw tradycyjnie uciskanych. We wstępie do konstytucji zawarte są „zasady kierujące” (directive principles), stanowiące ideologiczny, bardzo postępowy drogowskaz, według którego twórcy konstytucji chcieliby widzieć marsz Indii w przyszłość. Niemniej rzeczywiste stosowanie indyjskiej konstytucji jest w dużym stopniu ograniczone przez fakt, że praktyczna polityka musi kierować się zasadą skuteczności, tj. odwoływać się do tych archetypów myślenia, które przynoszą oczekiwane efekty wyborcze. Konstytucja nie uznaje podziałów kastowych – ostatni spis powszechny, w którym uwzględniona była przynależność kastowa, przeprowadzono w Indiach w 1936 r. Jednak przygotowując się do wyborów, partie polityczne budują swoją strategię głównie w oparciu o strukturę kastową okręgów wyborczych, w których będą walczyć ich kandydaci. Indyjski, państwowy urząd statystyczny może nie znać struktury kastowej współczesnych Indii, ale partie polityczne znają ją doskonale. Indyjska tradycja społeczna i polityczna oraz oparte na niej praktyczne funkcjonowanie polityki jest różne od zachodniego i, co więcej, dość trwałe. Po II wojnie światowej w Indiach, w odróżnieniu np. od Chin czy Japonii, nie podjęto próby przeprowadzenia radykalnej, rewolucyjnej przebudowy struktury społecznej w celu jej modernizacji i dopasowania do formalno-prawnych założeń konstytucji. Można przyjąć, że opóźniło to proces odchodzenia mieszkańców Indii od tradycyjnych wzorców i głęboko zakorzenionych przekonań na temat społeczeństwa, państwa i polityki. Niemniej, rewolucje wiążą się z ofiarami, w przypadku Chin – idącymi w dziesiątki milionów. Czy brak zmian rewolucyjnych uchronił Indie przed ludobójstwem komunistycznego totalitaryzmu? Wielu zgodzi się z takim punktem widzenia, ale niejeden znawca indyjskich realiów odpowie, że trwanie tradycyjnej struktury z jej głęboko zakorzenioną nierównością i brakiem społecznej mobilności również generuje przemoc i rodzi ofiary. Krzysztof Dębnicki 121 W Indiach wybrano drogę przemian ewolucyjnych i konstytucyjnych. System pozytywnej dyskryminacji przyniósł wiele znaczących zmian społecznych, wynosząc warstwy niegdyś uciskane nie tylko na wyższy poziom ekonomiczny i społeczny, ale również dając im władzę polityczną. Poprzednim prezydentem Indii był dalit (niedotykalny). W Uttar Pradeś, najludniejszym stanie Indii, władzę sprawuje dziś partia, której liderem jest Mayawati, należąca do grupy dalitów. Mayawati oświadczyła w 2008 r., że nie widzi powodu, dla którego nie miałaby objąć stanowiska premiera. O ile prezydent Indii wybierany jest pośrednio, jako reprezentant różnych grup społecznych, etnicznych i religijnych, ucieleśniając sobą „jedność w różnorodności” i nie posiadając większych praktycznych kompetencji, o tyle objęcie stanowiska premiera w wyniku zwycięstwa wyborczego wiąże się ze sprawowaniem realnej władzy. Społeczeństwo indyjskie jest wciąż tradycyjne, ale nie jest statyczne. Zachodzą w nim zmiany związane m.in. z rozwojem edukacji oraz w szczególności z przyspieszonym w ostatnich piętnastu latach rozwojem gospodarczym i coraz szerszym dostępem do elektronicznych mediów, w tym również zagranicznych. W szczególności, w ramach stabilizowania się nowych grup społecznych, takich np. jak klasa średnia, można zauważyć mniej tradycyjne podejście do szeregu kwestii związanych z organizacją społeczeństwa i do polityki, w tym do paradygmatu wolność, równość i braterstwo. Jest to jednak droga długa, powolna i skomplikowana z powodu sprzecznych interesów różnych grup społecznych. Na razie tradycja współistnieje z rodzącą się nowoczesnością i w wyścigu o „rząd dusz” ma, póki co, silniejszą pozycję. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 AZJA POŁUDNIOWA Joanna Łupińska Z HISTORII STOSUNKÓW POLSKO-INDYJSKICH (LATA 30. I 40. XX W.) 1. Utworzenie polskiego konsulatu w Bombaju i działalność Eugeniusza i Kiry Banasińskich W 1933 r. utworzono polski konsulat w Bombaju. Była to pierwsza polska placówka w Azji Południowej i Południowo-Wschodniej. Swym zasięgiem obejmowała brytyjskie wówczas Indie, Malaje i Singapur. Pierwszym konsulem został Eugeniusz Banasiński. Jego zadaniem była organizacja wymiany handlowej między Polską a Indiami. Nie bez znaczenia była zapewne jego znajomość problematyki Dalekiego Wschodu, może najlepsza wśród polskich dyplomatów1. Eugeniusz Banasiński rozpoczął swą przygodę z Orientem w 1903 r. Mając siedemnaście lat, Banasiński wziął udział w proteście przeciwko carskiemu zakazowi używania w szkołach języka polskiego. Los chciał, że przyłapano go i wyrzucono ze szkoły. W konsekwencji dostał tzw. wilczy bilet, który praktycznie uniemożliwiał mu naukę w zaborze rosyjskim. Dzięki pomocy rodziny wyjechał na studia do Szwajcarii, gdzie ukończył studia na uniwersytecie we Fryburgu. Jego opiekunem naukowym był profesor Ignacy Mościcki, znakomity chemik i późniejszy prezydent RP. I wojna światowa zastała Banasińskiego w Rosji. Przyszły dyplomata współpracował z Naczelnym Polskim Komitetem Wojskowym, kierowanym przez Władysława Raczkiewicza. Rewolucyjna zawierucha rzuciła jednak Banasińskiego w przeciwnym kierunku – do dalekiej Mandżurii2. W Harbinie zatrudnił się w amerykańskiej firmie ubezpieczeniowej. Zorganizował tam także polską szko1 2 Katarzyna Maciaszek, Czerwony krzyż Banasińskich, „Wprost” 25 kwietnia 2004, nr 1117. Ibidem. Joanna Łupińska 123 łę podstawową, w której uczył dzieci polskich uciekinierów matematyki i fizyki. W Mandżurii poznał swoją przyszłą żonę Kirę, Polkę urodzoną na Syberii. Trafiła ona do Chin z transportem austriackich jeńców wojennych, ewakuowanych w obawie przed bolszewikami. Banasiński nie zamierzał tkwić w Chinach. Gdy tylko sytuacja się ustabilizowała, nawiązał kontakt z krajem. Polecono mu przedostać się do Japonii, gdzie miał pomóc w zorganizowaniu polskiej ambasady. Znalazł się tam w 1923 r. razem z Kirą, którą poślubił w Harbinie. W tamtym okresie napisał studium polityczno-ekonomiczne o Japonii i Mandżurii, które zostało wydane w Polsce przez Instytut Wschodni, co przyniosło mu zasłużoną opinię znawcy Dalekiego Wschodu. Po powrocie do kraju Banasiński napisał kilka prac poświęconych zagadnieniom gospodarczym Azji, zyskał też miano eksperta w dziedzinie polskiej polityki na Dalekim Wschodzie. Nic zatem dziwnego, że gdy w 1933 r. przystąpiono do organizowania polskiego konsulatu w Bombaju, stanowisko szefa tej placówki zaproponowano właśnie jemu. Nowy konsul musiał zorganizować placówkę praktycznie z niczego. Po przyjeździe na placówkę Banasiński raportował w liście do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie: Po kilkudniowym pobycie i nawiązaniu oficjalnych kontaktów zmuszony byłem, aby uniknąć wrażenia czegoś niepoważnego, do uruchomienia prowizorycznego biura. W związku z tym nasunęła się konieczność wynajęcia lokalu i mebli, przeprowadzenia w biurze drobnych inwestycji, związanych z działalnością konsulatu. Wkrótce jednak sytuacja polskiej placówki zaczęła się poprawiać. Dzień każdy – pisał – przynosi coś nowego. Życie wciąga coraz szerzej importowe sfery indyjskie w nasz eksport. Handel indyjsko-polski za 1935 r. wzmógł się o przeszło dwa miliony złotych3. Wartość wymiany handlowej pomiędzy Polską a Indiami tuż przed II wojną światową oscylowała pomiędzy 1,5 a 5,8 mln dolarów rocznie, przy czym dominował import do Polski, która sprowadzała z Indii głównie bawełnę, jutę, skóry, nasiona i przyprawy, zaś eksportowała produkty metalowe i drewno4. Wybuch II wojny światowej i upadek Polski zahamował pomyślny rozwój stosunków polsko-indyjskich. Banasińscy nie mieli dokąd wracać. Na szczęście rząd brytyjski zgodził się na funkcjonowanie polskiej placówki w Bombaju. Jej utrzymanie było jednak bardzo trudne, gdyż brakowało pieniędzy. Niejasny był też cel dalszego istnienia konsulatu. W 1941 r. zaczęły docierać do Indii informacje o tworzącej się w ZSRR polskiej armii generała Władysława Andersa. Chociaż Stalin obiecał pomóc w sforIbidem. Mały Rocznik Statystyczny 1939, s. 166–167; UN Directory of International Trade, Statistical Papers, vol. IV, nr 1, s. 266–267. 3 4 124 Z historii stosunków polsko-indyjskich mowaniu, uzbrojeniu i wyekwipowaniu wojska, skończyło się na deklaracjach. Konieczne było przekazanie niezbędnego wyposażenia z magazynów armii Imperium Brytyjskiego. Najbliższe takie magazyny znajdowały się właśnie w Indiach. Dzięki temu polska placówka w Indiach stała się niezbędna dla armii Andersa. Zaczęto organizować pomoc. Uczestnicy transportów do ZSRR informowali polskie władze w Indiach o braku elementarnych rzeczy dla tworzącej się armii, o tłumach koczujących kobiet i dzieci. Banasińscy aktywnie zaangażowali się w pomoc rodakom. Zorganizowali w Bombaju placówkę Polskiego Czerwonego Krzyża, której celem było niesienie pomocy polskim sierotom. Kira Banasińska pisze w swych wspomnieniach, jak z ogromnym trudem udało im się stworzyć kilka obozów dla polskich sierot, w których działały szkoły i internaty. Opisuje, jak wynajęli z mężem kilka willi w nadmorskiej dzielnicy Bombaju. Pieniądze na te cele udało im się pozyskać od polskiego rządu w Londynie, który by wesprzeć uchodźców, zaciągnął kredyty w Wielkiej Brytanii5. Do pomocy Polakom wraz z Banasińskimi zaangażowała się także znana polska aktorka i piosenkarka Hanka Ordonówna. Organizowała transporty samochodowe z ZSRR do Indii oraz zajmowała się polskimi dziećmi przebywającymi w Bombaju, ucząc je tańca i śpiewu. Nawet gdy poważnie zachorowała na gruźlicę, nadal starała się aktywnie działać6. Banasińscy po trzech latach wyczerpującej pracy w Indiach wyjechali w 1944 r. do Londynu. Po odzyskaniu niepodległości Polska znalazła się w radzieckiej strefie wpływów. Konsul i jego żona nie chcieli wracać do komunistycznej Polski. Początkowo planowali założyć w Londynie firmę handlującą z Indiami. W tym celu Banasińska wróciła w 1946 r. do Bombaju. Niestety, inwestycja nie udała się i Banasińscy znaleźli się w bardzo trudnej sytuacji finansowej. Banasińska wpadła na nowy pomysł, tym razem postanowili otworzyć w Bombaju zakład produkujący przybory szkolne. Firmę nazwano Kaybee Equipments. Z trudem rozkręcali interes, ale po pewnym czasie zaczęli odnotowywać nawet pewne sukcesy. Banasińscy na stałe osiedlili się w Bombaju. Kira Banasińska wspomina: W tamtym okresie mieszkaliśmy w Juhu, w szałasie z liści palmowych. W 1948 r. tajfun zniszczył nasz „dom” i zbudowaliśmy na jego miejsce egzotyczną, ale całkiem komfortową chatkę z bieżącą wodą, elektrycznością, lodówką i kuchenką gazową. Nasza osobliwa rodzina, oprócz nas, składała się z dwóch psów, czterech kotów, mangusty, kilku kaczek i przybłąkanej gęsi. (…) Mój mąż Eugeniusz był typowym intelektualistą , świetnie pisał, miał pełno nowych pomysłów, idei, które były raczej abstrakcyjne. Bardzo dużo czytał, interesował się głównie G. Verghese, One life, many roles, „Femina” 23 stycznia 1993, s. 55. Helena Chołyk, Opiekunka ‘tułaczych dzieci’, „Gość Niedzielny” wrzesień 2001; [@:] www. opoka.org.pl/biblioteka/I/IH/ordonka_opiekunka.html, dostęp: 18.08.2008. 5 6 Joanna Łupińska 125 historycznymi, politycznymi i ekonomicznymi aspektami krajów, w których przebywał. Ale niestety nie był dobry w praktycznych dziedzinach życia. Stąd podział w naszej fabryce Kaybee wyglądał w ten sposób, że ja zajmowałam się nadzorem nad fabryką, a on korespondencją i rachunkami 7. We wczesnych latach 60. Banasińska została korespondentką Radia Wolna Europa w Indiach. Pod nazwiskiem Barbara Kluczyńska przygotowywała dla radia krótkie reportaże. Pisała o kulturze i obyczajach indyjskich oraz o Polakach mieszkających w Indiach. Po śmierci Banasińskiego w 1964 r. ich firma popadła w tarapaty i Kira musiała ją sprzedać. Nowi właściciele, hinduska rodzina Sequeirów, zaproponowali jej współpracę w zarządzaniu firmą i stałą pensję. Po kilkudziesięciu latach spędzonych w Bombaju Kira Banasińska stała się osobą znaną i cenioną w tamtejszej elicie. Za zasługi w 1990 r. została uhonorowana orderem Polonia Restituta – jednym z najważniejszych odznaczeń polskich. Zmarła 25 maja 2002 r., mając 103 lata. Pochowano ją obok męża w ukochanym Bombaju8. 2. Polskie obozy w Indiach w latach czterdziestych XX w. W latach 1942–1948 w stałych ośrodkach na terenie Indii znalazło schronienie ponad sześć tys. uchodźców polskich, wśród których większość stanowiły dzieci9. Dwa największe osiedla znajdowały się w wiosce Valivade niedaleko miasta Kolhapur (Maharasztra) oraz w Balachadi, wsi oddalonej o 25 km od Jamnagaru (Gudżarat). Oprócz tych ośrodków organizowano uzdrowiska i szkoły w takich miejscowościach, jak Panchgani czy Mont Abu. W 1941 r. dziesiątki tysięcy Polaków na mocy układu Sikorski–Majski wypuszczonych z sowieckich łagrów wyruszyło, aby przyłączyć się do nowo tworzonej przez generała Andersa armii polskiej. W ślad za nimi podążyły, o czym rzadko się dziś pamięta, wygłodniałe i schorowane grupki polskich kobiet i dzieci. Stefan Kłoskowski, kilkuletni wówczas chłopiec, wspomina: Pamiętam jak podróżowaliśmy wszelkimi rodzajami transportu – płynęliśmy kajakami po rzekach, maszerowaliśmy, jechaliśmy pociągami, a czasem i wozami, kiedy już nie daliśmy rady iść dalej. Ojciec zmarł podczas tej podróży. Kiedy dotarliśmy do południowych granic Rosji, odkryliśmy, że nie mamy już nic do jedzenia. Z nadzieją, że uda nam się cokolwiek zarobić, zaczęliśmy pracować na plantacjach bawełG. Verghese, op.cit., s. 57. K. Maciaszek, op.cit. 9 Wiesław Stypuła, W drodze do Balachadi i Valivade, [w:] Tułacze dzieci, praca zbiorowa Fundacji Archiwum Fotograficzne Tułaczy, Warszawa 1995, s. 86. 7 8 126 Z historii stosunków polsko-indyjskich ny, ale nadal byliśmy głodni. Ostatecznie moja matka opuściła mojego młodszego brata, siostrę i mnie w polskim sierocińcu i wyruszyła, by przyłączyć się do armii. Mój brat zmarł w tamtym sierocińcu. Wkrótce zostaliśmy przeniesieni do większego sierocińca, gdzie dołączyły do nas inne dzieci. Wśród nich był Franciszek Herzog i jego brat Tadeusz10. Dzieci i kobiety były przenoszone kolejno z Aktjubińska (Kazachstan), przez Taszkent (Uzbekistan), Aszchabad (Turkmenistan), Maszhad (Iran), aż do Bombaju w Indiach. Franciszek Herzog pisze: Podróż z Maszhadu do indyjskiej granicy trwała 6 dni. 10 marca wkroczyliśmy do kraju, który przez 6 lat miał zostać naszym schronieniem. W przygranicznym mieście Nok–Kundi czekał na nas specjalny pociąg, który miał nas zabrać do Bombaju. Następnego dnia w Quettcie przywitali nas Kira Banasińska, żona polskiego konsula generalnego, oraz przewodniczący Polskiego Czerwonego Krzyża. Na peronie zgromadził się tłum ludzi (Europejczyków i Indusów), aby powitać nas na indyjskiej ziemi. Podarowali nam cukierki, owoce i orzeźwiające napoje. Nasz pociąg zatrzymywał się na wielu stacjach, gdzie witano nas podobnie jak w Quettcie. My także chcieliśmy coś dać z siebie, więc śpiewaliśmy. To mogło być prawdopodobnie w Delhi, gdzie kazano nam zaśpiewać angielski hymn narodowy. Uczyliśmy się słów, nie znając ich znaczenia, a nasza wymowa pozostawiała wiele do życzenia. Jestem pewny, że zamiast „Boże, chroń króla”, śpiewaliśmy „Boże, ogól króla”11. Nie dziwię się więc teraz, gdy przypominam sobie uśmiech na twarzy witających nas osób12. W końcu jesienią 1942 r. dwie grupy kobiet i dzieci dotarły do Polskiego Obozu dla Dzieci znajdującego się w Balachadi, niedaleko Jamnagaru (Gudżarat). Obóz ten został zbudowany przez rząd indyjski. Pomieszczenia szkolne ufundował maharadża Nawanagaru, Jam Saheb. W obozie znalazło schronienie około 600 polskich dzieci, w wieku od 3 do 15 lat. Większość z nich była sierotami, niektórzy mieli ojców służących w armii Andersa, nieliczni byli z matkami. Dzieci miały w obozie dobre warunki, wystarczająco jedzenia, mogły w końcu się bawić. Jednak ślady wojny zostały głęboko wyryte w ich pamięci. Jeden z pracowników tego obozu wspomina: Dzieci, pomimo obfitości jedzenia w obozie, nadal pamiętały o trudnych chwilach z okresu wojny, kiedy to często głodowały. Nawet teraz, będąc w bezpiecznym miejscu, obawiały się, że rano zabraknie im jedzenia. Często łapaliśmy ich na podkradaniu chleba i owoców, które chowały pod poduszką13. Dla wielu dzieci po 10 Anuradha Bhattacharjee, A trip to remember, “Newsletter from Poland”, Polish Embassy in New Delhi, November 2003, s. 6. 11 „God shave the King” zamiast „God save the King”. 12 Anuradha Bhattacharjee, op.cit., s. 7. 13 The Polish settlements in India, „ The General Langfitt Story”, [@:] http://www.immi.gov.au/ media/publications/refugee/langfitt/langfitt24.htm#THEpolish, dostęp: 18.08.2008. Joanna Łupińska 127 tak przykrych doświadczeniach wojennych kradzież stała się sprawą przetrwania, dlatego też opiekunowie z obozu w Balachadi mieli trudne zadanie, aby je tego oduczyć. Nie wystarczyło zapewnić im jedzenie czy godziwe warunki do życia, ale przede wszystkim należało dać poczucie bezpieczeństwa. Aby to osiągnąć, każda grupa dzieci miała dorosłego opiekuna, głównie kobietę, która się nimi zajmowała. Poza tym starano się wpajać dzieciom chrześcijańskie i polskie wartości. Po dwóch latach większość mieszkańców obozu w Balachadi przeniesiono do większego obozu w Valivade, w południowych Indiach, niedaleko Kolhapur (Maharasztra). Na miejscu przebywało już od 3500 do 4000 Polaków, również kobiet i dzieci. Osiedle to założono dzięki wsparciu rządu indyjskiego oraz Delegatury Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej polskiego rządu w Londynie. Nową grupę Polaków przywitano 11 czerwca 1943 r. Zadaniem pracowników osiedla było zapewnienie polskim uchodźcom dogodnych warunków do życia na ziemi indyjskiej14. Przez następnych kilka lat mieszkańcy Valivade tworzyli prężnie rozwijającą się społeczność. Rzędy identycznych baraków o kamiennych ścianach, udekorowanych matami i przykrytych kaflowymi dachami, zmieniono na domki jak z obrazka, otoczone kwiatowymi ogrodami, bananowcami, ze ścianami porośniętymi bluszczem, który oddzielał pomieszczenia mieszkalne od ulic. Podłogi z ziemi przykryto tkanymi matami, a w oknach zawieszono zasłony, które zapewniały zarówno prywatność, jak i indywidualność anonimowym rodzinom żyjącym w osiedlu. Większość rodzin posiadała dwa pokoje i kuchenkę, gdzie przygotowywano posiłki z zapasów, które można było kupić na miejscowym bazarze. Niektórzy dorośli znaleźli w obozie zatrudnienie. Polakom zezwolono na pracę w administracji, w służbie zdrowia, w szkołach oraz w innych instytucjach potrzebnych dla osiedla. Urszula Paszkowska, która podczas pobytu w Valivade skończyła szkołę średnią i otrzymała w Czerwonym Krzyżu dyplom pielęgniarski, wspomina: Mieliśmy bardzo dobre warunki materialne. Wszyscy byli nakarmieni. Dostawaliśmy pieniądze, za co sami mogliśmy kupić sobie jedzenie. Moja matka pracowała jako nauczycielka, więc nasze dochody były podwójne, co w zupełności wystarczało na nasze potrzeby. W centrum osiedla znajdowały się sklepy, które były dobrze zaopatrzone, zaraz za obozem znajdował się rynek, na którym można było kupić świeże owoce i warzywa, mogliśmy też jeździć do Kolhapur, gdzie zaopatrywaliśmy się w to, czego brakowało nam w obozie. Zaangażowałam się w akcję „Dziewcząt Przewodniczek”, które organizowały wspólne zwiedzanie i wycieczki. W naszym osiedlu było niewielu starszych chłopców, ponieważ większość po przekroczeniu 17 lat była zabierana do obozu kadetów w Palestynie15. 14 15 Wieści z Valivade, „Polak w Indiach” 15 IX–1 X 1944, nr 18–19. The Polish settlements in India… 128 Z historii stosunków polsko-indyjskich Pozostali dorośli udzielali się jako wolontariusze w szkołach, przy prowadzeniu różnych kursów, w szpitalach itd. Jednak ich życie było dużo trudniejsze niż tych osób, które miały pracę. Opisywała je Wiesława Paszkiewicz, wówczas nastolatka, należąca do tej mniej uprzywilejowanej grupy: Nasz zasiłek wynosił 40 rupii miesięcznie, co wystarczało na jedzenie i ubrania. Moja matka nie pracowała w obozie, więc nie stać nas było na chodzenie do kina. Jeśli chciałam jechać na obóz harcerski, musiałam płacić. Niełatwe było życie, jeśli nie miało się dodatkowych pieniędzy, naprawdę poniżające, dlatego pomagałam młodszym dzieciom w odrabianiu prac domowych i za to dostawałam niewielkie pieniądze16. Pomimo tych różnic funkcjonowanie polskiego osiedla w Valivade trzeba ocenić bardzo pozytywnie. Valivade wyróżniało się energią, organizacją, osiągnięciami i harmonią. Każdy blok baraków miał kierownika, który reprezentował interesy jego mieszkańców w jednej z pięciu regionalnych rad administrujących całą społecznością Valivade. Każda taka rada składała się z zastępcy kierownika, funkcjonariusza zdrowia oraz dyrektora służb porządkowych i pożarniczych, który odpowiadał przed kierownikiem regionalnym, a ten z kolei podlegał kierownikowi osiedla w administracji głównej. Kierownik osiedla reprezentował obóz na zewnątrz i miał za zadanie współpracować z urzędnikami brytyjskimi. Centralna administracja składała się z kilku departamentów, zajmujących się finansami i zaopatrzeniem, budownictwem i inżynierią, kulturą i edukacją, stałą i ochotniczą służbą strażacką, bezpieczeństwem, usługami pocztowymi, rejestracją, edukacją fizyczną i zdrowiem. Bardzo szybko osiedle zamieniło się w tętniące życie miasteczko z budynkami administracyjnymi, stałą „Kroniką Osiedlową”, kościołem, szpitalem, sierocińcem, teatrem i spółdzielnią, która zorganizowała zakład fryzjerski oraz zakłady pracy, gdzie wytwarzano ubrania, maty, lalki, różne wyroby rękodzielnicze i reperowano buty. W Valivade była także osiedlowa kantyna i restauracja. Działał tam nawet markowy sklep obuwniczy Bata. Bogdan Harbuz tak to podsumowuje: Cały system opierał się na idealizmie i patriotyzmie. Za pośrednictwem specjalnych komunikatów i naszej własnej gazety na bieżąco otrzymywaliśmy wiadomości o tym, co działo się na frontach wojennych. W jednej z pięciu bibliotek – centrów kulturowych mogliśmy słuchać audycji radiowych BBC, które były transmitowane po polsku. Młodzi ludzie mogli tam też grać w szachy, karty i inne gry. Mieliśmy także chóry. Administracja centralna organizowała duże koncerty, na które przychodzili wszyscy mieszkańcy obozu. Mieliśmy kino prowadzone przez Indusa. Nasz obóz był jak małe miasto. Pięć tysięcy Polaków. Mała Polska w Indiach17. 16 17 Ibidem. Ibidem. Joanna Łupińska 129 Głównym celem samorządu Valivade i tamtejszych organizacji było zapewnienie młodym Polakom wykształcenia i niezbędnych umiejętności, które miały się im przydać w odbudowie powojennej Polski. Dlatego też szczególną wagę przykładano do edukacji. Do lutego 1946 r. w Valivade istniały trzy przedszkola, cztery szkoły podstawowe, zatrudniające 100 nauczycieli i kształcące 1977 uczniów18. Funkcjonowały one pod kierownictwem szkolnego inspektora, który współpracował z Delegaturą Ministerstwa Edukacji i Wierzeń Religijnych w Bombaju (Legation of the Ministry of Education and Religious Belief). W szkołach uczono według przedwojennych programów z Polski. Nauka była obowiązkowa dla wszystkich zdrowych dzieci. Szkoły średnie były podzielone na kilka kategorii: szkołę powszechną dla dorosłych I i II stopnia, gimnazjum i liceum ogólnokształcące, Szkołę Instruktorek Gospodarstwa Wiejskiego (wraz z małym gospodarstwem warzywniczo-handlowym), liceum pedagogiczne oraz gimnazjum kupieckie. Lekcje prowadzono po polsku, ale po 1945 r., kiedy coraz jaśniejszy stawał się fakt, że powrót do Polski będzie niemożliwy, wprowadzono także język angielski. Była to decyzja ze wszech miar słuszna. Oprócz tego w obozie bardzo prężnie działał ruch harcerski. Pieczę nad nim sprawowali wydelegowani przez Komendę ZHP na Wschodzie dwaj wspaniali instruktorzy – harcmistrz Bronisław Pancewicz („Samotny Wilk”) i harcmistrz Zdzisław Peszkowski („Ryś–Zuch”). Dzięki ich olbrzymiemu doświadczeniu, zaangażowaniu i pracowitości oraz niezwykle wysokiemu osobistemu morale harcerstwo w Indiach przeżywało wówczas rozkwit. Należało do niego 1500 dzieci zorganizowanych w siedmiu szczepach. W lipcu 1945 r. rozkazem Komendy ZHP na Wschodzie została powołana Indyjska Chorągiew Harcerska, z siedzibą w Valivade, a jej komendantem został „Samotny Wilk”, jego zastępcą zaś i jednocześnie opiekunem zuchów – „Ryś-Zuch”19. Te i inne20 dokonania Polaków w Valivade budziły szczery podziw i uznanie zarówno u władz angielskich, jak i hinduskich. Osiedle w Valivade uważano za jedno z najlepiej zorganizowanych i najbardziej dynamicznych polskich ośrodków uchodźczych na świecie21. Odzyskanie niepodległości przez Indie w 1947 r. oznaczało, że czas pobytu Polaków w Valivade zbliżał się ku końcowi. Na mocy porozumień Wielkiej Trójki w Teheranie (1943), Jałcie i Poczdamie (1945) Polska znalazła się w strefie wpływów 18 19 Wieści z Valivade, „Polak w Indiach”, IV 1946. Wiesław Stypuła, Na tropach „Samotnego Wilka” i „Rysia–Zucha”, [w:] Tułacze dzieci…, s. 114. A było ich naprawdę wiele. Oprócz wyżej wymienionych nie zapominano także o sporcie, np. działały 24 drużyny sportowe szkolne oraz cztery pozaszkolne, które uczestniczyły w 29 oficjalnych rozgrywkach sportowych, zbudowano trzy główne boiska ogólnodostępne i dwanaście boisk przyszkolnych oraz zorganizowano wiele wycieczek krajoznawczych samochodowo-rowerowych. 21 Wiesław Stypuła, W krainie Marathów, [w:] Tułacze dzieci…, s. 101. 20 130 Z historii stosunków polsko-indyjskich ZSRR. W 1946 r. do Valivade przybyli przedstawiciele nowego rządu w Polsce. Do tego czasu do ojczyzny wróciło około 500 osób. Około 3500 Polaków wyjechało do Anglii, by dołączyć do swych bliskich opuszczających szeregi armii. Przedstawiciele nowego polskiego rządu zostali przyjęci z wrogością. Wielu Polaków nie wyraziło zgody na powrót do kraju. Dla znaczącej grupy ludzi ze wschodnich regionów Polski przyłączonych do ZSRR ich domy znalazły się w obcym państwie. Wierzyli oni, że po powrocie do kraju czeka ich niebezpieczeństwo. Ci, którzy odmówili powrotu, zostali pozbawieni obywatelstwa polskiego. Po likwidacji ostatniego ośrodka uchodźczego Polacy rozjechali się po całym świecie, nie zanikły jednak między nimi więzi zawiązane w Indiach. Utworzono Światowe Stowarzyszenie Polaków z Indii, które obecnie liczy około 400 członków w kilku krajach. Co dwa lata Stowarzyszenie organizuje kongres. Jeden z ostatnich miał miejsce w Gdańsku w czerwcu 2002 r. Nie zaginęła też pamięć o tych, którzy zostali pochowani na cmentarzach w Kolhapurze i Jamnagarze. W latach 70. z inicjatywy kilku działaczy Towarzystwa Polsko-Indyjskiego w Warszawie oraz wychowanków byłych osiedli polskich w Indiach zostały przeprowadzone prace ekshumacyjne polskich grobów rozrzuconych po całym Cmentarzu Kolhapurskim do wspólnej mogiły. Umieszczono na niej trójjęzyczną inskrypcję w języku polskim, angielskim i marathi autorstwa Jerzego Krzysztonia: „Pamięci Polaków, którzy w drodze do Ojczyzny zmarli na Ziemi Indyjskiej 1944–1948”. Co roku w Dzień Zaduszny przedstawiciele polskiego konsulatu w Bombaju odwiedzają cmentarz i zapalają znicze22. W Polsce prężnie działa grupa wychowanków z Balachadi, zrzeszona w Klubie Jamnagarczyków. Podjęła się wielu ważnych inicjatyw, które miały na celu zachowanie w pamięci tamtych wydarzeń, m.in. nawiązano kontakty ze współczesną społecznością indyjską, odszukano i odrestaurowano groby uchodźców polskich zmarłych w Indiach, zorganizowano wyprawę członków Klubu do Indii, odszukano pracowników hinduskich niegdyś pracujących w osiedlu oraz ufundowano tablicę pamiątkową23. Z wymienionych przedsięwzięć niewątpliwie największymi były wyprawa do Indii w 1986 r. (nazwana w prasie indyjskiej podróżą sentymentalną)24 oraz umieszczenie w Balachadi tablicy pamiątkowej zaprojektowanej i wykonanej w Polsce przez artystę rzeźbiarza z Gdańska Zygfryda Korpalskiego. Uroczystość odsłonięWiesław Stypuła, Sentymentalna podróż, [w:] Tułacze dzieci…, s. 121. Celem działalności Klubu było też roztoczenie opieki nad miejscami zbiorowej pamięci o Polakach zmarłych w Indiach, rozpropagowanie w kraju problematyki uchodźstwa polskiego w Indiach z lat 1942–1948 oraz zbieranie fotografii, pamiątek i dokumentów z polskich osiedli w Indiach. (Wiesław Stypuła, Podróż sentymentalna…, s. 121–127). 24 Ibidem. 22 23 Joanna Łupińska 131 cia, której strona indyjska nadała rangę znaczącego wydarzenia kulturalnego, odbyła się w kwietniu 1989 r. Wzięli w niej udział m.in. Kira Banasińska oraz syn zmarłego maharadży księstwa Navanagaru Jam Saheb – junior. 3. Działalność Jam Saheb Digvijay Singha Pisząc o obozach polskich w Indiach, nie sposób nie wspomnieć o maharadży Jam Saheb Digvijay Singhji, który bardzo aktywnie zaangażował się w pomoc polskim uchodźcom. Jam Saheb Digvijay Sinhji, maharadża Jam Saheb z Nawanagar, urodził się w 1895 r. w Sarodar, zmarł w 1966 r. w Bombaju. Był indyjskim dyplomatą i maharadżą północno-zachodniego stanu Nawanagar (dobra ziemia), dzisiejszego Gudżaratu. Kształcił się w prestiżowych szkołach indyjskich i brytyjskich, pełnił także szereg honorowych funkcji w armii brytyjskiej. W lutym 1947 r. został mianowany generałem. Po śmierci swego stryja Ranjitsinhji Vibhoji odziedziczył po nim tytuł maharadży Nawanagar. Rządził tym stanem do 15 lutego 1948 r., a następnie, już w niepodległych Indiach, pełnił funkcje szefa administracji (Rajpramukha) stanu Saurashtra (do października 1956 r.). Do końca życia zachował tytuł maharadży. Był kanclerzem Izby Książąt Indyjskich (1937–1944), wchodził z ramienia Indii w skład Gabinetu Wojny Imperium Brytyjskiego oraz Rady Wojny na Pacyfiku (1942–1945). Był jednym z pierwszych dyplomatów niepodległych Indii w ONZ. Pełnił funkcję stałego przedstawiciela tego kraju w Zgromadzeniu Ogólnym (1948–1951) oraz przewodniczącego Trybunału Administracyjnego Narodów Zjednoczonych (1950–1951). Uhonorowano go wieloma odznaczeniami indyjskimi i brytyjskimi25. Według niektórych źródeł jego sympatie do Polski wynikają z tego, iż w latach dwudziestych mieszkał wraz ze stryjem w Szwajcarii, gdzie poznał bliżej państwa Paderewskich. Rozmowy i dyskusje na temat Polski zrobiły na młodym księciu takie wrażenie, że do końca życia nie przestał czynnie interesować się jej losami26. Inne przekazy podają, że podczas pełnienia funkcji członka Gabinetu Wojny Imperium Brytyjskiego poznał Ignacego Paderewskiego, byłego polskiego premiera, który na jednym ze spotkań rządu brytyjskiego przedstawił sytuację polskich uchodźców na terenie ZSRR i prosił o pomoc w ich ewakuacji. Maharadża Jam Saheb zaproponował Jamnagar jako miejsce schronienia dla ewakuowanych polskich dzieci. 25 26 http://bdnr.pl/content/view/16/21, dostęp: 18.08.2008. Ibidem. 132 Z historii stosunków polsko-indyjskich Władze brytyjskie wyraziły zgodę. Zdecydowano, że przedsięwzięcie to zostanie sfinansowane dzięki charytatywnym funduszom zebranym w Indiach27. W ten sposób w 1942 r. w stanie Gudżarat, w Balachadi koło Jamnagaru, niedaleko letniej rezydencji maharadży powstało osiedle mieszkaniowe, w którym mogło żyć około tysiąca osób. Osiedle to było przeznaczone na początku dla polskich dzieci, którym udało się wydostać z terenu ZSRR razem z armią Andersa. Maharadża, oprócz osobistego wkładu finansowego i własnej pracy, nakłonił także Izbę Książąt Indyjskich, aby przyjęła na siebie dobrowolne zobowiązanie utrzymania pięciuset polskich dzieci do końca II wojny światowej. Niezależnie od swego zaangażowania w budowę osiedla przez cały okres jego funkcjonowania, wspierał skromną kasę ośrodka dodatkowymi darami pieniężnymi. W relacjach dzieci, które miały okazję mieszkać w osiedlu, najbardziej podkreślana jest jednak jego wielkoduszność, otwartość dla polskich uchodźców, szczere zainteresowanie ich osobistymi problemami i radościami, gościnność, łagodność, spontaniczność, duże zaangażowanie w życie osiedla. Brał udział we wszystkich ważnych uroczystościach, spacerował po osiedlowych uliczkach, zaglądał do bloków dzieci i rozmawiał z nimi. Żywo interesował się także polską kulturą. Ze wspomnień mieszkańców polskiego osiedla wyłania się następująca sylwetka maharadży: (…) z kolejnego wyjazdu przywiózł ze sobą z Londynu „Chłopów” Reymonta, przetłumaczonych na język angielski. Książkę tę zaliczał do swoich ulubionych lektur. Bardzo podobały mu się też nasze tańce i stroje ludowe. Z wielkim zainteresowaniem oglądał też inscenizacje teatralne i innego rodzaju pokazy oraz zawody sportowe. Praktycznie nie opuścił żadnej premiery. Potrafił szczerze bawić się na jasełkach, wzruszać perypetiami „Kopciuszka”, jak i głęboko przejmować losem „Kordiana”. Zazwyczaj przed przedstawieniem prosił o przetłumaczenie tekstu lub o dłuższe wprowadzenie. Reagował bardzo spontanicznie: widocznym wzruszeniem, śmiechem, oklaskami. Był naprawdę wdzięcznym widzem. Po spektaklu zapraszał młodych widzów na uroczysty, wspólny podwieczorek, obdarowywał ich słodyczami. (…) Bardzo smutne było pożegnanie z maharadżą, po likwidacji osiedla w 1946 roku. Na dworzec kolejowy przyjechał osobiście. Żegnał się ze wszystkimi dorosłymi. Podchodził też kolejno do poszczególnych grup dzieci. Ze starszymi rozmawiał, młodsze głaskał lub przytulał. Widać było, że rozstanie sprawia mu wielką przykrość. Wielce wzruszony, co chwilę wycierał zwilgotniałe oczy. Może przeczuwał, że rozstajemy się na zawsze. Taki to był właśnie nasz polsko-indyjski maharadża”28. Dla uczczenia jego szczytnej działalności imię maharadży nosi Zespół Szkół Ogólnokształcących „Bednarska” w Warszawie. 27 28 Anuradha Bhattacharjee, A trip to remember, op.cit., s. 11. www.wikipedia.org/wiki/Jam_Saheb_Digvijay_Singji. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 AZJA POŁUDNIOWA Adam W. Jelonek KONFLIKT ETNICZNY NA SRI LANCE. UNITARNE PAŃSTWO W PLURALNYM SPOŁECZEŃSTWIE1 Sri Lanka, kraj położony w południowej Azji, stanowi klasyczny przykład wieloetnicznego organizmu państwowego czy, jak wolą inni, społeczeństwa pluralnego2. Większość mieszkańców wyspy, bo aż 73,8%, to ludność syngaleska. Druga pod względem wielkości wspólnota – Tamilowie – koncentruje się w północnych, wschodnich, a częściowo też zachodnich prowincjach kraju. Tamilowie stanowią nieco ponad 18% ludności kraju. Są grupą niejednorodną: większość z nich żyje na wyspie od stuleci, część została sprowadzona w XIX w. na ówczesny Cejlon z Indii przez brytyjską administrację kolonialną do pracy na plantacjach. Po II wojnie światowej blisko połowa tych tzw. indyjskich Tamilów powróciła na subkontynent. Jednak ponad 300 tys. z nich zdecydowało się pozostać, a części ostatecznie udało się uzyskać obywatelstwo lankijskie. Wśród innych grup etnicznych warto również zwrócić uwagę na wspólnotę Maurów – potomków osadników z Bliskiego Wschodu, zamieszkujących obecnie głównie w miastach na wschodnim wybrzeżu kraju. Prócz nich zwrócić należy też uwagę na liczącą się grupę tzw. Burgerów – wywodzących się z europejskich kolonistów, głównie Portugalczyków, Holendrów i Anglików, a także przybyszy z Półwyspu Malajskiego. Na wyspie żyje też niewielka wspólnota ludu Wanniyala-Aetto, czyli tzw. Wedów, uznawanych za jej pierwotnych mieszkańców. Termin „społeczeństwo pluralne” (plural society) został wprowadzony przez Arenda Lijpharta dla określenia społeczeństw niejednolitych pod względem etnicznym, rasowym lub wyznaniowym. I w tym sensie jest on używany w artykule. 2 Arend Lijphart, The politics of accomodation: pluralism and democracy in the Netherlands, University of California Press, Berkeley 1968. 1 134 Konflikt etniczny na Sri Lance Na podziały etniczne nakładają się podziały rasowe, językowe i religijne. Syngalezi są w ogromnej większości buddystami obrządku theravada, Tamilowie zaś hinduistami. Maurowie i ludność malajska wyznają islam. Dla dopełnienia mozaiki wyznaniowej Wedowie praktykują animizm, a Burgerzy są w przeważającej liczbie chrześcijanami. Różnymi dialektami języka syngaleskiego, należącego do rodziny języków indoeuropejskich, posługuje się większość mieszkańców kraju. Tamilowie i Maurowie używają jednak języka tamilskiego, należącego do rodziny języków drawidyjskich. Językiem pozostającym w użyciu wszystkich wspólnot pozostaje nadal angielski, swoistego rodzaju lingua franca, choć jego rola od czasu uzyskania przez kraj niepodległości ustawicznie maleje. Wieloetniczne, wielowyznaniowe i wielokulturowe społeczeństwo Sri Lanki powstawało na przestrzeni wielu wieków. Trudno założyć, by w tak heterogenicznym środowisku nie dochodziło do nieporozumień i konfliktów. Przez długi czas jednak poszczególnym wspólnotom udawało się w końcu dochodzić do porozumienia. Ostatnie półwiecze przynieść miało jednak radykalną zmianę sytuacji. Dramatyczna polaryzacja społeczeństwa doprowadziła do eskalacji konfliktu pomiędzy syngaleską większością a ludnością tamilską. Wojna domowa, jaka rozgorzała na Sri Lance w drugiej połowie lat 70., przykuwa uwagę międzynarodowej opinii publicznej. Jej rezultatem jest stopniowa destabilizacja państwa i jego systemu politycznego. Konflikt etniczny, pomimo wielu inicjatyw regionalnych i międzynarodowych, nie doczekał się, jak dotąd, rozwiązania. Sam kraj stał się zaś wręcz modelowym przykładem niepowodzeń budowy systemu demokratycznego w społeczeństwie pluralnym. 1. Geneza konfliktu tamilsko-syngaleskiego Konflikt etniczny na Sri Lance ma niezwykle długą historię. Żeby go właściwie zrozumieć, należałoby przynajmniej pobieżnie przyjrzeć się historii osadnictwa na wyspie. Prawdopodobnie wczesne osadnictwo na terenach dzisiejszej Sri Lanki obejmowało wiele grup etnicznych i językowych, które przybywały z terenów współczesnych południowych Indii. Istnieją jednak dowody, że ok. VI w. p.n.e. z północy subkontynentu przybyły grupy osadników syngaleskich3. Początkowo ludność napływowa żyła zgodnie z miejscowymi aborygenami, przejmując od nich zwyczaje i wierzenia religijne4. Ok V w. p.n.e. Syngalezowie zasiedlali już całą wyspę. Na ten czas większość historyków datuje również powstanie pierw3 4 s. 21. Zeylanicus, Ceylon between Orient and Occident, Elek Books Limited, London 1970, s. 23. Cyril Wace Nicholas, A concise history of Ceylon, Ceylon University Press, Colombo 1961, Adam W. Jelonek 135 szych państw lankijskich5. Za panowania jednego z syngaleskich władców Devanampiya Tissa (ok. 250 r. p.n.e.) na wyspę przybyli pierwsi misjonarze buddyjscy. W krótkim czasie za wsparciem lankijskich dynastii buddyzm rozprzestrzenił się na całej wyspie, stając się nie tylko jednym z podstawowych wymiarów tożsamości syngaleskiej, ale także ważnym elementem wpływającym na kształt życia politycznego w kraju6. Lankijskie państewka często padały ofiarą podbojów królestw z sąsiednich Indii. W XIII w. inwazja jednego z takich państw – królestwa Kalinga – doprowadziła do pojawienia się na wyspie Tamilów, zupełnie odmiennych od Syngalezów rasowo, kulturowo, językowo i religijnie. Hinduiści, posługujący się dialektem pochodzącym z grupy języków drawidyjskich, całkowicie odmiennym od syngaleskiego, o ciemniejszej karnacji skóry, od początku osiedlali się na północnych i północno-wschodnich krańcach wyspy7. Położony właśnie tam półwysep Dżaffna stał się głównym ośrodkiem kulturalnym i politycznym tamilskich osadników. W 1215 r. przybysze z południa Indii założyli pierwsze tamilskie państwo na Sri Lance – Królestwo Aryacakravarti, które od początku swego istnienia znajdowało się w nieustannym stanie wojny z syngaleskimi sąsiadami. Nie należy z tego faktu wyciągać zbyt daleko idących wniosków. Wojny rywalizujących ze sobą państewek, podobnie jak na subkontynecie indyjskim, były wówczas czymś zupełnie naturalnym. Sri Lanka od dawna stanowiła ważny ośrodek handlowy leżący na szlaku pomiędzy Bliskim Wschodem i Persją a krajami Półwyspu Indochińskiego, Indonezją i Chinami. W 1505 r. na wyspę przybyła pierwsza portugalska misja kierowana przez Lourenco de Almeidę8. Portugalczycy założyli pierwszy fort w Kolombo, a następnie podporządkowali sobie rozdrobnione państewka syngaleskie. Na wyspie rozpoczęła się era ponad 400-letniej kolonialnej dominacji, która miała wywrzeć zasadniczy wpływ na jej mieszkańców pod względem politycznym, gospodarczym i społecznym, jak również na przyszłą dynamikę konfliktu etnicznego na wyspie. Prowadzona przez Portugalczyków brutalna akcja chrystianizacyjna doprowadziła do poszukiwania przez syngaleskich władców pomocy z zewnątrz. W XVII w. pomoc taka pojawiła się wraz z przybyciem Holendrów, którzy skoncentrowali się na eksploatacji bogactw naturalnych wyspy. Mimo bezpośredniego podporządkowania sobie syngeleskich królestw Kotte i Sitawake oraz tamilskiego królestwa Dżaffny Holendrzy pozostawiali lokalnym władcom stosunkowo duży margines swobody politycznej. W 1796 r. we władaniu Kompanii Wschodnioin5 6 7 8 K.M. De Silva, A history of Sri Lanka, C. Hurst and Company, London 1981, s. 13. Ibidem, s. 11. Zeylanicus, op.cit., s. 24 , S.A. Pakeman, Ceylon, Frederick A. Praeger, New York 1964, s. 20. 136 Konflikt etniczny na Sri Lance dyjskiej znalazł się położony na wschodzie strategiczny port Trincomele. W zaledwie sześć lat później Brytyjczycy opanowali już większą część wyspy, którą przekształcono formalnie w kolonię koronną Cejlonu. Upadek w 1815 r. ostatniego niepodległego królestwa syngaleskiego Kandy ostatecznie skonsolidował władzę polityczną w rękach Londynu. W momencie obejmowania przez Brytyjczyków kontroli nad wyspą jej gospodarka opierała się przede wszystkim na drobnym rolnictwie. Londyn początkowo skoncentrował się na powiększaniu areału plantacji cynamonu. Biali osadnicy jednak bardzo szybko przekonali się, że wyżynne tereny środkowej części wyspy doskonale nadają się też na uprawę herbaty, kawy i kauczuku. Wieśniacy syngalescy gospodarujący na tych ziemiach od pokoleń zostali wywłaszczeni, a na dziesiątkach tysięcy hektarów zaczęły powstawać wielkie plantacje. Władze kolonialne starały się podsycać wewnętrzne animozje klasowe i etniczne, faworyzując w swej polityce wewnętrznej europejskich Burgerów i ludność tamilską, a także wspierając kastowe podziały społeczności syngaleskiej. Choć budowany przez Brytyjczyków system powszechnego szkolnictwa przeznaczony był głównie dla ludności syngaleskiej, to właśnie Tamilowie awansowali najczęściej na średnie pozycje w systemie administracji kolonialnej. Już w 1833 r. osadnicy burgerscy otrzymali ograniczony samorząd wewnętrzny. Pod względem politycznym najbardziej upośledzona pozostawała pozycja ludności syngaleskiej. Zasadnicze znaczenie dla przyszłej dynamiki konfliktu etnicznego w kraju miały jednak zachodzące zmiany w strukturze etnicznej mieszkańców Cejlonu. Plantatorzy cierpieli na coraz bardziej dotkliwy brak siły roboczej. Władze brytyjskie postanowiły temu zaradzić, sprowadzając dodatkowych robotników kontraktowych z subkontynentu – w większości Tamilów. W krótkim czasie liczba nowo przybyłych przekroczyła 10 proc. mieszkańców wyspy. Oznaczało to poważne naruszenie i tak wątłej równowagi etnicznej, gwarantującej jak dotąd względny pokój społeczny9. 2. Niepodległość i niepowodzenia konsocjonalnej polityki I wojna światowa stanowiła punkt zwrotny w historii wyspy. W kraju zaczęły pojawiać się pierwsze organizacje nacjonalistyczne i niepodległościowe. W 1919 r. zarówno Syngalezi, jak i Tamilowie powołali, na wzór sąsiednich Indii, Cejloński Kongres Narodowy. Organizacja miała na celu wspólne działania, zmierzające do poszerzenia autonomii kolonii. Niektórzy radykalni przedstawiciele Młodzieżo9 Jonathan Spence, Sri Lanka: History and the roots of conflict, Routledge, New York 1990, s. 177. Adam W. Jelonek 137 wej Ligi Kolombo i Młodzieżowego Kongresu Dżaffny wkrótce utworzyli własną organizację marksistowską – Lanka Sama Samaja Party (LSSP), występując z radykalnymi hasłami wyzwolenia kraju. Większość starszych działaczy Kongresu pragnęła stopniowego reformowania systemu politycznego kraju. Pierwsze próby solidarnej presji na brytyjskie władze kolonialne zakończyły się sukcesem. Nadana w 1920 r. ustawa konstytucyjna zwiększała autonomię wyspy i poszerzała prawa wyborcze jej mieszkańców. W krótkim czasie okazało się, że interesy etniczne tamilskich i syngaleskich działaczy kongresu są trudne do pogodzenia. Debata nad ustrojem politycznym kraju przyczyniała się jedynie do pogłębiania kryzysu organizacji. Przedstawiciele zarówno ludności tamilskiej, jak i syngaleskiej odwoływali się wyłącznie do pobratymców etnicznych, nie zważając zupełnie na partnerów koalicyjnych w Kongresie10. Tamilowie coraz wyraźniej opowiadali się przeciwko postulatowi powszechnego prawa wyborczego. Uważano, poniekąd słusznie, że wprowadzenie wyborów większościowych na wzór brytyjski zepchnęłoby mniejszość tamilską na margines życia politycznego. Niektóre formułowane wprost postulaty Tamilów, jak choćby zagwarantowanie im połowy miejsc w przyszłym parlamencie, wydawały się zupełnie nierealistyczne. Przywódca tamilskiej mniejszości w Kongresie G.G. Ponnambalam otwarcie odrzucał możliwość budowania ponadetnicznej tożsamości mieszkańców kraju. Częste przywoływanie niekiedy bolesnej przeszłości prowadziło zaś jedynie do eskalacji wzajemnej nienawiści, której kulminacją stały się zamieszki etniczne w 1939 r.11 Po II wojnie światowej Wielka Brytania znalazła się pod rosnącą presją przyznania Cejlonowi niepodległości. Już wcześniej Londyn zdecydował się na wysłanie do Kolombo specjalnej komisji pod kierunkiem Lorda Soulbury’ego, która miała zapoznać się z sytuacją polityczną na wyspie, jak również przygotować projekt nowej konstytucji. Komisja Soulbury’ego po przeprowadzeniu konsultacji z różnymi ugrupowaniami politycznymi, w tym z przedstawicielami ludności tamilskiej i syngaleskiej, zgłosiła zalecenia konstytucyjne, które stać się miały podstawą dla ogłoszonej w 1948 r. ustawy zasadniczej niepodległego państwa. Nowa konstytucja w wyraźny sposób faworyzowała ludność syngaleską. Większość rozwiązań politycznych skopiowanych zostało wprost z modelu brytyjskiego i nie uwzględniało nawet w najmniejszym stopniu wieloetnicznego charakteru państwa. Ustrój polityczny niepodległego Cejlonu opierać się miał na systemie parlamentarno-gabinetowym. Władza ustawodawcza spoczywać miała w dwuizbowym parlamencie. Izba Reprezentantów miała być wybierana w bezpośredIbidem, s. 180–189. Russell R. Ross (red.), Sri Lanka: A country study, Federal Research Division, Library of Congress, Washington DC 1990. 10 11 138 Konflikt etniczny na Sri Lance nich wyborach powszechnych, zaś członkowie izby wyższej – senatu swe mandaty otrzymywać mieli po części w wyniku wyborów pośrednich, po części zaś w drodze mianowania przez reprezentującego koronę brytyjską gubernatora generalnego. 4 lutego 1948 r. nowe państwo uzyskało formalną niepodległość jako członek Brytyjskiej Wspólnoty Narodów12. Niepodległość położyła kres istnieniu Cejlońskiego Kongresu Narodowego. Premierem niepodległego państwa został przywódca syngaleski Don Stephen Senanayake13. Jego Zjednoczona Partia Narodowa odniosła przygniatające zwycięstwo w zorganizowanych jeszcze w 1947 r. wyborach. Wprawdzie syngaleski przywódca starał się zachować wieloetniczny charakter państwa, tworząc koalicję m.in. z Kongresem Tamilskim, ale nastroje w obydwu wspólnotach etnicznych stopniowo się radykalizowały. Coraz większe znaczenie na scenie politycznej zyskiwały ugrupowania skrajnie nacjonalistyczne. Do rządu dusz w środowiskach lankijskich Tamilów aspirował S.J.V. Chelvanaykam ze swą Tamilską Partią Federalną, głoszącą coraz bardziej otwarcie hasła niepodległości północnej części kraju. Wkrótce zakładnikiem radykalizującej się ludności syngaleskiej stał się sam premier. Pod jej naciskiem rozpoczęły się działania coraz bardziej otwarcie wymierzone przeciwko mniejszości tamilskiej. Wprowadzono nowe ustawodawstwo, na mocy którego tzw. indyjscy Tamilowie, przybyli na wyspę w latach brytyjskiej władzy kolonialnej, tracili prawo obywatelstwa i tym samym prawo do użytkowanej przez siebie ziemi. Kolejne akty prawne, takie jak ustawa o obywatelstwie z 1948 r., ustawa o rezydentach pakistańskich i hinduskich oraz poprawka do ordynacji wyborczej z 1949 r., spychały ludność tamilską na margines życia politycznego i społecznego14. Mimo to względnie umiarkowana Zjednoczona Partia Narodowa i tak poniosła sromotną klęskę w wyborach w 1956 r. na rzecz głoszących jeszcze bardziej radykalne hasła ugrupowań syngaleskich. Nowy premier, przywódca Partii Wolności Sri Lanki Solomon Bandaranaike15, startujący w wyborach pod nacjonalistycznymi hasłami obrony buddyzmu i zastępowania języka angielskiego językiem rodzinnym, podjął próbę porozumienia z mniejszością tamilską. W 1957 r. na mocy paktu z przywódcą Tamilskiej Partii Federalnej S.J.V. Chelvanayagamem rząd zobowiązywał się do cofnięcia dyskryminacyjnych ustaw. Deklaracja ta nie została jednak nigdy ratyfikowana, a rychłe zamordowanie premiera Bandaranaike na długo powstrzymało proces poszuki- Ibidem. Don Stephen Senanayake (1884–1952), premier od 1947 r. do śmierci. Redakcja. 14 David Little, Sri Lanka: The invention of enmity, United States Institute of Peace Press, Washington DC 1993. 15 Solomon Bandaranaike (1899–1959), premier od 1956 r. do śmierci w zamachu. Redakcja. 12 13 Adam W. Jelonek 139 wania pokojowego wyjścia z konfliktu. Kolejne rządy Sirimavo Bandaranaike16, wdowy po premierze, popierane przez Zjednoczoną Partię Narodową, starały się odsuwać od siebie narastający problem uregulowania relacji pomiędzy Tamilami i Syngalezami. 3. Wzrost napięć międzyetnicznych w niepodległej Sri Lance Nowa konstytucja z 1972 r. wydawała się wszystko zmieniać. Pod kierunkiem Bandaranaike kraj został proklamowany republiką. Zlikwidowano senat i potwierdzono dominującą pozycję języka syngaleskiego. Pełna niepodległość oznaczała również zerwanie resztek związków z koroną brytyjska. Nowa ustawa zasadnicza obejmowała również „kartę praw”, która przynajmniej z formalnego punktu widzenia zapewniała pełną swobodę religijną. Stanowiło to istotny, choć spóźniony gest pod adresem mniejszości tamilskiej, która coraz częściej groziła secesją. Licytacja nacjonalizmów trwała, powołując do życia coraz bardziej radykalne ugrupowania. W 1971 r. nieudolna próba rebelii maoistycznego Ludowego Frontu Wyzwolenia (JVP) wprowadziła na scenę polityczną nowe, skrajnie szowinistyczne ugrupowanie syngaleskie, kierowane przez absolwenta moskiewskiego Uniwersytetu Lumumby Rohana Wijeweera. Równolegle w Dżaffnie organizacja Tamilskich Ruchów Narodowych (Pulip Padai) rozpoczęła akcję czystek etnicznych, mordując syngaleskich mieszkańców prowincji, a także krwawo rozprawiając się z bardziej umiarkowanymi politykami tamilskimi. W maju 1976 r. rozczarowani do projektów rządowych Tamilowie powołali do życia Tamilski Zjednoczony Front Wyzwolenia (LTTE). Równocześnie proklamowano deklarację niepodległości nowego państwa w północnych i północnowschodnich prowincjach Sri Lanki – Eelamu. LTTE otrzymywał poważne wsparcie ze strony diaspory tamilskiej, głównie z Kanady, Wielkiej Brytanii i Szwajcarii. Niewątpliwie istotną rolę w pierwszych latach jego istnienia odgrywali też pobratymcy z południowego indyjskiego stanu Tamil Nadu, a prawdopodobnie także rząd Indii17. Front Wyzwolenia, kierowany przez Velupillai Prabhakarana, prócz przedstawicielstwa politycznego powołał również coraz bardziej aktywny komitet wojskowy. Jego bojownicy, znani jako Tamilskie Tygrysy, zaczęli specjalizować się w przeprowadzaniu ataków terrorystycznych, w tym samobójczych zamachów bombowych. Wraz ze wzrostem aktywności terrorystycznej zagraniczne wsparcie Sirimavo Bandaranaike (1916–2000), premier w latach 1960–1965, 1970–1977, 1994–2000. Redakcja. 17 Robert I. Rotberg, Sri Lanka’s civil war: From mayhem toward diplomatic resolution, [w:] R.I. Rotberg (red.), Creating peace in Sri Lanka: civil war and reconciliation, Brookings Institution Press, Washington, DC 1999, s. 9. 16 140 Konflikt etniczny na Sri Lance dla LTTE malało. Jednak organizacja starała się zapewnić sobie samowystarczalność, prowadząc szeroko zakrojoną działalność gospodarczą i budując alternatywny wobec rządu centralnego aparat fiskalny. W latach 1978–1983 grupy terrorystyczne LTTE przeprowadziły 265 akcji bojowych. Przywództwo LTTE w miarę zdobywania kontroli politycznej i wojskowej nad północnymi prowincjami kraju coraz wyraźniej forsowało politykę secesji Eelamu od syngaleskiego południa. Władze syngaleskie odpowiadały na operacje LTTE z niemniejszym okrucieństwem. W rezultacie działań sił rządowych cierpiała głównie tamilska ludność cywilna. W wyniku wprowadzonego w lipcu 1997 r. stanu wyjątkowego zatrzymano tysiące Tamilów bez formalnego aktu oskarżenia. Setki osób podejrzewanych o współpracę z Tamilskimi Tygrysami po prostu zniknęło18. Eskalacja przemocy obydwu stron prowadziła jedynie do pogłębiania się wzajemnej nieufności pomiędzy mieszkańcami wyspy, oddalając jakiekolwiek perspektywy porozumienia. W 1978 r. władze centralne uczyniły raz jeszcze gest pod adresem Tamilów. Nowa konstytucja, prócz wprowadzenia systemu prezydenckiego, rozszerzała znacząco swobody mniejszości etnicznych. Wśród jej postanowień znajdowały się gwarancje równouprawnienia języka tamilskiego, łatwiejszy dostęp mniejszości do edukacji i proporcjonalna reprezentacja polityczna wszystkich segmentów społeczeństwa tak w rządzie, jak i parlamencie. Choć zawarta w nowej ustawie zasadniczej karta praw wydawała się krokiem naprzód, nie wyszła niestety nigdy poza poziom deklaracji. Warto zaznaczyć, że polityka kolejnych przywódców Sri Lanki stała w sprzeczności z duchem konstytucji. Kulminacja antytalmilskiej polityki przypadła na prezydenturę Juniusa Richarda Jayewardene19 ze Zjednoczonej Partii Narodowej (UNP)20. Jego polityka doprowadziła do zerwania wszelkich kontaktów władz z LTTE. Tamilskie Tygrysy zareagowały na to całą serią ataków na rządowe instalacje wojskowe, co z kolei doprowadziło w czerwcu 1983 r. do inspirowanych przez władze zamieszek etnicznych i pogromów ludności tamilskiej. Śmierć poniosło co najmniej 400 osób, zaś blisko 150 tys. zmuszonych zostało do opuszczenia kraju. Pod presją własnych obywateli z Tamil Nadu w 1987 r. na zdecydowaną interwencję wobec władz Sri Lanki zdecydował się rząd Indii21. Otwarta groźba użycia siły wojskowej skłoniła syngaleski rząd do przyjęcia zaoferowanego przez premiera Indii Rajiva Gandhiego22 porozumienia pokojowego i zaakcepChris Smith, South Asia’s enduring war, [w:] R.I. Rotberg (red.), op.cit., s. 36. Junius Richard Jayewardene, 1906–1996, premier Sri Lanki 1977–1978, prezydent 1978–1989. Redakcja. 20 Robert Norman Kearny, Ethnic conflict and the Tamil separatist movement in Sri Lanka, ,,Asian Survey” 1985, vol. 25, nr 9, s. 905–910. 21 Shantha K Hennayake, The Peace Accord and the Tamils in Sri Lanka, ,,Asian Survey” 1989, vol. 29, nr 4, s. 402. 22 Rajiv Gandhi (1944–1991), premier Indii w latach 1984–1989. 18 19 Adam W. Jelonek 141 towania obecności indyjskich sił pokojowych na Półwyspie Dżaffna. Interwencja polityczna i wojskowa Indii oznaczała też umiędzynarodowienie konfliktu. Przedłożone prezydentowi Jayewardene do podpisu porozumienie pokojowe nie oznaczało zasadniczego przełomu w położeniu ludności tamilskiej. W kwestii mniejszości etnicznych na Sri Lance w dokumencie znalazło się wiele ogólników, które miały dla Delhi przede wszystkim wartość propagandową. Niemniej jednak porozumienie z 1987 r. stanowiło pierwszą znaczącą próbę międzynarodowej mediacji. Rząd indyjski zobowiązywał się przeciwdziałać secesjonistycznym planom LTTE, ale w porozumieniu wspomniano jednocześnie o konieczności uznania północnych i wschodnich prowincji Sri Lanki za tereny historycznie zamieszkałe przez ludność tamilską. Stwierdzenie to mogło być (i było) bardzo różnie interpretowane przez obie strony konfliktu. W porozumieniu można też znaleźć szereg indyjskich gwarancji dla praw ludności tamilskiej, m.in. utrzymanie statusu języków oficjalnych (poza syngaleskim) przez tamilski i angielski23. Indyjska interwencja zbrojna nie okazała się jednak przełomem. Siły pokojowe, oskarżane o stronniczość, od początku były niechętnie przyjmowane przez ludność syngaleską. W krótkim czasie wdały się także w otwarty konflikt z oddziałami tamilskimi. Interwencja wojskowa zakończyła się w marcu 1990 r. całkowitą klęską militarną i doprowadziła do śmierci ponad 2 tys., w większości cywilnych, mieszkańców północnej części wyspy. Wybrana w 1994 r. na prezydenta Chandrika Kumaratunga24, córka Sirimavo i Solomona Bandaranaike, postanowiła wznowić rozmowy pokojowe z LTTE. Stosunkowo szybko wynegocjowano warunki wstępnego porozumienia. Wstrzymaniu działań zbrojnych przez obie strony miało towarzyszyć m.in. zniesienie embarga na dostawy żywności i paliw dla północy i wycofanie syngaleskich sił zbrojnych z prowincji tamilskich, a także uznanie de facto LTTE za jedynego reprezentanta ludności tamilskiej25. Zawieszenie broni było jednak często zrywane. Oddziały Tamilskich Tygrysów wciąż przeprowadzały akcje terrorystyczne. Z jednego z zamachów cudem uszła z życiem sama prezydent Kumaratunga. W 2000 r. liczba ofiar konfliktu etnicznego sięgnęła 65 tys. osób26. Kolejne próby mediacji kończyły się niepowodzeniem. Dopiero w 2002 r. udało się, dzięki pośrednictwu rządu norweskiego, uzyskać względnie trwały rozejm. Roli mediatora w konflikcie podjął się minister spraw zaIbidem, s. 408, 409. Chandrika Bandaranaike Kumaratunga (1945), prezydent w latach 1994–2005. Redakcja. 25 Marshall R. Singer, Sri Lanka’s ethnic conflict: Have bombs shattered hopes for peace?, „Asian Survey” 1996, nr 36, s. 1150. 26 Memorial Institute for the Prevention of Terrorism Knowledge Base, Sri Lanka: 2001, [@:] http://www.tkb.org, dostęp: 30.08.2008. 23 24 142 Konflikt etniczny na Sri Lance granicznych Erik Solheim. Strony zobowiązały się do podjęcia trójstronnych rozmów. LTTE po raz pierwszy siadało do rokowań bez warunków wstępnych. Przywódcy Tamilskich Tygrysów gotowi byli porzucić dotychczasowe żądania pełnej niepodległości w zamian za autonomię dla północnych prowincji. Wstępne porozumienie w sprawie utworzenia Autonomicznego Tamilskiego Rządu Tymczasowego (Tamil Interim Self-Governing Authority, ISGA) dzięki mediacji Oslo zostało rychło zawarte. Jednak projekt stał się przedmiotem ostrej krytyki tak ze strony licznych ugrupowań syngaleskich, jak i niektórych działaczy tamilskich. Przeciwnicy prowadzenia rozmów z rządem dokonali rozłamu w dotąd względnie jednolitym LTTE. Radykalna grupa kierowana przez jednego z dowódców Tamilskich Tygrysów, płk. Karuna wycofała się ze struktur LTTE. Oddziały Karuna ponownie podjęły walkę zbrojną z siłami rządowymi i przystąpiły do zamachów wymierzonych przeciwko działaczom LTTE, uznawanym za zdrajców sprawy tamilskiej27. Z kolei krytykowany przez syngaleskich radykałów rząd wycofał się z uprzednich obietnic i tym samym przyczynił się do przerwania procesu pokojowego. Pewną zmianę w sytuacji politycznej kraju i duże nadzieje na odprężenie w relacjach tamilsko-syngaleskich przyniosła klęska tsunami z grudnia 2004 r. Sri Lanka zaliczała się do najbardziej poszkodowanych krajów regionu. Katastrofa spowodowała śmierć ponad 30 tys. mieszkańców. Ćwierć miliona obywateli znalazło się bez dachu nad głową. Gospodarka kraju załamała się, a rząd nie był w stanie samodzielnie stawić czoła skutkom tragedii. Wspólnota międzynarodowa zebrała kwotę niemal 3 mld dolarów na pomoc dotkniętym klęską regionom kraju. Prezydent Kumaratunga została zobowiązana do wypracowania „wspólnego mechanizmu” podziału środków pomocowych, który uwzględniałby udział w ich administrowaniu przedstawicieli różnych grup etnicznych. Ani Unii Europejskiej, ani Stanom Zjednoczonym nie zależało wyłącznie na wymuszeniu na władzach w Kolombo wznowienia negocjacji. Z pierwszych doświadczeń po katastrofie okazało się, że rządowe organizacje syngaleskie są na tyle nieefektywne i skorumpowane, że znaczna część pomocy humanitarnej nigdy nie dotarła do naprawdę potrzebujących. Jedyną instytucją w kraju zdolną do sprawnej dystrybucji pomocy zagranicznej okazało się LTTE i podległa mu Tamil Rehabilitation Organization (TRO)28. Wielu międzynarodowych obserwatorów zaczęło widzieć w nowym „wspólnym mechanizmie” próbę wypracowania międzyetnicznej platformy porozumienia. Dzięki zdecydowanej postawie tak wspólnoty międzynarodowej, jak i osobistemu Sri Lanka: Report – A climate of fear in the East, Amnesty International 2006, [@:] http:// www.amnesty.org/en/library/asset/ASA37/005/2006/en/dom-ASA370052006en.html, dostęp: 31.08.2008. 28 Kim K Barker, Rebel group uses its discipline, organization to help tsunami victims, „Chicago Tribune” 2005 January 7. 27 Adam W. Jelonek 143 zaangażowaniu prezydent Kumaratungi, nowy program stał się faktem. W wyniku sześciomiesięcznych intensywnych negocjacji 24 czerwca 2005 r. podpisano pomiędzy rządem Sri Lanki a LTTE porozumienie o utworzeniu Struktury Operacyjno- Zarządzającej Sytuacją po Tsunami (Post-Tsunami Operational Management Structure, P-TOMS). Oficjalnie celem P-TOMS była dystrybucja pomocy i koordynacja odbudowy sześciu dystryktów położonych na wschodnim wybrzeżu wyspy. Na jej czele stanął Wysoki Komitet (High Level Committee, HLC) w którego skład weszły 2 osoby nominowane przez rząd w Kolombo, 5 przez LTTE i 3 przez organizacje muzułmańskie. Inicjatywa spotkała się z przychylnym odbiorem państw Zachodu, choć główny partner w dialogu – LTTE pozostawał wciąż na listach organizacji terrorystycznych. Projekt P-TOMS spotkał się jednak z poważną opozycją organizacji syngaleskich. Wszelkich kontaktów z przedstawicielami organizacji tamilskich odmówił współrządzący JVP, stojąc na stanowisku, że przyczynią się one do legitymizacji terrorystycznych akcji Tamilskich Tygrysów. Program został również skrytykowany przez przedstawicieli licznych organizacji muzułmańskich, które czuły się zmarginalizowane w procesie pokojowym zdominowanym przez rozmowy syngalesko-tamilskie. Trwały pokój w relacjach etnicznych na Sri Lance wydaje się jednak nadal bardzo odległy. Po zamordowaniu w sierpniu 2005 r. ministra spraw zagranicznych Lakhsmana Kadirgamara kraj ponownie stanął na krawędzi otwartej wojny domowej. Co gorsza, próby zakończenia konfliktu syngalesko-tamilskiego nie tylko zakończyły się fiaskiem, ale przyczyniły się też do stopniowej eskalacji napięć wewnątrz poszczególnych społeczności narodowych. 4. Dynamika niepowodzeń w regulacji konfliktu etnicznego Choć dekolonizacja Cejlonu podawana jest najczęściej przez historyków za przykład pokojowego i ewolucyjnie przebiegającego procesu, obfitował on, jak miało się okazać, w szereg znamiennych dla przyszłej historii kraju błędów. Gdy Sri Lanka uzyskiwała niepodległość w 1948 r., przekazanie władzy dokonywało się na ręce przywiązanej do anglosaskiej tradycji demokratycznej i kosmopolitycznej elity kraju. Konstytucyjna formuła nowego państwa wzorowała się na brytyjskim modelu demokracji parlamentarnej. Unitarny charakter państwa oprzeć się miał, jak wierzono, na permisywnym charakterze brytyjskiej konwencji konstytucyjnej i liberalno-demokratycznych wartościach. Jedynie 29 paragraf ustawy zasadniczej wspominał o ochronie mniejszości, w tym mniejszości etnicznych. 144 Konflikt etniczny na Sri Lance Choć większość podstawowych instytucji demokratycznych funkcjonowała na Sri Lance z powodzeniem już od 1931 r., stopniowo okazywało się, że działają one w kulturowej próżni. Instytucje demokratyczne zapożyczone od metropolii kolonialnej paradoksalnie umacniały przedkolonialny tradycyjny system relacji patronklient. Postanowienia konstytucji dostarczały tym relacjom jedynie nowego kontekstu. W warunkach demokracji sieć zależności poddanych (elektoratu) od władców (nowej elity politycznej) znajdowała się tym samym pod silnym wpływem pierwotnych związków rasowych, religijnych, kastowych i regionalnych29. Niepodległość Sri Lanki była wynikiem procesu pokojowego. Stopniowe poszerzanie autonomii kraju aż po przyznanie mu pełnej suwerenności odbywało się w wyniku długotrwałych negocjacji zeuropeizowanej rodzimej elity politycznej z administracją brytyjską. Miało to mimo licznych zalet bardzo niekorzystny wpływ na powstanie wspólnej tożsamości państwowo-narodowej na gruncie powszechnej mobilizacji obywateli, skoncentrowanej na walce z władzą kolonialną. Co gorsza, pokojowy i ewolucyjny charakter procesu dekolonizacji nie przyczyniał się do ujawnienia w porę podziałów etnicznych i religijnych w łonie elit politycznych kraju. To, co w momencie uzyskiwania przez kraj niepodległości mogło wydawać się wielką koalicją elit etnicznych, opartą na gruncie wspólnych wartości liberalnych odziedziczonych po metropolii, okazało się ostatecznie fikcją. Wszystkie te czynniki przyczyniły się do utworzenia na Sri Lance silnego, scentralizowanego i – co najważniejsze – unitarnego państwa. Jego legitymizacja odwoływała się do wartości republikańskich i ideałów demokratycznych, pomijając równocześnie wielość tożsamości społeczności to państwo tworzących30. Konstytucyjna konstrukcja polityczna państwa unitarnego nie tylko nie uwzględniała nowoczesnej struktury demokratycznej, dostosowanej do pluralnego charakteru społeczeństwa Sri Lanki, ale zdawała się jedynie umacniać syngaleski nacjonalizm. Wiara w rozwiązania polityczne zapożyczone od byłej metropolii oraz utożsamianie suwerenności i integralności terytorialnej państwa z jego unitarnym charakterem wielokrotnie dawała o sobie znać, kiedy syngaleska większość decydowała się na podjęcie rozmów z tamilska mniejszością31. Nawet jeśli model polityczny Sri Lanki pozostawał z grubsza zgodny z zasadami współczesnych demokracji i spełniał zasadnicze warunki normatywnego modeMichael Roberts, Exploring confrontation: Sri Lanka: politics, culture and history, Harwood Academic Publishers, New York 1994, rozdz. 5. 30 A. Jeyaratnam Wilson, The break-up of Sri Lanka: The Sinhalese – Tamil conflict, Hurst, London 1988; Stanley Jeyaraja Tambiah, Sri Lanka, ethnic fratricide and the dismantling of democracy, Chicago University Press, Chicago 1986. 31 Neelan Tiruchelvam, Federalism and diversity in Sri Lanka, [w:] Yash Ghai, Autonomy and ethnicity: negotiating competing claims in multi-ethnic states, Ceylon University Press, Colombo 2000, s. 198–200. 29 Adam W. Jelonek 145 lu Dahlowskiej poliarchii, unitarne struktury państwowe okazywały się sprzeczne z samym duchem demokracji. Instytucja wolnych i uczciwych wyborów, niezależny aparat sądowniczy, względna wolność słowa czy wolność stowarzyszeń okazywały się rozwiązaniami dysfunkcyjnymi w etnicznie, religijnie i klasowo podzielonym społeczeństwie Sri Lanki32. Ta anomalia odzwierciedla sprzeczności występujące na etapie powstawania tamtejszego państwa. Państwo narodowe nie tylko nie powstało w momencie przyznawania Cejlonowi niepodległości, ale jego struktury nie pojawiły się też nigdy później. Państwo wraz z formalnie demokratycznym systemem politycznym pozostało wyobcowaną strukturą polityczną, oderwaną od faktycznie podzielonego społeczeństwa. Nieuchronną konsekwencją takiego stanu rzeczy było zawłaszczanie instytucji państwowych przez syngaleską większość. Kiedy projekty federacyjne okazały się mało realne w zderzeniu ze zdominowanym przez Syngalezów państwem, doprowadziło to do jego ostatecznej delegitymizacji wśród niesyngaleskich społeczności33. Scentralizowane państwo unitarne jako spuścizna postkolonialna stało się ostatecznie aksjomatem syngaleskiego nacjonalizmu. Uprawiana po dziś dzień przez władze centralne Sri Lanki polityka historyczna uważa scentralizowaną władzę za warunek konieczny dla zapewnienia pozostałych wyznaczników sukcesu państwa: pokoju, stabilności, rozwoju gospodarczego i kulturalnego odrodzenia. Tym samym upadek rządu centralnego równać się ma anarchii, dekadencji moralnej i kulturowej degradacji. Tłumaczy to poniekąd nadal obecną w postawie władz w Kolombo niechęć do jakiejkolwiek politycznej decentralizacji34. Różnorodne próby decentralizacji władzy w społeczeństwach pluralnych stanowiły często wykorzystywany instrument rozwiązywania konfliktów etnicznych, rasowych czy religijnych. Arend Lijphart, jeden z czołowych teoretyków społeczeństw pluralnych, właśnie w rozmaitych formułach decentralizacji władzy widzi możliwość przetrwania systemów demokratycznych w zróżnicowanym środowisku społecznym i kulturowym. Lijphart proponuje różnorodne modele politycznej decentralizacji35. Klasyczną formułę stanowią rządy sprawowane przez wielką koalicję, utworzoną przez przywódców politycznych wszystkich znaczących segmentów pluralnego społeczeństwa. Wielka koalicja może przyjmować różnorodne formy: od wielkiej koalicji gabinetowej w systemie parlamentarnym, poprzez koalicję zawartą przez prezydenta i premiera, marszałków izb parlamentarnych, aż 32 Jayadeva Uyangoda, The state and the process of devolution in Sri Lanka, [w:] Sunil Bastian (red.), Devolution and development in Sri Lanka, ICES, Kandy 1994, s. 59. 33 James Manor, The expedient utopian: Bandaranaike and Ceylon, Ceylon University Press, Colombo 1989. 34 J. Uyagonda, op.cit., s. 69–70. 35 A. Lijphart, op.cit., s. 85–96. 146 Konflikt etniczny na Sri Lance po stworzenie specjalnych ciał w postaci np. wielkiej rady reprezentującej przywódców wszystkich segmentów. Ochrona swobód mniejszości wzmocniona może być przez prawo weta wobec decyzji większości. Warunkiem zasadniczym funkcjonowania systemów demokratycznych w społeczeństwach wielosegmentowych jest przyjęcie zasady proporcjonalnej dystrybucji przywilejów, stanowisk rządowych i w administracji cywilnej. Dochodzi do tego dystrybucja funduszy z budżetu państwa zgodnie z przyjętym uprzednio kluczem proporcji między poszczególnymi segmentami. Badacze zwracają też uwagę na znaczenie terytorialnej autonomii poszczególnych segmentów społeczeństwa pluralnego, która znaleźć może swe odzwierciedlenie w federalnej strukturze państwa. Wszelkie decyzje ogólnopaństwowe powinny zapadać na szczeblu federalnym, natomiast sprawy odnoszące się do mniejszości, wyłączone z jurysdykcji federalnej, należy pozostawić do rozstrzygnięcia reprezentacjom poszczególnych segmentów na szczeblu lokalnym36. Jak dotąd żaden z wymienionych wyżej modeli nie okazał się pomocny w rozwiązaniu konfliktu etnicznego na Sri Lance. Pierwsza próba decentralizacji władzy została podjęta jeszcze w 1957 r. Pakt Bandaranaike-Chelvanayakam, odrzucony następnie przez większość ugrupowań syngaleskich, zakładał ustanowienie Rad Regionalnych jako zapowiedzi przyszłej federalnej struktury państwa37. W 1965 r. podobne porozumienie, znane jako Pakt Senanayake-Chelvanayakam, zawarte przez szefa rządu i przywódcę głównego ugrupowania tamilskiego, obejmowało zbliżone, choć nieco powściągliwsze rozwiązania. Jego postanowień przywódcy syngaleskiemu nigdy nie udało się wcielić w życie wobec mnożonych przez jego własną frakcję parlamentarną zastrzeżeń. Ostatnia z prób decentralizacji, która wywarła wyraźny wpływ na dalszy bieg wypadków, stanowiąc zresztą czytelny dowód syngaleskiej mala fides wobec ludności tamilskiej, przyszła wraz z projektem reformy konstytucyjnej w latach 1970–1972. Wbrew wcześniejszym zapowiedziom, nowa konstytucja nie stwarzała możliwości działań na rzecz równej dystrybucji władzy pomiędzy poszczególne segmenty społeczeństwa. Wręcz przeciwnie, wypracowana dzięki konsensusowi syngaleskich partii z południa ustawa zasadnicza podkreślała jedynie unitarny charakter państwa. Zabrakło w niej jakichkolwiek przepisów o ochronie praw mniejszości. Co gorsza, w odróżnieniu od konstytucji z 1947 r., nowa odrzucała równouprawnienie obywateli, wyraźnie faworyzując pod względem politycznym, religijnym i kulturowym syngaleską większość. W ten sposób, zamiast otwarcia drogi ku feDonald L. Horowitz, Ethnic groups in conflict, University of California Press, Berkeley 2000, s. 617–622. 37 Ketheshwaran Loganathan, Sri Lanka: Lost opportunities, CEPRA, Colombo 1996, s. 16– –31. 36 147 Adam W. Jelonek deralnemu wieloetnicznemu państwu, dokument stanowił wstęp do eskalacji konfliktu i jego ewolucji ku wojnie domowej w drugiej połowie lat 70.38. Władze centralne zdecydowanie odrzuciły propozycje federalizacji państwa zgłoszone przez stronę tamilską na konferencji w stolicy Bhutanu Timphu w 1985 r. Przedstawiciele LTTE domagali się zwłaszcza szerokiej autonomii politycznej w ramach wspólnego organizmu państwowego Do modelu konsocjonalnego nawiązywały też zalecenia wspomnianego porozumienia pomiędzy Indiami a władzami Sri Lanki z 1987 r. Układ przewidywał ustanowienie na wyspie rozwiązań instytucjonalnych, wzorowanych na indyjskim schemacie państwa quasi-federalnego. Następstwem układu stała się trzynasta poprawka do konstytucji Sri Lanki, która zakładała stopniową decentralizację struktur administracyjnych na rzecz tzw. rad prowincji. Ich zadaniem było poszerzanie autonomii rejonów kraju zamieszkałych przez ludność tamilską. Rady prowincji, wyłaniane w proporcjonalnych wyborach, miały być podporządkowane jedynie prezydentowi i parlamentowi. Sprawować miały pełnię władzy ustawodawczej i dysponować lokalnymi budżetami. Niejasno sprecyzowane prerogatywy rad prowincji, ich wątpliwe osadzenie w strukturze konstytucyjnej nadal unitarnego państwa lankijskiego, a zwłaszcza ostra i nieprzychylna reakcja radykałów zarówno tamilskich, jak i syngaleskich sprawiły, że i ten projekt wypracowywania międzyetnicznego współdziałania zakończył się niepowodzeniem39. Administracja rządzącej koalicji syngaleskiej jeszcze kilkakrotnie podejmowała próby odejścia od scentralizowanego modelu państwa. Nie dość, że w coraz mniejszym stopniu wychodziły one naprzeciw aspiracjom tamilskim, to ustawicznie napotykały na opór społeczności syngaleskiej. Im bardziej mgliste wydaje się porozumienie między narodowościami Sri Lanki, tym bardziej do głosu dochodzą ugrupowania skrajne i pozostaje coraz mniej czasu na pokojowe rozwiązanie konfliktu. *** Na zakończenie pozostaje raz jeszcze zadać pytanie: dlaczego system polityczny Sri Lanki nie przyjął żadnego ze scenariuszy konsensualnego porozumienia pomiędzy zamieszkującymi kraj wspólnotami etnicznymi? Z całą pewnością winę należy złożyć na wspomniane już komplikacje w procesie budowy państwa narodowego i będącą ich konsekwencją alienację konstytucyjnych struktur administraRohan Edrisinha, Federalism and the case for radical constitutional reform in Sri Lanka, [w:] K.M. De Silva, G.H. Peiris (red.), Pursuit of peace in Sri Lanka: Past failures and future prospects, ICES, Kandy 2000, s. 175–179. 39 N. Tiruchelvam, op.cit., s. 200–202. 38 148 Konflikt etniczny na Sri Lance cyjnych od wielokulturowego społeczeństwa. Przyczyn niepowodzeń w zbudowaniu stabilnego systemu politycznego można też łatwo doszukiwać się, porównując przykład Sri Lanki z innymi przypadkami społeczeństw pluralnych. Arend Lijphart, analizując poważny materiał empiryczny, wymienia szereg czynników określających kulturę polityczną, która stabilizuje system polityczny i przeciwdziała odradzaniu się konfliktów w społeczeństwach wielosegmentowych. Lijphart uważa np. że dla zachowania rozwiązań demokratycznych w systemach wieloetnicznych czy wieloreligijnych niezwykle istotna jest równowaga między subkulturami, a zatem sytuacja, w której mamy do czynienia z szeregiem mniejszościowych subkultur, z których żadna nie jest w stanie zdominować innych. Ważny jest również stopień społecznego poparcia dla systemu porozumienia etnicznego, a co za tym idzie występowanie jedynie umiarkowanych nacjonalizmów w ramach poszczególnych segmentów społecznych. Żaden system polityczny, także konsocjonalny, nie wytrzyma tego, co Lijphart nazywa „zbyt wielkim ładunkiem całkowitym”. W przypadku systemu konsocjonalnego samo administrowanie konfliktami stanowi, jego zdaniem, poważne obciążenie. Konieczne jest więc zachowanie właściwej równowagi między ograniczonymi w ten sposób możliwościami a oczekiwaniami formułowanymi pod jego adresem. Należy podkreślić, że w gruncie rzeczy żaden z lijphartowskich warunków nie był i nie jest spełniany przez przypadek lankijski. Równowaga pomiędzy segmentami społecznymi nie jest zachowana, zaś system społeczny, a co za tym idzie scena polityczna pozostają całkowicie zdominowane przez większość syngaleską. Nacjonalistyczne resentymenty zdominowały całkowicie retorykę w toczącym się w kraju dyskursie politycznym, a niewielka, gotowa do porozumienia elita obydwu wspólnot znalazła się pod potężną presją rosnących w siłę ugrupowań radykalnych. Co gorsza, przed władzami kraju stoi wciąż szereg wyzwań o charakterze ogólnorozwojowym, których ciężar bynajmniej nie ułatwia wyjścia z pogłębiającego się kryzysu. Azja-Pacyfik 2008, nr 11/2008 CHINY MAO A ROZWÓJ CHIN WSPÓŁCZESNYCH Zapis konferencji zorganizowanej przez Centrum Cywilizacji Azji Wschodniej w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie, Fundację „Polska w Europie” oraz Centrum Badań Azji i Pacyfiku Instytutu Studiów Politycznych PAN 17 marca 2008 r. w gmachu SWPS Krzysztof Gawlikowski Witam wszystkich panelistów i gości. Nie tak często zdarza się, żeby wszyscy znani badacze zajmujący się Chinami współczesnymi w Polsce znaleźli się za jednym stołem, a nam się to udało, z czego się cieszę. Witam Państwa w imieniu Rektora Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, profesora Andrzeja Eliasza, któremu przybycie uniemożliwiły pilne sprawy, oraz w imieniu trzech instytucji, które zorganizowały dzisiejsze spotkanie – tzn. Centrum Cywilizacji Azji Wschodniej SWPS, którym mam zaszczyt kierować, Fundacji „Polska w Europie”, której szefem jest pan Zygmunt Skórzyński, oraz Centrum Badań Azji i Pacyfiku ISP PAN, którym kieruje profesor Waldemar Dziak. Przypomnę, że formuła panelowa, jaką dzisiaj zastosowaliśmy, jest stale stosowana przez Fundację „Polska w Europie”, bardzo zasłużoną dla Polski. Pan Z. Skórzyński, obecny z nami, jest jej inicjatorem i wieloletnim szefem, a rozpoczynała ona swoją działalność i organizowanie konwersatoriów w głębokim stanie wojennym, podejmując tematy stosunków międzynarodowych, polityki zagranicznej Polski i jej miejsca w nowej Europie, jaka rodziła się na naszych oczach. Dwa lata temu zorganizowaliśmy wspólnie z panem Skórzyńskim spotkanie o miejscu Chin i ich roli w świecie, relacjach z Unią Europejską i ze Stanami Zjednoczonymi, którego zapis opublikowaliśmy w 9 tomie „Azji–Pacyfiku”. Za- 150 Mao a rozwój Chin współczesnych pis obecnego spotkania również będzie opublikowany, z tym, że ograniczymy się głównie do wystąpień panelistów. Naszemu dzisiejszemu panelowi zgodził się przewodniczyć ambasador Ksawery Burski, który począwszy od lat 60. XX w. spędził w Chinach chyba więcej czasu niż w Polsce, oglądając je od czasu epoki Mao aż po lata ostatnie i zna je tak dobrze, jak niewielu Polaków. I on też wygłosi zagajenie. Profesor Jan Rowiński jest wybitnym znawcą polityki zagranicznej Chin, stosunków międzynarodowych, ale i spraw wewnętrznych. W Chinach spędził też całe lata. Profesor Waldemar Dziak również zajmuje się problemami Chińskiej Republiki Ludowej, miejscem Chin w świecie, a ostatnio opublikował (razem z Jerzym Bayerem) książkę poświęconą Mao. Profesor Karin Tomala – wybitna badaczka polsko-niemiecka, od bardzo wielu lat pracująca także w Polsce i zajmująca się sprawami społecznymi Chin – również zgodziła się do nas przyjść. Ja nazywam się Krzysztof Gawlikowski, też studiowałem w Chinach epoki Mao i oglądałem przemiany. Czy mogę prosić o kilka słów pana Zygmunta Skórzyńskiego, jako współorganizatora? Zygmunt Skórzyński W ramach słów powitania chciałbym wyrazić profesorowi Gawlikowskiemu, głównemu inicjatorowi dzisiejszej konferencji, podziękowanie za zaproszenie Fundacji „Polska w Europie” do współorganizowania tego spotkania. Dla obecnych tutaj uczestników naszego konwersatorium spotkanie to jest podwójną korzyścią i radością – przede wszystkim dzięki powrotowi do wielkich problemów związanych z globalnym układem sił. W naszej Fundacji – zajmującej się ex definitione Europą – w związku z bardzo gorącą i ciągle aktualizującą się problematyką europejską i unijną zbyt rzadko podejmujemy kwestie dotyczące innych problemów, innych podmiotów polityki światowej, a zwłaszcza rozwijających się mocarstw azjatyckich. Oto więc znakomita okazja, aby tę poważną lukę edukacyjno-interpretacyjną zacząć uzupełniać, zwłaszcza – i tu druga radość – że w tak świetnym, kompetentnym gronie zaproszonych przez profesora Gawlikowskiego gości. Jednocześnie chciałbym podkreślić, że bardzo pozytywnie wspominam naszą poprzednią konferencję, którą zorganizowaliśmy w tym samym miejscu niemal dokładnie 2 lata temu. A zatem nie mogę nie zauważyć, że być może tematyka dzisiejszych naszych rozważań wzbogaciła się bardzo mocno o problem praw człowieka w Chinach i na świecie. Dyskusja panelowa 151 Ksawery Burski Temat roli Mao Zedonga1 i jego miejsca w Chinach jest dzisiaj, wydawałoby się, łatwy, ponieważ Chiny odeszły daleko od maoizmu. Zarazem jest on jednak trudny, ponieważ jakieś elementy maoizmu tkwią w tamtejszym społeczeństwie dość głęboko. Władze chińskie swego czasu – kilka lat po śmierci Mao – dokonały oceny jego czynów i działalności. Uznały wówczas, że 70% jego działalności to była działalność słuszna, a 30% – to działalność błędna. Otóż współcześnie część rozmówców chińskich, gdy się z nimi ten temat podnosi, uważa, że ocena ta powinna być odwrócona, że większa część działań Mao była błędna. W latach 70. i na początku lat 80. władze chińskie bardzo powoli i ostrożnie dokonywały procesu demaoizacji Chin. W ówczesnych władzach zasiadało jeszcze wielu bliskich współpracowników Mao, stąd też nie można było – moim zdaniem – dokonać bardziej rzetelnej oceny. Chiny nadal stoją przed niełatwym zadaniem pełnej oceny czasu i błędów Mao. Sam Mao na jednej z konferencji, w Lushanie w 1959 r., powiedział o sobie: wo jiu shi Qin Shi Huang jia Makesi („ja jestem Qin Shi Huangdim2 plus Marksem w jednej osobie”). Niewątpliwie trudno połączyć takie dwie postacie. Myślę, że Mao pozwolił sobie na takie śmiałe porównanie, gdyż często powoływał się i na Qin Shi Huanga, i również na Marksa. Władze chińskie uważały, że wszystko – czy prawie wszystko – co działo się do okresu „walki z prawicą” w 1957 r., było dobre, a od tego czasu – włączając w to „wielki skok”3, następnie „rewolucję kulturalną” – było natomiast błędne. Jeden z najbardziej śmiałych przywódców chińskich, nieżyjący już Hu Yaobang4 1 Mao Zedong (pisany dawniej jako Mao Tse-tung) 毛泽东 (1893–1976), był współzałożycielem KPCh w 1921 r., a później jednym z jej czołowych działaczy. Reprezentował w partii orientację chłopską i narodową, przeciwstawiając się działaczom wiernym Kominternowi i jego kursowi rozwijania działalności w miastach i ich zdobywania na drodze powstań zbrojnych, podobnie jak bolszewicy w Rosji. Kierownictwo nad KPCh i jej siłami zbrojnymi zdobył w okresie wojny przeciwko okupacji japońskiej (1937–1945), a po ostatecznym zwycięstwie w wojnie domowej kierował budową nowego państwa – ChRL. Przypisy pochodzą od Redakcji (jeśli nie zaznaczono inaczej). 2 Cesarz Qin Shi Huangdi 秦始皇帝, panował jako król w swoim państwie Qin od 260 r. p.n.e. i przyjął legizm jako oficjalną ideologię państwa, doktrynę swoistej dyktatury doskonałej i potęgi militarnej. W 221 r. zakończył podboje kolejnych królestw chińskich i utworzył jedno wielkie cesarstwo. Zmarł w 210 r. p.n.e., a dynastia Qin upadła. Stworzone przezeń cesarstwo, po krótkotrwałym chaosie, odrodziło się jednak ponownie. 3 Tak określona była kampania polityczna w latach 1958–1962, zmierzająca do przyspieszenia produkcji przemysłowej i rolniczej. 4 Hu Yaobang 胡耀邦 (1915–1989), przewodniczący KC KPCh w latach 1981–1987, zwolennik reform politycznych. 152 Mao a rozwój Chin współczesnych w wywiadzie dla lewicowych, komunistycznych dziennikarzy greckich w grudniu 1980 r. powiedział, że jeśli chodzi o rewolucję kulturalną, to wszystko w niej było złe, nie było tam niczego pozytywnego. Sprzeciwili się temu natychmiast wojskowi chińscy, mówiąc, że przecież budowaliśmy wtedy nowe rodzaje broni, dokonywaliśmy różnych eksperymentów i to są nasze sukcesy naukowe. Ta sytuacja nie była wyjątkowa, gdyż Hu Yaobang często pozostawał w konflikcie ze swoim otoczeniem politycznym. Ja osobiście uważam, że jego zasługi dla demaoizacji były większe niż innych przywódców chińskich, ponieważ odważył się on na dokonanie szybkiej rehabilitacji wielu ofiar rewolucji kulturalnej. Jeśli idzie o wcześniejszy okres, walki z prawicą, to Mao chełpliwie tak mówił o swej roli: cóż, Qin Shi Huang pogrzebał żywcem zaledwie 400–500 konfucjanistów, a ja wykończyłem kilkaset tysięcy ludzi. Cytuję tę wypowiedź za solidnym autorem chińskim, mianowicie wiceszefem Wydziału Organizacyjnego KC KPCh. Mam tu na stole jego książkę zatytułowaną Lata odwilży5. Autor wie, o czym mówi, a przytacza tu jeszcze wiele innych niezwykle ciekawych – momentami szokujących – faktów. W społeczeństwie chińskim, zwłaszcza jeśli chodzi o młodsze pokolenia, obraz Mao jest dość niejasny, jakby zamazany. Społeczeństwo to jest już dzisiaj mocno zmienione, a młode pokolenia są zupełnie inaczej nastawione do życia i świata i są wolne od wpływów dawnej ideologii. Właściwie demaoizacja doprowadziła Chiny do swego rodzaju próżni ideologicznej, którą usiłuje się dziś wypełnić powrotem do konfucjanizmu czy poszukiwaniem innych ideologicznych podpór z historii Chin. Są to wciąż procesy bardzo, powiedziałbym, złożone i dla Chińczyków bardzo trudne. Społeczeństwo, a przynajmniej ta jego część, która nie przeżyła rewolucji kulturalnej, patrzy na przeszłość inaczej niż starsi. Ci, którzy mają za sobą doświadczenia trudne i bolesne, patrzą na Mao Zedonga dużo bardziej krytycznie. Jednocześnie dzisiejszy wielki, przyspieszony rozwój Chin przypisywany jest oczywiście przede wszystkim Deng Xiaopingowi6 i jego ekipie oraz kolejnym ekipom, jakie nastały po jego śmierci w 1997 r. Od czasu do czasu mówi się też jed- 5 Zob. zbiór tekstów: Jiedong niandai – Zhongguo di san ci sixiang jiefang beiwanglu (Lata odwilży – zapisy trzeciego wyzwolenia duchowego w Chinach), Beijing 1997. Analizowany tutaj tekst jest autorstwa Li Ruia. 6 Deng Xiaoping 邓小平 (1904–1997), stary działacz komunistyczny. W ChRL zajmował wiele stanowisk partyjnych i rządowych (wicepremier, minister finansów itd.). Został także członkiem Biura Politycznego i sekretarzem generalnym KPCh (przy Mao jako przewodniczącym). Usunięty ze wszystkich stanowisk i potępiony podczas „rewolucji kulturalnej”. W 1975 r. ponownie wicepremier przy premierze Zhou Enlaiu, którego coraz częściej zastępował. Usunięty znowu przez radykalnych maoistów w 1976 r. Powrócił do władzy jako główny inicjator i promotor wielkich reform w 1977 r., po śmierci Mao. Dyskusja panelowa 153 nak w Chinach, że przecież gdyby nie Mao, to pozycja Chin w świecie byłaby dziś inna, znacznie słabsza. Jestem ogromnie rad, że mamy tutaj tak wspaniałych panelistów, znawców Chin, ludzi, którzy od dziesięcioleci zajmują się tematyką chińską, autorów wielu książek i opracowań na tematy chińskie. Chcę tu jednocześnie zaznaczyć, że w Polsce ukazało się sporo literatury poświęconej Mao Zedongowi, ponieważ już w latach 50. ukazywały się prace Mao po polsku7, w latach 80. ukazała się praca Deng Xiaopinga, która często dotykała spraw Mao Zedonga i jego roli8, mamy pamiętniki osobistego lekarza Mao Zedonga wydane także po polsku9 i prace polskich autorów – współautor jednej z nich siedzi obok mnie10, jak również są dostępne prace brytyjsko-chińskich autorów11. Myślę, że także w wielu innych opracowaniach temat Mao jest podnoszony. Chciałbym zauważyć jeszcze jedno. Otóż w książkach autorów chińskich, które mam w swoim księgozbiorze, tematy ideologiczne i procesy demaoizacji najczęściej sprowadzane są do spraw gospodarczych, a czysta ideologia jakby pozostawiana jest na boku. Sprawy gospodarcze i przebudowa świadomości społeczeństwa chińskiego po śmierci Mao, odchodzenie od ideologii ku tematyce gospodarczej – są w nich na pierwszym miejscu. Dziękuję bardzo za uwagę i prosiłbym teraz panelistów o prezentację tego nader trudnego, acz fascynującego tematu. Waldemar J. Dziak Szanowni Państwo! W takim zacnym gronie jest mi naprawdę bardzo trudno mówić o Chinach i o Mao, ponieważ osoby, z którymi zasiadam tu przy jednym stole, to specjaliści, których niezwykle cenię. Są to ludzie, którzy uczyli mnie poznawać Chiny, choć poznawałem je także osobiście, i to rozmaicie. Za rok będę np. obchodził 40. rocznicę pierwszego mojego zatrzymania przed ambasadą chińską, kiedy to zacząłem interesować się Chinami. Dokładnie pamiętam, było to 9 maja 1969 r., miaMao Tse-tung, Dzieła wybrane, t. 1–4, KiW, Warszawa 1958. Deng Xiaoping, Chińska droga do socjalizmu: wybór prac z lat 1956–1987, KiW, Warszawa 1988. 9 Li Zhisui, Prywatne życie przewodniczącego Mao, Wydawnictwo Philip Wilson, Warszawa 1996. Zob. artykuł recenzyjny K. Gawlikowskiego, „Azja-Pacyfik” 1998, t. 1, s. 275–285. 10 Waldemar J. Dziak, Jerzy Bayer, Mao: zwycięstwa, nadzieje, klęski, ISP PAN, Warszawa 2007. 11 Jung Chang, Jon Halliday, Mao, Wydawnictwo Albatros, Warszawa 2007. Zob. także wcześniejsza, ściśle naukowa praca: Ross Terrill, Mao – biografia, Iskry, Warszawa 2001. 7 8 154 Mao a rozwój Chin współczesnych łem wtedy 16 lat, trwała rewolucja kulturalna, a mieszkałem niedaleko ambasady chińskiej. Bardzo mnie zainteresowało, dlaczego wszyscy tam przychodzą, biorą znaczki, czerwone książeczki, jakieś materiały antyradzieckie, no i był z tym problem, zawsze pełno milicji…. Wtedy jeszcze używała ona do swoich działań stare samochody marki Warszawa. Gdy tam poszedłem, zostałem zatrzymany i zrewidowany. Zabrali mi wszystko z wyjątkiem jednego znaczka Mao Zedonga, który zapobiegliwie schowałem w bucie! Była to wtedy dla mnie wielka radość z uratowania znaczka Mao Zedonga. Takie były moje pierwsze kroki w kierunku Chin… Proszę Państwa, nie jestem sinologiem, nie znam języka chińskiego, choć Chinami zajmuję się i do Chin często jeżdżę. Dwa tygodnie temu wróciłem z Chin, gdzie byłem w ramach współpracy Instytutu Studiów Politycznych PAN z bardzo ciekawym instytutem chińskim. Jest to Instytut Społecznych Problemów Rozwoju Europy i Azji przy Radzie Państwowej ChRL, znam tam grono bardzo fajnych ludzi, Chińczyków, którzy zajmują się Europą Środkowo-Wschodnią i Rosją. Wszyscy świetnie mówią po rosyjsku, ale także po albańsku, węgiersku, bułgarsku i polsku – zawsze jest miło, jak tak wielu Chińczyków posługuje się językami słowiańskimi z taką wielką swobodą. Proszę Państwa, ze swoim kolegą, dr Jerzym Bayerem, byłym konsulem generalnym w Szanghaju, niebawem chyba ambasadorem w jednym z krajów azjatyckich, napisaliśmy książkę, zatytułowaną Mao. Zwycięstwa, nadzieje, klęski12. To nie jest biografia. Tak naprawdę są to szkice o Mao Zedongu. Specjalnie skoncentrowaliśmy się tylko na epizodach z jego życia – a było ono długie i burzliwe. Pisaliśmy głównie o okresie „wielkiego skoku”, o rewolucji kulturalnej. Dużo miejsca poświęciliśmy także kwestii: Chiny a sprawa polska, czyli latom 1956–1957. Staraliśmy się wyjaśnić, jak to się stało, że Polska uniknęła wtedy interwencji radzieckiej i uratowała suwerenność, choćby to była suwerenność ograniczona. Tak naprawdę dzisiaj wszyscy jesteśmy zgodni co do tego, że to właśnie zdecydowana postawa Chin uratowała Polskę przed interwencją militarną – odpowiednie dokumenty są w archiwach polskiego MSZ, są dwa dokumenty rosyjskie i dużo dokumentów chińskich na ten temat. A zatem mamy już jasność, kto, kiedy, kogo przyjmował, jak rozmawiano, kiedy Mao Zedong, Zhou Enlai13, Zhu De14, Liu Shaoqi15 umawiali się z ówczesnym ambasadorem Polski w Pekinie, o której godzinie w nocy Zob. przypis 10. Zhou Enlai 周恩来 (1898–1976), jeden z najwybitniejszych przywódców partyjnych i państwowych Chin, w latach 1949–1976 premier, a w latach 1949–1958 również minister spraw zagranicznych. 14 Zhu De 朱德 (1986–1976), założyciel Chińskiej Armii Czerwonej, marszałek, minister obrony narodowej ChRL do 1966 r. 15 Liu Shaoqi 刘少奇 (1898–1969), do rewolucji kulturalnej jeden z głównych współpracowników Mao, w latach 1959–1968 głowa państwa. W 1966 r. potępiony, poniewierany; zmarł w więzieniu. 12 13 Dyskusja panelowa 155 go wzywali. Są szyfrogramy – wiemy, co pisał wtedy ambasador do centrali MSZ w Warszawie. Są to niesłychanie pasjonujące rzeczy, warto się nad nimi dłużej zatrzymać, teraz jednak chciałbym skoncentrować się na Mao Zedongu. O tym dawnym wodzu jest bardzo trudno mówić w samych Chinach, dlatego że – jak to powiedział ambasador Burski – nadal funkcjonuje oficjalna wykładnia, że 70% w życiu i działalności Mao to uczynki dobre, a 30% złe. Odkąd od 15 lat rozmawiam w różnych sytuacjach z Chińczykami, a mówi się o tych dobrych uczynkach, to z reguły oni zaczynają od wymieniania jego błędów, jak Mao Chinom przeszkodził, jak Chinom zaszkodził itp. Rzecz bardzo charakterystyczna: nie zaczynają od wymieniania tego, co zrobił dobrego, tylko zaczynają od mówienia o tym, co zrobił złego i dopiero po tym przechodzą do pozytywów. A tych pozytywów nie jest za dużo. Bardzo mnie ucieszył niedawno jeden z profesorów chińskich, którego nazwiska nie mogę podać, ponieważ nie upoważnił mnie do tego, gdy – nawiązując do mojej książki, a jest ona dostępna w Chinach – powiedział: Gdyby Mao Zedong był Mongołem i stał na czele państwa mongolskiego, to w ogóle byśmy sobie głowy nim nie zawracali. Ale Mao Zedong stał na czele wielkiego państwa, wielkiego narodu i przez sam ten fakt był wielkim przywódcą. To jest bardzo ciekawe. Czy gdyby Mao był Polakiem, byśmy się nim zajmowali? Nie wiem. Polska nie jest wielkim krajem. To jest bardzo charakterystyczne i bardzo frapujące… Jak Państwo wiedzą, Mao Zedong potrafił się mylić i to mylić się głęboko. Mylił się nieraz w ocenach ludzi, mylił się w ocenach sytuacji, niekiedy myliły mu się nawet państwa i narody. W różnych okresach swojego życia Mao był bardzo ciekawym człowiekiem, a zarazem trochę dziwakiem. To też są jego bardzo ważne rysy charakterologiczne i na ten temat istnieje ciekawa literatura. Jak dziś Chińczycy oceniają Mao? Ja, mówiąc o Chińczykach, mogę mówić jedynie o uczonych Chińczykach, o ludziach, z którymi się spotykam. Nie znając języka chińskiego, nie mogę porozmawiać z tragarzem czy taksówkarzem pekińskim, co może zrobić siedzący koło mnie profesor Rowiński, profesor Gawlikowski, ambasador Burski czy doktor Zdzisław Góralczyk – były ambasador w Chinach. Oni od dziesięcioleci znają także prostych Chińczyków, uczniów, studentów, robotników, hotelarzy… Powiedzmy sobie szczerze, że przy rzadkich okazjach, kiedy rozmawiałem z młodymi Chińczykami, miałem wrażenie, że Mao najczęściej ich nie za bardzo interesuje. Ja sam prowadzę zajęcia na różnych uczelniach i na moje pytanie o Władysława Gomułkę16, studenci, którzy zaczynają studia na różWładysław Gomułka, pseud. „Wiesław” (1905–1982), polityk i działacz PPR i PZPR. W 1951 r. oskarżony został o „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”, uwięziony i usunięty z PZPR. Zwolniony z więzienia w 1954 r., a w październiku 1956 wybrany I sekretarzem KC PZPR. Przeprowadził znaczące reformy i prowadził aktywną politykę międzynarodową. Akceptował antysemicką kampa16 156 Mao a rozwój Chin współczesnych nych kierunkach politologicznych, często rozpoczynają długie myślenie: Gomułka…. tak jest, pamiętam, był taki, to było w Polsce…. Coś bliżej o Gomułce? To już gorzej… W wypadku młodzieży chińskiej i Mao Zedonga to jest chyba bardzo podobna sytuacja. Przeciętny człowiek bardzo mało o nim wie, tylko podstawowe rzeczy. Nikt się tym nie interesuje tak dogłębnie, jak to robimy my, badacze. Ale jest bardzo charakterystyczne – napisałem to w przedmowie do naszej książki – że z Mao Zedongiem jest dziwna sprawa. Gdyby dzisiaj ozdrowiał i ożył, i zobaczył te Chiny Anno Domini 2008, to z jednej strony bardzo by się ucieszył, że jego kraj jest taki wielki i potężny, ale z drugiej strony musiałby się bardzo zasmucić, widząc jak jego Chiny awansują krok po kroku do pozycji supermocarstwa światowego. Powiedzmy sobie tu szczerze: Chiny idą ku pozycji drugiego supermocarstwa światowego i nie widzę dzisiaj siły, która mogłaby powstrzymać ten marsz do przodu. Taka jest dzisiaj prawda. Ale dlaczego Mao byłby taki rozczarowany? Ponieważ tak naprawdę Chiny uzyskały fantastyczny rozwój, działając wbrew ideom Mao, wbrew jego koncepcjom i konkretnym wskazaniom. Nie będę się pastwił nad Mao, jeśli chodzi o jego orientację, a raczej jej brak, w sprawach ekonomicznych. Są to rzeczy niesłychanie ciekawe. Zachęcam do lektury rozmów z naszymi przywódcami, czyli z Józefem Cyrankiewiczem (i jego żoną Niną Andrycz, która jeszcze przecież żyje i też opublikowała swoje wspomnienia), z Piotrem Jaroszewiczem i z Marianem Spychalskim. Są to rozmowy przeurocze, świadczące o tym, że albo Mao uważał swoich rozmówców za półkretynów, albo miał takie filozoficzne podejście do życia, kiedy rozprawia np. o tym, co to będzie za sto lat, ile będzie ludności na świecie i na pewno trzeba będzie wprowadzić taki system, aby nie wszyscy ludzie od razu musieli być na powietrzu, tylko będą istniały jakieś pozwolenia, bilety, żeby mogli wyjść na powietrze. To nieprawdopodobnie, jak można tak sobie swobodnie rozmawiać. Ale to się mieściło w pewnej konwencji, takiego luźnego, filozoficznego traktowania rozmówców. Wszyscy rozmówcy polscy podkreślają, że Mao nie stawiał jakiś sztywnych ram rozmowy, tylko jak się zmęczył rozmową, wypowiadał zawsze jedno zdanie – no, to chyba już sobie porozmawialiśmy – i kończył rozmowę. I nikomu nie przychodziło nawet do głowy, żeby narzekać, że rozmowę zakończono, mimo że przybyła na nią jakaś bardzo ważna osoba z Polski – pan Marian Spychalski, albo jakiś inny ważny generał – i chciałaby jeszcze omówić jakieś konkretne sprawy. A Mao przyjmował wielu działaczy z Polski. Przyjął np. delegację z Edwardem Gierkiem, kiedy ten był nie jakąś znaczącą postacią, lecz szarym wyrobnikiem aparatu w Komitecie Wojewódzkim partii w Katowicach, ale także Aleksandra Zawadzkiego, przewodniczącego Rady Państwa, wtedy bardzo wysoko postawioną osobę. nię 1968 r. Po użyciu siły wobec protestujących robotników w 1971 r. – pozbawiony stanowisk partyjnych; później na emeryturze. Dyskusja panelowa 157 A zatem, jeśli chodzi o studiowanie osoby i poglądów Mao, nawet u nas w Polsce jest dużo bardzo interesującego materiału. Ja nieustannie zachęcam młodych ludzi, aby studiowali te materiały, ale pamiętajmy, że sami Chińczycy mają – jak mówił też ambasador Burski – problemy z oceną Mao. Jako potwierdzenie moich słów niech służy taki fakt. W latach 90., w okrągłą rocznicę śmierci Mao (albo urodzin – dziś już nie pamiętam), byłem w Zakładzie Historii Partii Chińskiego Uniwersytetu Ludowego. Zapytałem tam, czy z tej okazji mieli lub zamierzali zorganizować jakąś konferencję? A oni na to mówią: Nie robimy takich konferencji. One są z reguły robione centralnie, a nie przez jakiś instytut czy uniwersytet. Bo to jest sprawa dla nas nieco kłopotliwa. Zatem samo przyznanie się, że Mao jest postacią historyczną – uznawano za sprawę kłopotliwą. Mówienie o Mao nie było sprawą jednoznaczną ani prostą. Ale niewątpliwie kiedyś Chińczycy będą musieli coś z tym Mao zrobić, jakoś opisać i ocenić jego działania i rolę historyczną.… Dlaczego Chińczycy przestali „studiować” myśli Mao po jego śmierci? Ja bardzo dokładnie śledziłem to, co się działo po śmierci Mao. Napisałem na ten temat doktorat, jeszcze wcześniej wiele studiów… Pamiętamy – śmierć Mao to był 1976 r., epoka jeszcze maoistowska. „Banda czworga”17 została usunięta zaraz po pogrzebie, a potem nastąpiło III Plenum KC KPCh, w grudniu 1978 r. Wielkie otwarcie polityczne, ale zatrzymanie wszystkich debat politycznych. Dziś wiemy, dlaczego: chcieli końca walki ideologicznej. Mówimy dzisiaj o Chinach epoki transformacji, o Chinach okresu reform. Ale pamiętajmy, że w 1978 r., kiedy te reformy się zaczynały, terminy te były zakazane. Jakie reformy? Mówiło się tylko o modernizacji! Mało tego, nie mówiło się nawet o modernizacji państwa, a jedynie o „czterech modernizacjach”, czyli o modernizacji rolnictwa, przemysłu, wojska i nauki. Były to wybrane obszary o praktycznym znaczeniu. Wciąż panowała ogromna bojaźń ideologiczna. Dopiero potem, stopniowo, pękały kolejne bariery, a Chiny wyzwalały się z ideologii maoizmu. I o tym trzeba pamiętać. Karin Tomala Mao Zedong stał się, bez wątpienia, trwałą postacią najnowszej historii Chin. Jak Chińczycy widzą i oceniają „wielkiego przewodniczącego” obecnie, ponad 30 lat po jego śmierci? Odpowiedź brzmi: bardzo różnie i różnie w różnych okresach procesu modernizacji. Mówiąc dziś o postrzeganiu postaci Mao i jego roli 17 Tym mianem określono grupę najbliższych współpracowników Mao Zedonga z czasów „rewolucji kulturalnej” (m.in. jego żona, Jiang Qing 江青 (1914–1991). Zostali oni aresztowani w 1976 r., a w 1981 r. skazani na wieloletnie więzienie. 158 Mao a rozwój Chin współczesnych w najnowszej historii Chin, powinniśmy zwrócić uwagę na proces formowania nowej tożsamości w społeczeństwie chińskim w wyniku przyspieszonej globalizacji i modernizacji tego kraju. Przyczyniły się bowiem one nie tylko do ogólnego rozwoju tego państwa, ale także do powstania poczucia nowej dumy narodowej i nowego samookreślenia. Ta nowa tożsamość jest bardzo złożona, a rozwija się w procesach pełnych sprzeczności, wynikających z nakładania się na siebie rozmaitych procesów historycznych, z których jedne jeszcze trwają, a inne, nowe, dopiero się rozpoczęły. Ocena tego zjawiska też jest bardzo złożona. Przede wszystkim występują różnice między samookreśleniem państwowym, grupowym a indywidualnym. Większość społeczeństwa chińskiego nadal identyfikuje się ze swoim państwem, mimo że pojawiły się już różne oceny działania tego państwa i jego autorytetów. W tym miejscu musimy zapytać, dlaczego tożsamość państwowa w Kraju Środka jest tak głęboko zakorzeniona? Należy zwrócić uwagę, że wywodzi się ona z tradycji, także tych ukształtowanych w czasach nowoczesnych. Państwo było tam postrzegane niemal jako struktura sakralna i otaczała je cześć, choć do dziś nie gwarantuje ono swobód obywatelskich i brak tam praw politycznych. Czy Chińczycy uważają np. dzisiaj, że życie osobiste w okresie panowania Mao Zedonga – przy czym nie mówię tu o okresie rewolucji kulturalnej – cechowały brak wolności i brutalne represje, jak to jest postrzegane na Zachodzie? Odpowiedź musi być negatywna: wcale tak nie traktują epoki Mao. Dzisiaj, jak się wydaje, jest nawet znacznie mniej osób, które podają się za ofiary „rewolucji kulturalnej”, niż to miało miejsce przed około 30 laty, kiedy to skazano „bandę czworga” i kiedy nawet wypadało krytykować „rewolucję kulturalną”. Ale nawet wtedy mało się słyszało o tych sprawach, a ludzie o tym rzadko rozmawiali. Chińczycy na ogół czują się nadal częścią państwa, społeczeństwa i wspólnoty, choć występują już także wyraźnie tendencje indywidualistyczne. Nadal więc dominuje inny sposób myślenia i oceniania swych doświadczeń historycznych, a mianowicie jest to koncentrowanie się na całości, a nie na pojedynczych wypadkach czy jakiś oddzielnych zagadnieniach. Nawet ofiary ówczesnych represji mówią dzisiaj nie tylko o błędach Mao, ale i o wielkości tej postaci, o jego niezwykłości. Mają też świadomość osiągnięć Chin pod jego przywództwem. Po prostu upłynęło od jego śmierci ponad 30 lat i chętniej wspomina się teraz blaski minionych czasów, dla wielu – czasów młodości a nie dawnych dramatów. Szczególnie wielkim poważaniem cieszy się wciąż Mao w kręgach prostych ludzi, zwłaszcza na wsi. Taki sposób postrzegania rzeczywistości, m.in. postaci Mao, znajduje swoje odbicie w jego ocenach. Już za życia był on postacią mityczną. Dzisiaj stracił wiele z tego mitycznego nimbu i nie otacza go dawne uwielbienie, ale trwa przekonanie o jego wielkości i wyjątkowej roli w historii Chin. I to znajduje swoje odbicie Dyskusja panelowa 159 w różnych formach swoistego kultu. W tym kontekście wydaje się słuszne przypomnienie, że kanclerz Helmut Kohl już w 1976 r., z okazji śmierci Mao, stwierdził, że był on postacią historyczną, która wpływała w sposób znaczący na historię idei w XX w. W Republice Federalnej zarządzono wówczas na znak żałoby opuszczenie flag do połowy masztu, choć rządziła wtedy chadecja. Dzisiaj o tym mówi się, oczywiście, inaczej. Z perspektywy państw demokratycznych przełomu XX i XXI w. Mao często jest porównywany ze Stalinem i z jego zbrodniami. W Chinach po śmierci Mao także pojawiały się wypowiedzi krytyczne o nim, choć innego rodzaju i bardziej umiarkowane. W latach 1976–1978 trwała tzw. wiosna pekińska, kiedy to toczyły się gorące dyskusje o niedawnej przeszłości i rozlegało się wzywanie do demokracji. Wówczas Deng Xiaoping popierał ten ruch, walcząc przeciwko lewemu, maoistowskiemu skrzydłu w partii. W wielu miejscach rozpoczęło się demontowanie pomników i posągów Mao, usuwano jego portrety. W dyskusjach toczył się spór o polityczny spadek po Mao. Jedni demonizowali go, inni odnosili się do niego z szacunkiem. Pierwsze oznaki procesu demonizowania Mao i krytyki formy sprawowania przezeń władzy przejawiały się w ręcznie pisanych i wywieszanych zwykle na wybranej ulicy tzw. gazetkach ściennych (dazibao) w dużych miastach. Zbierała się przy nich rozemocjonowana ciżba. Posuwano się nawet tak daleko, że epokę Mao określano jako „feudalizm społeczny” i porównywano jego system sprawowania władzy do systemu faszystowskiego. Sam Mao podsuwał takie interpretacje. Podczas swoich rządów często mówił o pozytywnej roli pierwszego cesarza, Qin Shi Huangdiego, który zjednoczył Chiny. Nic natomiast nie wspominał o paleniu książek w tym okresie czy o buntach ludu przeciw tyranii. Teraz antymaoiści nawiązywali do tego nurtu dziejów Chin i potępiali w swoich gazetkach okrucieństwa reżimu wobec społeczeństwa. Historię Chin opisywano jako dzieje despotyzmu, trwającego od ponad dwóch tysięcy lat aż do ery Mao. Jedna z pekińskich gazetek ściennych oskarżała np. Mao o to, że państwo traktował jako swoją własność. Podobnie jak w Związku Radzieckim zerwano z kultem jednostki (geren chongbai) Stalina, tak i w Chinach – zdaniem krytyków – należy zmienić stosunek do osoby Mao. Jednakże politycy pragmatyczni, tacy jak Deng Xiaoping, starali się rozwiązać te problemy na sposób chiński, bardziej kompromisowo, eksponując w swoich wypowiedziach pozytywne strony panowania Mao. I takie poglądy też wyrażano w gazetkach ściennych. A zatem można było w nich wyczytać, że Mao Zedong jest człowiekiem, a nie bogiem i nadszedł czas, aby mu wyznaczyć godne miejsce w historii, gdyż tylko wtedy będzie można ocalić „marksizm, leninizm i idee Mao Zedonga”. W nowej polityce chodziło o wyeksponowanie roli partii, a nie figury wodza. Głoszono wprawdzie nadal, że Mao był wielkim strategiem i dokonał waż- 160 Mao a rozwój Chin współczesnych nych czynów, jednakże dodawano, że nie ustrzegł się błędów, podobnie jak wielu innych przywódców ruchów rewolucyjnych. Mao nie był już traktowany i przedstawiany jako „super-ojciec” czy „patriarcha narodu”. Nowa strategia miała być postrzegana jako wyraz przywracania harmonii. Na Zachodzie jednakże oceniano to jednostronnie jako demaoizację (fei maohua). Pojęcie to zostało przyjęte w licznych opracowywanych tam analizach dotyczących Chin. Analizy te kierowały się jednak bardziej myśleniem życzeniowym i wyobrażeniami, jak Chiny powinny się rozwijać, niż studiami rzeczywistych procesów, a informacji tego typu dostarczali nieraz także dysydenci chińscy18. Jak widzimy, były to nazbyt pospieszne uogólnienia i jednostronne analizy procesów przemian, które były pełne sprzeczności, a kryły się za nimi jeszcze walki o władzę. Odejście od oficjalnej instytucjonalizacji ideologii Mao Zedonga i kultu jego osoby nie oznaczało – i nie oznacza – demaoizacji. Choć w szerokich kręgach społeczeństwa wygasła dawna wiara w mit osoby Mao, to jednak postać ta nie została wykreślona z narodowej pamięci, a odpowiedzialnością za przestępstwa okresu „rewolucji kulturalnej” obarczono głównie tzw. bandę czworga i ich popleczników. Już w latach 80. XX w. organizowano wystawy wspomnieniowe o życiu i działalności Mao, a w 1993 r., z okazji setnej rocznicy jego urodzin, w Wielkiej Hali Ludowej w Pekinie (w gmachu Parlamentu) odbyła się uroczystość z udziałem najwyższych przywódców, gdzie uczczono jego idee. Dzisiaj w chińskich księgarniach i bibliotekach prace Mao i publikacje o jego działalności zajmują na półkach sporo miejsca, z każdym rokiem ich przybywa. Na początku lat 80. XX w. były to często półki zakurzone, w widoczny sposób mało odwiedzane, teraz cieszą się widocznym zainteresowaniem. Wiele z książek ma charakter literatury wspomnieniowej. Pojawienie się tej nowej fali publikacji jest z jednej strony przejawem dążeń politycznych do legitymizacji władzy, ale z drugiej strony także rzeczywistych potrzeb rynku i konkurencji na wolnym rynku wydawców. Obserwuje się też nieraz w tych nowych książkach dziwną mieszankę wspomnień typu nostalgicznego z tendencjami opozycyjnymi. Od kilku lat można wręcz mówić o prawdziwym renesansie kultu Mao. Oczywiście, nie jest to już taki kult, jak za czasów jego przywództwa, i nie jest on dzisiaj wcale przez wszystkich ślepo uwielbiany, jak niegdyś. To, co obserwujemy teraz – to nowy obraz Mao, zrodzony w warunkach narastających napięć społecznych, trudów codziennego życia odczuwanych przez biedniejszych w brutalnej gospodarce rynkowej, a nawet ogromnych stresów tych, którzy cieszą się niedawno zyskanym dobrobytem. Ten nowy obraz Mao jest wyrazem pewnej nostalgii Zob. Helmut Martin, China ohne Maoismus?, Wandlungen einer Staatsideologie, Institut für Asienkunde, Hamburg 1980, s. 120–121. Przypis autorki. 18 Dyskusja panelowa 161 za dawnymi czasami, kiedy żyło się łatwiej i było bardziej sprawiedliwie, i wiąże się z rozmaitymi rozczarowaniami współczesnością. Mao nie jest więc już ikoną i nie ma żądań powrotu do dawnego systemu, ale także nikt nie usiłuje dzisiaj powtarzać gestów z końca lat 70. XX w., kiedy to np. posągowi Mao na lotnisku w Pekinie nakładano na głowę żółty kapelusz hańby albo wtykano w ramiona pałkę bambusową. Wręcz przeciwnie, odnosi się do tej postaci z pewną sympatią. W ostatnich latach powstają liczne filmy i programy telewizyjne afirmujące postać Mao i jego epokę. W sklepach w sprzedaży są plakaty lub zdjęcia z postacią Mao, i kupują je głównie Chińczycy, nie zaś cudzoziemscy turyści, jak w latach 80. W telewizyjnych kanałach muzycznych kładzie się nacisk na „narodowy patriotyzm” Chińczyków: na ekranach powiewają w blasku reflektorów wielkie flagi narodowe, śpiewacy – w mundurach albo w strojach ludowych mniejszości narodowych, ilustrując „jedność Chin” – opiewają w pieśniach partię i Mao Zedonga. Powodzeniem cieszą się piosenki i melodie z jego okresu. Podczas mojej niedawnej podróży po Chinach oglądałam w telewizji program, w którym śpiewano m.in. nową piosenkę o tym, że powinno się podążać za czerwonym sztandarem, na którym widnieje sierp i młot, i pamiętać, że bardzo wielu Chińczyków wychowało się w epoce Mao. W piosence tej nie opiewano wprawdzie bezpośrednio samego Mao, ale partię komunistyczną i jej tradycje, jednak Mao był w ich tle jako współzałożyciel KPCh i jej wieloletni przywódca. Także z okazji XVII Zjazdu partii w 2007 r. można było zobaczyć w telewizji chór żołnierski, ubrany w szare mundury, jakie nosiły wojska komunistyczne w jaskiniach Yan’anu podczas walk z okupacją japońską19, a za chórem, na podwyższeniu, stała osoba mająca przedstawiać Mao Zedonga, dyrygującego nim. W pieśniach opiewano patriotyczne walki przeciwko Japończykom w górach Tianshan. W taksówkach umieszcza się dzisiaj „święte obrazki” z Mao jako duchem opiekuńczym. Takie „zawieszki pomyślności” można również zauważyć w autobusach i w niektórych sklepach. Oprócz tego można spotkać medaliony z jego podobizną ozdobioną plastikowymi bryłkami w złotym kolorze, symbolizującymi bogactwo, przypominające święte obrazki Bóstwa Bogactwa. Gdy pyta się Chińczyków, dlaczego zawieszono te obrazki, otrzymuje się odpowiedź, że to dlatego, iż Mao uczynił tak wiele dobrego dla Chin. W pociągach z głośników słychać często muzykę z dawnych lat, np. sławną pieśń pod tytułem „Wschód jest czerwony” – hymn hongweibingów z czasów rewolucji kulturalnej. Najbardziej zaskakującym dla Europejczyka jest umieszczanie Mao jako bóstwa obok innych bóstw tradycyjnych, na ołtarzyku domowym albo też na ołtarzyku w restauracji czy w hotelu. 19 Yan’an 延安 – siedziba centralnych władz KPCh w okresie II wojny światowej. W charakterystycznych dla tych okolic domostwach, wydrążonych w lessowych zboczach, mieszkali żołnierze Armii Czerwonej przybyli tam po Długim Marszu (zob. przypis 33). 162 Mao a rozwój Chin współczesnych W obliczu ogromnej korupcji w Chinach przypomina się czasy Mao, rzekomo od niej wolne, choć jakieś jej przejawy, oczywiście na nieporównywalną skalę, występowały i wówczas. Tak powstają nowe legendy o Mao, wychwalanie jego skromności i osobistej uczciwości, przeciwstawiające go rządzącym obecnie. Ważniejsze przemówienia Mao ukazują się współcześnie na płytach CD albo na kasetach. Popularnością cieszy się m.in. uroczystość proklamowania Chińskiej Republiki Ludowej 1 października 1949 r., kiedy to Mao zadeklarował, że naród chiński po latach poniżeń podnosi się z kolan. Dużym zainteresowaniem cieszą się również zbiory jego wierszy. Trzeba pamiętać, że w Chinach panuje gospodarka rynkowa, a Mao stał się swego rodzaju towarem, cieszącym się dużym powodzeniem wśród kupujących. W związku z popytem rozpoczęto sprzedaż drobnych pamiątek, jak zegarki na rękę czy zapalniczki, na których znajduje się wizerunek Mao jako „wielkiego sternika”. W pekińskiej dzielnicy towarów artystycznych Liulichang jest dziś wiele sklepów z różnymi artykułami związanymi z postacią Mao – rysunkami, portretami, jego statuetkami z brązu, gipsu, czy porcelany… Mao przedstawiany jest na nich jako zwykły młody człowiek z papierosem, jako żołnierz albo dobrotliwy ojciec narodu. Widzimy Mao odpoczywającego, stojącego, siedzącego w fotelu z gazetą w ręku itp. Wielkim powodzeniem cieszą się wycieczki turystyczne „śladami Mao”, zwłaszcza zaś do jego ojczystej wioski Shaoshan w prowincji Hunan. W Chinach zachodzi więc specyficzny renesans zainteresowań, a może nawet fascynacji Mao Zedongiem. Stał się on chyba częścią historycznej i kulturowej tożsamości dla większości Chińczyków. Pamięta się, że to on właśnie przyczynił się walnie do odzyskania, po okresie półkolonialnego zniewolenia, pełnej suwerenności Chin, do wzrostu ich znaczenia i zapoczątkował ich awans jako nowej potęgi w świecie. Choć wiele jego pomysłów i recept na rozwój Chin okazało się błędnych, to niektóre z jego zasad wciąż są uznawane za aktualne. Na przykład podstawowe wytyczne polityki zagranicznej Chin wypracowane za jego czasów, jak respektowanie suwerenności, integralności terytorialnej i niemieszanie się z zewnątrz w sprawy wewnętrzne innych krajów, co – jak się twierdził – Chiny same stosowały wobec innych państw i żądały podobnego traktowania, są uznawane za bezdyskusyjnie słuszne i z powodzeniem kontynuowane. Dyskusja panelowa 163 Ksawery Burski Dziękuję bardzo za te dwie wypowiedzi. Za chwilę będę prosić pozostałych dwóch panelistów o zabranie głosu, ale teraz chciałbym krótko odnieść się do fragmentu wypowiedzi pani profesor Tomali. Otóż, mam tutaj z chińskiego Internetu tekst wypowiedzi dość znanego pisarza. Odnotował on także, że w Chinach obserwuje się nawrót kultu Mao, że występują takie tendencje, a szczególnie nasilone one były w połowie lat 90 XX w.. Potwierdza, że w taksówkach, w ciężarówkach i w różnych innych pojazdach wieszano portreciki Mao jako amulety, które miały zapewnić bezpieczeństwo jazdy. Tenże pisarz – dodajmy członek Rady Polityczno-Konsultatywnej, do której teraz, w obecnej kadencji, włączono wnuka Mao, trzydziestoparoletniego człowieka – powiada tak: Chwalimy Mao Zedonga i mówimy, że 70% jego działalności była dobra, ale nic nie mówimy o pozostałych 30%. Jeżeli twierdzimy, że 70% było dobre, a pomijamy milczeniem błędne 30%, tzn., że niepotrzebne były przeprowadzane zmiany. Pisarz ten uważa, że za pojawianiem się kultu Mao i poniekąd wychwalaniem dorobku Mao kryją się próby zahamowania przemian. Zakłada, że ktoś za tym stoi i jest to świadoma działalność polityczna mająca pozbawić racji te przemiany, które zostały zainicjowane w 1978 r. Skoro było tak dobrze, to po co przemiany? Mało tego, jak pisał on, kiedy podniósł ten temat na posiedzeniu Rady Polityczno-Konsultatywnej, to – ku jego oburzeniu – dwaj jej członkowie zaczęli płakać. Uznali bowiem, że niesłusznie krytykuje on to zjawisko. A zatem stwierdza on, że jeśli nawet w Radzie Polityczno-Konsultatywnej są ludzie tak zafascynowani Mao, to nie można dziwić się reszcie społeczeństwa. Dziękuję bardzo i proszę o zabranie głosu profesora Gawlikowskiego. Jan Rowiński Chciałbym wtrącić tylko jedną uwagę – żeby pewne obiegowe opinie sprowadzić do realiów. Przytoczę chińską anegdotę, którą jeden z moich rozmówców z tego kraju niedawno mi opowiedział – Pytanie: „Dlaczego takie tłumy przychodzą na plac Tian’anmen do mauzoleum Mao?” Odpowiedz: „Z jednej strony, żeby złożyć mu hołd, ale tak naprawdę, by upewnić się, że on naprawdę umarł.” 164 Mao a rozwój Chin współczesnych Krzysztof Gawlikowski Proszę państwa, już z dotychczasowej dyskusji widać, że Mao jest postacią niebanalną i wielowymiarową. Ja chciałbym zwrócić uwagę na kilka aspektów. Przede wszystkim trzeba odróżnić wyobrażenia Mao za granicą od jego wyobrażeń w Chinach. I najkrócej ujmując: te wyobrażenia do siebie nie przystają. Gdy czyta się np. wypowiedzi w Europie, że Mao był większym mordercą niż Hitler i Stalin razem wzięci, to oczywiście dla Chińczyka, który choć trochę pamięta czasy Mao i zna realia swojego kraju, wydaje się to zupełną aberracją, poglądem z księżyca wziętym, absurdalnym szkalowaniem Mao i Chin. Oczywiście, trzeba pamiętać, że i w Chinach, i za granicą istnieją różne poglądy na temat Mao i różne podejścia do jego osoby, często uwarunkowane politycznie. Jednakże spektrum różnych wypowiedzi na temat Mao na Zachodzie różni się istotnie od spektrum takich wypowiedzi w Chinach (jeśli pominąć stwierdzenia Chińczyków, także z samych Chin, skierowane przede wszystkim do odbiorców cudzoziemskich). Dodajmy, że analogiczne spektrum opinii japońskich, singapurskich, czy filipińskich różniłoby się od obu wyżej wymienionych, choć byłyby bliższe opiniom chińskim. Z kolei tajwańskie opinie z kręgów rządowych nie tyle nawet powtarzały opinie zachodnie, ile je wyostrzały i starały się wręcz dyskredytować Mao oraz ChRL nie tylko na samej wyspie, ale i w krajach zachodnich. O spektrum opinii azjatyckich trudno by wręcz mówić ze względu na ogromne zróżnicowanie sytuacji politycznej w poszczególnych krajach, obecność rozmaitych systemów niedemokratycznych, gdzie lansuje się głównie poglądy rządzących, wygodne im taktycznie itp. Jednak nawet przy tych różnorakich ograniczeniach widać wyraźnie, że perspektywa azjatycka różni się od europejskiej. Czytając obecnie naszą prasę, najczęściej piętnującą Mao jako jednego z największych zbrodniarzy w dziejach ludzkości, można by wnosić, że takie też są opinie całego Zachodu poza dawnymi, szalonymi lewakami – wielbicielami maoizmu. Sytuacja jest jednak niepomiernie bardziej złożona. Wśród elit wielu krajów europejskich dominowały orientacje lewicowe, krytyczne wobec status quo w ich krajach, a sympatie wobec Chin szukających swojej własnej drogi rozwoju były dość powszechne. Dodajmy zresztą, że pod koniec lat 70. XX w. zaczęły się odwracać dotychczasowe orientacje: niekomunistyczna lewica, coraz wyraźniej biorąca na sztandary prawa człowieka, m.in. dla potępiania komunizmu, zaczęła piętnować Chiny (tym bardziej że stały się one półsojusznikiem USA), zaś prawica rozumiała ich „konieczności historyczne” i wymogi polityki realnej. Gdy w latach 80. mieszkałem na stałe we Włoszech, w 1986 r. udało mi się doprowadzić do organizacji w Urbino pierwszego we Włoszech sympozjum naukowego poświę- Dyskusja panelowa 165 conego Mao. Miało ono charakter „europejski”, oczywiście w ramach ówczesnej Unii Europejskiej, czyli bez Europy Wschodniej. Przyjechali na nie badacze różnych orientacji politycznych, w tym także dość liczni dawni sympatycy komunistycznych Chin i maoizmu, na czele z Jeanem Chesneauxem i Karolem S. Karolem. Po raz pierwszy uderzali się wtedy w piersi, przyznając, że ten Mao, którego poprzednio wychwalali, nie był wcale takim wspaniałym przywódcą i popełniał rozmaite kardynalne błędy. Rozmaici krytycy i apologeci Mao z Europy Zachodniej próbowali wtedy jakoś uzgodnić swe poglądy na osobę Mao i zweryfikować je, co nie było wcale łatwe. Myślę, że sytuacja w Chinach wciąż jeszcze nie dojrzała do podobnej debaty, i nawet trudno wyobrazić sobie za jednym stołem zwolenników tak odmiennych opinii o Mao, jakie występują w tym kraju, przy obecności przedstawicieli rządzącej wciąż partii, odwołującej się w jakichś formach do dawnego przywódcy. Z jednej strony sytuacja w Chinach jest trudniejsza, ale z drugiej – znacznie prostsza. Tam problem polega głównie na uwikłaniach politycznych wypowiedzi na temat tej postaci oraz na trudności sformułowania wspólnych ocen złożonych i budzących kontrowersje realiów historycznych. W Europie sytuacja jest, co prawda, politycznie łatwiejsza, ale merytorycznie o wiele bardziej skomplikowana. Profesor Lynn T. White z Uniwersytetu Princeton w swojej świetnej analizie reform Denga zwraca uwagę, że na Zachodzie od XVII w., kiedy to nawiązano bezpośrednie kontakty z Chinami, nasi intelektualiści lubili patrzeć w „zwierciadło chińskie” w poszukiwaniu wzorów pozytywnych do wychwalania albo też zjawisk negatywnych, jakie należało potępiać. Zatem obraz tego kraju dominujący w tamtejszej literaturze egzemplifikował zazwyczaj aktualne lęki lub pragnienia ludzi Zachodu, niewiele zaś miał wspólnego z realiami chińskimi20. Ujmując to jeszcze bardziej obrazowo, Zachód ogląda ustawicznie Chiny nie przez szybę, ale przez lustro, w dodatku krzywe. Chce przez nie oglądać Chiny, a w istocie ogląda głównie dziwnie powykrzywiany obraz własny, z fałszywym przekonaniem, że tak właśnie wyglądają Chiny. Jest problemem otwartym, dlaczego właśnie Chiny stały się taką „ziemią mityczną”, budzącą ogromne, pozytywne lub negatywne, emocje. Jednym z możliwych wyjaśnień byłoby to, że rzeczywistość chińska nie układa się w ramach zachodnich kategorii i paradygmatów. Przysłowiowy zbój Madej dostosowywał swoich gości do posiadanego łoża, to ich przycinał, to ich naciągał, my zaś fałszujemy w pewnym stopniu realia chińskie, upychając je na siłę do niepasujących do nich kategorii wypracowanych dla realiów i koncepcji zachodnich. Nieadekwatność ta szczególnie jaskrawo występuje w wypadku Chin, ze względu na wyjątkowo głębokie różnice, choć dotyczy także innych pozaeuropejskich cyLynn T. White, III, Unstately power, vol. 2: Local causes of China’s intellectual, legal and governmental reforms, M.E. Sharpe, Armonk, N.Y. – London 1998, s. 674. 20 166 Mao a rozwój Chin współczesnych wilizacji. Jeśli tak, to również zachodni badacze Chin mieliby trudności przy opisie tamtejszej rzeczywistości i musieliby podlegać w pewnym stopniu tym złudzeniom. Trudniej wytłumaczyć natężenie emocji, które budzą Chiny na Zachodzie. W każdym razie w wypadku Mao oba elementy są wyraźnie widoczne: występuje i bardzo emocjonalne opisywanie go kosztem rzeczowości i projekcja na rzeczywistość chińską rozmaitych zachodnich schematów. Jedni opisywali go jako uosobienie świetnego przywódcy, prowadzącego swój kraj do świetlanej przyszłości, drudzy zaś jako zbrodniarza, tyrana i prymitywnego głupca. Antologię przykładów łatwo by było zgromadzić. Nie jest więc łatwo, nawet w literaturze naukowej, znaleźć obiektywne i rzeczowe analizy, pozbawione uprzedzeń i ukazujące wiernie jego działania na tle realiów jego czasów. Gdy mówimy o Mao, powołujemy się zwykle na rozmaite fakty mające uzasadnić nasze oceny. Chciałbym jednak zwrócić uwagę, że fakty te są rozmaitego rodzaju. Filozofowie nauki z tzw. Koła Wiedeńskiego (Wienerkreiss) w początkach XX w. podzielili stwierdzenia na trzy kategorie, zależnie od rodzaju ich weryfikacji. Pierwsze – to stwierdzenia o faktach typu: Mao urodził się w 1893 r. Wtedy musimy po prostu sprawdzić, czy rzeczywiście urodził się w tym roku. Drugi typ – to przytaczanie czyichś wypowiedzi, np.: Pan X powiedział, że Mao jest mordercą. Jeśli była taka wypowiedź X, to zdanie jest prawdziwe, bez względu na słuszność cytowanego stwierdzenia. Zazwyczaj jednak wdajemy się w analizy, czy Mao zasługuje na nazywanie go mordercą, ilu ludzi zginęło przez niego itp., mieszając pierwszy i drugi rodzaj wypowiedzi. Dodam jeszcze, że próby weryfikacji wszystkich wypowiedzi na temat Mao, w tym wielu absurdalnych, to byłoby chyba zadanie dla całego instytutu, i to na dziesiątki lat! I wreszcie występuje trzeci rodzaj stwierdzeń: oceny typu Mao jest zbrodniarzem, jest postacią wstrętną itp. Jak wskazywali wiedeńscy teoretycy, takie wypowiedzi wykraczają poza sferę nauki. Mają one charakter relatywny, są słuszne przy jednym systemie kryteriów czy wartości, a błędne przy innym (jeśli przyjmiemy np., że „zbrodniarzem” jest tylko osoba bezpośrednio mordująca czy nawet – tylko prawomocnie skazana za morderstwo, to oczywiście zbrodniarzem nie jest; jeśli przyjmiemy, że osoby pulchne są sympatyczne, a chude – wstrętne, to wtedy trzeba by go uznać za sympatycznego itd.). Systemy wartości i kryteriów są zmienne i zależą od miejsca i czasu. Zasada unikania zdań implikujących wartościowania jest dość powszechnie przyjmowana np. przez historyków, którzy za swe zadanie uważają opisywanie i objaśnianie minionych wydarzeń, nie zaś ich ocenianie. Prowadziłoby to bowiem do absurdalnego oceniania ludzi z zupełnie innych epok i krajów z punktu widzenia systemu wartości społeczeństwa, w którym pracuje dany historyk. Oczywiście, inną sprawą jest wskazywanie błędów przy realizacji celów stawianych sobie przez postać historyczną czy też nieprzewidywanych przez nią konsekwencji własnych Dyskusja panelowa 167 decyzji. Do koncepcji obiektywizmu w badaniach odwoływał się nawet tak uwikłany w politykę historyk, jak profesor Bronisław Geremek, choć obecnie w Polsce często jest ona podważana. Filozofowie nauki uznawali brak rozgraniczania pierwszego i drugiego rodzaju wypowiedzi od trzeciego za podstawowy błąd metodologiczny. Jednak w życiu społecznym i politycznym ocen dokonujemy bardzo często i zapewne nieuniknione jest ocenianie działań naszych polityków, postępowania ojców czy dziadów, a nawet sąsiadów. Warto tylko przy tym pamiętać, że nie ma to nic wspólnego z nauką, a przynależy do innych sfer, i tym mniej jest zasadne, im większe różnice kulturowe dzielą ocenianego od oceniającego. Nawet jeśli zajmiemy się tylko faktami z opisanej powyżej kategorii pierwszej, to historyk od razu będzie musiał zapytać o dowody i uzasadnienia każdego stwierdzenia. W istocie bowiem jako „fakty” przedstawia się nam często: a) „fakty prasowe” – termin ten wszyscy znają, nie ma zatem potrzeby go objaśniać, b) fakty w istocie ze sfery polityczno-ideologicznej, które zasadzają się na chwiejnych interpretacjach, i c) realne fakty historyczne. Jako przykład weźmy oskarżenia o wymordowanie milionów ludzi, kluczowe dla współczesnych, zachodnich ocen postaci Mao. W niedawno przetłumaczonej z języka angielskiego pseudonaukowej, bo bardzo zacietrzewionej, biografii Mao, już w pierwszym jej zdaniu stwierdza się np., że był on odpowiedzialny za śmierć siedemdziesięciu milionów ludzi w czasie pokoju i dodaje, że żaden inny przywódca XX w. nie przyczynił się do śmierci tylu ludzi21. To jest punkt wyjściowy opasłej, rzekomo naukowej pracy, sprzedanej już w świecie – jak podaje się w słowie wstępnym – w nakładzie 10 mln egzemplarzy. Choć liczba ta wydaje się nieco przesadzona, to autorzy i tak byli powściągliwi. W innych publikacjach padają jeszcze większe liczby jego ofiar, a pewien młody dziennikarz polski nawet napisał, że było ich 200 mln, co już jest wyraźnie tylko „faktem prasowym”. Jeśli uwzględnić, że ludność Chin liczyła wtedy około 600 mln, oznaczałoby, że zmarła 1/3, co jest oskarżeniem zupełnie absurdalnym. Według dość zgodnych opinii poważnych badaczy najliczniejszą grupę śmiertelnych ofiar systemu komunistycznego w Chinach stanowili zmarli z głodu i niedożywienia w okresie „wielkiego skoku”. Kenneth R. Walker, jeden z najlepszych znawców problemów rolnictwa i polityki rolnej w Chinach współczesnych, na podstawie szczegółowych danych uzyskanych w Chinach pod koniec lat 80. XX w., dotyczących poszczególnych prowincji, wyliczył, że w latach 1959–1961 przypadków śmierci przewyższających średnią z lat poprzedzających było około 18,5 mln. Biorąc pod uwagę, że w niektórych prowincjach śmierć zaczęła zbierać większe żniwo już w końcu 1958 r., zaś w innych – katastrofa humanitarna wygasała dopiero w 1962 r., łącznie tych ofiar może być około 20 mln. Dopuszcza on, 21 Jung Chang, John Halliday, Mao, Albatros, Warszawa 2007, s. 19. 168 Mao a rozwój Chin współczesnych że przy bardziej skomplikowanych wyliczeniach demograficznych (włączających np. zmniejszoną liczbę urodzeń, a zwiększoną śmiertelność niemowląt itp.), jakie przeprowadzili inni badacze, liczbę „ofiar” – choć już w nieco innym sensie w ciągu czterech lat 1958–1962 można oszacować na około 30 mln22. Oczywiście trzeba pamiętać, że wszystkie te liczby dotyczą Chin, gdzie jedna powódź mogła pochłonąć ponad 100 tys. istnień i gdzie współcześnie błąd statystyczny w kwestiach demograficznych wynosi realnie około 50 mln! W każdym razie ofiar „wielkiego skoku” było niewątpliwie bardzo wiele, choć Mao za ich śmierć ponosi winę tylko w części. Był on niewątpliwie inicjatorem „wielkiego skoku” jako strategii przyspieszenia rozwoju gospodarczego i industrializacji Chin. Ale, oczywiście, decyzję o jego przeprowadzeniu podjęło całe ówczesne kierownictwo KC KPCh. Tyle że inni, jak marszałek Peng Dehuai (1898–1974), który zapoczątkował rewizję tej polityki, czy Liu Shaoqi oraz Deng Xiaoping, którzy go wsparli, znacznie szybciej dostrzegli szkodliwość tej strategii i zaczęli się z niej wycofywać. Jak wspomina zaufany ochroniarz Mao, w końcu 1959 r. ten prosił swoich żołnierzy ochrony wyjeżdżających na urlop do ojczystych wsi, by zbadali miejscową sytuację i złożyli mu raport. Kiedy po powrocie donosili mu o nędznym żywieniu się chłopów, czym się da – był tym rzekomo wstrząśnięty23. Z różnych jego wypowiedzi wiadomo jednak, że nawet liczne ofiary dla osiągania historycznych celów nigdy go nie przerażały i był zwolennikiem używania przemocy, kiedy uznał to za konieczne. To dotyczyło jednak wojen czy brutalnych kampanii politycznych, katastrofa humanitarna podczas „wielkiego skoku” była zapewne dla niego wiadomością nieoczekiwaną, a być może nawet wstrząsającą. Jak z tej relacji wynika, w związku z wysuwanymi wobec jego polityki zarzutami poza trybami oficjalnej partyjno-państwowej biurokracji starał się uzyskać opis z pierwszej ręki, jaka jest realna sytuacja na wsi. Należy też dostrzec, że był on bardzo radykalny w deklaracjach, a o wiele bardziej ostrożny i pragmatyczny w swoich działaniach. Wypada również docenić, że władze partyjne w wyniku krytyki dotychczasowej polityki, na Plenum w Lushanie (lipiec–sierpień 1959 r.) odsunęły w praktyce Mao od kierowania krajem, powierzając mu „pracę teoretyczną”, choć publicznie nie podważano jego autorytetu. Z drugiej zaś strony jego ostrego krytyka, marKenneth R. Walker, Food and Mortality in China during the Great Leap Forward, 1958–1961, [w:] Robert F. Ash ed., Agricultural development in China, 1949–1989, Oxford University Press, Oxford–New York 1998, s. 108. Wyższą możliwą liczbę podaję za: B. Ashton, K. Hill, A. Piazza, R. Zeitz, Famine in China, 1959–1961, „Population and Development Review” 1984, vol. 10, nr 4, s. 613–645. 23 Zob. Quan Yanchi, Mao Zedong: Man, not God, Foreign Languages Press, Beijing 1996, s. 55. Są to spisane i przeredagowane wspomnienia Li Yinqiao, który ochraniał Mao jeszcze przed proklamowaniem ChRL, a skończył służbę przy nim w 1962 r. jako dowódca jego ochrony. 22 Dyskusja panelowa 169 szałka Peng Dehuaia, pozbawiono wprawdzie stanowiska ministra obrony i wiceprzewodniczącego bardzo ważnej Komisji Wojskowej, ale zachował on status członka Biura Politycznego i wicepremiera, choć w praktyce odsuwano go na margines. To właśnie dlatego w 1966 r. Mao i jego akolici odzyskiwali władzę poprzez „rewolucję kulturalną”. Pamiętajmy jednak, że w Związku Sowieckim epoki Stalina nikt by się nie poważył ruszyć wodza z jego gabinetu na Kremlu, a za nieporównanie mniejsze oznaki nieposłuszeństwa – niż w wypadku Peng Dehuaia – nie tylko dawni zasłużeni rewolucjoniści, ale i wszyscy ich współpracownicy czy podwładni szli tam na rozwałkę. Był to po prostu zupełnie inny wariant systemu komunistycznego. Nie można też porównywać Mao z szefami Trzeciej Rzeszy, którzy zaplanowali holokaust i starali się go realizować niemal do ostatnich dni swojej władzy. Odpowiedzialność Mao jest sprawą jeszcze bardziej złożoną, jeśli uwzględnić realia ówczesnych Chin. Walker zwraca uwagę, że ofiary „wielkiego skoku” były bardzo nierówno rozłożone: na 6 najbardziej doświadczonych prowincji przypadają 2/3 wszystkich ofiar. Najgorsza była sytuacja w ludnym Sichuanie, na który przypadało aż 32% ofiar; zła była także sytuacja w prowincjach Anhui, Henan i Hunan, podczas gdy niewiele ucierpiały np. prowincje dawnej Mandżurii, Mongolia Wewnętrzna, Zhejiang czy Jiangxi, a wcale nie odczuła głodu prowincja Fujian. Jak wskazuje ten badacz, sytuacja zależała przede wszystkim od władz danej prowincji. Tam, gdzie miejscowi przywódcy partyjni działali bardzo rygorystycznie, gdzie chcieli wykazać się polityczną gorliwością i ogłaszali fałszywie gigantyczne sukcesy polityki partii oraz ogromne zwiększenie zbiorów, a w rezultacie wysyłali do dyspozycji władz centralnych rzekome nadwyżki ziarna – ofiar było najwięcej. Przy bardziej pragmatycznym i rozważnym kierownictwie prowincji dawało się je ograniczyć. Przypomnijmy, że w wyniku monstrualnego fałszowania statystyk przez władze terenowe, kiedy zaczynał się już głód, Biuro Polityczne debatowało, gdzie pomieścić te masy zebranego zboża i wydawało zalecenia, by zalesiać część „zbytecznych” użytków rolnych lub rozszerzać uprawy roślin przemysłowych. Dopiero z dużym opóźnieniem zaczęły do przywódców dochodzić wieści o realnej sytuacji w kraju. Oczywiście, ponoszą oni odpowiedzialność za stworzenie systemu propagandowych fikcji na niebywałą skalę, ale to co innego niż morderstwa! Walker też pokazuje doraźne próby ratowania sytuacji przez kierownictwo państwa, gdy zorientowało się ono, że doszło do katastrofy: próbowano racjonować wyżywienie, by zapewnić pewne minimum, zwłaszcza w dużych miastach, przerzucano zapasy ziarna do prowincji cierpiących głód, a nawet przeprowadzano dość duże tymczasowe przesiedlenia do dostatniejszych prowincji. Sytuacji nie da się zatem porównać do głodu na Ukrainie: nie tylko skala tej 170 Mao a rozwój Chin współczesnych katastrofy była nieporównanie mniejsza w proporcji do liczby ludności, ale w Chinach podjęto ogromne działania ratunkowe. Mao ponosi niewątpliwie odpowiedzialność polityczną i moralną za katastrofalny eksperyment „przyspieszonej industrializacji kraju” metodą masowej budowy pieców hutniczych typu dymarka, organizacji „komun ludowych” na wsi czy zwalczania – rzekomo szkodliwego – ptactwa (co spowodowało klęskę ekologiczną), ale nie można oskarżać go o świadome ludobójstwo. Dla obiektywizmu ocen należałoby jeszcze porównać życie ludzi przed proklamowaniem komunistycznej ChRL. Trzeba by policzyć, ilu Chińczyków wtedy umierało codziennie na ulicach z głodu, w wyniku powodzi i innych klęsk, ilu cierpiało ogromne poniżenia (indywidualne, rodzinne i narodowe) albo bezprawie. Bo tak właśnie na te sprawy patrzyli Chińczycy. Oni porównywali swoje obecne życie z tym, co cierpieli w latach 20. i 30. XX w., w okresie chaosu pod rządami militarystów i militarno-totalitarnej, choć bardzo nieefektywnej, dyktatury Guomindangu. I dla 90% ludzi rządy komunistyczne oznaczały ogromne polepszenie bytu w aspekcie materialnym i odzyskanie godności ludzkiej oraz narodowej, a także wielkie, zapewne zbyt wielkie, nadzieje. Znam te odczucia z dziesiątek rozmów za czasów Mao, kiedy pamięć o dawniejszych czasach była jeszcze powszechna. Sytuacja zaczęła się dość wyraźnie zmieniać dopiero w okresie „rewolucji kulturalnej”, kiedy zaczęły dorastać pokolenia urodzone już w ChRL. Dlatego wcześniej nawet kilkuletnie załamanie gospodarcze ludzie znosili cierpliwie, generalnie chwaląc sobie nową epokę mimo najrozmaitszych niedostatków i trudności. Katastrofę „wielkiego skoku” objaśniono oficjalnie klęskami żywiołowymi i nagłym przerwaniem pomocy sowieckiej, co w zasadzie społeczeństwo przyjmowało. Oczywiście, pewną rolę odgrywała również specyficzna kultura polityczna i tradycyjny ogromny szacunek dla władz. Ale poprawa bytu była ogromna i miała znaczenie podstawowe, podobnie jak uzyskanie nowej „godności obywatelskiej” przez ludzi (w tym kobiety) i nowo zdobyte poczucie godności narodowej, a tych kwestii zagraniczni obserwatorzy zupełnie zdają się nie dostrzegać przy ocenie Mao i systemu komunistycznego w Chinach! Kwestia ofiar reżimu jest niewątpliwie kluczowa zarówno dla opisu działalności, jak też ocen politycznych i moralnych postaci Mao. Jak zatem przedstawiają się realistyczne szacunki ofiar systemu komunistycznego w Chinach poza kwestią ofiar „wielkiego skoku”? W skróconej historii ChRL Craig Dietrich wylicza je następująco. Przyjmuje za większością badaczy, że ofiary różnych rewolucyjnych przemian z lat 1949–1953, w tym dramatycznych rozliczeń chłopskich z obszarnikami, wynosiły od 2 do 5 mln. Z danych przezeń przytaczanych wynika, że oko- Dyskusja panelowa 171 ło dwa razy tyle osób aresztowano24, a prześladowanych na inne sposoby było zapewne jeszcze dużo więcej (dotyczyło to np. funkcjonariuszy Guomindangu, osób uznanych za reakcjonistów czy „zdrajców wysługujących się cudzoziemcom” uciskającym kraj). W 1956 r., po ogłoszeniu liberalnej Polityki Stu Kwiatów, nastąpiła ostra „kampania przeciwko prawicowcom”, czyli osobom, które odważyły się rzeczywiście krytykować ówczesny system. Według Craiga, kilkaset tysięcy ludzi wykształconych aresztowano, a 300–400 tys. zesłano na wieloletnią „reedukację” na wsi, ale ofiar śmiertelnych nie podaje, co można uznać za świadectwo incydentalnego charakteru takich zdarzeń25. Ofiary „wielkiego skoku”, lat 1958–1962, ocenia na 15 do 30 mln zastrzegając, że chodzi tu głównie o zwiększoną śmiertelność i wyliczenia zmniejszonego przyrostu naturalnego26. Ostatnim traumatycznym wydarzeniem była „rewolucja kulturalna”. Craig nie próbuje nawet oceniać wiarygodności bardzo rozbieżnych szacunków, przyjmując za Lynn T. Whitem, że ofiar było od 1 do 20 mln, choć „rewolucja” wycisnęła bolesne piętno na życiu aż około 100 mln ludzi27. Przypomnijmy, że wśród tysięcy zesłanych na wieś na „reedukację” były nie tylko osoby uznane za zwolenników „burżuazyjnego życia”, ale i aktywiści samej „rewolucji kulturalnej”, włączając w to młodzież z Czerwonej Gwardii. Oczywiście występowała wtedy zwiększona śmiertelność wśród inteligencji miejskiej, nieprzywykłej do trudnego życia wiejskiego, bardzo wzrosła liczba samobójstw, zesłana młodzież miała niewielkie szanse zakładania rodzin itd. Jednak liczby bezpośrednich ofiar „rewolucji kulturalnej” wydają się bliższe najniższym szacunkom, a sprawą otwartą jest, ile ofiar pośrednich całej sytuacji należałoby doliczyć do tego bilansu. Można chyba przyjąć, bez obawy nadmiernej minimalizacji ofiar, kompromisowo około 10 mln. Należy przyznać, że choć Craig napisał tę książkę wyraźnie z pozycji antykomunistycznych, to zachowywał realistyczne podejście i dużo obiektywizmu. Spróbujmy zatem podsumować liczbę ofiar systemu komunistycznego w Chinach. Przyjmijmy maksymalne szacunki 5 mln ofiar lat 1949–1953, 20 mln ofiar „wielkiego skoku” (za Walkerem) i 10 mln ofiar „rewolucji kulturalnej”. Dawałoby to łącznie 35 mln w okresie kierowania Chinami przez Mao. Zapewne należałoby jeszcze doliczyć ofiary niejako zwyczajnego funkcjonowania systemu, poza wielkimi kampaniami, jakich mogło być też kilka milionów, czyli łącznie można 24 Dietrich Craig, People’s China: a brief history, Oxford University Press, Oxford–New York 1998 (wyd. I, 1986), s. 69, 72. 25 Ibidem, s. 108. 26 Ibidem, s. 143. 27 Ibidem, s. 200. Zob. także Lynn T. White, III, Policies of chaos: the organizational causes of violence in China’s Cultural Revolution, Princeton University Press, Princeton, N.J. 1989, s. 7. 172 Mao a rozwój Chin współczesnych się doliczyć w ciągu 30 lat około 40 mln ofiar systemu. Pamiętać jednak trzeba, że mówimy o kraju-gigancie, gdzie mieszkała prawie 1/4 ludzkości. Ofiar, którymi należałoby obciążyć bezsprzecznie samego Mao, było jednak nieporównanie mniej. Inaczej niż Stalin, nie wykazywał on tendencji do mordowania swych przeciwników politycznych i wszystkich podejrzanych o gotowość spiskowania przeciwko jego władzy. Aż do „rewolucji kulturalnej” kierownictwo KPCh było dość pluralistyczne, a oponenci Mao tracili co najwyżej stanowiska, nie zaś życie. Zmieniło się to dopiero w okresie „rewolucji kulturalnej”, ale nawet ją znakomita większość przeciwników Mao z różnych etapów sporów przetrwała. Ba, niektórych, jak Deng Xiaopinga, jeszcze za jego życia nominowano znowu na wysokie stanowiska. Incydentalnie eliminował on swoich wrogów, zwłaszcza tych, których uznał za „spiskujących z Kominternem i Moskwą” na szkodę Chin, ale zazwyczaj starał się to przeprowadzać cudzymi rękami. Wszystkie też tzw. kampanie rewolucyjne w Chinach miały inny charakter niż w systemie stalinowskim. Tam system komunistyczny opierał się na szerokim stosowaniu przemocy i przymusu przez instytucje państwowe i profesjonalny aparat państwowych, a ważną rolę odgrywali też tajni donosiciele. System maoistowski – zgodnie z tradycjami chińskimi – opierał się na „zwierzchności grupy nad swoimi członkami” (każdy był cząstką jakiejś niewielkiej wspólnoty, z którą mógł się identyfikować). W większości wypadków to właśnie grupa, a nie jakaś instytucja zewnętrzna, prześladowała swoich wyłamujących się członków, zaś prześladowani pozostawali na miejscu poddawani niezmiernie bolesnemu ostracyzmowi najbliższych. Tylko nieliczni trafiali do więzień państwowych i obozów. Choć byli i tajni donosiciele, kluczową rolę odgrywały oskarżenia publiczne przez kolegów, krewnych i znajomych na niezliczonych zebraniach różnych kolektywów, jak również doniesienia obwinionych na samych siebie w formie samokrytyk (ustnych i pisemnych), które trzeba było składać wielokrotnie. Przy dominacji grupy nad jednostką i braku tradycji indywidualizmu – to były bardzo ważne mechanizmy kontroli życia społecznego, a działaniami grupowymi sterowano, promując przede wszystkim wspólną ideologię i dbając, by zwierzchnikami wspólnot były „odpowiednie osoby”. System komunistyczny tylko rozszerzył i umocnił funkcjonujące w Chinach od tysiącleci praktyki kolektywistyczne. To nadawało specyficzną dynamikę funkcjonowaniu tego systemu w Chinach, a później bardzo utrudniało rozliczenia z nim. Moralistyczno-polityczne instrukcje władz centralnych, dotyczące głównie pewnych zasad, niewątpliwie inspirowały działania przywódców lokalnych, narzucały kolektywom sposób myślenia i działania, ale podmioty lokalne zachowywały spory zakres autonomii funkcjonalnej. Wytyczne władz centralnych w tak ogromnym kraju jak Chiny pozostawały z konieczności w dość luźnym związku z realnymi wydarzeniami, represjami czy wręcz morderstwami na szczeblu lokalnym. Dyskusja panelowa 173 Pokazuje to jasno wyżej wspomniany przykład głodu w Sichuanie i w miarę normalnego zaopatrzenia w prowincji Fujian w okresie „wielkiego skoku”. Nieporównanie rzadziej niż w systemie stalinowskim przywódcy państwa decydowali osobiście o losach poszczególnych represjonowanych. Współczesny rozwój i awans kraju, wraz z fascynacją przyszłością i wciąż nowymi sukcesami Chin, także powodują, że nie rozpamiętuje się tam przewin przeszłości, tym bardziej że wciąż rządzą spadkobiercy dawnej elity władzy. Dla stosunku współczesnych Chińczyków do Mao bardzo znamienny jest nie tylko boom turystyczno-pielgrzymkowy do miejsc związanych z Mao, organizowany przecież przez prywatne firmy usługowe, relacjonowany przez panią profesor Tomalę, ale i religijny kult dla niego, o którym przed chwilą mówił ambasador Burski. Żyłem w Chinach epoki Mao przez dwa lata, a wyjechałem w początkach „rewolucji kulturalnej”. Później byłem w latach 70., tuż po śmierci Mao, a od lat 80. jeździłem tam prawie co roku, niemal do końca lat 90. Co rok oglądałem te zmieniające się Chiny. I m.in. właśnie w początkach lat 90. zafascynował mnie kult religijny Mao jako Bóstwa Pomyślnej Podróży, z portrecikiem dyndającym obok kierowcy, w ciężarówkach lub w taksówkach. Nie przeprowadzałem wprawdzie systematycznego badania socjologicznego, ale pewnie rozmawiałem z więcej niż z setką kierowców posiadających taki dyndający amulecik Mao, dopytując się, dlaczego go wieszają. Rozmawiałem także z różnymi innymi osobami na temat tego kultu, który właśnie się rodził na moich oczach. Jak mi opowiadano, zaczął się on w prowincji Guangdong, rozwijającej się najszybciej, paradoksalnie – pierwszej, w której zrodził się chiński kapitalizm nowej epoki. Pewnego razu kierowca ciężarówki miał tam straszny wypadek w górach, z którego wyszedł cudownie, bez szwanku. Przypisał to portrecikowi Mao, jaki miał w szoferce. Inni zaczęli go naśladować. I tak to się rzekomo zaczęło. Objaśnienia tego kultu, jakie mi podawano, są złożone i wielowarstwowe. Oczywiście, trzeba pamiętać o specyficznych tradycjach religijnych Chin i całej Azji Wschodniej, o tym, że z jednej strony nie było przepaści oddzielającej ludzi od zwierząt, jak w chrześcijaństwie, a z drugiej – przepaści między ludźmi a Bogiem. Wszystkie byty mogą awansować lub ulegać degradacji w ramach jednej hierarchii, od istot najniższych do najwyższych. W Chinach było rzeczą normalną, że ludzie awansowali do rangi duchów opiekuńczych czy wręcz bóstw. Podobnie jak wierzono, że karp, który przepłynie bystrzyny Smoczych Wrót (Longmen) na Rzece Żółtej, może zostać potężnym i dobroczynnym smokiem. Wierzenia te i praktyki wywodzą się prawdopodobnie z animizmu i kultu przodków. Bardzo często w tradycyjnych wyobrażeniach potężne osoby czy wielkie postacie historyczne nabierały wymiaru bóstwa. Takich bóstw mamy bardzo wiele w historii Chin, a wybit- 174 Mao a rozwój Chin współczesnych nych władców traktowano jako potężne duchy opiekuńcze i jak bóstwa jeszcze za życia. Wielu cesarzy jeszcze z czasów ostatniej dynastii, jak cesarzowa-wdowa Ci Xi, która przez kilka dziesięcioleci rządziła Chinami (1861–1908), nazywano wręcz bodhisattwami – bóstwami buddyjskimi28. Pamiętajmy, że także w Tybecie i w Mongolii Zewnętrznej rządzili władcy-inkarnacje bodhisattwów, choć tam system był wyraźnie teokratyczny. Stąd Mao jako twórca ChRL, jako władca, mógł oczywiście być łatwo przekształcony w bóstwo. Choć to, że on – marksista, jeden z organizatorów i przywódców Komunistycznej Partii Chin – stał się po swoim ziemskim życiu tradycyjnym chińskim bożkiem pomyślnej podróży, było swoistym chichotem historii. Ale to też nie wzięło się znikąd. Na jednym z pierwszych znaczków pocztowych ChRL grupa przywódców z Mao na czele, stojąc na grzbiecie frunącego smoka, powozi nim. W okresie tym wieśniacy przybywający do Pekinu oddawali dziewięciokrotny pokłon do ziemi, przechodząc przed Bramą Niebiańskiego Spokoju – Tian’anmen, symbolu starych i nowych władz państwa. Przypomnijmy też, że w sąsiedniej Japonii dopiero po II wojnie światowej, na życzenie okupacyjnych wojsk amerykańskich, cesarz Hirohito (1926–1989) ogłosił przez radio obywatelom, że nie jest bóstwem i nie powinien być tak traktowany. Ale np. świątynia cesarza Mutsuhito, znanego jako Meiji (1868–1912), który przeprowadził wielkie reformy modernizujące kraj, cieszy się w Tokio dużym powodzeniem, a ludzie proszą go nadal jako bóstwo o spełnianie ich rozmaitych pragnień. Jednak w latach 90., w Chinach, w kręgach partyjno-administracyjnych, odnoszono się do ludowego kultu Mao z pogardą i podejrzliwością, a zdarzało się, że policjanci nawet ingerowali i kazali kierowcom zdejmować obrazki Mao. Sam się stykałem wielokrotnie z takimi opowieściami kierowców. Ich objaśnienia, dlaczego powiesili obrazek Mao, miały w pewnym stopniu charakter wyraźnie religijny. Dawny wódz występował w nich jako potężne bóstwo, które może chronić podróżnych przed nieszczęśliwymi wypadkami i wszelkimi złymi mocami. Chciałbym tu przypomnieć opowieść syna chłopskiego z powiatu Wenzhou, prowincji Zhejiang, który relacjonował mi, jak przyjęto śmierć Mao w jego wiosce. Miejscowa szamanka, która w okresie „wielkiego skoku” została zdegradowana do roli zwykłej chłopki i pognana do pracy, oświadczyła wtedy miejscowym chłopom, że wraz z odejściem Mao – nie ma już władcy, który chroniłby kraj przed złymi duchami i mocami. W związku z tym ona wznawia ofiary dla starego bóstwa opiekuńczego tej wioski, Wielkiej Małpy, co wieśniacy zaakceptowali i odbudowali pod jej wodzą dawną świątynię. Jak widać, Mao mógł być Specyfika chińskiej religijności została przedstawiona w studium: K. Gawlikowski, Religijność chińska – uwagi o innej cywilizacji, „Azja-Pacyfik” 2003, t. 6, s. 7–67. 28 Dyskusja panelowa 175 traktowany jako władca-bóstwo, prawdziwy Syn Nieba, już za życia. Kult jego po śmierci był nawet jeszcze bardziej naturalny. Jednak w opowieściach kierowców pojawiały się także i inne tony. Snuto np. takie opowieści: Za czasów Mao była sprawiedliwość i każdy miał co do miski włożyć. A teraz popatrz, siedzą ludzie na ulicy i żebrzą. I oni naprawdę są głodni. Wtedy może mieliśmy niedużo, ale wszyscy jedliśmy z jednej wspólnej miski. Przypomnijmy, że do metafory tej nawiązywał Deng Xiaoping, który właśnie trochę wcześniej ogłosił, że reformy wprowadzają nowe zasady: każdy musi jeść ze swojej, oddzielnej miski i dbać sam o to, aby była pełna, ponieważ epoka jedzenia z jednej wspólnej miski skończyła się. Nowe nierówności, narodziny gigantycznych fortun i kapitalistów popisujących się bogactwem, a obok tego bezrobocie i nędza – budziły zdumienie, frustrację i ogromne poczucie krzywdy. Tym bardziej że nadal władze zapewniały, iż panuje socjalizm, choć o „chińskiej specyfice”. Kult Mao miał zatem pewne podteksty polityczne. Znajdowały w nim wyraz nostalgiczne tęsknoty za poprzednią epoką, kiedy życie było dużo łatwiejsze, a wszystko było zorganizowane dla człowieka przez jakieś władze. W podtekście można było też dostrzec nastroje krytycyzmu wobec rynkowych reform Denga i nowych niesprawiedliwości. Wydaje mi się, że pod koniec lat 90. kult ten nieco osłabł, gdyż stracił urok nowości i pewnej ostentacji, a także zmienił swój charakter. Wątki „społecznego protestu” chyba znacznie osłabły, a umocniły się wyobrażenia narodowe – wielkiego przywódcy Chińczyków, który uwolnił kraj od ucisku cudzoziemców i rozpoczął marsz Chin ku nowoczesności oraz potęgi. Warto dodać, że to było zjawiskiem nowym, ponieważ zaraz po śmierci Mao, na fali krytyki „bandy czworga”, dość popularne były oskarżenia go o brak troski o dobro ludu i Chin, a promowanie rewolucji międzynarodowej i szkodliwej walki klasowej. Jako wzór dbałości o lud i państwo stawiano wtedy zmarłego też w 1976 r. premiera Zhou Enlaia, którego żywiołowy i bardzo emocjonalny, o dość wyraźnym zabarwieniu opozycyjnym, „kult patriotyczny” wtedy rozkwitał. W latach 90. jednakże to Mao stał się ikoną „odrodzenia Chin”. Te właśnie wyobrażenia są chyba podstawą wspomnianego już ruchu turystycznego związanego z Mao. Tysiące prywatnych przedsiębiorstw turystycznych wożą turystów do miejsc, gdzie żył kiedyś Mao, restauracje serwują jego ulubione – rzekomo – dania itp. Na ogół jest to popierane przez władze, ale przestrzegałbym przed naiwnym myśleniem, że to zostało zainspirowane czy wręcz rozwinięte przez władze partyjne i państwowe. Postać Mao była dla nich kłopotliwa, niejako „wyszła z mody”. Najchętniej pomijano go milczeniem. Spontaniczne fascynacje nim dość wyraźnie zaskoczyły władze, które początkowo odnosiły się do tych nowych mód podejrzliwie, a dopiero stopniowo godziły się z nową sytuacją czy nawet zaczęły wykorzystywać ją propagandowo. Wyrosły już przecież całe pokolenia, dla 176 Mao a rozwój Chin współczesnych których Mao jest postacią mityczną. Wieloaspektowy kult Mao jest ruchem spontanicznym, dosyć żywiołowym i, co ciekawe, nie wiąże się wcale z nawrotem do jego koncepcji. Jego recepty rozwoju Chin są już w sposób oczywisty przebrzmiałe, ale szacunek i podziw budzi jego walka o odrodzenie Chin. A dodatkowo występuje jeszcze aspekt komercyjny: tysiące firm i drobnych przedsiębiorców traktują go przede wszystkim jako środek do robienia pieniędzy. Gdy mówimy o Mao i jego dziedzictwie, to musimy sobie zdawać sprawę, jak bardzo jest ono trudne i skomplikowane. Niedawne dramatyczne wydarzenia w Tybecie [wiosną 2008 r.] też przynależą poniekąd do „dziedzictwa Mao”. To prawda, że inaczej niż Stalin, nie prowadził on polityki represji wobec różnych mniejszości etnicznych (niekiedy przybierających nawet wymiar ludobójstwa), jednak akceptował faktyczną ich sinizację pod hasłami jednoczenia „wszystkich narodowości Chin” i wpajania im nowej „świadomości proletariackiej”. To prawda, że Mao potępiał wszystkie nacjonalizmy czy nawet patriotyzmy narodowe, w tym także etnicznie chiński (hański), lecz mniejszości przyjmowały to boleśnie, zwłaszcza te mające własne tradycje państwowe. W okresie zaś „rewolucji kulturalnej” ogromne spustoszenia spowodowała „walka z religią i zabobonami”, która uderzyła najmocniej w narodowości, których całe życie określała religia, jak muzułmanie i wyznawcy lamaizmu. Tej specyfiki dość indyferentni religijnie Chińczycy zazwyczaj zupełnie nie rozumieli. Mao propagował także nastroje nieufności, a nawet pogardy wobec inteligencji i fachowców, co hamowało awans oświatowy i cywilizacyjny Chin. Nadmiernie izolował Chiny od świata, co także hamowało ich rozwój. Wszczynał kolejne kampanie przeciwko jakimś „wrogom społecznym”, co stało się wręcz jego metodą kierowania państwem i społeczeństwem. Można by wymienić wiele innych negatywnych skutków jego postaw i działań, które zaciążyły na losach Chin, ale oczywiście nie można też pomijać pewnych osiągnięć. Potrafił doprowadzić w bardzo skomplikowanej sytuacji wewnętrznej i międzynarodowej, wbrew kluczowym partnerom zagranicznym prowadzącym swoje rozgrywki z Chinami, włącznie ze Stalinem, do utworzenia ChRL. A potem zdołał obronić suwerenność swego państwa przed Stalinem. Był wielkim mistrzem intryg, manewrów i skomplikowanych rozgrywek. Chyba tylko Zhou Enlai mógł mu stawić czoła. Po II wojnie światowej i wojnie domowej odegrał ważną rolę w opanowaniu chaosu w kraju i odbudowie morale społecznego itd. Gdy mówimy jednak o „dziedzictwie Mao”, to chyba za duże znaczenie przypisujemy jemu samemu. Dotyczy to nawet wspomnianej tu formuły chińskiej tych 70% „dobrych” i 30% „złych”. To nie jest takie proste, m.in. dlatego, że przecież Mao uosabiał partię, symbolizował niejako cały system. To, co przypisuje się jemu, było rezultatem działań setek i tysięcy ludzi, całych instytucji i wypadkową ścierania się różnych sił i tendencji. Jeśli ktoś z państwa zajrzy do pism Mao, ale Dyskusja panelowa 177 nie Dzieł wybranych zredagowanych w ChRL na nowo, lecz do oryginałów – to w większości są to rozmaite dokumenty partyjne, które zgodnie z normalną procedurą biurokratyczną były opracowywane przez dziesiątki osób i uzgadniane przez najwyższe władze partyjne. Decyzje – i te słuszne, i te błędne – były podejmowane zazwyczaj w dość szerokim gronie. Nie jest zatem prawdą, że Mao sam decydował o wszystkim. Przypisuje mu się to często, by zdjąć część odpowiedzialności z innych osób. Realne wyodrębnienie tego, co sam Mao osobiście promował, co forsował i jakie decyzje sam narzucał, jest sprawą bardzo skomplikowaną. Chcę też zwrócić uwagę na ignorowany w istocie u nas pewien aspekt kultu Mao za jego życia. Kiedy studiowałem w Chinach przed „rewolucją kulturalną”, choć był to okres najbardziej nasilonego kultu Mao, wcale nie było łatwo kupić jego Dzieła wybrane. Obowiązywało wtedy hasło studiowania myśli Mao, ale jednymi z nielicznych kolejek, jakie można było zobaczyć w Pekinie, były kolejki przed księgarniami, gdy pojawiały się tam pisma Przewodniczącego, a zdarzało się to rzadko. I może nie bez przyczyny. Otóż podczas jednej z naszych studenckich dyskusji z chińskimi kolegami na Uniwersytecie Pekińskim – a był to 1965 r. – na moje pytanie, dlaczego starają się narzucić wszystkim Chińczykom studiowanie myśli Mao, jeden z aktywistów, patrząc mi inteligentnie w oczy, powiedział wprost: Gdybyśmy mogli zasadzić Przewodniczącego Mao, żeby sam postudiował myśli Mao, to byśmy to z ochotą zrobili, ale niestety, nasze ręce są za krótkie. Przyznam, że dopiero wtedy zrozumiałem, że bynajmniej nie wszystkie osoby nawołujące do studiowania myśli Mao są maoistami ślepo wierzącymi w Przewodniczącego. Były możliwe różne lektury jego pism, w tym analizowanie, jaki ten komunizm miał być, a jaki jest realnie, co Mao obiecywał, dochodząc do władzy, a co się potem działo. I zdarzało się nawet, zwłaszcza w okresie „rewolucji kulturalnej”, uprawianie kultu Mao w taki sposób, by doprowadzić go do absurdu, do jego skompromitowania i upadku. Kiedy np. ktoś ogłaszał, że czytanie Czerwonej książeczki cytatów Mao przyspiesza wzrost arbuzów na polu (przypomnijmy – czerwonych w środku), to wcale nie musiał być aż tak naiwny. Ale on przecież tylko manifestował wierność Przewodniczącemu i nie można go było za nic ukarać! Takie były właśnie tradycyjne sposoby „efektywnej walki nie wprost”. Jak mówiono, jeśli chce się chwast wyrwać z korzeniami, najpierw go trzeba troskliwie podlewać, by dobrze wyrósł. Nawet osławiona „rewolucja kulturalna”, którą traktuje się często w sposób uproszczony, po prostu jako zbrodniczą kampanię Mao chcącego odzyskać władzę, też była zjawiskiem wielonurtowym. Rzeczywiście inspirowanie jej przez jego zauszników nie budzi wątpliwości, podobnie jak zbrodnicze praktyki, zniszczenie ogromnego dorobku kulturowego nawet w aspekcie fizycznym, zniszczenie systemu oświaty czy zahamowanie rozwoju kraju na wiele lat. Mao oczywi- 178 Mao a rozwój Chin współczesnych ście był nie tylko jej symbolem i beneficjentem, ale też rozgrywającym. Ale obok niego swoje aspiracje i cele próbowało rozgrywać w tej mętnej wodzie wiele osób, z kierownictwa kraju i ze szczebli niższych, pewnie nawet całe instytucje, jak wojsko pod wodzą Lin Biao29. Stąd głoszono różne koncepcje i podejmowano sprzeczne działania. Był w niej również nurt pokrewny polskim ruchom protestu w Poznaniu czy na Wybrzeżu, protestu przeciwko niesprawiedliwościom „biurokratycznego socjalizmu” i fałszywemu powoływaniu się na rządzenie w imieniu robotników i chłopów. Akurat w początkach „rewolucji kulturalnej” oglądałem bicie – może bardziej poszturchiwanie niż bicie – sekretarza partyjnego z dzielnicy Haidian, gdzie było wiele pekińskich uczelni. Postawiono go na krzesełku, no i tak właśnie go poszturchując, wykrzykiwano: na czym żeś ty się tak upasł? Na naszej pracy!. Zapamiętałem wykrzykujące ze złością starsze kobiety, szturchające go parasolami, zatem nie tylko młodzież brała w tym udział. A istotnie był on dosyć obfitej tuszy, co wtedy nie zdarzało się zwykłym Chińczykom. Przypomnę, że pierwsi zabici padli na boiskach liceów, pobici na śmierć przez uczniów. Byli to zazwyczaj nauczyciele uczący marksizmu i wychowania politycznego. Jak opowiadał mi uczestnik takiego zajścia, brat mojego kolegi, oni uczyli nas skromnego życia, a sami po kryjomu obżerali się mięsem. Pamiętajmy, że wielu nastolatków chodziło wtedy stale półgłodnych, zapychając głód jakimiś zieleninami. Ludzie żyli wtedy dość biednie, pracując ciężko świątek i piątek w bardzo prymitywnych warunkach, a klasa partyjno-państwowych aparatczyków biła w oczy swoim luksusowym życiem. Napięcia społeczne były ogromne i gdy można było publicznie przedstawić swoje krzywdy i opresje, rozlała się ogromna fala emocjonalnych skarg i żalów prezentowanych w dazibao, „gazetkach wielkich hieroglifów”. Prawdopodobnie skala tych protestów zaskoczyła wszystkich przywódców, włącznie z Mao. On i radykalni maoiści, posługujący się jego autorytetem, zdołali jednak ukierunkować ten bunt na „odnowę socjalizmu”, na „powrót do nauk Mao”, a potem go zdusili, wysyłając aktywistów Czerwonej Gwardii na wieloletnie zesłanie na wieś. Pamiętać warto, że w tych różnych czystkach i kampaniach w związku z radykalnymi zmianami chyba najbardziej masowo cierpieli komunistyczni aktywiści i ich poplecznicy. Choć „rewolucja kulturalna” wyrządziła Chinom wiele szkód i przysporzyła wiele cierpień, to w niedoceniony sposób przyczyniła się do dzisiejszego ich rozwoju. Podważyła ona bowiem dość powszechną w Chinach wiarę w komunizm. Bez „bandy czworga” Chiny tak łatwo i szybko nie uwolniłyby się od zauroczeLin Biao 林彪 (1907–1971), minister obrony i jeden z najbliższych współpracowników Mao w okresie „rewolucji kulturalnej”. Zginął w tajemniczych okolicznościach w 1971 r. podczas rzekomej ucieczki do Moskwy, w okresie, gdy Mao i Zhou Enlai postanowili nawiązać współpracę ze Stanami Zjednoczonymi. 29 Dyskusja panelowa 179 nia jego hasłami. A pamiętajmy, że miały one prastare korzenie w konfucjańskich i taoistycznych utopijnych wizjach szczęśliwego społeczeństwa, jakie Mao umiejętnie kultywował. Niewątpliwie też „rewolucja kulturalna”, choć brutalnie, uwolniła Chiny w znacznym stopniu od brzemienia i nacisku tradycji, gdyż zerwała jej ciągłość. Otwarła zatem Chiny na nowoczesność i przyspieszoną modernizację, a także bezprecedensową chyba co do skali okcydentalizację. Takie bywają paradoksy historii, które dotyczą także działalności Mao. Już wielki reformista Liang Qichao (1873–1929) na początku XX w. wskazywał, że bez zniszczenia po części starego dorobku, bez wyzwolenia od tysiącletnich tradycji Chiny nie zaczną się rozwijać i nie przejmą zdobyczy Zachodu. Mao zapewne czytał te pisma, gdyż jego pokolenie z nich wyraźnie czerpało rozmaite inspiracje, włącznie z terminem Nowych Chin, czy Odnowienia Chin (xin Zhongguo). Należy też pamiętać, że Mao po chaosie „rewolucji kulturalnej”, u schyłku, życia zaakceptował w 1975 r. pierwsze koncepcje „czterech modernizacji” kraju wypracowane przez Zhou Enlaia i Deng Xiaopinga, które przestawiały politykę kraju na nowe tory. Bez aprobaty Mao tego nie mogliby wtedy ogłosić, a bez tego byłoby Dengowi o wiele trudniej przeforsować wielkie przemiany po śmierci Mao. A zatem, paradoksalnie, odchodzenie od „idei Mao” zostało zapoczątkowane pod jego patronatem, choć zapewne nie mógł sobie nawet wyobrazić, jak daleko Chiny odejdą od jego wskazówek i ideałów społecznych. Ale odbudowa wielkości Chin była jego celem, więc nie jest nadużyciem przedstawianie go przez współczesne mu pokolenia rodaków jako inicjatora Odrodzenia Chin. Trochę podobnie jak my dzisiaj składamy kwiaty Józefowi Piłsudskiemu jako ojcu odrodzonej Rzeczpospolitej, nie myśląc nawet, że był on przywódcą PPS-Frakcji Rewolucyjnej, tak współcześni Chińczycy czcząc go, zapominają, że był on przywódcą komunistów, zupełnie inaczej niż jego zachodni biografowie. Pisząc i mówiąc o Mao, trzeba więc pamiętać, że była to postać wymykająca się łatwym schematom. Jan Rowiński Spróbuję skoncentrować się na najważniejszych, w moim przekonaniu, kwestiach dotyczących wizji, celu i praktyki polityki zagranicznej Przewodniczącego Mao. Myślę o ich źródłach historycznych w kontekście kulturowo-cywilizacyjnym, o uwarunkowaniach narodowych, społecznych, czynnikach wewnętrznych i międzynarodowych oraz o osobowości jej architekta, jego roli w strukturze władzy nowego państwa, którego był współtwórcą. Chciałbym zwrócić uwagę na te czynniki, które w ogromnym stopniu wpłynęły na formowanie polityki zagranicznej ChRL w okresie, gdy u steru państwa znajdował się Mao Zedong. 180 Mao a rozwój Chin współczesnych Muszę powiedzieć, że ze słuchania jego wystąpień, czytania jego prac, śledzenia jego działań i postępowania oraz osobistych, subiektywnych wrażeń wytworzyło się we mnie głębokie przekonanie, że był on ogarnięty jedną, dominującą, wielką idée fix. Było nią odrodzenie wielkości Chin. W tym zgadzam się z moimi przedmówcami. Wszystko inne, w gruncie rzeczy, było jedynie poszukiwaniem najskuteczniejszych środków i instrumentów, aby jak najszybciej ten cel osiągnąć. Jeśli popatrzymy na wszystkie wolty dokonane przez Mao w jego działalności politycznej – i to zarówno w latach przed, jak i po proklamowaniu ChRL – to okaże się, że jedyną rzeczą, której pozostawał wierny i która nie uległa zmianie, był strategiczny cel odbudowy potęgi Chin, odrodzenia wielkości nacji i jej jedności. Zapewne także chciał utrwalić swoje nazwisko jako jednego z wielkich herosów w dziejach Chin. Był on zafascynowany i zanurzony w historii swego kraju, jako samouk dysponował, według znawców przedmiotu, zadziwiającą na jej temat wiedzą. Niemal wszystkie rozmowy, które prowadził z gośćmi zagranicznymi i w jeszcze większym stopniu ze współtowarzyszami, zawierały odniesienia do przykładów z przeszłości Chin. Kiedyś, w rozmowie z jedną z naszych delegacji w drugiej połowie lat 50. powiedział: Dlaczego ciągle szukacie w teraźniejszości odpowiedzi na problemy, przed którymi stoicie? Przecież, znajdziecie je w przeszłości. Ja, dla Chin znajduję je na kartach naszej wielowiekowej historii. Mao Zedong był przede wszystkim Chińczykiem, a dopiero później rewolucjonistą chłopskim, i to przede wszystkim chińskim. To był podstawowy element, który kształtował myślenie Mao. Józef W. Stalin miał zapewne rację, mówiąc w 1946 r. w rozmowie z wiceprezydentem Stanów Zjednoczonych, który odwiedził Moskwę, że Mao i Tito są jak rzodkiewki: czerwone na zewnątrz, a białe wewnątrz. Myślę, że podstawowy błąd i Amerykanów, i Rosjan polegał na tym, że uwierzyli, iż Chiny kiedykolwiek zgodzą się być traktowane jako xiao didi – „młodszy braciszek”. Taka postawa okresowej, pozornej uległości zarówno u Czang Kaj-szeka (Jiang Jieshi, 1887–1975) – przywódcy Republiki Chińskiej i szefa Guomindangu, jak i u Mao Zedonga – lidera KPCh, a zarazem osoby numer jeden Republiki Ludowej, była co najwyżej grą taktyczną, wynikającą z oceny realnej sytuacji i możliwości. Podstawowy cel był u obu analogiczny, natomiast różną okazała się skuteczność ich działań…, ale to już oddzielny temat. Mao podzielał przekonanie – typowe zresztą dla ogromnej większości jego rodaków – o wyjątkowej pozycji ich ojczyzny, Państwa Środka, jako swoistego centrum świata, mającego do wypełnienia pewną misję. Wynikało to dla nich z ponadtrzechtysiącletniej historii państwowości chińskiej, wspaniałego dorobku kulturowo-cywilizacyjnego i wyjątkowych cech, czyniących jego mieszkańców „nacją wybraną”. Zjawisko to odnotowują wszyscy znawcy Chin. Ten sposób my- Dyskusja panelowa 181 ślenia Mao kreował jego wizję miejsca, które powinny w przyszłości zajmować Chiny w świecie. Inny bardzo ważny czynnik to kwestia stosunków z pogardzanym przez stulecia „światem barbarzyńców”. Niebiańskie Cesarstwo praktycznie do początków XIX w. nie utrzymywało z żadnym krajem stosunków opartych na zasadach suwerennej równości stron. Była ona nieznana i ze względów fundamentalnych – postrzegania miejsca Państwa Środka i jego władców w uniwersum – nie mogła być aprobowana. Pozycja Chin była dominująca i jej relacje z sąsiadami opierały się na systemie zależności wasalnej. To prawda, że Chińczycy dość powściągliwie odwoływali się do użycia siły, ale w momencie, gdy uznali, że coś stanowi zagrożenie dla imperium i władzy Syna Niebios, działali w sposób bezwzględny. Stabilizacja była osiągana nie przez równowagę sił, ale przez dominację najsilniejszego. Chiny, w gruncie rzeczy, nie operowały pojęciem granic przynajmniej do XVIII w., kiedy to pojawił się problem granicy między Chinami a Rosją. Dlatego bardzo trudno było odróżnić neijiao – „politykę i dyplomację wewnętrzną” od waijiao – „polityki i dyplomacji zagranicznej”. Problem przebiegu granic państwa pojawił się jako ważna kwestia po obaleniu cesarstwa i proklamowaniu Republiki Chińskiej w 1911 r. Po odzyskaniu pełnej suwerenności w 1949 r. musiał on znowu zostać podjęty. Okazało się wtedy, że sporne problemy terytorialne występują właściwie w stosunkach ze wszystkimi sąsiadami. Przy wspomnianym powyżej postrzeganiu przez Mao pozycji Chin rozwiązanie tych kwestii musiało być – i było – bardzo trudne. I wreszcie wpływ na sposób myślenia okresu nazywanego przez Chińczyków „wiekiem hańby i poniżenia” (guochi), obejmującego stulecie od klęski Chin w pierwszej wojnie opiumowej (1839–1942) praktycznie aż do proklamowania ChRL (1949). Były to lata półkolonialnego statusu, rozczłonkowywania Chin, utraty suwerenności i podporządkowania kraju obcym mocarstwom. Wprawdzie Republika Chińska od końca lat 20. XX w. podjęła znaczący, a często niedoceniany, wysiłek, aby przezwyciężyć ten stan, udało się to jej tylko częściowo i w stopniu ograniczonym. Okres ten pozostawił bardzo głębokie ślady w mentalności chińskiej. Przede wszystkim jest to poczucie ogromnej krzywdy i poniżenia, niezasłużonego sponiewierania dumy narodowej, czemu towarzyszy potępienie sprawców tych nieszczęść. Brakuje jednak równoczesnej dogłębnej i samokrytycznej analizy przyczyn wewnętrznych, które do tego doprowadziły. Z tego bolesnego doświadczenia wynika ogromne wyczulenie na kwestie niezależności, suwerenności i integralności terytorialnej, jak też równoprawnego traktowania oraz uznania aspiracji mocarstwowych Chin. W znaczącym stopniu wpływało to na postrzeganie świata zachodniego i Japonii, a następnie ZSRR, jako przeciwników kierujących się nieprzyjaznymi intencjami. 182 Mao a rozwój Chin współczesnych Odchodzenie od tej postawy zapoczątkował dopiero zwrot polityczny Deng Xiaopinga w 1978 r. Jest to niełatwy, niepozbawiony zahamowań, trwający ciągle proces. Stanowi on jednak przełom w dotychczasowym widzeniu świata zewnętrznego i powoduje stopniową zmianę stosunku do niego. Zaczęto zdawać sobie sprawę, że nie jest obsesją „diabłów zamorskich” (yang guizi) poniżanie Chin i spiskowanie przeciwko nim. Uzmysłowiono sobie, że od tych „barbarzyńców z zachodnich mórz” można się wiele rzeczy nauczyć. Dlaczego jest to ważne? Dlatego że pozwala przezwyciężyć tak wyraźnie występującą w zachowaniach Chińczyków „mentalność ofiary” (shouhuizhe xingtai), skrzywdzonej przez obcych, która ma uzasadnione prawo domagać się rekompensaty i specjalnego traktowania. Dlatego także, że zmusza do krytycznego rozliczenia się z własną przeszłością, zrozumienia, że nie można winy za wszystkie nieszczęścia, które spadły na ich kraj, zrzucać na obcych. Wymusza zrozumienie tej prostej prawdy, że klęska i upadek Chin w XIX w. były przede wszystkim skutkiem ich wewnętrznej słabości, degeneracji, zacofania, rozkładu i niewydolności systemowej feudalnego kolosa, który z wyniosłą, pełną wyższości pogardą odnosił się do świata zewnętrznego i izolował się od niego. Dlatego wreszcie, że zmienia ten jednostronny, tradycyjny, niekiedy wręcz ksenofobiczny sposób postrzegania świata zewnętrznego i stosunku do niego, przezwycięża uprzedzenia, a to oznacza rzeczywiste otwieranie się i stawanie integralną częścią zglobalizowanego świata. Proklamując powstanie ChRL 1 października 1949 r., na podium placu Niebiańskiego Spokoju Mao Zedong powiedział: Nasz naród nie będzie dłużej narodem znieważanym i upokarzanym. Rozprostowaliśmy się. Największymi osiągnięciami zwycięskiej ludowej rewolucji kierowanej przez niego były: odzyskanie suwerenności, zapewnienie integralności terytorialnej i bezpieczeństwa, zjednoczenie kraju pod efektywną kontrolą rządu centralnego, uzyskanie bardzo szerokiego poparcia społecznego oraz stworzenie warunków do odbudowy jego wielkości. Siłą motoryczną zmian stało się przezwyciężanie podstawowych sprzeczności między: – pełną chwały przeszłością a ówczesnym stanem zacofania i nędzy; między przekonaniem o własnym znaczeniu a niskim statusem międzynarodowym; – wielkomocarstwowymi aspiracjami a materialnymi możliwościami ich realizacji; – tym, czym realnie było nowo powstałe państwo w połowie XX w. a czym miało się stać – w strategii jego przywódców w niezbyt odległej przyszłości (tj. globalnym mocarstwem, co najmniej równym partnerem dla Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego). Były to niezwykle ważne czynniki mobilizujące przywódców i społeczeństwo do zmiany ówczesnej sytuacji Chin. Dążenie do „dogonienia” (ganshan) Zacho- Dyskusja panelowa 183 du, odrodzenia dawnej, zwykle bardzo wyidealizowanej, wielkości jest typowe dla postkolonialnych krajów i społeczeństw państw Azji Wschodniej. Droga do umocnienia rzeczywistej suwerenności i bezpieczeństwa ChRL w pierwszym okresie po proklamowaniu nowego państwa została sformułowana przez Mao w trzech maksymach: – Zapalać ogień w nowym piecu (Lingqi lu zao), co oznaczało układanie stosunków dyplomatycznych z innymi państwami na nowej podstawie (Wszystkie dawne porozumienia tracą ważność, zastąpią je nowe, oparte na zasadach pełnej równości). – Najpierw wysprzątać do czysta izbę, a później zapraszać gości (Dasao ganjing wuzi, zai qingke), co oznaczało wymóg umocnienia nowego reżimu wewnętrznie, a dopiero później rozwijania stosunków z zagranicą, opartych na fundamentalnej zasadzie, że jedynym legalnym rządem Chin jest Centralny Rząd Ludowy w Pekinie, zaś Tajwan stanowi integralną cześć ChRL. – Opierać się na jednej stronie (Yibian dao), co oznaczało, że głównym sojusznikiem Chin jest Związek Radziecki i kraje obozu socjalistycznego (To miało zagwarantować bezpieczeństwo państwu w istniejącej sytuacji konfrontacji dwu bloków w warunkach zimnej wojny). Tezy te miały stanowić rozwiązanie kardynalnych problemów polityki zagranicznej nowego państwa: Jak gwarantować zasadę suwerenności i układać równoprawne stosunki z innymi państwami? Jak reagować na fakt istnienia Republiki Chińskiej na Tajwanie? Kogo uznać za wroga, a kogo za przyjaciela w istniejącej sytuacji? Innymi słowy: jak ułożyć stosunki z USA i jego zachodnimi sojusznikami oraz ZSRR i jego obozem? Rewolucja w Chinach zrodziła nowe państwo. To była rzeczywista, ludowa rewolucja, która tak czy inaczej by wybuchła, gdyż wynikała z dwóch podstawowych przyczyn. Pierwszą był kryzys agrarny, dotykający mieszkańców wsi, czyli ponad 90% społeczeństwa. Druga – to kryzys narodowy, związany z tymi aspiracjami i odczuciami społeczeństwa, o których mówiłem. Rewolucja chińska nie była wynikiem czyjegoś eksportu, nie została przywieziona na obcych czołgach z czerwoną gwiazdą, jak to było w Polsce i w większości krajów wschodnioeuropejskich. Oczywiście, bezsporne jest, że po okresie wahań Moskwa udzieliła jej istotnego wsparcia. Dlaczego Mao zdecydował się na wybór modelu radzieckiego? Dlatego, że zacofana Rosja carska w ciągu 30 lat stała się supermocarstwem zrodzonym z rewolucji bolszewickiej, która miała „bliźniaczy charakter” z kierowaną przez komunistów rewolucją w Chinach. To – zdaniem Mao i innych – miało dać najszybsze efekty w dążeniu do stworzenia potęgi. Poza tym ZSRR był w tym okresie najbliższym sojusznikiem, osłonił ChRL parasolem nuklearnym, a także był głównym źródłem pomocy finansowej i technicznej. 184 Mao a rozwój Chin współczesnych Polityka chińska w pierwszym okresie – mam na myśli lata 1949–1953, a nawet do 1956 r. – była w dominującym stopniu związana z wielkim, północnym sąsiadem i pozostawała w jego cieniu. W stosunkach z zagranicą była generalnie nastawiona na budowę przyjaznych stosunków z większością swych sąsiadów i dążyła do uzyskania uznania dyplomatycznego przez jak największą liczbę państw. Nie było to proste w warunkach konfrontacji zimnowojennej i związanych z tym zagrożeń bezpośrednio u granic ChRL („brudna wojna” w Wietnamie i „gorąca wojna” w Korei), ze wszystkimi wynikającymi z tego następstwami. Na Tajwanie zaś istniał wtedy paralelny rząd chiński, uznawany przez Stany Zjednoczone i przez większość ich sojuszników, co zapewniało mu zajmowanie miejsca Chin w ONZ. Jeśli przyjrzeć się okresowi tzw. nowej demokracji (xin minzhuzhuyi), to w gruncie rzeczy było to swoiste zapożyczenie wzorców z radzieckiej „nowej polityki ekonomicznej” (NEP) z 1928 r. Nie przeprowadzono nacjonalizacji własności warstw średnich ani burżuazji narodowej. Nie wprowadzono radykalnych reform społecznych (typu kolektywizacja, masowa nacjonalizacja itd.) poza reformą rolną. Prowadzono natomiast liczne kampanie polityczne. Jeśli chodzi o efekty, polityka ta przyniosła rzeczywiście bardzo dobre rezultaty i cieszyła się szerokim poparciem społecznym. Rzecz w tym, że Mao Zedong od początku traktował to jako chwilową, „uspakajającą” taktykę, podobnie jak Stalin. Dla niego była zbyt mało radykalna i zbyt mało „socjalistyczna”, zaś jej efekty były nazbyt ograniczone w stosunku do potrzeb zakładanego gigantycznego procesu industrializacji i budowy potencjału militarnego. Oto pewna refleksja z perspektywy półwiecza: w gruncie rzeczy reformy 1978 r., które zapoczątkował Deng Xiaoping, w swym punkcie wyjściowym wyraźnie nawiązywały do tego właśnie wzorca rozwojowego. Po ostrej konfrontacji w najwyższym kierownictwie ChRL w latach 1955–1957 Mao ostatecznie przeforsował swoje stanowisko o przyspieszeniu budowy socjalizmu, a nawet komunizmu w ChRL. Narzucił go w formie tzw. kursu trzech czerwonych sztandarów (generalnej linii partii, „wielkiego skoku” i komunizacji wsi30), który zainicjowano w 1958 r. W wyniku tego kursu nastąpiła gwałtowna radykalizacji polityki wewnętrznej, a następnie zagranicznej. Czym był „wielki skok”? W gruncie rzeczy powtórzeniem stalinowskiej industrializacji, ale o chińskich cechach charakterystycznych – z ukrytym przesłaniem: my to zrobimy szybciej i lepiej niż towarzysze radzieccy. Istotą tego rozwiązania było uzyskanie kosztem ogromnych wyrzeczeń własnego społeczeństwa, przede wszystkim wsi, maksymalnej pierwotnej akumulacji. Obecny tu pan ambasador Ksawery Burski pamięta hasło, które wisiało u nas na uczelni: Anglia jest zgniłą pluskwą Zachodu, Chiny są wielkim smokiem Wschodu. Za 15 lat prześcigniemy Anglię. Inna sprawa, że jego treść Mowa o polityce łączenia spółdzielni produkcyjnych i przekształcania ich w wielkie komuny ludowe, promujące kolektywną pracę i życie pod kierownictwem partii. 30 Dyskusja panelowa 185 musiała rodzić – i rodziła –„kontrrewolucyjne wątpliwości” co do potęgi smoka, który potrzebuje aż tylu lat, aby prześcignąć pluskwę, i do tego zgniłą. Ot, poetyka tamtego okresu! W istocie rzeczy, „wielki skok” był pomyślany jako sposób na zrównanie się ze Związkiem Radzieckim i następnie prześcignięcie Stanów Zjednoczonych. Taka awanturnicza polityka wewnętrzna nieuchronnie musiała pociągnąć za sobą radykalizację działań zewnętrznych. Mao sformułował w tym okresie tezę, że centrum rewolucji światowej na początku XX w. przesunęło się z Niemiec do Rosji, a w latach 50. XX w. z Moskwy do Pekinu. Miało to swoje bardzo praktyczne cele. Chodziło o uzasadnienie aspiracji do przejmowania przez KPCh z rąk KPZR przywództwa ruchu komunistycznego, roli lidera ruchów dekolonizacyjnych, odrodzenia narodowego państw kolonialnych i zależnych po II wojnie światowej. 5 kwietnia 1965 r. centralny organ KC KPCh, dziennik „Renmin Ribao”, napisał w artykule wstępnym, że główną busolą polityki zagranicznej Chin jest rewolucja światowa. Zapewne określoną rolę grał tu i czynnik osobisty. Po śmierci Stalina Mao uważał się za jedyną osobę w światowym ruchu komunistycznym i w obozie, który mógłby zająć jego miejsce. Można tu przypomnieć spór z Władysławem Gomułką w Moskwie w listopadzie 1957 r., dotyczący zwrotu „ze Związkiem Radzieckim na czele”, któremu przywódca PZPR kategorycznie się przeciwstawił. Miało to – jeśli weźmiemy pod uwagę argumentację Mao – swoje „drugie dno” i odnosiło się pośrednio do miejsca i przyszłej roli KPCh (oraz ChRL) w ruchu komunistycznym i we „wspólnocie państw socjalistycznych”. Logiczną konsekwencją i nieuchronnym następstwem takiej postawy był narastający w latach 60. konflikt chińsko-radziecki, który w latach „rewolucji kulturalnej” osiągnął swe apogeum. Jej efektem były wezwania z Pekinu do bezkompromisowej walki na dwa fronty, z imperializmem amerykańskim i „renegackim radzieckim rewizjonizmem”, określonym jako „socjalimperializm”. Skoncentrowano się wtedy głównie na zabiegach wokół „trzeciego świata”. Głównym, obok Moskwy, rywalem na tym teatrze były Indie. I to właśnie legło u podstaw narastającego od końca lat 50. napięcia w stosunkach wzajemnych, ujawniając się przede wszystkim w incydentach zbrojnych na granicy. To nie problemy graniczne z Indiami czy ze Związkiem Radzieckim zrodziły konflikt chińsko-radziecki i chińskoindyjski. Świadome podjęcie tej kwestii (rzeczywiście nieuregulowanej prawnie linii przebiegu granicy) miało na celu w tym momencie odwołanie się do nacjonalistycznych emocji społeczeństwa, aby zyskać poparcie dla prowadzonej polityki. Nieprzypadkowo Mao mówił o 1,5 mln km2 ziem zagarniętych przez Rosję. Podobnie było w wypadku Indii, gdy w 1960 r. premier Zhou Enlai formułował roszczenia do niemal 130 tys. km2 terytorium tego wielkiego sąsiada. Lata „rewolucji kulturalnej”, szczególnie jej najbardziej burzliwej fazy (1966–1969), to okres 186 Mao a rozwój Chin współczesnych stanowczej realizacji takiego kursu polityki. Wywierano presję na sąsiadów, prowokowano incydenty dyplomatyczne i zbrojne na granicach, tworzono maoistowskie partie komunistyczne, wspierano nawet komunistyczną partyzantkę i zbrojne ruchy separatystyczne w krajach Azji Południowo-Wschodniej oraz Południowej. Podobne wysiłki rozpalania rewolucji ludowych podejmowano także w Afryce. Formułowano nowe teorie mające uzasadnić słuszność takiej polityki. Na przykład głośna praca zastępcy, a później namaszczonego oficjalnie następcy Mao – marszałka Lin Biao Niech żyje zwycięstwo wojny ludowej (1965), w której wskazuje się na konieczność zjednoczenia biednego, kolorowego Południa, określonego jako „światowa wieś”, przeciwko „światowemu miastu” – bogatym krajom Północy. Wzorując się na przykładzie i doświadczeniach rewolucji chińskiej, ta trzecioświatowa „wieś” miała otoczyć i zdobyć „miasto”. Przewodniczący Mao był autorem tezy, że konflikt globalny jest nieuchronny, gdyż albo rewolucja wywoła wojnę światową, albo wojna światowa wywoła rewolucję. W rozmowie z gośćmi zagranicznymi (np. z premierem Indii Nehru czy Nikitą S. Chruszczowem) stwierdzał, że w wypadku takiego przebiegu wydarzeń należy się liczyć z użyciem broni jądrowej, co w samych Chinach może pociągnąć za sobą śmierć połowy ludności kraju, tj. ok. 300 mln. Ale równocześnie dodawał, że przecież drugie 300 milionów przeżyje. Przypominał (np. w przemówieniu na II sesji VIII Zjazdu KPCh w maju 1958 r.), odwołując się do historii Chin, że w okresie Walczących Królestw (475–221 r. p.n.e.) w wyniku wojen wewnętrznych Chiny straciły ponad połowę swoich mieszańców. No i co? – dodawał – Dziś jesteśmy najliczniejszym narodem świata. Przyznawał (np. na naradzie 12 partii komunistycznych i robotniczych w Moskwie w listopadzie 1957 r.), że taka wojna spowoduje ogromne ofiary, ale raz na zawsze zginie imperializm i zacznie się budowa nowego świata. Jakie były skutki szermowania takimi hasłami przez Mao? Dlaczego zaledwie w dwa lata po jego śmierci doszło do fundamentalnego odwrotu od polityki realizowanej pod jego pełną kontrolą i kierownictwem? Tu jednak trzeba dodać, że Deng Xiaoping nie zakwestionował celu strategicznego, który pozostał niezmienny. Próbując odpowiedzieć, choćby najbardziej skrótowo i ogólnie, na te pytania, trzeba przypomnieć realia. Istotnie, Mao głosił takie poglądy o wojnie światowej, przeciwstawiając się narzuconej przez Chruszczowa polityce „pokojowego współistnienia”. Było to wyrazem jego dążeń do przywództwa w ruchu komunistycznym, ale w praktyce same Chiny postępowały dość ostrożnie. To innych zagrzewano do walki. Nawet jednak z uwzględnieniem takich wybiegów wraz z upływem lat widać było coraz wyraźniej niekorzystne skutki tej polityki. Jej efekty znalazły się w ewidentnej sprzeczności z postawionym przez Mao podstawowym celem strategicznym: umacniania potęgi Chin w świecie. Polityka ta prowadziła do tego, że Dyskusja panelowa 187 otaczający świat, włącznie z niektórymi krajami postkolonialnymi, zaczął Chinom „uciekać do przodu”, a one stawały się coraz bardziej zacofane. Niedawno opublikowano zapiski Deng Xiaopinga, który w 1978 r., w rok po swojej drugiej rehabilitacji, odwiedził trzy kraje Azji Południowo-Wschodniej: Malezję, Singapur i Tajlandię. Pisze on tam, że nie wyobrażał sobie, jak bardzo Chiny odstają od świata, jak bardzo nawet ten najbliższy im region, który startował z podobnego albo i niższego poziomu, oddalił się. Ściganie Wielkiej Brytanii, supermocarstwa kolonialnego świata z czasów młodości pokolenia Mao, brzmiało dumnie, ale Deng i jego koledzy zobaczyli, że teraz Chiny muszą już ścigać Malezję czy Koreę Południową, co było dużo bardziej upokarzające. W polityce wewnętrznej, po krótkim okresie powojennej odbudowy kraju i znacznego wzrostu dobrobytu, w 1957 r. przyjęto nowy kurs: przyspieszonego, ekstensywnego wzrostu. W wyniku awanturniczych prób sztucznego przyspieszenia rozwoju kraju, bez uwzględniania realnych możliwości i przy gigantycznych kosztach społecznych oraz ekonomicznych, doszło do tragicznego załamania i regresu. W polityce zagranicznej było podobnie. Po okresie działań konstruktywnych, rozwoju współpracy z sąsiadami i aktywności w ruchu „niezaangażowanych”, co zyskiwało Chinom międzynarodowe aprobatę, uznanie i poparcie, nastąpił niekorzystny zwrot. W latach 60. doprowadził on w świecie do wzrostu obaw wobec „agresywnych intencji czerwonych Chin”, do pogłębienia się ich izolacji i zantagonizowania głównych sił współczesnego świata. Dotyczyło to państw, które poprzednio udzielały poparcia ChRL, i to zarówno w bloku radzieckim, wśród azjatyckich sąsiadów Chin, jak i wśród uważanych za bliskich sojuszników państw rozwijających się i w ruchu niezaangażowania. „Rewolucja kulturalna” (a szczególnie jej pierwszy okres w latach 1966–1969) stanowiła apogeum tej awanturniczej polityki i doprowadziła do tragicznego kryzysu. Wydarzenia tego okresu, krwawe incydenty z ZSRR, szczególnie ten nad Ussuri w 1969 r., na najdłuższej, liczącej ponad 7 tys. km lądowej granicy świata, postawiły ChRL przed potencjalną groźbą wojny na dwa fronty z dwoma supermocarstwami. Powstała zupełnie nowa, niezwykle groźna dla ChRL sytuacja. Tajny raport czterech marszałków: Chen Yi (1901–1972), Nie Rongzhena (1899–1992), Ye Jianyinga (1897–1986) i Liu Bochenga (1892–1986) z wiosny i lata 1969 r., zamówiony przez Mao Zedonga, wskazywał jednoznacznie na powagę powstałej sytuacji i zawierał apel, aby w obliczu tej groźnej sytuacji taktycznie zjednoczyć się z mniej niebezpiecznym wrogiem, jakim są Stany Zjednoczone, przeciwko bardziej niebezpiecznemu, jakim jest bezpośrednio zagrażający Chinom Związek Radziecki. Ten krok dyplomacji ChRL miał zapewne także zapobiec teoretycznie możliwej, wspólnej akcji – obu zwalczanych z taką zajadłością przez Pekin – supermocarstw. Była to dramatyczna próba wyjścia ze ślepej uliczki. Richard Nixon wykorzystał 188 Mao a rozwój Chin współczesnych tę wyjątkową okazję. Podjął historyczny dialog z Pekinem. Zrozumiał, że dzięki konfliktowi między komunistycznymi mocarstwami uzyskał wyjątkowo korzystną szansę zbliżenia z Chinami. Wielki układ trójkąta mocarstw: Chin, Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych ulegał dużej zmianie, bardzo korzystnej dla Waszyngtonu: razem z Pekinem stawiali czoła Moskwie. Przy czym stosunki USA z Chinami, a nawet ze Związkiem Radzieckim były wyraźnie lepsze niż Moskwy z Pekinem. Poza tym to nie ChRL stanowiła realne zagrożenie dla USA, tylko potencjał militarny ZSRR. Nowy układ pozwalał jeszcze Amerykanom – przy pomocy Chińczyków – wyjść z „bagna wojny wietnamskiej”. Dla dyplomacji chińskiej z kolei pojawiła się nowa szansa wyrwania się z izolacji, wejścia do ONZ, normalizacji stosunków z państwami zachodnimi i antykomunistycznymi państwami Azji, budowy pozycji samodzielnej „trzeciej siły”. Szansę tę po mistrzowsku wykorzystano. Sądzę, że zwrot w stosunkach z USA na przełomie lat 60. i 70. był przede wszystkim efektem powstałej sytuacji, jak też wysiłków Zhou Enlaia, popartego przez najwyższych, starych dowódców wojskowych, którzy rozumieli, że kontynuacja dotychczasowej polityki jest dla kraju samobójcza. To oni, nie bez oporów, zdołali nakłonić Mao do poparcia takiego manewru. Lin Biao, sprzeciwiając się temu zwrotowi, wydał na siebie wyrok. W grudniu 1978 r., na słynnym III plenum KC KPCh, na którym dokonano historycznego zwrotu, represjonowany w czasie „rewolucji kulturalnej” Chen Yun (1905–1995), wiceprzewodniczący KC, bliski współpracownik Mao, miał powiedzieć: Gdyby Przewodniczący umarł w 1949 r., byłby jedną z największych postaci w historii Chin. Gdyby umarł w 1956 r.– byłby człowiekiem, któremu zawdzięczaliśmy także postęp, który dokonano. Ale że zmarł w 1976 r., pozwólcie, że nie powiem już nic więcej. Ksawery Burski Dziękuję bardzo profesorowi Rowińskiemu za prezentację elementów polityki zagranicznej Mao Zedonga. Na szczęście następcy Mao odeszli całkowicie od jego koncepcji i jego strategii, a dzięki temu Chiny także mogły wkroczyć w etap szybkiego rozwoju, ponieważ otworzyły się na świat i korzystają ze wszystkiego, co świat może im dobrego zaoferować. Chciałbym wspomnieć, że w tym odchodzeniu od poprzedniej polityki zagranicznej ważną rolę odegrali także partnerzy Chin. Profesor Rowiński wspomniał np. o wizycie Denga w Singapurze. Otóż premier Lee Kuan Yew31 w swoich pa31 Lee Kuan Yew, ur. 1923, premier Singapuru w latach 1959–1990. Dyskusja panelowa 189 miętnikach i w wywiadach, jakich ostatnio udzielał, wspomina, że Deng Xiaopingowi po prostu powiedział: Musicie zmienić waszą politykę. Jeżeli chcecie, żebyśmy mieli do was zaufanie, musicie zaprzestać popierania lewackich sił w regionie. Na co Deng odrzekł: Proszę dać mi na to jeden rok. I rzeczywiście, w ciągu roku Chiny wycofały się ze swojej polityki wspierania sił lewicowych i lewackich w Azji Południowo-Wschodniej. Dodam tu, że przywódcy chińscy jeździli nie tylko do Azji Południowo-Wschodniej. Deng przede wszystkim jeździł do Stanów Zjednoczonych i Japonii, a także do kilku innych ważnych państw. I to przede wszystkim tamci partnerzy i tamte spotkania – oraz wizyty różnych polityków w Chinach – pozwoliły kierownictwu chińskiemu lepiej zrozumieć współczesne realia i przyspieszyć proces reorientacji w polityce zagranicznej. Dziękuję bardzo państwu, dziękuję panu profesorowi. Krzysztof Gawlikowski Nawiązując do tego, co powiedział profesor Rowiński, chciałbym podkreślić, że otwieranie się Chin na świat i zmiana sojuszów zaczęły się dokonywać już za życia Mao. Przypominam o cezurze 1971 r. Najpierw było pogarszanie się stosunków z Moskwą, dojście do konfliktów zbrojnych i groźby konfrontacji wojennej na wielką skalę w 1969 r., a dopiero potem zwrot ku Stanom Zjednoczonym. W rezultacie to jeszcze za życia Mao Chiny zaczęły tworzyć prawie „pół sojusz” ze Stanami Zjednoczonymi, wcześniej określanymi jako „herszt światowego imperializmu” i przedstawianymi jako ciemiężyciel całej ludzkości. To właśnie w 1971 r. Stany Zjednoczone zdjęły blokadę z oddania ChRL miejsca Chin w ONZ32, zajmowanego do tego czasu przez rząd guomindangowski, rezydujący od 1949 r. na Tajwanie. W rezultacie Chiny zostały uznane przez Stany Zjednoczone i odzyskały miejsce stałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ, dające im prawo weta przy wielu kluczowych decyzjach tej organizacji. Większość krajów kapitalistycznych i innych sojuszników Stanów Zjednoczonych nawiązała niedługo potem stosunki dyplomatyczne z ChRL, a zerwała je z rządem tajwańskim. Chiny wyszły z izolacji i zaczęły rozszerzać aktywność na arenie międzynarodowej. Tak, że w istocie koniec okresu samoizolacji Chin i epoki „rewolucji kulturalnej” zaczynał się jeszcze za życia Mao. Dlatego właśnie tak trudno jest oceniać Mao, ponieważ w jego polityce i w jego działaniach znajdujemy tyle różnych sprzecznych elementów. 32 Szerzej zob. zapis przeprowadzonej przez Ryszarda Zalskiego rozmowy z Chien Fu, byłym sekretarzem Czang Kaj-szeka, politykiem, dyplomatą, członkiem rządu Tajwanu w: „Azja-Pacyfik” 2005, t. 8. 190 Mao a rozwój Chin współczesnych Przypomnijmy, że to właśnie on sprzeciwił się nominacji Jiang Qing, swojej żony, czy kogoś innego z radykalnych maoistów na premiera. Nie tylko bronił na tym stanowisku pragmatycznego Zhou Enlaia, ale dla wyprowadzenia państwa z chaosu po „rewolucji kulturalnej” zgodził się nawet wiosną 1974 r. na danie mu do pomocy Deng Xiaopinga, wyklętego w okresie „rewolucji kulturalnej” jako „osobistość nr 2 kroczącą drogą kapitalizmu” (nr 1 ogłoszono Liu Shaoqi). To właśnie Deng jeszcze za życia Mao stał się nie tylko pierwszym wicepremierem, ale faktycznie zastępował coraz poważniej chorego Zhou. Usunięto ponownie Denga dopiero wiosną 1976 r. po śmierci Zhou i po wielkich demonstracjach ku czci zmarłego premiera, mających dość wyraźnie charakter opozycyjny. O ich inspirowanie bowiem oskarżono Denga. Nowym premierem mianowano jednak za zgodą Mao dość bezbarwnego aparatczyka Hua Guofenga (1921–2008), którego można by określić jako „umiarkowanego maoistę”. A przed śmiercią, we wrześniu 1976 r., Mao miał właśnie jemu powierzyć także kierowanie partią na wypadek zgonu. I to właśnie z niewątpliwym udziałem Hua zaraz po pogrzebie wodza zaaresztowano tzw. bandę czworga i rozgromiono radykalnych maoistów. Hua wprawdzie wybudował Mao mauzoleum na placu Tian’anmen, ale zgodził się również na powrót Denga do władzy, co prowadziło do demontażu systemu maoistowskiego. Władysław Góralski Jestem w tym gronie chyba najmniej kompetentnym człowiekiem, ażeby zabierać głos. Ale nie mogę powstrzymać się od tego jako człowiek interesujący się Azją, a w tym również Chinami, choć nie jestem tak szczegółowym badaczem tych spraw, jak dzisiejsi referenci. Muszę powiedzieć, że dla mnie to obecne spotkanie – wystąpienia dotyczące tak wrażliwego zagadnienia, jakim jest ocena Mao w dziejach Chin – stanowi swojego rodzaju ucztę. Przyznam się, że większość przedstawianych tez podzielam, aczkolwiek pewne niuanse są dyskusyjne, ale nie one miały najważniejsze znaczenie. Chcę podkreślić, że największym ewenementem związanym z Mao jest to, jak się o nim mówi. A mówi się, że był to człowiek, który przez 50 lat stał na czele partii, a później i państwa, odszedł akurat w momencie może nie najbardziej fortunnym i jest oczywiste, że obok osiągnięć popełniał również rozmaite błędy. Wyobraźmy sobie kraje europejskie, pierwszy lepszy z tych krajów – co by się tam działo w takiej sytuacji? Otóż najprawdopodobniej takiego przywódcę wdeptanoby w ziemię, zmieszano z błotem, całe otoczenie zlustrowano, badano, kto tutaj był jego pomagierem i w jakim stopniu, kto i za co ponosił odpowiedzialność itd. A tu mamy kraj, w którym bardzo powściągliwie dokonuje się rozliczeń. Był przywódca, który – co widać teraz z pewnej perspektywy – Dyskusja panelowa 191 miał zarówno wielkie osiągnięcia, jak i popełnił wielkie błędy, a może więcej niż błędy. Nie wyrzuca się jednak człowieka na „śmietnik historii”, tylko próbuje się analizować, co w jego działalności było pozytywne, a co było negatywne, ba – podaje się to nawet w procentach! W zagadnieniach ideologicznych bywają różne sytuacje i oceny, ale trudno sobie wyobrazić – a przyznają to nawet poważni ludzie – aby okres marszu ku Chińskiej Republice Ludowej, tzn. lata 1926–1949, można było przejść zwycięsko w inny sposób niż z walkami zbrojnymi i skomplikowanymi manewrami politycznymi. Były takie próby w przeszłości, ale one nie dały rezultatu. Innym zagadnieniem jest kwestia, jak należało rządzić ChRL, co z tym państwem współcześnie trzeba było robić. Tutaj chciałbym nawiązać do jednej sprawy, o której mówił również profesor Rowiński, do polityki zagranicznej. Patrząc z zewnątrz odnosi się wrażenie, że pierwszy okres polityki zagranicznej Chin – powiedzmy lata 1949–1970 – przypomina trochę „długi marsz”33 na arenie międzynarodowej, choć sytuacja była bardzo skomplikowana i mogła podpowiadać różne niesłuszne rozwiązania. Przypomnijmy, wybuchła wojna w Korei, wcale nieplanowana przez Chiny; toczyły się kolejne wojny w Indochinach, gdzie mocarstwa zachodnie broniły systemu kolonialnego albo swej dominacji; były wreszcie duże napięcia w Cieśninie Tajwańskiej i niedokończona wojna domowa. Były jeszcze trudne stosunki ze Związkiem Radzieckim, który chciał narzucić swoją hegemonię Chinom. Na kręte drogi Chin w tych zawieruchach historii można spojrzeć jako na „długi marsz”, w którym starano się wykorzystywać elementy, które przynosiły skutki pozytywne i dla samych Chin, i również dla świata. W tym kontekście miałbym pytanie do panelistów, jak ocenia się rolę Zhou Enlaia? Na arenie międzynarodowej, w polityce zagranicznej to on był niejako „obliczem Chin”. To on reprezentował Chiny i to jego próbowano również poniżać, jak zdarzyło się w Genewie, gdzie Dulles34 odmówił podania mu ręki. Zhou nie dał się jednak sprowokować i kontynuowano politykę dialogu w ramach owego „długiego marszu”, aż Chiny w 1971 r. osiągnęły to, do czego dążyły w pierwszym etapie – powszechne uznanie międzynarodowe wreszcie w pełni suwerennego państwa. I dla nas są sprawy najciekawsze: jaka była polityka Mao wobec Polski, zwłaszcza w 1956 i 1957 r.? Długi Marsz – przegrupowanie ok. 100 tys. żołnierzy Chińskiej Armii Czerwonej z południowych Chin na północ do prowincji Shaanxi – ok. 10 tys. km – w okresie od października 1934 do października 1935 r. 34 John Foster Dulles (1888–1959), sekretarz stanu USA w latach 1953–1959. 33 192 Mao a rozwój Chin współczesnych Jan Rowiński Chińczycy stopniowo, ale konsekwentnie, szczególnie po śmierci Stalina, budowali swoją bardziej samodzielną i autonomiczną pozycję, wzmacniali swój wpływ na politykę Kremla i „wspólnoty socjalistycznej” pod kątem, co jest zrozumiałe, własnych interesów. Dlatego nie zamierzali wyjść z „obozu”, widząc w nim ważny element własnego bezpieczeństwa. Ich polityka wobec wydarzeń w Polsce w 1956 r. była funkcją tych wysiłków oraz wymogów polityki wewnętrznej, wtedy „liberalnej”, związanej z proklamowanym w maju 1956 r. kursem Niech rozkwita sto kwiatów, niech współzawodniczy sto szkół. Spotkał się on z ostrym sprzeciwem części najwyższego kierownictwa KPCh. Wypadki węgierskie i interwencja francusko-brytyjsko-izraelska w Suezie jesienią tegoż roku wzmocniły tę postawę. W pierwszym kwartale 1957 r. zmieniał się także klimat wewnętrzny w Chinach. Poczyniono np. kroki przygotowawcze do rozprawy z tzw. elementami prawicowymi (rozpętano ją wiosną). W polityce zagranicznej naczelnym wymogiem stała się konieczność umocnienia jedności obozu i zwarcia szeregów wokół ZSRR. Rozmowy polskich przywódców z premierem Zhou Enlaiem w styczniu 1957 r., gdy przyjechał on do Polski, w porównaniu z polsko-chińskimi rozmowami we wrześniu, październiku i na początku listopada 1956 r. miały już inny ton i charakter. W Pekinie nasilał się twardy kurs. Niewątpliwie Chińczycy odegrali bardzo ważną rolę w powstrzymaniu Moskwy przed zbrojną interwencją w Polsce, ale nie wynikało to z jakichś specjalnych sympatii do naszego kraju. Była to polityka wynikająca z wyżej wspomnianych przyczyn zarówno wewnętrznych (trwająca chwilowa odwilż – kurs „liberalizacji”), jak i zewnętrznych. Kłopoty Moskwy z Warszawą i Budapesztem spowodowały, jak powiedział Mao, że Rosjanie wpuścili nas do Europy Wschodniej. Reakcja Pekinu na wydarzenia w Polsce i na Węgrzech była odmienna. O ile w wypadku Warszawy twardo bronili prawa władz polskich do decydowania o rozwiązywaniu swoich wewnętrznych spraw, mając oczywiście na myśli także swoje relacje z Kremlem, o tyle w sprawie wydarzeń na Węgrzech uznali, że sprawy poszły za daleko. Uznali, że zagrażają one „wspólnocie”, tworząc bardzo niebezpieczny precedens, który może spowodować reakcję domina, a przecież „obóz socjalistyczny z ZSRR na czele” pozostawał jeszcze wtedy najważniejszą gwarancją bezpieczeństwa Chin. Była to wciąż epoka zimnej wojny, w Azji nieraz „gorącej”. Gdy 25 października 1956 r. Rosjanie po raz pierwszy zaczęli się wycofywać swe jednostki z Budapesztu, to Liu Shaoqi, który wtedy przebywał w Moskwie, mówił, że należy się z tym wstrzymać i obserwować dalszy rozwój sytuacji, która może się wymknąć spod kontroli. Gdy 31 października była już znana wypowiedź Dyskusja panelowa 193 Imre Nagya35 o wycofaniu się z Układu Warszawskiego i ogłoszeniu neutralności Węgier, Pekin zdecydowanie poparł zbrojną interwencję radziecką. Studiowałem wtedy w Instytucie Dyplomatycznym w Pekinie z dwoma kolegami z Węgier. Słuchaliśmy późnym wieczorem radia, kiedy zaczęto nadawać komunikat rządu i KC KPCh o uznaniu suwerenności krajów socjalistycznych i o błędach wielkomocarstwowego szowinizmu popełnionych przez kierownictwo radzieckie w stosunkach z państwami socjalistycznymi. Jako szczególnie jaskrawy przykład takiej postawy podawano Polskę i Węgry. W tekście tego oświadczenia opublikowanym 1 listopada nie było już wzmianki o Węgrzech. Zachęcam do sięgnięcia do książki Polski Październik 1956 w polityce światowej36. Tam po raz pierwszy (po 50 latach), na podstawie ujawnionych ostatnio tajnych dokumentów chińskich z tego okresu, przedstawiona jest interpretacja postawy kierownictwa ChRL wobec tych wydarzeń, autorstwa wybitnych naukowców profesorów Shen Zhihua i Li Danhuia. To oni zwrócili moją uwagę na fakt, że do śmierci Stalina Mao nigdy publicznie go nie krytykował. Reakcja Mao na XX Zjazd i wydarzenia październikowe w Polsce – obok wszystkich politycznych, czy wręcz strategicznych aspektów – mogła być, przynajmniej w odczuciu moich rozmówców, także reakcją osobistą za lata zniewag i poniżenia, jakich doświadczali Mao i jego partia od zmarłego dyktatora i KPZR, a przedtem WKP(b). Waldemar J. Dziak Ja tylko jedno zdanie. Oczywiście, nikt lepiej nie zna się na sprawach Chin jak profesorowie Rowiński i Gawlikowski, co do tego nie mam żadnych wątpliwości. Ale problem jest chyba bardziej skomplikowany. Profesor Rowiński skoncentrował się na jednym miesiącu, na Październiku, ponieważ wtedy działo się najwięcej. Jednak żeby zrozumieć to, co się wówczas działo, trzeba się cofnąć do tego samego roku, tylko do lutego. Przypomnijmy w lutym 1956 r. odbył się XX Zjazd KPZR, na którym Chruszczow wygłosił swoje słynne przemówienie. Następstwa obalania kultu Stalina były rozmaite, tempo wydarzeń przyspieszało coraz bardziej. Były wydarzenia czerwcowe w Polsce i – uwaga – sprawa mało znana, niemalże rewolta w Korei Północnej. Ta Korea Północna, która nam się jawi jako kraj stabilny, stalinowski, rządzony silną ręką, wtedy przechodziła burzliwy okres. ZanoImre Nagy (1896–1958), przywódca powstania węgierskiego 1956 r., skazany na śmierć i stracony. 36 Polski Październik 1956 w polityce światowej, pod red. Jana Rowińskiego, przy współpracy Tytusa Jaskułowskiego, PISM, Warszawa 2006, s. 71–108 – rozdział Shen Zhihua, Li Danhui, Kryzys w Polsce 1956 rok i stosunki polsko-chińskie widziane z Pekinu. 35 194 Mao a rozwój Chin współczesnych towano tam bardzo ciekawe zjawiska i procesy. Potem mamy wrzesień – I sesja VIII Zjazdu KPCh. Do Pekinu jedzie Edward Ochab37, gdzie przyjmują go, rozmawia z Mao Zedongiem, znamy to z relacji pani Teresy Torańskiej w jej słynnej książce Oni38. Z relacji tej wynika, że Polska i Chiny rozumieją się, mimo braku wcześniej bliższych kontaktów ze sobą. Potem mamy to słynne zatrzymanie na lotnisku, gdzie jeszcze raz przywódcy chińscy rozmawiają z delegacją polską, chcą się wypytać o sytuację w naszym kraju i zamiary kierownictwa39. W tle jest stosunek do polityki Moskwy… Jan Rowiński Zauważmy, że ta rozmowa zaczęła się dopiero wtedy, gdy samolot był już gotowy do startu, a rzekomo okazał się niesprawny. Edwardowi Ochabowi, ówczesnemu I sekretarzowi KC PZPR, towarzyszyli inni członkowie delegacji, wśród nich Jóźwiak-Witold40. Samochód ambasadora radzieckiego Judina już odjechał. Ta rzekoma awaria samolotu stworzyła okazję do bezpośredniej rozmowy „w cztery oczy” szefa PZPR z wiceprzewodniczącym KC KPCh, marszałkiem Zhu De, ponieważ to on żegnał go w imieniu gospodarzy i był jego głównym rozmówcą. Nie było już towarzyszy radzieckich, zazwyczaj obecnych przy tej wizycie, którzy bardzo zabiegali, aby nie pozostawić „bez opieki” swoich „podopiecznych” z Europy Środkowo-Wschodniej z gospodarzami, a już szczególnie delegacji polskiej. To była bardzo rzadka okazja rozmowy „sam na sam”, a nie w pełnym składzie delegacji. Podobno właśnie w czasie tej rozmowy Ochab przekazał kierownictwu chińskiemu informacje o planach rehabilitacji Władysława Gomułki i jego powrotu do kierownictwa partii. Nie powiedział tego w Moskwie w czasie postoju, gdy leciał do Pekinu, ani w drodze powrotnej. Dlatego w Moskwie zapanował taki popłoch, gdy okazało się, że Gomułka, były więzień Bolesława Bieruta i innych stalinowców, przejmuje władzę. 37 Edward Ochab (1906–1989), w 1956 r. I sekretarz KC PZPR, w latach 1964–1968 przewodniczący Rady Państwa. 38 Wyd. Omnipress, Warszawa 1990. 39 Szerzej na ten temat zob. artykuł recenzyjny: Krzysztof Gawlikowski, Kluczowy moment wpływu Chin na losy Polski…, s. 281–292 40 Franciszek Jóźwiak, pseud. „Witold” (1895–1966), w 1956 r. był członkiem Biura Politycznego KC PZPR i wicepremierem. Dyskusja panelowa 195 Waldemar J. Dziak To są sprawy mało znane, a pamiętajmy, że w październiku dochodzi do takich rzeczy, jak zaproszenie Mao Zedonga przez Gomułkę do złożenia wizyty w Polsce. Mao się cieszy, mówi, że przed śmiercią, zanim spotka się z Marksem, chciałby odwiedzić dzielny i rewolucyjny naród polski. Ale wiemy, że Mao się do Polski nie wybiera i wiemy, z jakiej przyczyny. Boi się, że jego wizyta w Polsce może przyczynić się do wzrostu nastrojów nacjonalistycznych i antyradzieckich. I dlatego pojechał Zhou Enlai41. Była to wcześniej uzgodniona sprawa, ku niezadowoleniu innego bardzo miłego pana Envera Hodży42. Sprawy te badałem i wiem, że niektórzy byli bardzo niezadowoleni z poparcia Chin dla takiego człowieka, jak Władysław Gomułka. To są znane fakty, znane prawie godzina po godzinie, chociaż są tam pewne niejasności. Proszę zwrócić uwagę na te relacje polskie, o których mówił profesor Rowiński. Ambasador Kiryluk43 był trochę fanem VIII Plenum, popierał Gomułkę. A co mówi Mao w 1956 r.? Że tak naprawdę towarzysz Gomułka jest dobrym towarzyszem: ja też byłem kiedyś towarzyszem Gomułką, bo też siedziałem za sprawą Rosjan i Stalina w więzieniu44. Mao Zedong mówi, że on jest chińskim Gomułką – coś niebywałego! Ale potem zmienia się sytuacja wewnętrzna Chin. Pamiętamy, mamy politykę „stu kwiatów”45, następuje pewna liberalizacja… I co Mao mówi o Gomułce w 1957 r., w okresie, kiedy oficjalnie panują najlepsze stosunki polsko-chińskie? Mówi, że Gomułka to kawał łobuza, kontrrewolucjonista, rewizjonista itd. Ponieważ zmieniła się sytuacja wewnętrzna Chin. Mamy wtedy jakby dwie oceny polskich wydarzeń, samego Gomułki i nowego popaździernikowego kierownictwa. Jedną na użytek zewnętrzny, a inną na użytek wewnętrzny, na potrzeby nowej orientacji politycznej, cofnięcia reform liberalnych. Wrócę jeszcze do 1956 r. Jest kwiecień, Mao Zedong publikuje najlepsze ze swoich przemówień O dziesięciu najważniejszych relacjach, gdzie po raz pierwszy mówi o Stalinie to, co dziś oficjalnie mówi się w Chinach o Mao: że w działalności Stalina 70% to były same dobre rzeczy, ale 30% to były błędy. ZauważWizyta Zhou Enlaia miała miejsce w styczniu 1957 r. Enver Hodża (1908–1985), prostalinowski przywódca Albanii. 43 Stanisław Kiryluk był ambasadorem PRL w Chinach w latach 1952–1959. 44 Nawiązuje tu zapewne do mało znanego okresu Chińskiej Republiki Sowieckiej z lat 30. XX w., kiedy to najpierw kierował tą republiką, a potem przez Komintern i jego chińskich popleczników został odsunięty od władzy. 45 Kampania pod hasłem „Niech rozkwita sto kwiatów, niech współzawodniczy ze sobą sto szkół”, prowadzona w ChRL w latach 1957–1958, zachęcała do swobodnego wyrażania poglądów na tematy polityczne. 41 42 196 Mao a rozwój Chin współczesnych my – to był kwiecień, zaledwie dwa miesiące po XX Zjeździe. Dzisiaj wszyscy wiemy, że potępiał on kult jednostki, ale pamiętajmy, że kiedy tekst tajnego referatu46 przeniknął na Zachód, Chruszczow mówił, że to fałszywka zrobiona przez CIA, że nie było nic takiego. Dopiero potem okazało się, jak to było w rzeczywistości i wszystko ułożyło się w całość. To są bardzo ciekawe rzeczy, które powinny być inspiracją – przede wszystkim dla młodych ludzi, doktorantów, którzy pracują nad problematyką chińską. Warto posiedzieć w archiwach, są one otwarte, tam naprawdę są rewelacyjne rzeczy. Mówię oczywiście o archiwach polskiego MSZ – na ul. Tanecznej jest nowe archiwum i naprawdę można tam znaleźć rzeczy nieprawdopodobne. Te wszystkie dawne szyfrogramy: tajne, poufne, łamane przez jeszcze tajniejsze. Większość dokumentów w Polsce to są rzeczy ujawnione i to jest prawdziwa uczta duchowa dla historyka, który chce poszperać w historii Chin. Krzysztof Gawlikowski Dla mnie wciąż nie jest kwestią całkowicie jasną, jakie było realne znaczenie tych długich rozmów na lotnisku w Pekinie w związku z rzekomo zepsutym samolotem. Pamiętajmy, że Ochab wtedy odgrywał kluczową rolę, a w gruncie rzeczy dopiero po tej wizycie w Chinach zaczynał się powrót Gomułki do władzy. Dopiero niedawno wypuszczono go z więzienia i jego przyszłość była wtedy zupełnie niejasna. Ja te opowieści o rozmowach na lotnisku znam z ustnych relacji Chińczyków z kręgów rządowych jeszcze w dawnych czasach. Opowiadali mi oni wówczas, że Chińczycy namawiali towarzyszy polskich, aby byli odważni, żeby pamiętali, że naród polski może swoje sprawy rozwiązywać sam, niekoniecznie patrząc tylko na to, co popiera Moskwa i czy ktoś, komu powierza się ważne stanowiska, jest wystarczająco proradziecki. Najważniejsze, żeby był polskim patriotą. Zatem nasuwa się pytanie, jaki wpływ na Ochaba i na jego dalsze działania miały te rozmowy? Przypominam, że Zhu De był przedstawiany jako drugi po Mao przywódca z okresu wojny, a był wtedy szefem sił zbrojnych, a Pekin był drugą po Moskwie stolicą „obozu socjalistycznego”. Od postawy Ochaba i jego rozgrywek bardzo dużo wtedy zależało. Czy Ochab już był zdecydowany na przekazanie kierownictwa Gomułce, czy dopiero decyzja ta dojrzewała, a rozmowy w Chinach i poparcie Mao dla większej samodzielności Polski umocniły jego odwagę? Chodzi o tajny referat O kulcie jednostki i jego następstwach, wygłoszony przez Chruszczowa w lutym 1956 r. na zamkniętym posiedzeniu XX Zjazdu KPZR. 46 Dyskusja panelowa 197 Chciałbym także odpowiedzieć na pytanie, które tu padło. Profesor Góralski zapytał jak oceniono w Chinach premiera Zhou Enlaia. Gdy mówimy o Mao, to jest rzeczywiście bardzo ważne pytanie. Przez dłuższy czas po śmierci Mao, może przez 10 lat, bardzo wyraźnie przeciwstawiano Zhou Enlaia Mao Zedongowi. Wychwalano „dobrego” Zhou Enlaia jako wielkiego patriotę chińskiego, dbającego o lud chiński, o jego życie i dobrobyt. Mao jawił się zaś jako przywódca, który poświęca Chiny dla swoich mrzonek międzynarodowych, dla rewolucji proletariackiej w świecie, nie myśląc o tym, czy Chińczycy mają co włożyć do garnka. Opowiem o pewnym szokującym wydarzeniu. Akurat byłem w Chinach, bodajże był to styczeń 1977 r. Tuż przeszły duże demonstracje w pierwszą rocznicę śmierci Zhou Enlaia na placu Tian’anmen, a jeszcze nie było mauzoleum Mao. Na placu walały się resztki po usuniętych przez policję wieńcach. Na murach, gdzieś wyżej, były resztki przyklejonych ulotek. Wieczorem chodziłem po placu i okolicznych ulicach i usiłowałem poczytać na murach, co tam pisano. A Chińczycy – to naród artystyczny. Jak się cokolwiek dzieje, to od razu są piosenki, kuplety, jakaś poezja, tak że w trakcie wszystkich wydarzeń na placu Tian’anmen następuje od razu erupcja twórczości artystycznej na rozmaitym, oczywiście, poziomie. Między innymi przeczytałem na murze wiersz, który mnie poraził. Było w nim napisane, że autor tego wiersza wykonuje dziewięciokrotne koutou – czyli dziewięciokrotne uderzenie czołem o ziemię, wyraz najwyższej czci – premierowi Zhou Enlaiowi. Autor pisze, że stoi na środku placu Tian’anmen, zwrócony twarzą ku południowi i bije dziewięciokrotny pokłon premierowi jako wielkiemu patriocie itd. Proszę pamiętać, jaki portret wisi na samej bramie Tian’anmen! Przecież Przewodniczącego Mao! Zatem dla każdego czytelnika znającego topografię placu było jasne, że wybijając dziewięciokrotny pokłon Zhou Enlaiowi, autor swoim siedzeniem dziewięć razy wypiął się na portret Mao. Przyznam, że gdy to przeczytałem, zaskoczyła mnie ta forma wyrażenia stosunku do obu przywódców. Ze wszystkich ulotek i haseł, które czytałem tej nocy na murach, ta była najzabawniejsza. Z wielu z nich bił gorący patriotyzm wobec Chin i ogromne oddanie krajowi. Chiny nazywano tam – chyba po raz pierwszy w czasach najnowszych – i to w różnych materiałach, najbardziej uroczystym terminem starożytnym: Święty Kontynent (shenzhou). Zhou Enlai był niewątpliwie głównym bohaterem rodzącego się nowoczesnego patriotyzmu chińskiego. 198 Mao a rozwój Chin współczesnych Ksawery Burski Chciałbym jeszcze dodać kilka słów. Otóż Zhou Enlai jest przez większość Chińczyków bardzo ceniony jako świetny premier i świetny dyplomata, ale są też Chińczycy, którzy mają do niego wielkie pretensje. To są ci spośród tych dawnych elit, których rodziny były zesłane w czasie „rewolucji kulturalnej”, na jej początku, gdzieś tam w góry, na zachód czy na północ, a których Zhou nie potrafił z tego nieszczęścia wyratować. Niektórym pomógł, to prawda, ale tych zawiedzionych, którzy liczyli na jego pomoc, na jego interwencję, jest chyba sporo więcej niż tych, którym pomógł. Jeśli idzie o polskie wydarzenia, autor książki, którą już tu cytowałem, mówi, że wydarzenia te, tzw. polski Październik, były jednym z bodźców, które skłoniły Mao do odejścia od polityki „stu kwiatów” i „przykręcenia śruby” własnemu społeczeństwu, a także do podjęcia „walki z prawicą”. Mao chyba trochę wystraszył się polskich wydarzeń. To jest jedna z interpretacji. Jan Rowiński Zgadzam się z opinią ambasadora Ksawerego Burskiego na temat wpływu wydarzeń w Polsce i na Węgrzech na wyhamowanie liberalnej „polityki stu kwiatów” i na rozpoczęcie kampanii represji przeciwko tym, którzy poważnie i łatwowiernie potraktowali wezwanie Mao do krytyki i ośmielili się wyrazić publicznie swoje uwagi czy zastrzeżenia wobec polityki lub postępowania władz oraz negatywnych zjawisk w kraju. Przyjęta w czasie „rewolucji kulturalnej”, przynajmniej w jej pierwszej fazie, zasada głosiła, że „naszymi przeciwnikami są także sojusznicy naszego wroga”. W okresie rozpoczęcia blokady Ambasady ZSRR w Pekinie na początku 1967 r. oraz ataków na nią, jak też innych ekscesów wobec personelu placówek dyplomatycznych obcych państw, nie tylko „bratnich socjalistycznych”, nasz ambasador w Pekinie – autor głośnej Historii Chin, profesor Witold Rodziński47 – wysłał prywatny list do premiera Zhou Enlaia z pytaniem, do czego zmierza taka polityka kierownictwa ChRL? Kogo uważacie za wroga? Wróciła pusta koperta ze znaczkiem niedźwiedzia, symbolem Rosji i Związku Radzieckiego. Odczytaliśmy to jednoznacznie. 47 Witold Rodziński (1918–1997), historyk i sinolog, ambasador PRL w Pekinie w okresie rewolucji kulturalnej (1966–1967), wezwany „na konsultacje” do kraju po odwołaniu ambasadora chińskiego z Warszawy i ekscesach wobec polskiego personelu dyplomatycznego w Pekinie. Przypis autora. Dyskusja panelowa 199 Ksawery Burski Szanowni Państwo! Chciałbym serdecznie podziękować wszystkim panelistom za wspaniałą prezentację i wszystkim uczestnikom spotkania. Chciałbym powiedzieć, że temat dzisiaj poruszany jest niewątpliwie ważny, choć nie najważniejszy, w procesie poznawania Chin dzisiejszych. Tutaj mówiliśmy raczej o historii, o przeszłości. Historia jest na pewno dobrym nauczycielem. Ale chcę powiedzieć, że dziś znacznie ważniejszymi sprawami są kwestie szybkiego rozwoju Chin, oświaty w tym kraju czy ogromnych przemian społecznych. W ostatnich latach, jak podają tamtejsi badacze, pojawiła się w Chinach klasa średnia. Oszacowano ją na 50 mln ludzi. Jest to nowa siła, która będzie oddziaływać na dalsze procesy rozwoju i reform czy inne przemiany. Warto też pamiętać, że w Chinach dobrze rozwija się szkolnictwo wyższe. ChRL w ciągu ostatnich 30 lat wysłała za granicę ponad milion swoich obywateli, z tego połowa, pół miliona, trafiła do Stanów Zjednoczonych. Z tego miliona Chińczyków studiujących za granicą 270 tys. wróciło już do Chin. W Chińskiej Akademii Nauk ponad połowa członków to są uczeni po różnych studiach zagranicznych. Większość rektorów wyższych uczelni stanowią także osoby po studiach zagranicznych, głównie w krajach anglosaskich: Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Australii – ponieważ Chińczycy najbardziej cenią sobie język angielski. Wszystkie inne języki określają jako „małe języki”. Spośród tych, którzy powrócili, w poprzednim w rządzie było dwóch ministrów: mianowicie minister zdrowia po studiach we Francji i minister technologii po studiach w Niemczech. Być może w nowym rządzie, który powstał przedwczoraj, będzie jeszcze więcej absolwentów zachodnich uczelni. O szybkim rozwoju Chin wszyscy wiemy. Ja chciałbym powiedzieć, że poznawanie Chin staje się sprawą coraz pilniejszą. Chciałbym podkreślić zarówno zasługi tej uczelni, jak i pana profesora Gawlikowskiego w przybliżaniu tematyki chińskiej młodym pokoleniom Polaków. Duże zasługi ma również Polska Akademia Nauk i grupa tamtejszych naukowców śledzących tematykę chińską, jak również Uniwersytet Warszawski, a także i inne polskie uczelnie. Wydaje mi się – i tu apel do młodych ludzi – że są dwa tematy, którymi warto się pilnie zająć. Jeden, główny na tej uczelni, to przemiany społeczne Chin i szerzej, badania socjologiczne. A drugi temat – to gospodarka. Warto podejmować kwestie z tego zakresu jako tematy prac naukowych, doktoratów i habilitacji, ponieważ zapotrzebowanie będzie coraz większe. A my, niestety, w porównaniu z Europą Zachodnią i Stanami Zjednoczonymi odstajemy coraz bardziej w śledzeniu spraw chińskich. A jak już widać, tematyka chińska będzie nas bez przerwy dosięgać – zarówno występują- 200 Mao a rozwój Chin współczesnych ce tam zjawiska pozytywne, jak i negatywne będą miały rozmaite konsekwencje dla Polski. Powinniśmy to dostrzegać i mieć własne oceny chińskich przemian. I jest to zadanie dla młodych pokoleń, zarówno z tej uczelni, jak i wszystkich innych uczelni w Polsce. Dziękuję bardzo za uwagę. Krzysztof Gawlikowski Dziękuję bardzo w imieniu organizatorów Panu Ambasadorowi Burskiemu za znakomite poprowadzenie naszego spotkania. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 CHINY Roman Malek Hexie shehui: NOWA UTOPIA? BUDOWA HARMONIJNEGO I STABILNEGO SPOŁECZEŃSTWA CHIŃSKIEGO ORAZ ROLA RELIGII1 Dzisiejsze Chiny – wbrew monolitycznemu obrazowi, który jeszcze na różnych płaszczyznach pielęgnujemy – są krajem wielonarodowym i wieloreligijnym, w którym wytworzyły się różne warstwy społeczne, kulturalne i religijne. Podziały między poszczególnymi warstwami pogłębiają się coraz bardziej i stają się widoczne w sposób coraz bardziej drastyczny, prowadząc w rezultacie do napięć. Coraz bardziej ujawniają się więc różnice pomiędzy miastem a wsią, między rozwiniętymi prowincjami wybrzeża wschodniego a ubogimi prowincjami na zachodzie kraju. To, co wcześniej było zrozumiałe samo przez się, np. określony poziom wykształcenia lub opieki zdrowotnej, stało się obecnie dostępne tylko dla tych, którzy mają pieniądze. Z tej skomplikowanej sytuacji wyrosło wiele problemów społeczno-politycznych, do których należą: bezrobocie, utrata ziemi uprawnej, zanieczyszczenie środowiska, migracja, niezadowolenie społeczne, korupcja, brak reform politycznych, lekceważenie dokonujących się zmian społecznych i psychicznych itd. Władze chińskie dokładnie zdają sobie sprawę z tego, iż w Chinach jest ponad 150 mln ludzi bogatych i 900 mln biednych – i że to stać się może czynnikiem powodującym destabilizację. Nie dziwi w związku z tym aktualna polityka partii i rządu, która poszukuje wszelkich możliwych środków, zmierzających do zachowania jedności państwa oraz do tzw. harmonii i stabilności w społeczeństwie. Harmonia i stabilizacja mają być przedmiotem starannej pielęgnacji i ochrony „jak źrenicy oka” – jak to określa komentarz „Renmin Ribao” [Gazety Ludowej]. Stabilność rozumie się przy tym jako fundament harmonijnego społeczeństwa. Bez stabilnoPrzedruk za zgodą autora z czasopisma „Chiny Dzisiaj: Religie – Chrześcijaństwo – Kościół”, numer wstępny 2006. Tekst w jęz. niemieckim ukazał się w „China Heute” 2006, nr 1. 1 202 Hexie shehui: Nowa utopia? ści nie można osiągnąć społeczeństwa harmonijnego oraz postępu w zakresie modernizacji – jak przykładowo stwierdza organ partyjny „Qiushi” [Szukać Prawdy] z 1 października 2005 r. Idea harmonijnego i stabilnego społeczeństwa wyłoniła się po raz pierwszy na 4 Plenum XVI Komitetu Centralnego we wrześniu 2004 r. Harmonijnej społecznej stabilizacji kraju była następnie poświęcona specjalna konferencja KC Komunistycznej Partii Chin (KPCh) z 19 lutego 2005 r., podczas której sekretarz generalny Hu Jintao wygłosił przemówienie programowe. Odtąd temat harmonii i stabilności jest „wszechobecny i wiodący” – jak to określają oficjalne chińskie media – „ciesząc się coraz większym uznaniem w partii i wśród ludności”. Społeczeństwo harmonijne (hexie shehui) – w półoficjalnych angielskich przekładach chińskich dokumentów tłumaczone jako harmonious society albo coordinated society – przedstawiane jest jako społeczeństwo demokratyczne, które rządzi się według prawa (państwowość prawna), co w rezultacie ma prowadzić do sprawiedliwości, uczciwości i szczerości oraz do harmonii z naturą (środowiskiem). Na bazie harmonii i stabilności Chiny mają stać się zamożnym i silnym krajem ze społeczeństwem „powściągliwego dobrobytu” (xiaokang shehui). Wszystkie te aspekty winny być ze sobą interaktywnie połączone. Taki kraj i takie społeczeństwo mogłoby następnie przyczynić się do harmonii i stabilności na całym świecie. Summa summarum chodzi o budowę doskonałej i idealnej społeczności, o rozwój all-round – jak powiedział Hu Jintao – w budowie cywilizacji socjalistycznej, materialnej, politycznej i duchowej. Nie chodzi więc już tylko o „trojaką budowę”, mianowicie: ekonomiczną, polityczną i kulturalną – jak to było wcześniej, lecz o „czworaką budowę”, mianowicie: ekonomiczną, polityczną, kulturalną i społeczną. Te cztery aspekty razem tworzą społeczeństwo harmonijne i stabilne. Idea harmonijnego i stabilnego społeczeństwa jest właściwie rozwinięciem idei tzw. „trzech reprezentacji” (sange daibiao) byłego przywódcy partii Jiang Zemina. To prawie tak, jak w starych Chinach, gdzie cesarz każdorazowo, z uwagi na polityczne i społeczne okoliczności, dodawał do swego imienia jakąś odpowiednią „dewizę rządową”. Tak, jak „trzy reprezentacje” obowiązywały jako „dewiza rządzenia” jeszcze do 2004 r., tak idea harmonijnego i trwałego społeczeństwa jest według Hu Jintao nową „dewizą rządową”. Powodzenie w budowie harmonijnego i trwałego społeczeństwa jest rozumiane równocześnie jako sprawdzian zdolności KPCh do rządzenia krajem. Do oczekiwanej, a przy tym zawsze zagrożonej, harmonii i stabilności kraju powinna przyczyniać się także polityka wobec religii oraz polityka wobec mniejszości narodowych. „Potrójna jedność etniczna” (wyrażająca się w tym, że – 1. dominująca narodowość Han nie jest za jej oddzieleniem czy wyróżnianiem od mniejszości etnicznych, które z kolei także – 2. nie są za separacją od narodowo- Roman Malek 203 ści Han, jak również – 3. nie są zwolennikami podziałów między sobą) oraz „harmonia religijna”, jak to sformułował Hu Jintao, są ważnymi składnikami budowy harmonijnego i stabilnego społeczeństwa. Według wyobrażeń partii, religie powinny dostosować się do dzisiejszych czasów i do nowoczesnego społeczeństwa. Powinny nadto wspierać studia dotyczące religii, ażeby przyczynić się do podniesienia w społeczeństwie poziomu wykształcenia i w ten sposób dać przykład patriotyzmu, czyli „miłości do kraju i religii” (aiguo aijiao). Budowa harmonijnego i trwałego społeczeństwa winna naturalnie odpowiadać także wszystkim nowym rozporządzeniom i przepisom, jakimi są m.in. obowiązujące od listopada 2004 r. nowe przepisy w zakresie religii. Powinna ona respektować także nowe normy działalności publicystycznej dziennikarzy i redaktorów, obowiązujące od kwietnia 2005 r., jak również wiele innych restrykcyjnych przepisów (np. w odniesieniu do Internetu). W intencji władz chińskich przepisy te mają przeciwdziałać tym siłom w społeczeństwie, które szkodzą jego harmonii i stabilności. Wkład religii. Religie mają samodzielnie szukać dróg ku temu, aby coraz bardziej przyczyniać się do budowy harmonijnego i stabilnego społeczeństwa. Zwrócił na to uwagę przewodniczący Politycznej Konferencji Konsultacyjnej Jia Qinglin na specjalnym seminarium 1 marca 2005 r. Od tego czasu odbyły się na ten temat niezliczone seminaria oficjalnych organizacji religijnych, jak również innych gremiów. Wzrosła liczba artykułów publikowanych w czasopismach wspólnot religijnych i instytutów naukowych, a także urzędów, które zajmują się religiami (oczywiście wiodący jest tu periodyk Narodowego Biura ds. Religii „Zhongguo Zongjiao” [Religie Chińskie]. Wszystkie oficjalnie uznane wspólnoty religijne wypowiadały się już na ten temat w swoich oficjalnych organach. Argumenty na rzecz harmonii i stabilności starano się w równej mierze podpierać Pismem św., Koranem, pismami buddyjskimi i daoistycznymi, jak i tzw. „konfucjańską” klasyką. Temu celowi służą także coroczne uroczyste obchody urodzin Konfucjusza w Qufu (prowincja Shandong). Organizowane są konferencje poświęcone np. konfucjanizmowi jako „fundamentowi moralnemu”, który mógłby służyć harmonijnemu i stabilnemu społeczeństwu. Jak ma wyrażać się wkład ludzi wierzących w harmonię religijną i społeczną? W publikacjach oraz wykładach konferencyjnych stwierdza się przede wszystkim, że dyskusja o roli religii w harmonijnym i stabilnym społeczeństwie pokazuje, iż religia jest integralną i trwałą częścią kultury – w tym również kultury chińskiej. W związku z tym budowa „kultury religijnej” (zongjiao wenhua) wymaga, ażeby opierać ją na podstawach etycznych (daode) odnośnych religii. Sformułowanie takie nie jest wprawdzie czymś nowym w chińskich dyskusjach religioznawczych, 204 Hexie shehui: Nowa utopia? jednakże istotne jest – jeśli tak można powiedzieć – „polityczne” uznanie faktu istnienia religii jako integralnej części kultury chińskiej. Pociąga ono za sobą odpowiednie religijno-polityczne spojrzenie na religię oraz na praktykę polityki religijnej w Chińskiej Republice Ludowej (ChRL). Idea hexie shehui stała się w ten sposób także nowym planem „pracy religijnej partii” – jak sformułował to Wang Zuo’an, zastępca dyrektora Narodowego Biura ds. Religii, które w tym duchu chce stworzyć nowe założenia i perspektywy państwowej polityki religijnej. Mając na uwadze religie, politycy i teoretycy mówią także o „wewnętrznej harmonii religijnej” (zongjiao neibu hexie), która powinna tworzyć podstawę współistnienia religii z komunistycznym państwem chińskim. Przede wszystkim zaś usiłuje się tworzyć jedność międzyreligijną w myśl tradycyjnej, pochodzącej z chińskiej historii religii, zasady sanjiao heyi, tzn. „trzy religie stanowią jedność”. Religie w ChRL próbują dziś w różny sposób artykułować swój wkład w budowę harmonijnego społeczeństwa, czyli wykorzystać szansę na większą „widoczność” społeczną. Można nawet powiedzieć, że dyskusja polityczna o harmonii i stabilności w społeczeństwie sprowokowała refleksję teologiczną w łonie samych religii. Ma to też dobre strony, gdyż poszczególne religie mogą obecnie (oczywiście w ramach państwowego nadzoru) przedstawiać własne, specyficzne stanowisko na tematy społeczne. Dzięki temu uwydatnione zostało też wiele tradycyjnych idei i punktów widzenia. Niektóre elementy tych argumentacji w poszczególnych religiach zostaną poniżej streszczone. Kościół katolicki. Wkład Kościoła katolickiego do harmonijnego i stabilnego społeczeństwa przedstawia się przede wszystkim na płaszczyźnie chrześcijańskiej miłości bliźniego (jidu de ai). Zarazem akcentuje się, że Kościół sam powinien się starać o „harmonię wewnętrzną” (zishen hexie). Harmonia wewnętrzna i harmonia społeczna (shehui hexie) to hasła, które obecne są w oficjalnych wypowiedziach katolickich. Wskazano na następujące aspekty, uznane za typowo katolicki wkład w budowę harmonijnego społeczeństwa: 1. Kształtowanie świadomości patriotycznej, co przypomina formułę aiguo aijiao (miłość do kraju i do Kościoła), oraz kontynuowanie tzw. demokratycznej administracji Kościoła; 2. Wykształcenie teologiczne: tu wskazano na konieczność dokonania korekty w zakresie eklezjologii i duchowości. Zwrócono też uwagę, iż należy pracować nad pojednaniem teologii katolickiej z kulturą i filozofią chińską; 3. W związku z nową sytuacją i nowymi wymaganiami społecznymi należy rozwinąć trzy elementy: (a) nowe statuty Stowarzyszenia Patriotycznego; (b) nowe statuty konferencji biskupów; (c) nowe reguły demokratycznej administracji Kościoła, do czego należy także dalszy rozwój idei „trzech autonomii” (sanzi). Osiągnięcie harmonii wymaga, jak stwierdzono, Roman Malek 205 postępu w zakresie rozwoju doktryny katolickiej; 4. Jako wkład do harmonijnego i stabilnego społeczeństwa została zaliczona także implementacja państwowych przepisów religijnych. Z etycznego punktu widzenia zwrócono uwagę na następujące elementy: (a) głoszenie i rozpowszechnianie katolickiej nauki moralnej, przede wszystkim w aspekcie stosunku Kościoła do społeczeństwa. Biblijne dziesięć przykazań i przykazania kościelne mogłyby odegrać tu dużą rolę. Katolicy powinni przestrzegać przykazań, aby być dobrymi, wzorowymi obywatelami; (b) szerzenie nauki biblijnej, przede wszystkim chrześcijańskiego przykazania miłości bliźniego. Kościół powinien brać udział w budowie harmonijnego społeczeństwa przede wszystkim w zakresie społecznym i charytatywnym. Wskazano też na dalsze dziedziny, które mogłyby przyczynić się do budowy harmonijnego społeczeństwa, jak np. działania na rzecz sprawiedliwości, pokoju czy ochrony środowiska. Ze strony wiary wskazano na chrześcijańską miłość bliźniego jako na wielki wkład w tworzenie harmonijnego społeczeństwa: Miłość jest harmonią (ai = hexie); na miłości bliźniego wznosi się nowe społeczeństwo. Miłość mogłaby więc kształtować międzyludzkie stosunki i uwrażliwiać sumienia. W ten sposób powstałaby „kultura chrześcijańska” (Jidu wenhua), kultura służby bliźniemu, która jest pierwszym zadaniem Kościoła. Innym wkładem byłaby idea Królestwa Bożego (tianguo), które powinno być budowane już na ziemi jako harmonijne społeczeństwo. Znany dziennikarz Li Haibo zaznaczył w „Beijing Review” (13 maja 2005, s. 2), że harmonia jest ważną ideą chrześcijańską oraz że ideał miłości bliźniego powinien być podstawą stosunków międzyludzkich. W tym sensie uważa on, że „kombinacja kultury chińskiej i chrześcijaństwa” mogłaby przynieść w przyszłości owoce. Także inni intelektualiści zaznaczają, że chrześcijaństwo byłoby w stanie dokonać wielkiego wkładu do harmonijnego i stabilnego społeczeństwa, a zatem także w rozwój „społeczeństwa cywilnego”. Islam. Gdy idzie o wkład islamu, to wskazuje się w szczególności na rolę stosunków między wiernymi (wyznawcami islamu) i „niewiernymi” przy budowie harmonijnego i trwałego społeczeństwa. Hexie oznacza dla islamu przede wszystkim: 1. obalenie wzajemnych uprzedzeń; 2. nawiązywanie kontaktów na rzecz dialogu międzykulturowego i międzyreligijnego; 3. rozwijanie wzajemnej sympatii i zaufania w duchu Koranu. Harmonijne społeczeństwo opiera się, według islamskich przekonań, na poszczególnych ludziach. Człowiek sam powinien dążyć do harmonii, tak samo jak rodzina. Koran daje w tym względzie ważne wskazówki (mówi na ten temat artykuł „Idea harmonii w Koranie” w oficjalnym czasopiśmie Stowarzyszenia Islamskiego „Zhongguo Musilin” z 2005 r., nr 3). Stosunki międzyludzkie powinny być zatem budowane na harmonii indywidualnej oraz rodzinnej. Wkład 206 Hexie shehui: Nowa utopia? islamu można następnie określić jako przyczynianie się do sprawiedliwości i pokoju, poszukiwanie prawdy, ochronę natury i środowiska. Muzułmańska moralność wymaga, aby wiara i praktyka życiowa szły w parze. Będzie się więc kładło nacisk na to, aby wśród wyznawców islamu wzrosła znajomość prawa chińskiego oraz norm, zwłaszcza z zakresu polityki religijnej, co jest niezbędne dla tworzenia harmonijnego i trwałego społeczeństwa – głosi oficjalne stanowisko Stowarzyszenia Islamskiego. Daoizm. Opinie środowisk daoistycznych wskazują na to, że hexie jest ideą na wskroś daoistyczną, gdyż mówi o niej wiele daoistycznych pism, mistrzów i szkół, które dają jednocześnie różnorakie wskazówki, w jaki sposób można harmonię osiągnąć. Również w daoizmie wskazuje się na konieczność osiągnięcia „harmonii wewnętrznej” i w tym duchu należy budować „kulturę daoistyczną” (daojiao wenhua), która będzie opierać się na daoistycznej etyce i stanie się składnikiem harmonijnego i trwałego społeczeństwa chińskiego. Buddyzm. Także opinie środowisk buddyjskich wskazują, że harmonia jest celem buddyzmu i że buddyzm oferuje różnorakie metody, ażeby osiągnąć harmonię zewnętrzną i wewnętrzną. Fundamentem społecznej harmonii i pokoju powinna być wszelako harmonia ludzkich serc. Ażeby doprowadzić do harmonijnego i stabilnego społeczeństwa, buddyści powinni pielęgnować kulturę wewnętrzną i działać według ideału równości i miłosierdzia w stosunku do całego stworzenia. Postulowane jest również tworzenie „kultury buddyjskiej” (fojiao wenhua) na podłożu buddyjskiej etyki. Roli buddyzmu w budowie harmonijnego i stabilnego społeczeństwa poświęcone było sympozjum w Hongkongu, w którym udział wzięli mnisi z ChRL oraz z Hongkongu – m.in. Żywy Budda Saicang Luozang Huadan z klasztoru Derlong, w prowincji Gansu. Uczestnicy kładli nacisk zwłaszcza na buddyjską empatię jako na wielki możliwy wkład buddyzmu do harmonijnego i stabilnego społeczeństwa. Podsumowanie. Próby stworzenia społeczeństwa harmonijnego nie są w chińskiej historii czymś nowym. Hu Jintao w przemówieniu z lutego 2005 r. powoływał się nie tylko na Konfucjusza (551-479 r. przed Chr.), który bardzo cenił ideę harmonii (he), lecz także nieortodoksyjnego filozofa Mozi (ok. 479-381 przed Chr.), który głosił „wszechogarniającą miłość” (jian’ai) oraz na Księgę Rytów (Liji), gdzie w rozdziale „Liyun” (Stosowanie rytów) opisane zostało społeczeństwo idealne. Znamienne jest również to, że Hu Jintao wspomniał chińsko-chrześcijańskiego powstańca Hong Xiuquana (1814–1864) i jego ideę Królestwa Bożego Pokoju (Tai- Roman Malek 207 ping tianguo). Idea „Wielkiej Harmonii” względnie „Wielkiej Wspólnoty” głoszona był także przez sławnego myśliciela Kang Youwei’a (1858-1927) w jego dziele Datong shu (Księga Wielkiej Harmonii). Hu Jintao w swojej genealogii harmonijnego i stabilnego społeczeństwa powołał się naturalnie również na klasyków marksizmu i leninizmu z Zachodu. Wspomniał oczywiście także Mao Zedonga i Deng Xiaopinga. Można jeszcze dodać, że w latach dwudziestych XX w. wielcy protestantcy chrześcijanie, jak np. Wu Leichuan (1869–1944), Xu Baoqian (1892–1944) i Zhao Zichen (1888–1979) próbowali zaadaptować chrześcijańską ideę Królestwa Niebieskiego względnie Królestwa Bożego w celu reformy społeczeństwa chińskiego i według niej chcieli to społeczeństwo formować. Aby zilustrować tradycyjną chińską ideę harmonii, należy przypomnieć opis z Księgi rytów (Liji, rozdział „Liyun”), który został zacytowany w przemówieniu Hu Jintao. W rozdziale tym mówi się o tym, że w czasie, kiedy panowała „Wielka Droga” (Dao), świat należał do wszystkich. Do rządów wybierało się tylko dzielnych i zdatnych, mówiło się prawdę i pielęgnowało zgodę. Dlatego ludzie kochali nie tylko swoich własnych rodziców i troszczyli się nie tylko o swoje własne dzieci. Starcy mogli wypatrywać swego końca w spokoju. Silni mężczyźni mieli pracę; wdowcy i wdowy, sieroty, bezdzietni i chorzy – wszyscy mieli opiekę. Mężczyźni mieli swoje stanowiska, a kobiety swój dom. Nie szukano dóbr materialnych tylko po to, aby je gromadzić. Nie marnowano własnych sił, a pracowano nie tylko ze względu na własną korzyść. Widać więc wyraźnie, że idea harmonijnego i trwałego społeczeństwa propagowana jest obecnie jako namiastka komunizmu, jako pomysł na nowe utopijne społeczeństwo, które znajduje się ponadto w procesie globalizacji. Tak twierdzi np. filozof Tang Yijie, który w przeciwieństwie do idei „walki kultur” Samuela P. Huntingtona wskazał na harmonijne współistnienie cywilizacji, do którego Chiny mogą wnieść wkład poprzez harmonijne i stabilne społeczeństwo. W tym samym duchu niektóry teoretycy, jak np. Zheng Bijian, przewodniczący Chińskiego Forum Reform, przepowiadają wielką transformację i „odrodzenie cywilizacji chińskiej” na całym świecie. 15 września 2005 r. Hu Jintao na forum ONZ referował ideę „harmonijnego świata” poprzez dialog i wymianę oraz sformułował roszczenia Chin w tym procesie. Harmonijne i stabilne społeczeństwo jest – jak zauważył Thomas Heberer – powrotem do „konfucjańskiego modelu” albo ideału „Wielkiej Harmonii” (datong). Los takiej wspólnoty jest jednak niepewny. W chińskiej historii tego typu próby były częste i aż do czasów najnowszych kończyły się fiaskiem – jak to pokazał Wolfgang Bauer w swojej znanej książce Chiny i nadzieja na szczęście. Pozostaje więc mieć nadzieję, że nie wszystkie aktualnie podjęte starania o harmonię okażą się daremne, ale że przynajmniej niektóre próby będą prowadzić do rozwoju spo- 208 Hexie shehui: Nowa utopia? łeczeństwa cywilnego przy zachowaniu prawdziwej demokracji, respektowaniu praw człowieka i wolności religijnej. Pomimo wszelkich przytoczonych tu sformułowań i wyjaśnień o harmonii, te ostatnie elementy (demokracja, wolność, prawa człowieka) są nadal nieobecne w oficjalnych wypowiedziach na temat harmonijnego i stabilnego społeczeństwa. Restrykcyjna polityka przeciwko wszystkim „czynnikom dysharmonii i destabilizacji” trwa więc nadal. Literatura: Wolfgang Bauer, China und die Hoffnung und Glück. Paradiese, Utopien, Idealvorstellungen in der Geistesgeschichte Chinas, München 1971; Th. Heberer, Soziale Sicherung und Soziale Hilfe: Schritte zur Harmonisierung der Gesellschaft im gegenwärtigen China, „China Heute” 2005, s. 152–160; Richard Wilhelm, Li Gi. Das Buch der Sitte, Jena 1930, s. 30n.; „Zhongguo Daojiao” 2005, nr 4; „Zhongguo Musilin” 2005, nr 4; „Zhongguo Tianzhujiao” 2005, nr 3–5; „Zhongguo Zongjiao” 2005, nr 8–9; www.chinaview.cn Azja-Pacyfik 2008, nr 11 CHINY Jakub Polit GŁÓWNE NURTY HISTORIOGRAFII ANGLOSASKIEJ WOBEC NARODOWYCH CHIN KUOMINTANGU Po klęsce na kontynencie w 1949 r. rządzona przez Partię Narodową (Kuomintang, KMT) Republika Chińska zachowała jeszcze szczątek państwowości na Tajwanie. Pewien etap jej dziejów został wszakże zamknięty, co zachęcało do sporządzenia bilansu. Istnienie dwóch skonfliktowanych republik noszących miano chińskich (jedna z dodatkiem „ludowa”) sprawiło jednak i sprawia nadal, że wiele z ówczesnych konfliktów bynajmniej nie przebrzmiało, wywołując skrajnie rozbieżne nieraz oceny w historiografii. Niniejszy artykuł jest próbą nakreślenia głównych tendencji w tej dziedzinie w świecie anglosaskim, ze szczególnym uwzględnieniem najaktywniejszych na tym polu Stanów Zjednoczonych. Z uwagi na ciągle nikłą znajomość dziejów Republiki Chińskiej (i Chin w ogóle) w Polsce, wypada zacząć od zwięzłych wyjaśnień. Kuomintang (Zhongguo Guomindang)1, czyli Chińska Partia Narodowa, wyrósł ze Stowarzyszenia Odrodzenia Chin (Xingzhonghui), założonego w 1894 r. przez Sun Yatsena, będącego początkowo luźną ligą rewolucjonistów. Po długoletniej walce, pełnej ciężkich porażek, organizacja ta, już pod nową nazwą, odegrała główną rolę w obaleniu dynastii Qing w 1911 r. Rok później partia odniosła druzgocące zwycięstwo w pierwszych W artykule dla zapisu nazw i terminów chińskich stosowana będzie przyjęta w ChRL transkrypcja pinyin, z wyjątkiem zakorzenionych już w języku polskim nazw geograficznych (jak Szanghaj, a nie Shanghai, i Nankin, a nie Nanjing) czy Kuomintang (a nie Guomindang) oraz nazwiska Czang Kaj-szek, znanego w takiej właśnie, potężnie zniekształconej postaci (w pinyinie powinno brzmieć Jiang Jieshi). Z oczywistych względów nie sposób było jednak ingerować w tytuły omawianych anglojęzycznych prac, w których przeważa stara transkrypcja Wade’a-Gilesa, powszechnie stosowana w krajach anglosaskich do mniej więcej lat 80. XX w. Nazwiska przywoływanych w tekście zachodnich badaczy pochodzenia chińskiego pozostawiono w formie, jakiej używali oni sami. 1 210 Główne nurty historiografii anglosaskiej… i ostatnich w Chinach wolnych wyborach. Wkrótce po nich poszła jednak w rozsypkę, rozgromiona przez ówczesnego dyktatora, gen. Yuan Shikaia. W 1924 r. odbudowana została jako twór organizacyjnie zupełnie nowy, wodzowski i hierarchiczny, którego duch zaczerpnięty został z tradycyjnych chińskich tajnych stowarzyszeń, lecz struktura – z rosyjskiej partii bolszewickiej, z którą Sun Yatsen nawiązał wówczas współpracę. Współpraca ta, której częścią była też kooperacja z powstałą w 1921 r. Komunistyczną Partią Chin (Gongchangdang, KPCh) zakończyła się w 1927 r. krwawym zerwaniem, a KMT narzucił swą władzę większości Państwa Środka. Rządy nacjonalistów, zwane od ich stolicy nankińską dekadą (1927–1937), przerwane zostały inwazją japońską. W jej trakcie kierujący KMT Czang Kaj-szek zdobył wielki szacunek w świecie, gdzie uznawano go, obok Churchilla, Roosevelta i Stalina, za jednego z przywódców alianckiej koalicji. Chiny zostały jednak zrujnowane wojną, KMT zaś zarzucano coraz silniej korupcję, brutalność i nieudolność. Wkrótce tak niedawno sławiony reżim doznał spektakularnego upokorzenia: został wygnany przez zwycięskich komunistów na wyspę Tajwan. Na owym skrawku Chin zdołał wszakże zbudować, ku zdumieniu wielu, niezwykle sprawne i nowoczesne państwo, a w latach 80. XX w. – zgodnie zresztą z własną doktryną, głoszącą, że ostatecznym celem partyjnej „kurateli” (dangshi) są rządy parlamentarne – zdemontował swą dyktaturę, zaprowadzając demokrację. Ten ostatni, wyspiarski okres, skądinąd bardzo ciekawy, wykracza już jednak poza ramy tego artykułu. Poniższy szkic z konieczności musi mieć charakter niepełny i selektywny – tak z uwagi na ograniczone rozmiary samego tekstu, jak i rozmiary literatury naukowej, o którą chodzi. Pominięte zostaną prace o charakterze syntetycznym, których ramy chronologiczne wykraczają poza okres dominacji Partii Narodowej w Chinach (w chwili, gdy KMT doszedł do władzy po tzw. ekspedycji północnej, Republika Chińska, w której powstaniu partia ta odegrała zresztą wiodącą rolę, istniała już ponad 15 lat). Nie będą również rozpatrywane opracowania dotyczące wyłącznie chińskiego komunizmu. Jego losy splotły się wprawdzie ściśle z dziejami ruchu nacjonalistycznego (komuniści byli nawet przez czas pewien członkami KMT!), ale KPCh związana jest w znacznie większym stopniu z historią ChRL, jako jej geneza. Wreszcie, pominięte tu zostaną prace o charakterze publicystyczno-reporterskim (jak choćby głośna relacja Theodore’a White’a i Annalee Jacoby Thunder out of China, wyd. 1, New York 1948, nakład William Sloane Associates) oraz pamiętniki. Niektóre z nich (choćby wspomnienia Li Zongrena, pełniącego obowiązki prezydenta Republiki, czy Chen Lifu, bliskiego współpracownika Czang Kaj-szeka) zawierają wprawdzie nader cenny materiał, trudno jednak uznać je za prace naukowe i anglosaskie. Jakub Polit 211 Przytoczone poniżej, niekiedy bardzo subiektywne, opinie na temat KMT, odzwierciedlają poglądy autorów omawianych opracowań, a nie autora artykułu. Wiele z nich nie przetrwało próby czasu, choć należy pamiętać, że co do niektórych zagadnień do dziś trudno mówić o jednoznacznych ustaleniach historiografii. Nie zawsze też badacze publikujący później okazywali się bardziej przenikliwi od swych poprzedników. Wydaje się natomiast pewne, iż właśnie prace naukowe w języku angielskim kształtują opinie historyków świata zachodniego na temat Chin. Nie ma wątpliwości co do tego, iż właśnie państwa anglosaskie (USA i kraje Imperium Brytyjskiego) należały do grupy mocarstw, mających najściślejsze kontakty z Chinami w ciągu stulecia poprzedzającego rok 1949. Spośród nich Chińską Republikę Ludową uznała wszakże natychmiast tylko Wielka Brytania. Nie uczyniły tego jej dominia ani – co najbardziej istotne – Stany Zjednoczone. W chwili klęski Republiki Chińskiej na kontynencie w USA dominowały jednak opinie bardzo krytyczne wobec pokonanego reżimu. Wyrażała je dość bogata literatura publicystyczno-wspomnieniowa, przede wszystkim jednak tom United States relations with China (United States Departament of State, Washington 1949), z którego czerpali niemal wszyscy autorzy, przede wszystkim zaś niechętnie nastawieni do KMT. W woluminie tym dowodzono, że chińscy narodowcy sami byli winni swego upadku, z którym polityka Waszyngtonu nie miała jakoby nic wspólnego. Ten swoisty wyrok współgrał znakomicie z konkluzjami wynikającymi z wojennego diariusza gen. Josepha Stilwella, szefa sztabu i doradcy przywódcy KMT Czang Kaj-szeka, który opublikował w 1948 r. Theodore White (The Stilwell papers, arr. and ed. by Theodore H. White, Schocken Books, New York 1948). Nieżyjący już Stilwell określał KMT mianem „szamba”, a jego przywódców demaskował jako leni, głupców i tchórzy. Fakt, że identyczne obelgi generał miotał pod adresem wszystkich nie-Amerykanów (także Brytyjczyków!) nie wzbudził szczególnego rezonansu. Wojna w Korei, podczas której ochotnicze rzekomo wojska ChRL zabiły tysiące Amerykanów, i jednoczesna metamorfoza reżimu tajwańskiego w jednego z głównych sojuszników USA nieco ową optykę zmieniły. Zainteresowaniem historyków cieszył się jednak przede wszystkim chiński komunizm, dla którego Republika Chińska stanowiła jedynie swoisty „kraj młodości”. Poświęcone jej prace tworzyli przede wszystkim ludzie w jakiejś mierze związani z nią osobiście. Cenna monografia Chang Kia-ngaua The inflationary spiral: The experience in China 1939–1950 (MIT Press, Cambridge, Mass. 1957), ukazuje w jaki sposób wojenna i niezawiniona przez rząd inflacja zniszczyła gospodarkę Republiki, a przez to pośrednio i ją samą. Jej autor, były ekspert reżimu kuomintangowskiego, w chwili opublikowania książki miał już obywatelstwo USA. Solidnym warsztatem charakteryzowały się też opracowania dawnego doradcy ekonomicznego KMT Arthu- 212 Główne nurty historiografii anglosaskiej… ra N. Younga: China and the helping hand 1937–1945 (Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1963), China’s wartime finance and inflation 1937–1945 (Harvard University Press; Cambridge, Mass. 1965) i przede wszystkim China’s nationbuilding effort 1927-1937: The financial and economic record (Hoover Institution Press; Stanford, Calif. 1971). O osiągnięciach w budowie nowoczesnego sektora gospodarki mówiła praca Johna K. Changa Industrial development in pre-Communist China: A quantitative analysis (Aldine, Chicago 1969) oraz cenne, dotyczące szerszego okresu stadium Chui-ming Hou Foreign investment and economic development of China 1840–1937 (Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1965). To ostatnie opracowanie, zrywające z dotychczasowym czarno-białym schematem relacji gospodarczych Chin z Zachodem, argumentowało, że obce inwestycje kapitałowe były w zasadzie korzystne dla Chin, a rząd nacjonalistyczny umiał to docenić i przyciągać niebagatelnych inwestorów. Swoistym ukoronowaniem owego nurtu stał się, będący plonem naukowego sympozjum, pokaźny tom pod redakcją Paula K.T. Siha The strenuous decade: China’s nation-building efforts 1927–1937 (St. John’s University Press, Jamaica, N.Y. 1970). Spod „szkiełka i oka” owych badaczy Republika Chińska wychodziła, ogólnie mówiąc, obronną ręką. Choć nie ukrywali oni przerażającej nieraz nędzy i zacofania Chin Narodowych, podkreślali zarazem, że zjawiska te były następstwem przeszłości. Natomiast KMT, w ich opinii, położył solidne fundamenty narodowego odrodzenia, dokonując znaczącego postępu na polu politycznym, edukacyjnym, gospodarczym i finansowym. Akcentowano stworzenie nowoczesnego prawa – w tym kodeksów handlowych – i pomyślnie przeprowadzoną w 1935 r. reformę finansów, w rezultacie której stworzono początkowo stabilną nową walutę, fabi. Wskazywano na rozwój i nawet rozkwit niewielkiego sektora nowoczesnego, którego centrum był Szanghaj. Ogólna konkluzja wydawała się brzmieć, że KMT był na drodze do stworzenia nowoczesnego państwa, ale najpierw inwazja japońska, a potem komuniści zniszczyli wszystkie jego wysiłki. Niejako na uboczu zdominowanej przez sprawy gospodarcze historii Republiki Chińskiej pozostawały badania tzw. warlordyzmu – czasowego rozczłonkowania Chin przez wojskowych satrapów. Częściowe zjednoczenie kraju przez narodowców w 1928 r. przetrąciło kręgosłup owej pladze, ale nie wyeliminowało jej całkowicie, gdyż niektórzy lokalni dyktatorzy przetrwali do lat 30., a nawet (Yan Xishan w Shanxi) do 1949 r. Opublikowana w 1966 r. praca Jamesa E. Sheridana Chinese warlord. The careeer of Feng Yu-hsiang (Stanford University Press, Stanford, Calif. 1966) była KMT mocno niechętna. Autor akcentował, że narodowcy moralnie nie byli lepsi (jeśli nie gorsi) od jego bohatera, uznanego potem przez komunistów za „warlorda postępowego”. Co więcej, wysunął tezę (choć sam się do niej precyzyjnie nie ustosunkował), że opierający się w znacznej mierze na ar- Jakub Polit 213 mii przywódca KMT Czang Kaj-szek sam był kimś w rodzaju warlorda, a więc przejęcie władzy przez nacjonalistów nie było żadnym szczególnym przełomem. Nieco inny obraz ukazywała wydana niemal jednocześnie przez Donalda A. Gillina biografia innego lokalnego dyktatora: Warlord: Yen Hsi-shan in the Shensi province 1911–1949 (Princeton University Press, Princeton, N.J. 1967). Nie negując znaczenia reform wdrażanych przez tytułową postać, Gillin zauważał, że Yan był, zwłaszcza po 1928 r., „anachronizmem”, wobec którego KMT reprezentował postęp. Podkreślał też bohaterstwo żołnierzy nacjonalistycznych, broniących w 1937 r. przed Japończykami stolicy Yana, Taiyuanu, co miało znaczenie wobec coraz liczniejszych prób negowania wysiłku obronnego Czang Kaj-szeka w wojnie z Japonią. Natomiast praca Australijczyka Odorica Y.K. Wou Militarism in modern China. The careeer of Wu P’ei-fu 1916–1939 (Dawson and Sons, Folkestone 1978) zdawała się sugerować, że pokonany przez KMT Wu Peifu, pozbawiony obcej Chinom, a wspieranej przez pewien czas przez Moskwę, ideologii nacjonalistycznej, byłby jako ich zjednoczyciel lepszy niż Partia Narodowa. Ogólne studia na temat warlordyzmu pióra Hsi-shenga Ch’i (Warlord politics in China 1916–1928, Stanford University Press, Stanford, Calif. 1976) i Kanadyjczyka Jerome’a Ch’ena (The military-gentry coalition. China under the warlords, University of Toronto– York University, Toronto 1979) niewiele dorzucały do tej kwestii, traktując głównie o czasach przed przejęciem władzy przez KMT. Rozbiciem warlordyzmu przez KMT zajął się Donald H. Jordan w monografii The Northern expedition. China’s national revolution of 1926–1928 (University Press of Hawaii, Honolulu 1976). Wbrew dotychczasowym ocenom, zakładającym, że usunięcie komunistów z KMT w 1927 r. oznaczało koniec rewolucji, Jordan identyfikował tę ostatnią z dokonanym przez nacjonalistów zbrojnym zjednoczeniem kraju. Wskazywał przy tym, że zwycięski Czang Kaj-szek był w większym stopniu niż jego rywale w partii (tzw. lewicowy rząd wuhański) skłonny do kompromisu, z którego a priori wykluczał tylko komunistów. Co jednak najistotniejsze, Jordan stanowczo kwestionował powszechne dotąd przekonanie, iż zwycięski pochód armii rewolucyjnych był efektem pracy KPCh na zapleczu frontu. Prócz nielicznych wyjątków – dowodził – przybycie armii narodowej umożliwiało organizowanie się robotników, a nie odwrotnie. Zastanawia, że solidnie podbudowane chińskimi archiwaliami tezy Jordana miały niewielki (przynajmniej początkowo) wpływ na sądy podręcznikowe. Jednocześnie bowiem kształtował się potężny nurt badawczy zdecydowanie wobec KMT niechętny. Jakiś wpływ na jego powstanie wywarło na pewno (początkowo półoficjalne) uznanie ChRL przez Stany Zjednoczone w latach 70. i jednoczesne zerwanie stosunków dyplomatycznych z Tajwanem. W USA pojawił się wówczas szereg publikacji wspomnieniowych ludzi już w latach 40. zdecydowanie niechęt- 214 Główne nurty historiografii anglosaskiej… nych Republice Chińskiej (David Barrett, John Service, Olivier E. Clubb), którzy swoją postawą niejako uwiarygodniali aktualny zwrot w polityce USA. Sztandarową postacią tego nurtu stał się Lloyd E. Eastman. Jego podstawowe monografie: The abortive revolution: China under nationalist rule, 1927–1937 (Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1974) i jej swoista kontynuacja Seeds of destruction: Nationalist China in war and revolution 1937–1949 (Stanford University Press, Stanford, Calif. 1984) wraz z szeregiem prac pomniejszych postawiły Republikę Chińską w stan oskarżenia. Koncentrując swe rozważania dotyczące gospodarki na sektorze rolniczym jako dominującym w kuomintangowskich Chinach, Eastman wskazywał, że czasy KMT były „dobą gospodarczego zastoju”. Podkreślał, że ambitnych planów gospodarczych, akcentowanych przez autorów poprzednich opracowań, nie wcielano w życie, zaś często chwalona reforma finansów mogła mieć wręcz negatywny wpływ na kondycję zwykłych ludzi. Szczególny nacisk Eastman położył jednak na brutalny, represyjny charakter rządów oraz skorumpowanie dostojników kuomintangowskich, powiązanych, jak podkreślał, z kompradorską a nawet mafijną elitą miast nadmorskich. Według niego, dyktatura KMT kształtowana była świadomie na wzór faszyzmu, a powołany do życia przez Czang Kajszeka ruch niebieskich koszul miał już zwyczajnie faszystowski charakter. Swej niechęci wobec Czang Kaj-szeka profesor Eastman dał pełny upust, opracowując wspomnienia jego drugiej żony (Chiang Kai-shek secret past. The memoir of his second wife, Ch’en Chieh-ju, edited and with introduction of Lloyd E. Eastman, Westview Press, Boulder Col. 1993). Wyłaniający się z tych wspomnień plastyczny, ale bynajmniej nie jednoznaczny portret chińskiego przywódcy Eastman swym komentarzem starał się na każdym kroku podczernić. Z konkluzjami Eastmana zasadniczo zgadzały się ustalenia Hung-mao Tiena poczynione w pracy Government and politics in Kuomintang China, 1927–1937 (Stanford University Press, Stanford, Calif. 1972). W mniej napastliwy sposób, ale równie zdecydowanie stwierdzał on, że instytucjonalne oraz administracyjne struktury budowanego przez nacjonalistów państwa były organizacyjnie zbyt słabe, by stworzyć silny i zintegrowany naród. Nawet bez najazdu japońskiego, dowodził autor, państwo KMT musiałoby zawalić się od wewnątrz, pod ciężarem swoich win. W sukurs wywodom historyka z Wisconsin przyszła Suzanne Pepper w wysoko ocenionej monografii Civil war in China. The political struggle, 1945–1949 (University of California Press, Berkeley 1978). Opisała ona skorumpowany, nieudolny i wysoce represyjny reżim, szczególny nacisk kładąc na prześladowanie przezeń tzw. trzeciej siły, czyli demokratycznych partii mieszczańskich, odwołujących się głownie do inteligenckiej klasy średniej,. Po lekturze książki Pepper czytelnik dochodził do wniosku, że KMT otrzymał to, na co zasłużył, i że w Chinach Jakub Polit 215 w 1949 r. wszyscy odetchnęli z ulgą. O tym, kim byli zwycięscy komuniści, autorka pisała zdecydowanie mniej. Bardziej wyważone, choć generalnie też krytyczne były oceny Hsi-shenga Ch’i, zawarte w opartej na źródłach tajwańskich monografii Nationalist China at war. Military defeats and political collapse 1937–1945 (University of Michigan Press, Ann Arbor 1982). Na tle szerokiej panoramy ogarniętego wojną kraju, choć na 309 stron tylko 42 dotyczą działań zbrojnych, Ch’i, nie podając w wątpliwość patriotyzmu przywódców KMT, ukazywał ich nieudolność. Po pewnych wahaniach odrzucał również tezę o faszystowskim charakterze reżimu, potępiał jednak jego brutalność i monopartyjne rządy. Druzgocąca krytyka Chin Narodowych zawarta jest w wojennej biografii wspomnianego już gen. Josepha Stilwella pióra Barbary Tuchman (Stilwell and American experience in China 1911–1945, Macmillan, New York 1970). Autorka, obdarzona świetnym piórem, lecz nie znająca języka i realiów Chin, stworzyła plastyczny obraz odrażającej dyktatury, przez której nieudolność i cynizm wysiłki tytułowego amerykańskiego bohatera zmierzające do odrodzenia armii chińskiej zakończyły się fiaskiem. W świetle później opublikowanych źródeł, tak tajwańskich, jak i brytyjskich (diariusz marszałka polnego Alanbrooke’a), portret Stilwella okazał się mocno upiększony. Jednak dzięki błyskotliwemu stylowi Tuchman książka doczekała się licznych wydań i nagrody Pulitzera, ugruntowując legendę Stilwella w Stanach Zjednoczonych. Najdalej w piętnowaniu Partii Narodowej posunął się na pewno Sterling Seagrave w bestsellerowej pracy The Soong dynasty (Harper and Row, New York 1985). Opowiada ona o trzech siostrach, które poślubili Sun Yatsen, Czang Kaj-szek oraz premier i znakomity finansista Kong Xiangxi. Brat owych sióstr, Song Ziwen (znany jako T.V. Soong), był premierem oraz wieloletnim ministrem finansów Chin Narodowych. Jeśli dotychczasowe prace „rewizjonistów” (nawet Eastmana) pisane były mimo wszystko językiem naukowym i podbudowane źródłowo, Seagrave korzystał z archiwaliów (głównie policyjnej proweniencji) jedynie incydentalnie, goniąc bardziej za materiałem anegdotycznym. Z jego pracy wyłania się obraz gangu zbrodniarzy, którzy zawdzięczali swe wyniesienie współpracy ze światem przestępczym (głównie szanghajskim tzw. Zielonym Gangiem, Qingbang). Czang Kaj-szekowi, szefowi owej domniemanej szajki, Seagrave odmówił nawet tego, co przyznawali mu najzagorzalsi polityczni przeciwnicy – osobistej nieprzekupności oraz żołnierskiej odwagi. W sumie Dynastia Sungów, gdyby ją opublikowano czterdzieści lat wcześniej, zasłużyć by mogła na miano politycznego pamfletu. Jednak w 1985 r. książka ta była już tylko historycznym fałszerstwem – jeśli nie oszczerstwem. Nie przeszkodziło to jednak entuzjastycznym niekiedy recenzjom, czemu sprzyjał tak błyskotliwy styl autora, jak i fakt, że niektóre z atakowanych 216 Główne nurty historiografii anglosaskiej… przez niego osób żyły jeszcze na Tajwanie. Recenzje te przeważnie nie wyszły co prawda spod pióra ludzi nauki, ale wśród ich autorów znalazł się też na przykład autor znanej biografii Mao Zedonga, australijski uczony Ross Terrill. Zapoczątkowany przez Tiena i Eastmana nurt krytyczny (u tego ostatniego nawet hiperkrytyczny) spotkał się wszelako z repliką już w latach 80. Znaczną rolę odegrała tu monografia Kanadyjczyka Roberta E. Bedeskiego State building in modern China: The Kuomintang in the prewar period (University of California Press, Berkeley 1981). Wykazał on przekonująco, że negatywne oceny gospodarczej działalności KMT wynikają ze skoncentrowania uwagi badaczy na sektorze rolniczym, na który reżim miał wpływ niewielki (podatek od ziemi trafiał do władz prowincjonalnych, nie do rządu centralnego) i na którego przekształcenie w latach 1927–1937 zwyczajnie zabrakło czasu. Natomiast osiągnięty w nowoczesnym sektorze miejskim wzrost gospodarczy w tymże okresie wynosił 7–8 proc. w skali roku, czyli był największy w dotychczasowej historii Chin (i zbliżony do wskaźnika z 2008 r. w ChRL). Kilka lat potem Bedeski został współautorem zbioru studiów pod redakcją Jamesa Hsiunga i Stephena I. Levine’a China’s bitter victory. The war with Japan 1937–1945 (M.E. Sharpe Inc., Armonk, N.Y. 1991). W książce doceniono tym razem nieugięty opór nacjonalistów wobec Japonii i ich zręczną dyplomację, dzięki której zdobyli dla Chin nominalny status wielkiego mocarstwa. Podkreślono także niezbyt dotąd akcentowany fakt, że tak nagłaśniana pomoc USA dla Republiki Chińskiej była w istocie bardzo nikła (w latach 1941–1945 ledwie 4 proc. ogólnej pomocy w ramach lendlease’u), a Waszyngton nie zawsze był lojalnym sprzymierzeńcem. W okresie między opublikowaniem obu tych prac ukazała się ważna monografia Marii Hsia Chang The Chinese Blue Shirt Society: Fascism and national development (University of California Press, Berkeley 1985). Odwołując się także do własnych wcześniejszych cząstkowych ustaleń, autorka przekonująco obaliła twierdzenia o rzekomo faszystowskim charakterze KMT. Jego niekiedy wspólne z europejskim faszyzmem rysy miały, jej zdaniem, swe źródło w związkach obu tych doktryn z bolszewizmem, którego przedstawiciele oddziaływali na partię Sun Yatsena w latach 1923–1926. Żaden z liderów niebieskich koszul nie studiował we Włoszech czy w Niemczech i nie znał ich języków. Wielu natomiast przebywało dłużej w ZSSR i w tworzącej własną odmianę totalitaryzmu Japonii. Same zaś niebieskie koszule nie były żadną partią masową, jak bolszewicka, faszystowska czy nazistowska, lecz maleńką, kilkusetosobową grupą wewnątrz KMT, tak głęboko zakonspirowaną, że o jej istnieniu w Chinach mało kto wiedział. Swoistą, nader wymowną pozycją nurtu „rehabilitacyjnego” okazała się niewielka objętościowo książeczka wymienionego już Donalda A. Gillina pod znamiennym tytułem Falsyfying China’s history. The case of Sterling Seagrave The Soong dynasty (Hoover Institution Press, Stanford, Calif. 1986). W istocie stanowiła ona Jakub Polit 217 nader ciekawe uogólnienie poglądów autora na dzieje kuomintangowskich Chin. Gillin dowodził, że zarzuty Seagrave’a są albo zwyczajnie fałszywe, albo – jak w wypadku jego mistrzów – będąc zgodne z faktami, pozostają jednak wyrwane z historycznego kontekstu. Alternatywą wobec komunizmu, który okazał się dla Chin nieszczęściem, mógł być tylko KMT; hołubione przez wielu autorów partie „trzeciej siły” były kanapowymi tworami, pozbawionymi wpływów. Represje nacjonalistów były pożałowania godne, ale nieporównywalne do późniejszych komunistycznych. Korupcja nie była immanentną cechą reżimu, ale skutkiem wojennej inflacji, która zrujnowała opłacanym z budżetu urzędnikom i wojskowym podstawy egzystencji. Czang Kaj-szek i wielu (choć nie większość) jego najbliższych współpracowników było zresztą, zdaniem Gillina, nieposzlakowanych osobiście. KMT opierał się na oświeconych klasach miejskich, natomiast komunistów wynieśli do władzy ksenofobiczni chłopi z głębokiego interioru; był to więc przewrót reakcyjny i wsteczny. Osławieni „Czangowie, Songowie i Kongowie” byli w istocie jedyną nadzieją Chin. A nawet gdyby byli tak skorumpowani, jak imputuje Seagrave, historia tego stulecia uczy nas, że istnieje coś dużo gorszego niż korupcja kapitalistyczna, a mianowicie całkowity brak kapitalizmu. W 1991 r. Gillin wraz z Ramonem H. Myersem wydał i opatrzył obszerną przedmową diariusz wspomnianego już ekonomisty Chang Kia-ngaua oraz jego korespondencję z Czang Kaj-szekiem z lat 1945–1946 (Last chance in Manchuria, Hoover Institution Press, Stanford, Calif. 1991). Książka stała się sugestywnym aktem oskarżenia wobec Sowietów, którzy złupili krainę mogącą zapewnić Republice Chińskiej wyjście z gospodarczej zapaści i przekształcili ją w zbrojownię i kuźnię kadr dla wrogich Czangowi komunistów chińskich. Z diariusza Changa i komentarza Gillina wynikało, że obce mocarstwo miało w katastrofie KMT udział większy, niż dotąd przypuszczano, sami zaś nacjonaliści trafnie dostrzegali źródła kryzysu, ale byli wobec niego bezradni. Natomiast Angielka Julia C. Strauss w monografii Strong institutions in weak polities. State building in Republican China (Clarendon Press, Oxford 1998) w znacznej mierze zrehabilitowała tak zniesławianą kuomintangowską biurokrację. Ukazała jej kompetencje, skuteczność oraz fakt, że osławiona korupcja w patologicznych już rozmiarach pojawiła się, zdaniem autorki, dopiero podczas wojny jako jej bezpośrednie następstwo. Z kolei w 1996 r. ujrzał światło dzienne będący owocem wieloletnich badań tom Australijczyka Briana G. Martina The Shanghai Green Gang. Politics and organized crime 1919-1927 (University of California Press, Berkeley 1996), dotykający jednego z najdrażliwszych aspektów działalności nacjonalistów. Martin wskazał, że z pomocy Qingbang korzystały wszystkie walczące w Chinach siły polityczne, z komunistami włącznie, zaś szef Gangu, Du Yuesheng, demonizowany jako rzekomy mafijny „ojciec chrzestny” KMT, był w istocie swoistym „miejskim” warlordem, ani lepszym, 218 Główne nurty historiografii anglosaskiej… ani gorszym od jego bardziej uniwersalnych kolegów. Z owymi wywodami w sposób zaskakujący miała współgrać opublikowana w 2003 r. biografia może najbardziej potępianej postaci w KMT, szefa jego służb specjalnych Dai Li, określanego jako „chiński Himmler” (miano to ukuł sympatyk chińskiego komunizmu John Service). W wywołującej wrażenie tak objętością, jak i zakresem źródłowej kwerendy pracy Spymaster. Dai Li and the Chinese secret service (University of California Press, Berkeley 2003) Frederic Wakeman Jr., autor do tej pory KMT raczej nieprzychylny, nie tuszował okrucieństw tytułowej postaci. Wykazał jednak, że metody Daia nie różniły się od używanych przez politycznych adwersarzy KMT (a już najmniej przez komunistów); w nurcie tym mieściła się także współpraca z Zielonym Gangiem. Podkreślił za to rolę, jaka Dai odegrał w budowie i działalności SACO (SinoAmerican Cooperative Organization), tajnych, antyjapońskich sił specjalnych, które podczas wojny zadały okupantom bolesne straty. Może najbardziej znaczącym z coraz liczniejszych prac rehabilitujących Republikę Chińską wydaje się wszakże oparty na imponującej podstawie źródłowej tom studiów związanego z brytyjskim uniwersytetem w Cambridge Hansa J. van de Vena, War and nationalism in China (Routledge-Curzon, London and New York 2005). Wspierając każdy swój argument archiwaliami, van de Ven ukazał, jak uparte wysiłki nacjonalistów w celu konsolidacji kraju kontrowane były przez lokalnych warlordów (najczęściej) i komunistów, których działalność odśrodkową wcześniejsi badacze mylili z politycznym pluralizmem. Przedstawiwszy naprawdę imponujący – wobec posiadanych środków – wysiłek obronny KMT przeciw Japonii w latach 1937–1941, ukazał też w całkowicie nowym świetle znany konflikt Czang Kaj-szeka z jego amerykańskim szefem sztabu w latach 1942–1944, gen. Josephem Stilwellem, na którego zapiskach bazowały następnie całe generacje historyków. W ocenie uczonego z Cambridge Stilwell był miernym dowódcą i fatalnym dyplomatą, a jego koncepcje zagrażały suwerenności Chin, której nieugiętym obrońcą pozostawał Czang. Wojna okazała się dla KMT katastrofą, umożliwiającą w konsekwencji zwycięstwo komunistów przede wszystkim dlatego, że trwała zbyt długo (ponad osiem lat!) i była dla ubogiego, rolniczego kraju pojedynkiem skrajnie nierównym. Stany Zjednoczone okazały się sojusznikiem dwulicowym, a ich wojskowe (nie polityczne) wsparcie dla Republiki Chińskiej było, wedle trudnej do podważenia opinii van de Vena, nader skąpe i spóźnione. Barwne, kontrowersyjne i tragiczne dzieje Chin Narodowych na pewno długo będą jeszcze przyciągać uwagę badaczy, tym bardziej że – na co wskazuje choćby brak naukowej biografii Czang Kaj-szeka – wiele aspektów ich dziejów ciągle nie jest opracowanych. Licznym historykom zaś nieprędko przyjdzie pogodzić z tylko z pozoru banalną myślą Machiavellego, że „ludzie nader rzadko bywają całkiem źli albo całkiem dobrzy”. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 IN MEMORIAM Lidia Kasarełło PROFESOR MIECZYSŁAW JERZY KÜNSTLER (1933–2007). WYBITNY SINOLOG I ERUDYTA Odchodził powoli. Z każdym dniem i tygodniem było Go coraz mniej. Widzieliśmy, jak gaśnie Jego ciało zmęczone chorobą. Tylko wola, bystry umysł i umiłowanie życia wciąż były nieugięte, walcząc o prawo do kolejnego dnia. Umarł 27 grudnia 2007 r. po południu podczas pracy nad przekładem Języków chińskich na angielski. Pozostała otwarta książka, notatki z tysiącem pomysłów, uwag i szkiców, niezakończone seminarium językoznawcze, studenci, byli uczniowie oraz ogromny dorobek naukowy. Pozostali też Jego najbliżsi… i pamięć. Profesor Mieczysław Jerzy Künstler urodził się 26 marca 1933 r. w Słupcy. Początki Jego sinologicznej drogi sięgają 1951 r., kiedy to – po ukończeniu Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Stefana Żeromskiego w Jeleniej Górze – rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim. Studiując sinologię pod kierunkiem prof. Witolda Jabłońskiego, dał się poznać jako niezwykle utalentowany uczeń. Jeszcze przed ukończeniem studiów został zatrudniony w Katedrze Sinologii jako zastępca asystenta. Któż wtedy mógł wiedzieć, że ten młodziutki magister interesujący się językoznawstwem stanie się nie tylko jedną z najważniejszych postaci polskiej sinologii, ale także całego środowiska orientalistycznego. Do końca swoich dni pozostał – jako emerytowany profesor – związany z Instytutem Orientalistycznym Uniwersytetu Warszawskiego, w którym pokonywał kolejne stopnie awansu naukowego od młodszego asystenta (1956) po profesora zwyczajnego (1986). Daty uzyskiwania kolejnych tytułów naukowych dowodzą niebywałego talentu, a zarazem pracowitości Profesora. Jego błyskotliwa kariera 220 Profesor Mieczysław Jerzy Künstler (1933–2007) do dziś budzi podziw tych, którzy doskonale wiedzą, ile trudu i wytrwałości wymagało – i wciąż wymaga – zrozumienie tekstów chińskiej kultury, zwłaszcza tej dawnej. Pierwszym poważnym sukcesem młodego sinologa w europejskim środowisku naukowym okazała się obrona rozprawy doktorskiej Les formations adverbiales a quasi-suffixe en Chinois archaique et dans la langue de l’epoque des Han, recenzowanej przez największe autorytety ówczesnej sinologii: profesorów Paula Demieville’a z College de France w Paryżu i Alexisa Rygaloffa z Ecole Pratique des Hautes Etudes w Paryżu oraz Olgierda Wojtasiewicza z Uniwersytetu Warszawskiego. Już wtedy stało się jasne, że to właśnie francuska szkoła sinologiczna, z jej wielkim sławami: Demievillem, Gernetem, Rygaloffem, odciśnie na polskim sinologu piętno największe. Profesor zdobywał doświadczenie międzynarodowe przez lata, odbywając swoje wcześniejsze staże naukowe w Chinach w okresie 1956–1958, potem w 1960 i 1966–1967 w Paryżu. Sam przyznawał, że to one w dużej mierze ukształtowały jego oblicze naukowe oraz zainteresowania badawcze. Rozprawa Ma Jong – vie et oeuvre wysoko oceniona przez Demieville’a i profesora Lionello Lanciottiego z Uniwersytetu Rzymskiego, którzy wraz z profesorem Januszem Chmielewskim z Uniwersytetu Warszawskiego uczestniczyli w postępowaniu habilitacyjnym (1969), potwierdziła niekwestionowaną pozycję jej autora w świecie nauki. W następnych latach Profesor jeszcze bardziej umocnił ją, decydując się jednocześnie na coraz większą aktywność w roli popularyzatora wiedzy o Chinach. Profesor czerpał ze swojej erudycji i przemyśleń dotyczących rożnych obszarów i poziomów refleksji naukowej. Najbardziej hermetyczny i zarazem wiodący krąg Jego zainteresowań stanowiły badania lingwistyczne związane z historią języka chińskiego i języków pokrewnych. Świadczy o tym ogrom publikacji na ten temat, zwłaszcza artykułów oraz wystąpień na konferencjach krajowych i zagranicznych z dziedziny językoznawstwa sinologicznego. Ukoronowaniem jego badań w tym zakresie stała się książka Języki chińskie wydana w 2000 r. nakładem Wydawnictwa Akademickiego DIALOG. Niestety, pracę nad jej angielską wersją przerwała śmierć. Drugi, o wiele bardziej rozległy obszar w Jego dociekaniach naukowych zajmowała historia cywilizacji chińskiej w różnych jej aspektach, od zagadnień historycznych, religioznawczych i filozoficznych po problematykę historii sztuki. Jak sam mówił, z badań nad kulturą Chin wyrosły główne Jego książki: Pismo chińskie (1970 ), Pierwsze wieki cesarstwa chińskiego (1972), Mitologia chińska (1981), Sprawa Konfucjusza (1983), Sztuka Chin (1992) i Dzieje kultury chińskiej (1994). Wszystkie one stanowią dziś kanon podstawowych lektur sinologicznych w Polsce. O ich wartości świadczą m.in. kolejne inicjatywy wydawnicze, mające Lidia Kasarełło 221 na celu przygotowanie nowych poszerzonych edycji Mitologii chińskiej (wydanie rozszerzone 2001, 2006), Dziejów kultury chińskiej (2007) i Pierwszych wieków cesarstwa chińskiego (2008). Tych kilka wymienionych tytułów dalece nie wyczerpuje listy publikacji Profesora. Dość powiedzieć, że znajduje się na niej ponad dwieście pozycji, w tym około trzydziestu książek naukowych, popularno-naukowych i translatorskich. Pośród tych ostatnich należałoby wymienić tłumaczenia z chińskiego fundamentalnych dzieł piśmiennictwa chińskiego, jak choćby Lunyu (Dialogi konfucjańskie wraz z K. Czyżewską-Madajewicz i Z. Tłumskim, 1976), Shiji (Syn Smoka Sy-ma Ts’iena, 2000), Aforyzmy chińskie (1977) czy Zapiski z krajów buddyjskich (wraz z G. Zduń, 1997) . Można przypuszczać, że ta sama niewyczerpana pasja popularyzatorska skłaniała Profesora do przełożenia na język polski wielu ważnych dzieł z zakresu sinologii i wiedzy o Dalekim Wschodzie. Tłumacząc z niemieckiego, francuskiego, angielskiego i rosyjskiego, m.in. J. Gerneta, Chiny starożytne (1966), M. Graneta, Cywilizacja chińska (1973); F. C. Blundena i M. Elvina, Chiny (1997), F. Bykowa, Powstanie chińskiej myśli politycznej i filozoficznej (1978) oraz Encyklopedię Mądrości Wschodu (1997), dbał przede wszystkim o merytoryczną jakość przekładu. Dzięki temu udało się uniknąć przesadnej dowolności terminologicznej, która pojawia się często w tłumaczeniach pozbawionych konsultacji sinologicznej. Znając estymę, jaką Profesor darzył wyrafinowane piękno, muzykę klasyczną, operę i malarstwo, nie dziwi zainteresowanie klasyczną sztuką chińską. Nie przypadkowo podjął się tłumaczenia książek M. Prodana, Sztuka chińska (1975), A. Sopera i L. Sickmana, Sztuka i architektura Chin (1984), P. Miklosa, Malarstwo chińskie (1987) oraz opracowania Małego słownika sztuki chińskiej (1996). Kiedy pisał swoje książki, powtarzał, że nic nie są warte, jeśli nie rodzą się z codziennej pracy wykładowcy i badacza. Wykładał z pasją. Jak mało kto, potrafił skłonić studentów do pracy i staranności. Miał ku temu wiele okazji, pracując przez całe swoje dorosłe życie na Uniwersytecie Warszawskim, prowadząc proseminaria, seminaria, seminaria magisterskie oraz wykłady monograficzne, głównie zajęcia z językoznawstwa sinologicznego i dziejów kultury chińskiej w Zakładzie Sinologii, którym przez lata kierował. Wykształcił wielu magistrów sinologii oraz kilku doktorów. Uchodził za nauczyciela srogiego i wymagającego, który oczekiwał od studentów myślenia, wiedzy i dyscypliny. Jako nauczyciel, członek społeczności akademickiej i naukowiec cieszył się autorytetem wśród studentów i kolegów z uczelni. W międzynarodowym świecie nauki uchodził za błyskotliwego językoznawcę i wybitnego znawcę epoki hanowskiej. Jako wybitny erudyta Profesor nigdy nie ograniczał swojej refleksji do kręgu kultury chińskiej. Zresztą same Chiny traktował raczej estetycznie niźli praktycz- 222 Profesor Mieczysław Jerzy Künstler (1933–2007) nie. Z wrodzonym sobie wdziękiem omijał większość zagadnień związanych ze współczesną polityką, gospodarką czy życiem społecznym ChRL. Dla człowieka, który nie lubił zniewolenia, pospolitości, przeciętności i brzydoty, Rzeczywistość ChRL była mało zajmująca. Szukając piękna w antyku, sztuce wysokiej i zasobności ludzkiego intelektu, pełen szacunku dla tradycji i elegancji, wiele radości czerpał z podróży śladami wielkich cywilizacji. Tak samo lubił muzea, jak sale koncertowe i znakomite biblioteki. Wszystko to znalazł na Tajwanie, który darzył szczególną sympatią. Wciąż planował dłuższy pobyt na Uniwersytecie Zhengzhi i Tamkang (Tanjiang) w Tajpej. Niespożyta energia połączoną z ambicją i potrzebą działania zadecydowały o wieloletniej aktywności Profesora w wielu towarzystwach naukowych, polskich i zagranicznych. I tak, od 1956 r. był członkiem Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego (a przez 9 lat przewodniczącym jego Oddziału Warszawskiego), od 1958 r. – Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, od 1960 r. – Societe de Linguistique de Paris, a także European Association of Chinese Studies. Poza tym był członkiem rzeczywistym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (w ostatnim okresie przewodniczącym I Wydziału Towarzystwa), a od 1972 r. członkiem Komitetu Nauk Orientalistycznych PAN, członkiem Prezydium Komitetu (przez kilka ostatnich kadencji jego przewodniczącym). Choć wszystkie te funkcje i obowiązki traktował nad wyraz poważnie, uwielbiał żartować, mówiąc, że powinien legitymować się wizytówką: Prof. Mieczysław J. Künstler otwiera, uświetnia, zamyka Nikt nie przypuszczał, że tak szybko przyjdzie mu zamknąć te najdłuższe i zarazem najbarwniejsze obrady, zwane życiem. Zamknął je i odszedł, zabierając ze sobą na zawsze ważny fragment historii polskiej sinologii. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 MATERIAŁY, INFORMACJE Leszek Cyrzyk JAK RODZIŁA SIĘ POLONISTYKA W CHINACH Wkrótce po proklamowaniu 1 października 1949 r. Chińskiej Republiki Ludowej Polska uznała nowo utworzone państwo i jednocześnie zerwała stosunki dyplomatyczne z rządem Czang Kaj-szeka. Stanowiło to nie tylko nowe wyzwanie dla dyplomacji, lecz także dla wielorakiej współpracy i wymiany. Nigdy przedtem ani potem stosunki polsko-chińskie nie były tak ożywione, jak w latach 50. ubiegłego stulecia. Wymiana kulturalna angażowała po obu stronach dziesiątki artystów, pisarzy, muzyków, naukowców, ale najbardziej obfity i trwały plon wydała ona w sferze wymiany studentów. Przez chińskie wyższe uczelnie przewinęło się kilkudziesięciu polskich studentów. Zdobywali tam nie tylko znajomość języka, literatury i sztuki chińskiej, ale także rozmaite umiejętności praktyczne, na przykład w zakresie jedwabnictwa czy ceramiki. Do dziś uchodzą oni za najlepszych znawców różnych dziedzin życia Chin. Bez nich o wiele uboższa byłaby nasza wiedza o tym kraju. Szkoda tylko, że ta niezwykła karta polsko-chińskich stosunków kulturalnych ciągle jeszcze czeka na swojego badacza i popularyzatora. Otóż w tym samym nurcie nowych kontaktów Polski i Chin należy postrzegać i oceniać narodziny polonistyki w Chinach. Na początku lat 50. na Uniwersytecie Warszawskim pojawiła się pierwsza grupa chińskich studentów z zadaniem opanowania języka polskiego. Wśród nich był student Xiao Heming. To jemu przypadła rola położenia kamienia węgielnego pod przyszły gmach chińskiej polonistyki. Kiedy w 1954 r. zapadła w Pekinie decyzja o przeprowadzeniu pierwszej rekrutacji na studia polonistyczne, Xiao został nagle odwołany do kraju, choć nie skończył jeszcze studiów w Polsce. Opanował on jednak język polski na tyle, że mógł się swobodnie nim posługiwać. Właśnie 224 Jak rodziła się polonistyka w Chinach jego pieczy powierzono grupę pierwszych dwudziestu kandydatów na studia. Jednocześnie władze chińskie zwróciły się do Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego w Warszawie o skierowanie do Chin lektora języka polskiego. Ministerstwo określiło warunki i rozpisało konkurs. Byłem wówczas pomocniczym pracownikiem naukowym na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pewnego dnia ówczesny dziekan Wydziału prof. Witold Taszycki wezwał mnie na rozmowę i zainteresował konkursem. Bez wiary w powodzenie moich zabiegów złożyłem wymagane dokumenty. Po kilku tygodniach okazało się, że wygrałem konkurs i 1 września 1954 r. byłem już na Uniwersytecie Pekińskim, witany przed wejściem do gmachu przez dwudziestkę przyszłych słuchaczy, w imieniu których studentka Su Wuping wręczyła mi wiązankę kwiatów i wygłosiła krótkie przemówienie powitalne w języku rosyjskim. Uniwersytet Pekiński był usytuowany na peryferiach miasta nieopodal Pałacu Letniego, byłej rezydencji chińskich cesarzy, w odległości około godziny jazdy samochodem od centrum Pekinu. Zbudowany został już po upadku cesarstwa w Chinach na wzór amerykańskich kampusów akademickich. Zajmował ogromny obszar okolony murem. Na teren uczelni wchodziło się przez okazałą bramę, kontrolowaną przez służby uczelni. Było to w istocie samoistne miasteczko uniwersyteckie. Na terenie rozległego parku znajdowały się liczne budynki wykorzystywane jako pomieszczenia administracyjne, dydaktyczne i mieszkalne. Znajdowało się tam wszystko, co niezbędne do życia i studiowania. Poszczególne budynki były zbudowane w stylu tradycyjnej chińskiej architektury z dachami krytymi barwioną ceramiczną dachówką i wygiętymi ku górze narożnikami. Poprowadzono mnie na pierwsze piętro do gabinetu, u którego drzwi od strony korytarza na metalowym wysięgniku wisiała tabliczka z napisem w języku polskim „Katedra Języka Polskiego” i pod spodem z takim samym napisem w języku chińskim. W tym gabinecie miałem spędzić najbliższe dwa lata. W annałach Uniwersytetu Pekińskiego zapisano, że 1 września 1954 r. z katedry uniwersyteckiej padło pierwsze polskie a, b, c. Moje zaskoczenie polegało na tym, że pojmowałem pracę lektora języka obcego według standardów właściwych dla polskich wyższych uczelni. Spodziewałem się, że moi słuchacze będą mieli swoje zasadnicze kierunki studiów, a dodatkowo będą uczyć się języka polskiego w określonym przez program studiów wymiarze godzin. Tymczasem okazało się, że język polski ma być głównym kierunkiem studiów w wymiarze około pięciu godzin dziennie. Władze uczelni oczekiwały ode mnie nie tylko prowadzenia zajęć dydaktycznych, ale nadto programowania zajęć i tworzenia pomocy dydaktycznych. Dalekosiężne plany brały pod uwagę nie tylko opanowanie przez słuchaczy języka polskiego, ale nadto poznanie realiów Polski, jej geografii, historii, literatury, sztuki. Pozajęzykowe programy miały być stopniowo wdrażane od trzeciego roku studiów. Nie mieliśmy żadnych podręcz- Leszek Cyrzyk 225 ników ani nawet najprostszych tekstów do nauki języka. Nie istniał słownik polsko-chiński. Wszystkie wykłady i zajęcia praktyczne były na żywo tłumaczone na język chiński przez mojego asystenta Xiao Heminga. W uniwersyteckiej kancelarii stała do dyspozycji polska maszyna do pisania. Codziennie po południu pisałem na niej teksty, które następnie Xiao opatrywał chińskimi przypisami, przenosił z pomocą personelu technicznego na matrycę woskową i powielał. Powielone teksty służyły nazajutrz do prowadzenia zajęć. Studenci wywodzili się z różnych stron kraju. Pochodzący z północnych Chin nie mieli na ogół trudności fonetycznych, południowcy niestety miewali ogromne. Obmyślałem specjalne teksty do ćwiczenia wymowy. Z całej dwudziestoosobowej grupy tylko jeden słuchacz nie był w stanie pokonać trudności i musiał zrezygnować z nauki języka polskiego. Trudno wnikać obecnie w szczegóły. Niektórymi spostrzeżeniami dydaktycznymi podzieliłem się z polskimi czytelnikami w 1956 r.1 Pomimo piętrzących się trudności chińscy poloniści czynili nadzwyczajne postępy, okupione zresztą pracowitością, której w innych środowiskach studenckich nie spotykałem. Miarą postępu był fakt, że już po pierwszym roku nauczania byłem w stanie przyjmować egzamin z gramatyki opisowej języka polskiego samodzielnie w języku polskim, bez pomocy tłumacza. Wyniki nauczania pozwalały z optymizmem patrzeć w przyszłość. Na rok akademicki 1955/1956 przyjęto grupę piętnastu kandydatów na kierunek polonistyczny. Dołączył do mnie kolejny lektor z Polski, Tadeusz Strumff z Uniwersytetu Warszawskiego. W zespole dydaktycznym pozostał Xiao Heming. Skrypty i doświadczenie z poprzedniego roku czyniły pracę nieco lżejszą. Postępy czynione przez najlepszych studentów pozwalały na wyselekcjonowanie trójki, która otrzymała etaty młodszych asystentów i mogła świadczyć pomoc dla mniej zdolnych studentów. Piątka prymusów przyjechała na wakacje do Polski, gdzie przebywała na międzynarodowym obozie studenckim, a także mogła odbyć podróż po Polsce i poznać realia naszego kraju. Rekrutacja na kolejny rok akademicki objęła tym razem dwudziestu czterech studentów. Kolejni lektorzy, językoznawca Teresa Iglikowska i literaturoznawca Józef Rurawski, oboje z Uniwersytetu Warszawskiego, dołączyli do mnie i Tadeusza Strumffa. W tym czasie w samej koncepcji studiów polonistycznych w Chinach dokonał się zasadniczy zwrot. Zapadła decyzja o przeniesieniu studiów polonistycznych do Pekińskiego Instytutu Języka Rosyjskiego, który został przemianowany na Instytut Języków Obcych. Była to uczelnia, która kształciła w 1956 r. niemal 5500 studentów, przyszłych tłumaczy języka rosyjskiego. Obok rosyjskiego miały odtąd być nauczane także języki polski, czeski, niemiecki, węgierski i rumuński. Już z samego zestawienia tych języków stawaLeszek Cyrzyk, Problemy studiów polonistycznych w Chinach, „Życie Szkoły Wyższej” 1956, nr 7/8. 1 226 Jak rodziła się polonistyka w Chinach ło się oczywiste, że chińska polonistyka nie rozwinie się w uniwersytecki ośrodek filologiczny, lecz w placówkę kształcącą zawodowych tłumaczy. Na Uniwersytecie Pekińskim nauczano języki polski i czeski w ramach Wydziału Języka Rosyjskiego, możliwego zalążka przyszłej slawistyki. W Pekińskim Instytucie Języków Obcych nauczano języki obce bez uwzględniania korzeni poszczególnych języków i ich przynależności filologicznej do poszczególnych grup językowych. Jedynym kryterium kształcenia było zaspokojenie zapotrzebowania na wykwalifikowanych tłumaczy, których brak odczuwano na każdym kroku w przemyśle, handlu, dyplomacji, wymianie kulturalnej i środkach masowego przekazu. Brak tłumaczy odczuwała szczególnie chińska gospodarka, która po 1949 r. znalazła się na ścieżce szybkiego rozwoju. Modernizowano i uruchamiano w Chinach liczne branże przemysłowe przy pomocy zagranicznych specjalistów. Największy w tym udział mieli specjaliści radzieccy. Dla nich i ich rodzin budowano całe osiedla z restauracjami, sklepami i szkołami. To dla ich obsługi powołano do życia Pekiński Instytut Języka Rosyjskiego. Udział Polaków w tym procesie modernizacyjnym, choć o wiele skromniejszy, był jednak znaczący. Spotykałem w Pekinie polskich specjalistów przeróżnych branży, na przykład budowniczych cukrowni, konstruktorów szybowców, a prof. Regina Smendzianka przyjechała do Chin w celu kształcenia chińskich pianistów. A zatem przeniesienie polonistyki z Uniwersytetu Pekińskiego do Instytutu Języków Obcych oznaczało tylko nowe ukierunkowanie tych studiów, ale bynajmniej nie zwiastowało jeszcze dla nich zagrożenia. Nie doczekały się jednak realizacji pierwotne plany wprowadzenia do procesu nauczania od trzeciego roku studiów pozajęzykowych zajęć, mających przybliżyć studentom realia Polski. Zamiast nich wprowadzono dwa przedmioty, mianowicie teorię i praktykę przekładu. Prawdziwe zagrożenie dla pekińskiej polonistyki przyszło w 1957 r. jednocześnie od wewnątrz i z zewnątrz. Zagrożenie wewnętrzne było związane z pojawieniem się wśród młodzieży akademickiej pewnych tendencji odśrodkowych w ramach kampanii „niech rozkwita sto kwiatów”. Był to ruch zmierzający do rozluźnienia zbyt ciasnego politycznego gorsetu w nauce i kulturze. Władze komunistyczne przeciwstawiły tej kampanii swoją własną pod nazwą zhengfeng. W jej ramach część studentów relegowano z uczelni, część wysłano do pracy fizycznej na wieś, gdzie przeszła proces „reedukacji”. Niestety, fala represji nie ominęła także grupy polonistycznej. Jedną z ofiar, którą zmuszono do wzięcia rozbratu z polonistyką, był najzdolniejszy ze studentów Gao Jie, tłumacz mojego samouczka języka polskiego dla Chińczyków. Polscy lektorzy, świadomi odwilży, jaka zapanowała w naszym kraju po październiku 1956 r., patrzyli na te zdarzenia z dezaprobatą. Efektem było solidarne zwrócenie się wszystkich czterech lektorów do Ministerstwa Szkolnictwa w Warszawie o możliwość powrotu do kraju. Zastąpili ich nowi Leszek Cyrzyk 227 lektorzy: Maria Juraszek z Uniwersytetu Warszawskiego oraz Mieczysław Jerzy Künstler, przebywający wówczas w Chinach, późniejszy kierownik Zakładu Sinologii na Uniwersytecie Warszawskim. Przekazanie obowiązków nowym lektorom nastąpiło we wrześniu 1957 r. Zagrożenie zewnętrzne wynikało z ogólnych tendencji, jakie zarysowały się w 1956 r. w tzw. wspólnocie państw socjalistycznych. Odwilż październikowa w Polsce niosła ze sobą realną groźbę interwencji zbrojnej ZSRR, której nie uniknęli Węgrzy. Preludium do takiej interwencji był artykuł w moskiewskiej „Prawdzie” na temat „antysocjalistycznych wystąpień na łamach prasy polskiej”. Artykuł ten został przedrukowany we wszystkich centralnych organach tzw. bratnich partii z wyjątkiem „Renmin Ribao”, centralnego organu KPCh. Dla obserwatorów sceny politycznej było rzeczą oczywistą, że Chiny nie akceptują interwencji zbrojnej. Ale stawką w grze nie była Polska, lecz Chiny. Pekinowi nie odpowiadała rola satelity Moskwy. Schizma stała u wrót. Oczywiście w Polsce, szczególnie w kręgach reformatorskich, postawa Chin wyzwoliła falę pozytywnych emocji. Powołano do życia Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Chińskiej, na czele którego stanął członek Biura Politycznego PZPR Stefan Jędrychowski. Na polskim rynku prasowym pojawił się miesięcznik „Chiny”. W 1961 r. przygotowywano edycję miesięcznika „Polska” w języku chińskim. Przeszkolono zecerów, którym powierzono składanie tekstów do druku. Redaktorem naczelnym została Izolda Kiryluk, żona byłego ambasadora Polski w Chinach, jej zastępcą Jerzy Lobman, wieloletni korespondent PAP i „Trybuny Ludu” w Pekinie. Do zespołu redakcyjnego powołano znawców i bywalców Chin, w tym grupę absolwentów chińskich wyższych uczelni: Romana Sławińskiego i jego żonę Hu Peifang2, Stanisława Pawelczyka, Elżbietę Dzikowską i Radosława Desputa. Nie zapomniano też o mnie. Zaproponowano mi przeniesienie z Krakowa do Warszawy i zaoferowano objęcie w zespole działu nauki i oświaty. Kiedy wszystko było gotowe do rozpoczęcia druku, w Sekretariacie KC PZPR zapadła decyzja o wstrzymaniu edycji. Dla wtajemniczonych stawało się jasne, po której stronie w sporze radziecko-chińskim opowiada się Polska. W samych Chinach napięcie w stosunkach z ZSRR dało się zaobserwować między innymi poprzez sukcesywne zmniejszanie tzw. bratniej pomocy. Malała liczba zagranicznych specjalistów w Chinach. W 1957 r. oszacowano na nowo przyszłe potrzeby na wykwalifikowanych tłumaczy. Okazało się, że pierwotnie planowana liczba nie będzie potrzebna. Wobec sekcji polskiej Pekińskiego Instytutu Języków Obcych zapadła drastyczna decyzja. Zespół 24 studentów, którzy właśnie ukończyli pierwszy rok studiów polonistycznych, rozwiązano i skierowano na inne kierunki studiów i uczelnie. Po latach jeden ze świadków i uczestników zdarzeń napisze: Nawet nie mogliZnana także pod nazwiskiem Irena Sławińska, tłumaczka i dziennikarka, autorka m.in. książki Chińszczyzna, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004. Redakcja. 2 228 Jak rodziła się polonistyka w Chinach śmy się pożegnać z naszymi polskimi wykładowcami i współtowarzyszami z grupy studenckiej3. Wcześniejszym rocznikom pozwolono na ukończenie studiów odpowiednio w 1958 i 1959 r. Nie wszyscy absolwenci tych roczników znaleźli zajęcia, w których mogli spożytkować znajomość języka polskiego, ale część z nich zawdzięcza tej znajomości późniejsze błyskotliwe kariery zawodowe. Z tej grupy wywodziło się m.in. dwóch ambasadorów Chin w Warszawie. Jak informuje Yang De-You (Yang Deyou), w ciągu następnych dwudziestu lat naukę języka polskiego w Pekińskim Instytucie Języków Obcych podjęła tylko jedna niewielka grupa studentów. Niewielu Chińczyków studiowało w tym czasie w Polsce. Studia polonistyczne w Chinach, ukierunkowane wyłącznie na cele praktyczne, stały się całkowicie zależne od stanu stosunków międzypaństwowych. Chociaż mimo upływu lat pekińska polonistyka nie osiągnęła rozkwitu, to nie cały jej dorobek poszedł na marne. Największym sukcesem i nadzieją na przyszłość jest to, że ośrodek polonistyczny w Pekinie w ogóle przetrwał. Nawet jeśli nie szczyci się dzisiaj sukcesami dydaktycznymi, to warto odnotować, że wniósł do wzajemnych stosunków polskochińskich kilka niezaprzeczalnych wartości. Odnotujmy ważniejsze z nich. Niewątpliwym dorobkiem jest wykształcenie w Chinach własnej kadry dydaktycznej i sporządzenie pomocy dydaktycznych, bez których każde nauczanie języka obcego będzie nieefektywne. W ciągu minionych lat równolegle do biegnącego toku nauczania napisano niemało tekstów, które w postaci powielonych skryptów przetrwały i mogą być w każdej chwili wykorzystane. W tym kontekście warto przypomnieć pewną ciekawostkę. W 1956 r. nasza ambasada w Pekinie zwróciła się do mnie z prośbą, abym podjął się redagowania samouczka języka polskiego w postaci wkładki do wydawanego przez nią „Miesięcznika Polskiego”. Zgodziłem się i pozyskałem do współpracy mojego najzdolniejszego ucznia Gao Jie. Po opublikowaniu kilkunastu takich wkładek samouczkiem zainteresowało się jedno z pekińskich wydawnictw i zaproponowało edycję książkową. Ukazała się ona w 1958 r. Korekty drukarskie wykonałem już na odległość z Warszawy. Jest to pierwszy i zapewne jedyny dotąd samouczek języka polskiego dla Chińczyków4. Yang De-You, Polish studies in the People‘s Republic of China, „The Kościuszko Foundation Newsletter” 1984, nr 1. Autor studiował język polski w Pekińskim Instytucie Języków Obcych w roku akademickim 1956/1957. Po zamknięciu tych studiów skierowany został na Uniwersytet Shanxi, gdzie ukończył fakultet języka angielskiego. Nadal jednak kontynuował swoje zainteresowania polonistyczne, uprawiając m.in. działalność przekładową. W 1983 r. w ramach wymiany naukowej między uniwersytetami Shanxi i Południowej Karoliny wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie opublikował cytowany esej. Ze Stanów Zjednoczonych przyjechał też z krótką wizytą do Warszawy, gdzie mogłem się z nim spotkać. Na jego relacjach opieram opis zdarzeń, które miały miejsce po moim powrocie z Chin. 4 L. Cyrzyk, Bolan youzixue duben [Podręcznik-samouczek języka polskiego], Shidai Chubanshe, Beijing 1958, s. 226. 3 Leszek Cyrzyk 229 Niezaprzeczalną wartością jest opracowany w Pekinie wielki słownik polskochiński, liczący ponad 45 tysięcy haseł. Autorem słownika jest Cheng Jizhong, który w 1954 r. rozpoczął studia na Uniwersytecie Pekińskim, a potem awansował na docenta i kierownika Katedry Języka Polskiego w Pekińskim Instytucie Języków Obcych. Praca nad słownikiem pozwoliła mu przetrwać chude lata, kiedy nie prowadzono rekrutacji na studia polonistyczne w Pekinie. W grudniu 1982 r. przyjechał na półtora roku do Polski z kilkoma walizami pełnymi fiszek do wielkiego słownika. Swój wkład do tego słownika mieli polscy sinologowie: Mieczysław Jerzy Künstler, Tadeusz Żbikowski i Genowefa Zduń. Wprawdzie to ukończone przed ćwierćwieczem dzieło nie znalazło do dziś wydawcy i sponsora, ale nie pomniejsza to osiągnięcia twórcy słownika5. Zaangażowanie w proces nauczania języka polskiego w Chinach ukierunkowało moje studia na wszystko, co mogło wskazywać na jakiekolwiek zainteresowanie naszym krajem przez Chińczyków w przeszłości. Najbardziej wdzięcznym polem poszukiwań okazała się rychło literatura przekładowa. Odwiedzałem regularnie bukinistów na chińskich bazarach i odnalazłem u nich różne wydawnictwa będące przekładami z literatury polskiej. Nowsze przekłady z lat pięćdziesiątych znajdowałem w księgarniach. Zgromadziłem w ten sposób ponad dwadzieścia edycji książkowych, które przywiozłem do kraju i po latach przekazałem do zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie. Korzystając ze zgromadzonej literatury i własnych obserwacji, opublikowałem po powrocie do kraju w miesięczniku literackim „Twórczość” esej na ten temat. Był to bodaj pierwszy sygnał, który ujawniał, że literatura polska ma w Chinach bogaty dorobek, kompletnie nieznany w Polsce6. Przekłady z literatury polskiej odegrały znaczącą rolę w tzw. rewolucji literackiej po 1919 r., kiedy do chińskiej literatury pięknej wtargnął język potoczny i tematyka współczesna. Popularność zyskała zwłaszcza literatura polskiego pozytywizmu ze względu na zbieżność głoszonych idei (praca u podstaw, emancypacja kobiet). Polska zyskała również sympatię w Chinach jako kraj zniewolony. Jednak wszystkie przekłady literatury polskiej w Chinach do lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku były tłumaczeniami pośrednimi z języków angielskiego, niemieckiego, esperanto, a później także rosyjskiego. Niejako pochodną zainteresowania studiami polonistycznymi w Chinach, a także programem wymiany studentów z Polską, było pojawienie się pierwszych bezpośrednich przekładów utworów literatury polskiej na język chiński. Cytowany już uprzednio Yang Deyou w swoim eseju na temat studiów polonistycznych w ChRL wymienia następujące przekłady dokonane bezpośrednio z języka polskiego: A. Mickiewicz Dziady, J. Słowacki Wiersze wybrane, 5 Podczas pobytu w Polsce Cheng Jizhong udzielił wywiadu na temat studiów polonistycznych w Chinach i słownika polsko-chińskiego, zob. „Przegląd Tygodniowy” 1984, nr 38. 6 L. Cyrzyk, Książka polska w Chinach, „Twórczość” 1958, nr 6. 230 Jak rodziła się polonistyka w Chinach W.S. Reymont Ziemia obiecana, Z. Nałkowska Granica, J. Iwaszkiewicz Maskarada, Opowiadania, Sława i chwała, W. Broniewski Wiersze, Cz. Miłosz Wiersze. Już z tego zestawienia wynika, że zmienił się sam charakter przekładów. Po raz pierwszy przetłumaczono na język chiński polskie utwory poetyckie. Pierwotny przekład Pana Tadeusza, wydany na stulecie śmierci poety w 1955 r., dokonany został prozą. Ale najistotniejszy w tym przełomie był zwrot w kierunku przekładu literackiego, w którym treść i forma odgrywają jednakowo ważną rolę. Niewątpliwie pionierem na tym polu jest Yi Lijun, której dorobek przekładowy docenił niedawno senat Uniwersytetu Gdańskiego, nadając jej tytuł doktora honoris causa. Wcześniej jeszcze zarówno Yi Lijun, jak i autor słownika Cheng Jizhong wyróżnieni zostali w Polsce odznaczeniami państwowymi. Na koniec warto wspomnieć o jeszcze jednym dokonaniu, które jest wprawdzie moim osobistym udziałem, ale wiąże się też pośrednio z moim wyjazdem do Chin jako lektora języka polskiego. Wspomniałem już, że zaangażowanie w proces nauczania języka polskiego w Chinach ukierunkowało moje poszukiwania na wszystko, co mogło wskazywać na jakiekolwiek zainteresowanie naszym krajem przez Chińczyków w przeszłości. Z kolei kilkuletni pobyt w Chinach zaowocował tym, że zacząłem interesować się wszystkim, co mogło wskazywać na jakiekolwiek zainteresowanie Chinami przez Polaków w przeszłości. Po powrocie do kraju wystąpiłem do Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego za pośrednictwem Uniwersytetu Jagiellońskiego o wsparcie finansowe badań nad recepcją Chin w Polsce. Patronował temu przedsięwzięciu prof. Kazimierz Wyka. Ministerstwo przyznało mi na ten cel dwuletnie stypendium naukowe. Stanąłem na ogromnym ugorze bez żadnych drogowskazów. Zaczęło się od przewertowania całej bibliografii Karola Estreichera, Urzędowego Wykazu Druków RP oraz Przewodnika Bibliograficznego. Ustalenia cząstkowe publikowałem w wydawnictwach specjalistycznych7. Do całościowego opracowania nigdy nie doszło. Zwięzła synteza dziejów polskochińskich kontaktów literackich ukazała się w przewodniku encyklopedycznym „Literatura polska XX wieku”8. Tak więc dzieje polsko-chińskich kontaktów literackich i kulturalnych nie są już dzisiaj ugorem, choć wymagają jeszcze pogłębionych badań. 7 M.in.: Chiny w piśmiennictwie polskim do końca XVII wieku, „Przegląd Orientalistyczny” 1963, nr 2; Chiny w piśmiennictwie polskim XVIII wieku, ibidem, 1963, nr 3; Literatura podróżnicza o Chinach w Polsce XIX wieku, ibidem, 1966, nr 3; Polscy badacze Chin w XVII wieku, [w:] Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, t. 3, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969. 8 L. Cyrzyk: Orient a literatura polska. Chiny, [w:] Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, t. II, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 499–501. Leszek Cyrzyk 231 W 2004 r. minęła 50. rocznica ustanowienia na Uniwersytecie Pekińskim Katedry Języka Polskiego. Rocznica ta, podobnie jak wcześniejsza 25., minęła niepostrzeżenie. Wspominam o tym nie dlatego, że dokucza mi brak uroczystych obchodów. To milczenie odbieram jako zwiastun tego, że zawiłe ścieżki chińskiej polonistyki mogą iść w zapomnienie. Obawiam się, że dokumenty pekińskiej polonistyki nie zostały należycie zarchiwizowane, a dorobek utrwalony. Brak jakichkolwiek publikacji na ten temat daje do myślenia. A przecież niezależnie od zmiennych koniunktur data 1 września 1954 r. powinna mieć trwałe miejsce w dziejach polsko-chińskich kontaktów kulturalnych. Wszak żyją jeszcze świadkowie zdarzeń, którzy mogą i powinni dać świadectwo tamtych lat. Pamięć jest ulotna, papier cierpliwy, a powinność wymaga, by ocalić je od zapomnienia. To ta myśl zawładnęła mną w chwili, kiedy usiadłem do spisania tych refleksji związanych z narodzinami polonistyki w Chinach. Mam teraz poczucie, że spełniłem swoją powinność. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 MATERIAŁY, INFORMACJE Zdzisław Góralczyk PIĘĆDZIESIĘCIOLECIE TOWARZYSTWA PRZYJAŹNI POLSKO-CHIŃSKIEJ Pierwsze Koło Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Chińskiej (TPPCh) utworzone zostało w 1957 r. w Gdańsku, z inicjatywy społecznych działaczy z firm żeglugowych i spedycyjnych Trójmiasta, współpracujących z Chińską Republiką Ludową, takich jak Chińsko-Polskie Towarzystwo Okrętowe „Chipolbrok”, Polskie Linie Oceaniczne i C. Hartwig. 17 maja 1958 r. odbył się w Warszawie I założycielski ogólnokrajowy Zjazd TPPCh. Po uzyskaniu osobowości prawnej, w atmosferze dużego zainteresowania Chinami, nastąpił bujny rozwój organizacyjny. Oddziały utworzono we wszystkich ówczesnych województwach. Działalność biur Zarządu Głównego w Warszawie i oddziałów wojewódzkich była finansowana z budżetu państwa (podobnie jak działalność wszystkich towarzystw przyjaźni z innymi krajami). W okresie szczytowym TPPCh miało około 20 tys. członków indywidualnych i około stu instytucji i firm jako członków wspierających. Wydawało miesięcznik „Chiny”, a potem „Kontynenty”. W latach 1964–1984, w następstwie ochłodzenia stosunków międzypaństwowych, które było efektem polemiki radziecko-chińskiej i „rewolucji kulturalnej” w Chinach, nastąpiło ograniczenie aktywności TPPCh, choć nie doszło do jego rozwiązania. Niemniej jednak na początku lat 80., wskutek niewystarczających środków finansowych na działalność Towarzystwa, w praktyce zamarła ona niemal całkowicie. Po 1985 r., w miarę ponownej stopniowej normalizacji stosunków z ChRL, odbudowano osiem oddziałów (Warszawa, Kalisz, Wrocław, Katowice, Bielsko-Biała, Łódź, Kraków i Koszalin). Założono także trzy koła terenowe oraz tzw. Klub Harbińczyków, czyli Polaków repatriowanych z Harbinu do Polski w latach 50. Zdzisław Góralczyk 233 i 60. Po 1991 r. utworzono dodatkowo oddziały wojewódzkie w Zielonej Górze i Tarnobrzegu. W tym okresie Towarzystwo prowadziło dość ożywioną, na miarę swych możliwości, działalność popularyzatorską i informacyjną o Chinach i Chińczykach (dni kultury chińskiej, wystawy, pokazy filmowe, prelekcje, spotkania ze znanymi osobistościami chińskimi oraz delegacjami chińskimi udzielało wsparcia dla polskich wystaw w Chinach, utrzymywało kontakty i prowadziło wymianę materiałów informacyjnych z Towarzystwem Przyjaźni Chińsko-Polskiej i afiliowanym przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych ChRL Chińskim Ludowym Stowarzyszeniem Przyjaźni z Krajami Zagranicznymi – dalej ChLSPzKZ). Ożywioną działalność popularyzatorsko-informacyjną prowadził, jak dawniej, Klub TPPCh przy Zarządzie Głównym przy ulicy Senatorskiej w Warszawie. Po 1995 r. nastąpił kolejny okres zamierania działalności Towarzystwa i likwidacji oddziałów wojewódzkich, związany głównie z całkowitym wstrzymaniem dotacji budżetowych oraz nie najlepszym klimatem w relacjach polsko-chińskich. W 1997 r. władze Dzielnicy Śródmieście eksmitowały Towarzystwo z jego wieloletniej siedziby w pałacu Błękitnym przy ulicy Senatorskiej oraz skonfiskowały większość jego majątku (meble, wyposażenie biurowe) pod zarzutem niepłacenia absurdalnie zawyżonych stawek czynszowych. W efekcie do końca lat 90. poza Zarządem Głównym w Warszawie utrzymały się jedynie oddziały wojewódzkie w Gdańsku, Kaliszu i Krakowie. W grudniu 2000 r., z inicjatywy części członków, zreorganizowano Zarząd Główny oraz wybrano nowego prezesa. Został nim dr Zdzisław Góralczyk, sinolog i dyplomata, w latach 1994–1999 ambasador Rzeczpospolitej w ChRL, zaś po powrocie do kraju doradca Prezydenta Polski, a w latach 2002–2005 doradca dwóch kolejnych Prezesów Rady Ministrów. W wyniku podjętych starań władze miejskie Warszawy przyznały nowy, niewielki i bardzo skromny lokal (suterena) na siedzibę Zarządu Głównego i Zarządu Oddziału Warszawskiego przy ulicy Bugaj na Starym Mieście, na warunkach komercyjnych, z czynszem i opłatami ponad 2 tys. zł miesięcznie. Reaktywowano bądź utworzono oddziały wojewódzkie lub terenowe w Warszawie, Gdańsku, Kaliszu, Poznaniu, Łodzi, Olsztynie, Toruniu, Kielcach, Wrocławiu, Bydgoszczy oraz, przy wsparciu tamtejszego Klubu Harbińczyków, w Szczecinie. W 2007 r. z inicjatyw lokalnych utworzone zostały oddziały w Katowicach, Bydgoszczy oraz organizacja terenowa w Ostrowi Mazowieckiej. W Warszawie utworzone zostały 2 studenckie koła środowiskowe oraz koło licealistów (Liceum im. Stefana Batorego). Obecnie TPPCh liczy kilkuset członków indywidualnych i kilku członków wspierających – firm współpracujących z ChRL. Towarzystwo jako organizacja pozarządowa utrzymuje się ze składek członków indywidualnych oraz członków wspierających. Członkowie Zarządu Głównego i oddziałów terenowych wykonują swe funkcje społecznie. Z uwagi na ograni- 234 Pięćdziesięciolecie Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Chińskiej czone środki finansowe Towarzystwo nie ma pracowników etatowych. Zgodnie ze statutem jego członkami mogą być obywatele polscy i cudzoziemcy zainteresowani realizacją celów statutowych oraz osoby prawne jako członkowie wspierający. Zarząd Główny i oddziały wojewódzkie dysponują specjalistami z zakresu języka chińskiego oraz problematyki chińskiej, zarówno z wieloletnim doświadczeniem pracy w Chinach, jak i z młodszego pokolenia, w tym absolwentami i stażystami z czołowych uczelni chińskich. Towarzystwo chętnie służy pomocą osobom i instytucjom zainteresowanym kontaktami i współpracą z Chinami. Głównymi celami statutowymi Towarzystwa, zatwierdzonymi przez Krajowy Rejestr Sądowy 14 marca 2002 r., jest prowadzenie działalności promocyjnej na rzecz pogłębiania przyjaznych stosunków między narodami obu krajów, wspieranie rozwoju kontaktów i współpracy gospodarczo-handlowej, kulturalnej, oświatowej, naukowej, wymiany sportowej i turystycznej itp. Organizowane są seminaria biznesowe na temat współpracy gospodarczej i wymiany handlowej między Polską a Chinami, spotkania oraz wystawy promujące historię, kulturę i obraz dzisiejszych Chin. We wrześniu 2003 r. Towarzystwo, wraz z Ministerstwem Kultury i Stowarzyszeniem Filmowców Polskich, było współorganizatorem Przeglądu Filmów Chińskich w Polsce (pierwszego po „rewolucji kulturalnej” w Chinach). Cieszył się on ogromnym zainteresowaniem, szczególnie wśród młodzieży. TPPCh wciąż utrzymuje kontakty z ChLSPzKZ w Pekinie oraz jego oddziałem w Szanghaju. Mimo naszych starań praktycznie zamarły kontakty z Towarzystwem, które faktycznie zostało włączone do ChLSPzKZ. W 2005 r. prezes Zarządu Głównego został zaproszony do Pekinu na uroczyste obchody 50-lecia ChLSPzKZ. W tym samym roku wraz ze Stowarzyszeniem Współpracy PolskaWschód podejmowaliśmy w Polsce delegację ChLSPzKZ z wiceprzewodniczącym Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych (OZPL), a w kwietniu 2006 r. na zaproszenie tegoż Stowarzyszenia przebywała w Chinach pięcioosobowa delegacja TPPCh. W październiku 2006 r. TPPCh udzieliło pomocy Szanghajskiemu Oddziałowi ChLSPzKZ i Żydowskiemu Instytutowi Historycznemu w Warszawie w zorganizowaniu w salach wystawowych Instytutu ekspozycji poświęconej uratowaniu w Szanghaju w czasie II wojny światowej około 2 tys. Żydów (także z Polski), na którą eksponatów dostarczyły władze tego miasta. Delegacji Szanghaju przewodniczyła Sekretarz Komitetu Miejskiego KPCh. Od 2005 r. TPPCh angażowało się organizacyjnie w budowę pomnika Fryderyka Chopina w Szanghaju. Z inicjatywy prezesa Zarządu Głównego powołany został Społeczny Komitet Budowy pomnika, w skład którego weszły przedsiębiorstwa i instytucje Polski i Chin (m.in. Ambasada ChRL). Na przewodniczącego Komitetu wybrano dra Zdzisława Góralczyka, a na sekretarza Mieczysława Lisa, Zdzisław Góralczyk 235 właściciela firmy fonograficznej „4Art”. Pomnik, autorstwa Lu Pin, rzeźbiarki pochodzącej z Szanghaju, absolwentki Wydziału Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, wykonano z brązu w odlewni Gliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych, głównie dzięki dotacjom firm polskich i chińskich. Uroczysta ceremonia odsłonięcia pomnika odbyła się 3 marca 2007 r. w Parku Sun Yatsena w dzielnicy Changning w Szanghaju w nawiązaniu do 197. rocznicy urodzin Fryderyka Chopina. W uroczystości oprócz przedstawicieli władz miejskich Szanghaju i dzielnicy Changning oraz Szanghajskiej Fundacji Kultury wzięły także udział delegacje z Polski: oficjalna, pod przewodnictwem wiceministra kultury i dziedzictwa narodowego Krzysztofa Olendzkiego (w składzie: członkowie Komitetu i przedstawiciele głównych sponsorów), parlamentarzystów SLD z wicemarszałkiem Sejmu RP Wojciechem Olejniczakiem, delegacja woj. pomorskiego z marszałkiem Janem Kozłowskim, ambasador RP Krzysztof Szumski oraz konsul generalny RP w Szanghaju Piotr Sławiński z grupą dyplomatów, a także przedstawiciele Szanghajskiej Centrali „Chipolbrok” z dyrektorem Januszem Janiszewskim. W obsłudze medialnej wzięły udział ekipy TVP oraz dziennikarze z „Rzeczpospolitej” i „Dziennika”. Koszty po stronie chińskiej zostały pokryte przez władze dzielnicy Changning, zaś część środków na cele promocyjne przyznały Narodowy Instytut Fryderyka Chopina oraz Ambasada ChRL w Warszawie. W lutym 2008 r. odbyły się obchody 50-lecia TPPCh, które uświetniła swoją obecnością delegacja ChLSPzKZ pod przewodnictwem jego prezesa, poety i pisarza – Chen Haosu. Na uroczystym spotkaniu z tej okazji, z udziałem ponad stu członków TPPCh i zaproszonych gości, prezes Chen Haosu wygłosił bardzo ciepłe przemówienie gratulacyjne z apelem o kontynuowanie działań na rzecz lepszego wzajemnego poznania i umacniania przyjaźni miedzy narodami Polski i Chin, jak też o zwiększanie wzajemnie korzystnej współpracy. Poza Warszawą delegacja wizytowała nasze oddziały w Toruniu i we Władysławowie, spotykając się także z władzami Torunia oraz marszałkami województw kujawsko-pomorskiego oraz pomorskiego. Dnia 29 marca 2008 r., w nawiązaniu do 198. rocznicy urodzin Fryderyka Chopina, uroczyście odsłonięto w Centrum Kultury dzielnicy Chaoyang w Pekinie dwumetrowy model artystyczny szanghajskiego pomnika Fryderyka Chopina. Stało się to możliwe dzięki zaangażowaniu dyrektora Centrum Xu Wei – miłośnika muzyki Chopina. W ceremonii odsłonięcia uczestniczyli przedstawiciele władz Pekinu, dzielnicy Chaoyang i świata kultury, dziennikarze, polscy dyplomaci i liczni chińscy absolwenci polskich uczelni. Delegacji polskiej przewodniczyła podsekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Monika Smoleń. Dzięki dużej pomocy i zaangażowaniu ambasadora oraz Ambasady RP w Pekinie do- 236 Pięćdziesięciolecie Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Chińskiej konano przy tej okazji otwarcia dwóch wystaw – polskiego plakatu olimpijskiego oraz fotografii poświęconych Polsce. Zarząd Główny i Oddział Warszawski TPPCh utrzymują również kontakty z Ambasadą ChRL w Warszawie. Odbyły się m.in. spotkania aktywu Towarzystwa z całej Polski z dwoma poprzednimi ambasadorami ChRL: Zhou Xiaopei i Yuan Guise oraz obecnym – Sun Rongminem. Robocze kontakty związane z obsługą bądź udziałem w dwustronnych imprezach kulturalnych utrzymywane są z Wydziałem Kultury Ambasady. Działalności Towarzystwa ograniczają niewystarczające środki finansowe, które prawie w całości przeznaczane są na utrzymanie lokalu biurowego na ulicy Bugaj w Warszawie. Członkowie Zarządu Głównego, oddziałów wojewódzkich i terenowych działają, jak już wspomniałem, społecznie. Nie mamy pracowników etatowych. Aktualny skład Zarządu Głównego (wyłoniony na V Krajowym Zjeździe TPPCh 30 stycznia 2004 r.): Prezes – dr Zdzisław Góralczyk, Wiceprezes – Andrzej Żor, Sekretarz Generalny – Mirosław Ziemba, Członkowie Plenum ZG – Yu Jian Er, prof. Edward Grzywa i Wojciech Grubman. Członkami ZG są wszyscy przewodniczący oddziałów terenowych. Oddziały TPPCh (stan na 5 czerwca 2008 r.) Lp. Oddział 1 Warszawa 2 Kalisz 3 Kielce 4 Kraków 5 Łódź 6 Olsztyn Przew./sekr. Adam Olechowski (p.o.) Tel. kom. Adres oddz. 0-505-542-504 Bugaj 14 lok. 27/28 00-285 Warszawa Izabela Nałęcz 0-502-626-988 Rumińskiego 2 62-800 Kalisz Paweł Półrola 0-605-786-398 Wiesław Adamik 0-506-226-531 Piwnice Hotelu „Fortuna” Kraków Joanna Fornalczyk 0-603-119-489 Maciej Fornalczyk Marian Dudek Izworskiego 52 10-754 Olsztyn Tel./fax lub e-mail 022-635 98 63 022-635 81 28 [email protected] [email protected] [email protected] 033-875-39-16 [email protected] maciej.fornalczyk@ gmail.com 089-524-41-39 237 Zdzisław Góralczyk 7 Pomorze Paweł Jajkowski 0-601-926-962 8 Poznań 9 Szczecin Robert Urbaniak Elżbieta Malik Jerzy Hajduk 0-508-100-247 0-515-097-867 0-511-021-405 10 Toruń Adam Marszałek 0-606-294-010 11 Wrocław Anna Maciuszek 0-606-931-921 12 Bydgoszcz Witold Szylman 0-604-203-712 13 Katowice Przemysław Worek 0-603-109-058 14. Ostrów Piotr Zaniewski Mazowiecka 0-668-259-517 058-674-88-92 hotel@hotel-pekin. com.pl 061-653-58-41 [email protected] Wały Chrobrego 1/2 091-480-93-05 70-500 Szczecin [email protected] Lubicka 44 056-678-34-78 87-100 Toruń adam@marszalek. com.pl Pl. Matejki 6 [email protected] 50-333 Wrocław Ul. Rumińskiego 6 [email protected] 85-030 Bydgoszcz Plac Wolności 12a [email protected] 40-078 Katowice 0-22-814-36-86 Informacje teleadresowe Zarządu Głównego: ul. Bugaj 14 m 27/28 00-285 Warszawa; Tel./fax. 022-635 98 63; tel. 022-635 81 28; http://www.tppch.pl; e-mail: [email protected]; Konto: Raiffeisen Bank Polska S.A. Nr rachunku: 74 1750 0009 0000 0000 0094 4998; Regon: 000804690 Azja-Pacyfik 2008, nr 11 MATERIAŁY, INFORMACJE Leszek Cyrzyk U ZARANIA TOWARZYSTWA PRZYJAŹNI POLSKO-CHIŃSKIEJ Niedawno minęło 50 lat, odkąd powołano do życia Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Chińskiej (TPPCh). Rocznica ta przeszła niemal niezauważona. A przecież niezależnie od przemijającej mody i zmiennych koniunktur powstanie TPPCh było w swoim czasie wydarzeniem znaczącym. Dzieje TPPCh nie doczekały się do tej pory żadnego całościowego opisu, drobne przyczynki są rozproszone i trudno dostępne, generacja pamiętająca zaranie Towarzystwa szybko odchodzi w niebyt. Nieliczni, którzy jeszcze dziś chcą upatrywać początków TPPCh w oddolnej inicjatywie społecznej, chętnie powołują się na pomysłodawców z Trójmiasta, którzy już od początku dekady lat 50. XX w. współpracowali z Chińską Republiką Ludową poprzez tam usytuowane Chińsko-Polskie Towarzystwo Okrętowe „Chipolbrok”, Polskie Linie Oceaniczne, wreszcie firmę spedycyjną C. Hartwig. Pamiętajmy, że ta wczesna polsko-chińska współpraca wynikała z ówczesnych uwarunkowań geopolitycznych i gospodarczych w związku z próbami izolacji ChRL na arenie międzynarodowej i napięciem w cieśninie Tajwanu. Śmiem twierdzić, że powołanie do życia TPPCh w maju 1958 r. w Warszawie było tylko ucieleśnieniem uprzedniej decyzji politycznej. Wszak obowiązywała wówczas sztywna zasada – rząd rządzi, zaś partia kieruje. Wobec takiej zasady wszelkie samorzutne inicjatywy społeczne niewiele znaczyły. Zwołany na 17 maja 1958 r. do Warszawy pierwszy założycielski ogólnokrajowy Zjazd TPPCh był formalnością. Na prezesa Zarządu Głównego wybrano desygnowanego przez władze partyjne członka Biura Politycznego KC PZPR Stefana Jędrychowskiego, a na sekretarza generalnego ówczesnego prezesa Zarządu wydawnictwa „Książka i Wiedza” Juliusza Burgina. Równolegle taką samą odgórną Leszek Cyrzyk 239 decyzją powołano do życia w Pekinie Towarzystwo Przyjaźni Chińsko-Polskiej. Na jej czele stanął ówczesny minister kultury i sztuki ChRL Shen Yanbing, zapewne bardziej znany pod literackim pseudonimem Mao Dun. Późniejsze pomniejszanie roli i znaczenia TPPCh dokonywało się poprzez obniżanie rangi jej prezesa – od szczebla Biura Politycznego poprzez szczebel rządowy do niższych szczebli. W Chinach Towarzystwo Przyjaźni Chińsko-Polskiej utopiono w konglomeracie różnych towarzystw przyjaźni między narodami. Odnoszę wrażenie, że sama idea zbliżenia polsko-chińskiego zrodziła się w klimacie postalinowskiej odwilży. Przebiegający w Polsce proces odwilży obserwowałem na odległość z Pekinu. Październikowy przełom 1956 r. poprzedzał krótkotrwały okres liberalnych wystąpień prasowych. To w tym czasie organ Związku Młodzieży Polskiej „Po prostu” przekształcił się z powszechnie pogardzanego tygodnika w atrakcyjne, szturmem zdobywające nowych czytelników wydawnictwo prasowe. Pamiętam, jak niewielka grupa Polaków w Pekinie wykupywała w pekińskim Międzynarodowym Klubie Prasy i Książki każdą polską gazetę, jaka tam pojawiła się. Pamiętam częste i gorączkowe wizyty w polskiej ambasadzie w Pekinie tylko po to, aby zdobyć tam jakąkolwiek polską gazetę. Proces liberalizacji w Polsce zbiegł się z proklamowaniem w Chinach polityki niech rozkwita sto kwiatów, niech współzawodniczy ze sobą sto szkół myślenia. Twórcy tej polityki musieli patrzeć na przemiany w Polsce z sympatią i zaciekawieniem. Obserwatorzy sceny politycznej zwrócili wówczas uwagę, że organ KP Chin „Renmin Ribao” był jedynym organem wśród tzw. bratnich partii, który nie przedrukował artykułu moskiewskiej „Prawdy” na temat antysocjalistycznych wystąpień na łamach prasy polskiej, traktowanego jako prolog do mającej później nastąpić „interwencji w obronie socjalizmu w Polsce”. Komentatorzy polityczni wyciągali stąd wniosek, że Chiny były przeciwne interwencji zbrojnej w Warszawie, czego nie uniknął Budapeszt. Obracam się w sferze domysłów, ale jednocześnie zaświadczam, że były to wówczas odczucia dość powszechne. W Polsce, która zrywała radykalnie z ortodoksją stalinowską, postawa Chin wpłynęła na wyraźny wzrost zainteresowania tym krajem oraz wzrost nastrojów sinofilskich. To zapewne w tym klimacie zrodziła się idea powołania do życia stowarzyszenia, które będzie działać na rzecz poszerzania nikłej przecież wiedzy społeczeństwa polskiego o Chinach oraz umacniania więzów przyjaźni z krajem, z którym Polska nigdy nie weszła na ścieżkę wojenną i nie miała żadnych porachunków. Uchwalony na zjeździe założycielskim statut TPPCh stwierdzał, że celem Towarzystwa jest pogłębianie braterskiej przyjaźni polsko-chińskiej przez zaznajamianie społeczeństwa polskiego z bogatą kulturą chińską, historią i tradycjami narodu chińskiego, jego walką narodowowyzwoleńczą oraz osiągnięciami Chińskiej Republiki Ludowej w dziedzinie politycznej, gospodarczej i kulturalnej. A zatem 240 U zarania Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Chińskiej wytyczone cele statutowe Towarzystwa otwierały szerokie pole do działania. Ograniczenia wynikały nie tyle ze statutu, ile z ewolucji politycznej obu krajów. Polityka „stu kwiatów” miała w Chinach bardzo krótki żywot. Już w 1957 r. proklamowano w Chinach tzw. Wielki Skok, który zakładał doścignięcie Wielkiej Brytanii w produkcji ogólnej w ciągu 15 lat. W rok później ogłoszono poprawkę – w ciągu 15 lat lub mniej! Drogą do tego celu miała być gruntowna przebudowa struktury społecznej, oparta na tzw. komunach ludowych zarówno na wsi, jak i w mieście. Politykę „stu kwiatów” zastąpiła polityka tzw. „linii mas”, która miała być w przyszłości podstawowym źródłem zapału twórczego mas ludowych. Istotą tej polityki były tzw. dwa udziały: udział robotników w zarządzaniu produkcją oraz udział kierowniczej kadry w pracy fizycznej. Nie wiem, jak realizowano udział robotników w zarządzaniu produkcją, ale wiem, jakie były skutki udziału kadry kierowniczej w pracy fizycznej. Zwyczajnie, liczne rzesze inteligentów i studentów wyższych uczelni wysłano na wieś do komun ludowych, aby tam umacniali swoje kręgosłupy w pracy fizycznej. Niejeden z zesłańców po takiej kuracji miał na całe życie złamaną karierę zawodową. Jest rzeczą zrozumiałą, że Polska, która przy szerokim poparciu społecznym dopiero co zerwała ze stalinowskim dogmatyzmem, nie mogła szukać natchnienia w polityce „linii mas”. Zrozumiałe jest też, że kraj, który u siebie zahamował procesy kolektywizacji gospodarstw chłopskich, nie miał powodu, by szukać w Chinach wzorców rozwoju poprzez komuny ludowe. A zatem dni prosperity TPPCh były z góry policzone. Przypadały one na lata 1958–1963. W tym okresie Towarzystwo wniosło niemały wkład do realizacji przynajmniej jednego ze swoich celów statutowych, do „zaznajamiania społeczeństwa polskiego z bogatą kulturą chińską, historią i tradycjami narodu chińskiego”. Dorobek tych niespełna sześciu lat jest znaczący i żaden badacz stosunków polsko-chińskich, jeśli zechce wykazać swoją rzetelność, nie będzie mógł w przyszłości przejść obok tego dorobku obojętnie. TPPCh kojarzy się nieuchronnie z podobną organizacją mającą umacniać braterskie więzi między narodami, mianowicie z Towarzystwem Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (TPP-R). Otóż istniały zasadnicze różnice między tymi stowarzyszeniami. TPP-R, powołane do życia jeszcze przed zakończeniem drugiej wojny światowej, było „stowarzyszeniem wyższej użyteczności”, posiadało swój określony w statucie organ prasowy, emblemat organizacyjny, a także sztandar, który mogły również posiadać jednostki organizacyjne Towarzystwa. Serwilizm pobrzmiewał już w samym definiowaniu celów i zadań TPP-R. Celem było pogłębianie wśród społeczeństwa polskiego zrozumienia [!] doniosłości braterstwa polsko-radzieckiego sojuszu wynikającego z rewolucyjnych i wyzwoleńczych walk oraz braterstwa broni z okresu walk z hitlerowskim najeźdźcą. Celem było również upowszechnianie historycznego znaczenia wkroczenia Polski na drogę socjalizmu i roli ZSRR Leszek Cyrzyk 241 w utrwalaniu naszej niepodległości. TPPCh natomiast, w świetle statutu, było tylko „osobą prawną”. Realizacja celów i zadań zakładała zwyczajowe dla wszystkich stowarzyszeń środki działania, jak odczyty, pokazy filmowe, pogadanki, wystawy, koncerty i imprezy artystyczne, ale obok nich także zakładanie klubów i czytelni, rozwijanie działalności wydawniczej i prasowej, wreszcie współpracę przy realizacji wymiany kulturalnej między PRL a ChRL oraz współpracę z instytucjami i organizacjami społecznymi w zakresie swej działalności. Udany, dynamiczny start w 1958 r. zawdzięczało TPPCh zapewne nie tylko talentom organizacyjnym sekretarza Zarządu Głównego Janusza Sokołowskiego oraz wysokiemu partyjnemu protektoratowi, ale także odmiennej od TPP-R percepcji społecznej nowego stowarzyszenia. TPPCh przynosiło powiew świeżości do zastanych, skostniałych struktur ówczesnego życia społecznego. Nie może zatem dziwić, że po niespełna rocznej działalności Oddziały Wojewódzkie TPPCh istniały już we wszystkich 17 miastach wojewódzkich. Trudno po upływie 50 lat zrekonstruować bez dostępu do zasobów archiwalnych Towarzystwa wszystkie ówczesne dokonania, ale skalę dokonań może zilustrować fragment Kroniki TPPCh, opublikowany w numerze 8 z 1960 r. miesięcznika „Chiny”. Kronikarz informuje o dokonaniach 1959 r., pierwszego pełnego roku istnienia TPPCh, i wylicza różnorodne imprezy całkowicie poświęcone Chinom: W okresie sprawozdawczym eksponowano na terenie wszystkich województw ogółem 73 duże wystawy i 222 małe wystawy. Wygłoszono 1262 odczyty. Sporządzono 977 fotogazetek. Wyświetlono 313 filmów fabularnych i 133 filmy dokumentalne. Zorganizowano 96 wieczorów i imprez okolicznościowych. Nawet jeśli z pewnym sceptycyzmem podejdziemy do przytoczonych tu liczb, trudno zaprzeczyć, że był to start nadzwyczaj udany. W Warszawie wizytówką TPPCh była jego siedziba przy ulicy Senatorskiej 35. Władze miasta oddały Towarzystwu do zagospodarowania lewe skrzydło dawnego pałacu Zamoyskich w Warszawie, odbudowanego po zniszczeniach wojennych w latach 1949–1950. Towarzystwo uczyniło z tego nabytku swą siedzibę i atrakcyjne miejsce spotkań warszawiaków. Nowy gospodarz przeznaczył parter na działalność klubową, pierwsze piętro na pomieszczenia biurowe Zarządu Głównego i Zarządu Oddziału Warszawskiego, drugie piętro na pomieszczenia redakcyjne i mieszkanie służbowe gospodarza budynku. W numerze miesięcznika „Chiny” z czerwca 1960 r. znajdujemy taką oto informację. W Warszawie niedawno otwarto Ośrodek Informacyjny – Klub. Posiada on dużą salę odczytową, bibliotekę, czytelnię, na zapleczu chiński ogródek przystosowany do wyświetlania filmów na świeżym powietrzu. Warto tę lakoniczną informację nieco poszerzyć. Centralny Klub TPPCh został zaaranżowany w nowoczesnym stylu z licznymi akcentami wystroju chińskiego. Z jednej strony sali znajdował się kwadratowy parkiet zastępujący scenę, a nad nim zwisały kuliste chińskie czerwone lampiony ze złocistymi frędz- 242 U zarania Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Chińskiej lami. W tle parkietu na bocznej ścianie widniała ogromna fotografia przedstawiająca Bramę Niebiańskiego Spokoju (Tian’anmen) w Pekinie. Z drugiej strony sali znajdował się półkolisty bar, a wokół niego wysokie barowe krzesła. Serwowano tam napoje chłodzące oraz jaśminową herbatę, a także potrawkę chińską. Warszawa miała już wówczas reprezentacyjną chińską restaurację przy ulicy Marszałkowskiej, ale korzystali z niej na ogół klienci z zasobniejszymi portfelami. W ścianie naprzeciw okien, za którymi rozpościerał się ogród, znajdowały się podświetlane wnęki, a w nich chińskie wyroby z laki i porcelany. Podczas projekcji filmów wielką fotografię pokrywał biały ekran, a barek służył do ustawiania na nim aparatury projekcyjnej. Wzdłuż sali stały dwa rzędy kwadratowych, metalowych stolików ze szklanymi blatami i dostosowane do nich metalowe krzesła i taborety, wyściełane i pokryte szarym obiciem. Do dużej sali przylegała mniejsza, służąca jako biblioteka podręczna i czytelnia. Znajdował się tam także na podwyższeniu duży telewizor. Pamiętajmy, że w owym czasie jeszcze nie w każdym domu dostępna była telewizja. Projektantem aranżacji Klubu był prof. arch. Jerzy Hryniewiecki, opromieniony niedawnym sukcesem jako współtwórca Stadionu Dziesięciolecia. Na początku lat 60. Warszawa ciągle jeszcze odczuwała brak dostatecznej liczby lokali gastronomicznych i atrakcyjnych miejsc spotkań. Powstanie Centralnego Klubu TPPCh przy ulicy Senatorskiej znakomicie trafiało w zapotrzebowanie warszawiaków. Z czasem utrwalił się zwyczaj organizowania tam regularnie co tydzień tzw. chińskich wtorków. Imprezy te miały swoich stałych bywalców. Klub przyciągał swoim wyglądem i atmosferą. W Klubie gościli po powrocie z Chin wybitni polscy uczeni, m.in. prezes Polskiej Akademii Nauk prof. Tadeusz Kotarbiński, muzykolog prof. Zofia Lissa, pianista prof. Jerzy Bereżyński, literaci Jerzy Putrament i Wojciech Żukrowski, reżyser Jerzy Kawalerowicz. Utwory literatury chińskiej prezentowali w Klubie Gustaw Holoubek i Wojciech Siemion. Pieśni wykonywali Bogna Sokorska i Bernard Ładysz. Kilkakrotnie gościł w Klubie ambasador ChRL Wang Ping-nan. Na początku 1961 r. ruszył w Klubie kurs języka chińskiego prowadzony przez absolwentkę Uniwersytetu Pekińskiego Genowefę Zduń oraz naturalizowaną w Polsce rodowitą Chinkę Hu Peifang1. Przez dwa semestry tego kursu przewinęło się kilkadziesiąt osób. Działalność Towarzystwa była odbiciem ówczesnego stanu stosunków polskochińskich. Współpraca między obu krajami nie była jedynie werbalna, a życzliwe zainteresowanie Polaków Chinami jedynie pobożnym życzeniem propagandystów. Na przełomie lat 50. i 60. XX w. Polska miała z Chinami bardzo dobre stosunki polityczne. Nie było rzeczą przypadku, że to właśnie Warszawę wybraZnana szerzej pod nazwiskiem Irena Sławińska – autorka (m.in. książki Chińszczyzna), tłumaczka i dziennikarka. Redakcja. 1 Leszek Cyrzyk 243 no na miejsce rokowań ChRL i USA w sprawie normalizacji wzajemnych stosunków. To w latach 1956–1959 w sprzyjającym klimacie polsko-chińskiej współpracy Chiny zbudowały przy ulicy Bonifraterskiej w Warszawie największe pod względem zajmowanego obszaru przedstawicielstwo dyplomatyczne. Rosła wymiana handlowa, kwitły polskie usługi transportowe dla Chin, dynamicznie rozwijała się wymiana kulturalna i naukowa. W opublikowanym na łamach miesięcznika „Twórczość” (czerwiec 1958 r.) eseju Książka polska w Chinach wymieniam aż kilkunastu współczesnych polskich autorów, którzy w latach 1954–1957 zaistnieli w Chinach w przekładach na język chiński. Oto oni: Jerzy Andrzejewski, Marian Bielicki, Kazimierz Brandys, Marian Brandys, Maria Dąbrowska, Jerzy Jurandot, Tadeusz Konwicki, Leon Kruczkowski, Gustaw Morcinek, Edmund Niziurski, Stanisław Piętak, Jerzy Pytlakowski, Adolf Rudnicki, Władysław Rymkiewicz, Aleksander Ścibor-Rylski, Wojciech Żukrowski. Towarzystwo usiłowało stymulować pozytywny wizerunek Chin i pobudzało do poznawania tego kraju różnymi kanałami. Jednym z nich było zainicjowanie serii wydawniczej „Bambusowy gaj”, w której ukazywały się zeszyty repertuarowe dla kół terenowych TPPCh. Zawierały one wybrane utwory poetyckie i prozatorskie literatury chińskiej, a także chińskie sentencje ludowe. Robiła z nich użytek szczególnie młodzież szkolna w ramach swych kół zainteresowań i podczas różnorodnych imprez szkolnych. Chiny przyciągały swoją egzotyką, a ta sprzyjała kształtowaniu się swoistego młodzieńczego snobizmu w dobrym tego słowa znaczeniu. Innym narzędziem stymulowania znajomości Chin w Polsce był Biuletyn Prasowy TPPCh. Był on redagowany na podstawie kwerendy dziennego serwisu agencji prasowej „Sinhua”. Z powodzi zawartych tam doniesień wyławiano ciekawostki, które następnie ujmowano w formę krótkich notek informacyjnych, powielano na matrycach woskowych i rozsyłano co pewien czas do kilkudziesięciu redakcji. Z serwisu tego robiły użytek redakcje szczególnie tzw. prasy kolorowej, np. w stałych rubrykach typu „Czy wiecie, że…”. Efekty tej działalności były sprawdzalne. Można było wówczas zaprenumerować tzw. wycinki prasowe na zadane hasło. Zarząd Główny TPPCh prenumerował wycinki prasowe do hasła „Chiny”. Wśród nich pracownicy Sekretariatu odnajdywali później echa owego Biuletynu Prasowego. Bardziej ulotne od publikacji były stymulowane przez TPPCh audycje radiowe i telewizyjne o tematyce chińskiej. Ich rodzaj, jakość i liczbę trudno dziś odtworzyć, ale było ich niemało. Sprzyjał im sam szef Radiokomitetu Włodzimierz Sokorski, który był jednocześnie członkiem Prezydium ZG TPPCh. Towarzystwo stymulowało także upowszechnianie w Polsce wyrobów chińskiego rzemiosła artystycznego – pałeczek, wachlarzy, parasoli, lampionów itp. Okazją do tego były szczególnie organizowane przez Towarzystwo stoiska w ramach majowych kier- 244 U zarania Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Chińskiej maszów prasy i książki. Bogatszą od stoisk kiermaszowych ofertą nęcił w Warszawie specjalistyczny sklep „Chinka” w Alejach Jerozolimskich2. Tak jak wizytówką Towarzystwa w stolicy był Centralny Klub TPPCh, tak wizytówką w kraju był miesięcznik „Chiny”. Jego pierwszy numer ukazał się w maju 1959 r. Na karcie tytułowej widniał napis „Pismo Towarzystwa Przyjaźni PolskoChińskiej”. Ze stopki redakcyjnej dowiadujemy się, że pismo było początkowo redagowane przez anonimowe Kolegium, wydawcą była RSW PRASA, a redakcja mieściła się w Warszawie przy ulicy Senatorskiej 35. W pierwszym numerze miesięcznika redakcja deklarowała, że chce służyć sprawie przyjaźni obu naszych narodów, ale od razu dodawała, że przyjaźń ta nie została wyhodowana w cieplarni, lecz wyrasta ze wspólnych potrzeb i dążeń do socjalizmu. Taka ocena zwiastowała, że pismo może uformować się jako jeszcze jedna tuba propagandowa władz państwowych. Tak się na szczęście nie stało. Publicystyka, obecna jeszcze w pierwszych numerach miesięcznika, sukcesywnie zamierała, a górę na łamach czasopisma wzięła rzeczowa informacja o kraju, jego historii i kulturze, służąca rozrywce i bogaceniu wiedzy. Stało się tak zwłaszcza, odkąd w czerwcu 1961 r. redaktorem naczelnym została Izolda Kowalska-Kiryluk. Wprowadziła ona do redakcji grono znakomitych znawców Chin, których poznała osobiście podczas kilkuletniego pobytu w Pekinie jako żona polskiego ambasadora. Zastępcą redaktora naczelnego został wówczas Jerzy Lobman, wieloletni korespondent PAP i „Trybuny Ludu” w Chinach. Był on jedynym znanym mi polskim dziennikarzem, który swobodnie porozumiewał się po chińsku. Swoją wiedzę wyniósł z niedokończonych przed wojną studiów sinologicznych na paryskiej Sorbonie, a potem z licznych podróży po Chinach i powszedniego obcowania z Chińczykami. Nie był dziennikarzem hotelowym. W Pekinie wraz ze swoją żoną Jadwigą prowadził prawdziwie chiński dom, w prawdziwie chińskim stylu, usytuowany obok prawdziwego chińskiego „hutungu” (wąskiej uliczki). Jego przyjście do redakcji miesięcznika „Chiny” zapowiadało, że pismo będzie redagowane przez znawców Chin i okaże się w pełni profesjonalne. W zespole redakcyjnym i wśród bliskich współpracowników redakcji znalazły się osoby, które znały Chiny i Chińczyków z autopsji i wyspecjalizowały się w różnorodnych dziedzinach podczas swego pobytu w tym kraju. Listę współpracowników redakcji, których poznałem uprzednio w Pekinie jako studentów tamtejszych wyższych uczelni, odtwarzam z pamięci, stąd może ona być niepełna. Oto te osoby w porządku alfabetycznym: Gerard Desput, Elżbieta Dzikowska, Leon Gładecki, Joachim Koczy, Zdzisław Kucharski, Stanisław Kuczera, Mieczysław J. Künstler, Stanisław Pawelczyk, Jan Rowiński, Roman Sławiński, Łucja Sobecka, Tadeusz Żbikowski. Do tego grona miałem przyjemność dołączyć w czerwcu 1961 r., choć na łamach miesięcznika publikowałem już wcześniej cząstkowe wyniki swoich ba2 W 1991 r. przeszedł w ręce prywatne. Redakcja. Leszek Cyrzyk 245 dań nad percepcją Chin w dawnej Polsce. W zespole redakcyjnym powierzono mi sprawy nauki i oświaty. Na marginesie spraw osobowych jedna refleksja. W latach 50. minionego stulecia na wyższych uczelniach w Chinach studiowało kilkudziesięciu polskich studentów. Wszyscy wyjechali do Chin desygnowani tam przez polskie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Ten szeroko zakrojony program miał służyć budowaniu racjonalnych fundamentów przyszłej współpracy. Wszak kształciliśmy w Chinach nie tylko znawców języka i kultury Chin. W ojczyźnie porcelany i jedwabiu kształciliśmy także przykładowo przyszłych ekspertów od ceramiki i hodowli jedwabników. Dziś trudno oprzeć się wrażeniu, że ten ludzki kapitał został w znacznej mierze zmitrężony. Nie słyszałem, aby spośród absolwentów chińskich wyższych uczelni, poza nielicznymi, którzy zasilili później polską naukę, dyplomację i muzealnictwo, pozostali dali o sobie znać w polskim życiu publicznym i polskiej przedsiębiorczości, chociaż wszyscy powrócili do kraju, a niektórzy nawet z chińskimi żonami (Gerard Desput, Zdzisław Góralczyk, Roman Sławiński). Kiedy wertuję obecnie, po 50 latach, pożółkłe karty miesięcznika „Chiny”, utwierdzam się w przekonaniu, że przetrwał na nich szmat rzetelnej wiedzy o Chinach. Niezaprzeczalną wartością pozostają przekłady. Zarówno te opublikowane na szpaltach miesięcznika, jak i te w formie wkładek do czasopisma, były przekładami bezpośrednimi z języka chińskiego. Tłumaczami byli zawodowi sinologowie: Mieczysław Künstler, Teresa Lechowska, Stanisław Pawelczyk, Jerzy Sie-Grabowski, Tadeusz Żbikowski. Gdyby pokusić się o zebranie tych wszystkich przekładów, można by na tej podstawie zredagować sporą antologię. Ale, jak już zaznaczyłem na wstępie, dni miesięcznika „Chiny” były policzone. Pod koniec września 1963 r. z etatowymi pracownikami redakcji rozwiązano umowy o pracę, w grudniu ukazał się ostatni numer miesięcznika. Czasopismo nie zostało zlikwidowane, a jedynie przekształcone. Część personelu miesięcznika „Chiny” kontynuowała pracę w nowej redakcji (Gerard Desput, Elżbieta Dzikowska, Jerzy Lobman, Stanisław Pawelczyk), pozostała część poszukała sobie innych zajęć. W lutym 1964 r. ukazał się pierwszy numer nowego miesięcznika „Kontynenty”. Pod tym tytułem widniało rozszerzenie „Azja – Afryka – Ameryka Łacińska”. Krzewienie przyjaźni polsko-chińskiej zastąpiono krzewieniem solidarności z narodami tzw. Trzeciego Świata. Nowych współpracowników i autorów redakcja pozyskała wśród orientalistów Uniwersytetu Warszawskiego i pracowników naukowych Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych. Likwidacja miesięcznika „Chiny” była początkiem końca ożywionej działalności TPPCh. Siedziba Zarządu Głównego przy ulicy Senatorskiej i Klub przetrwały wprawdzie jeszcze przez dłuższy czas, ale ich działalność stopniowo kurczyła się, aż zamarła prawie całkowicie. Zamknął się krótki, ale jakże znaczący rozdział w dziejach polsko-chińskich stosunków kulturalnych. Dzieje TPPCh po 1963 r. wymagają już innego spojrzenia i innej oceny. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 MATERIAŁY, INFORMACJE MUZEUM AZJI I PACYFIKU: DZIAŁALNOŚĆ W 2008 ROKU Rok 2008 w Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie przebiegał nadal pod znakiem budowy nowej siedziby. Ukończono w stanie surowym bryłę budynku, a możliwy termin otwarcia ekspozycji oraz inauguracji działalności Muzeum w nowej formie jest obecnie przewidywany na przełom 2009 i 2010 roku. Tymczasem jednak Muzeum powiększa zbiory. Do połowy 2008 r. wzbogaciły się one o 164 obiekty, w tym stroje mniejszości narodowych Tajlandii, haftowane czapeczki afgańskie, kolekcję fajek wodnych z Azji Południowo-Wschodniej i tuwiński bęben szamański. Ciekawym ze względów historycznych nabytkiem jest naczynie arabskie pochodzące ze zbiorów znanego podróżnika i pisarza Antoniego Ferdynanda Ossendowskiego. Wśród najnowszych darów są interesujące eksponaty z Indonezji, ludowe instrumenty muzyczne z Filipin i zespół współczesnej kaligrafii z Japonii. Biblioteka Azjatycka powiększyła się o 313 nowych tomów. W związku z wymuszonym jesienią 2007 r. zamknięciem Galerii Nusantara Muzeum zwiększyło liczbę wystaw w Galerii Azjatyckiej na warszawskiej Starówce – obecnie jedynej własnej sali ekspozycyjnej. W pierwszym półroczu 2008 r. miały tam miejsce dwie ważne wystawy. „Mandala Pięciu Buddów” (luty–maj 2008) była pierwszą po wielu latach przekrojową prezentacją kolekcji sztuki buddyjskiej, przede wszystkim z mongolskotybetańskiego kręgu kulturowego. Na wystawie znalazły się m.in. najcenniejsze, rzadko eksponowane tanki – obrazy kultowe, a także miniatury, rzeźby i przedmioty rytualne. Towarzyszył jej katalog autorstwa Macieja Góralskiego i Krzysztofa Morawskiego, a także liczne imprezy o zbliżonej tematyce. Szczególnie ważnym wydarzeniem było sypanie i uroczyste zniszczenie Mandali Tary, które przepro- Działalność w 2008 roku 247 wadził w ostatnich dniach wystawy mnich buddyjski, a które zostało udokumentowane – wraz z wystawą – dwoma filmami. „Kruche piękno chińskiego malarstwa na szkle” (maj–lipiec 2008) to premierowy pokaz oryginalnej kolekcji, nabytej przez Muzeum w końcu ubiegłego roku, uzupełnionej o elementy wyposażenia wnętrz i strojów. Rezultatem stała się niezwykle efektowna wystawa, nie tylko prezentująca po raz pierwszy w Polsce mało znaną dziedzinę chińskiej sztuki popularnej, ale też stwarzająca klimat dawnych, tradycyjnych Chin. Jej autorka Barbara Pokorska opracowała też towarzyszący ekspozycji folder. Dnia 31 lipca 2008 r. została otwarta kolejna wystawa – „Ludzie, duchy, drzewa”, poświęcona sztuce papuaskiego ludu Asmat. Również w tym przypadku jest to pierwsza prezentacja kolekcji pozyskanej w roku ubiegłym i unikatowej na polskim gruncie, porównywalnej z czołowymi muzeami światowymi zajmującymi się tą problematyką. Wystawiono m.in. rzeźbione słupy kultowe i tarcze, stroje obrzędowe i bębny. Katalog opracowany przez Mieczysława Strzechowskiego zdobią zdjęcia wykonane przez Annę i Jakuba Urbańskich podczas gromadzenia kolekcji w terenie. 30 października otwarta została wystawa „49 chwil bardo: sztuka życia, śmierci i umierania w buddyzmie tybetańskim”, na której obejrzeć można m.in. tsakli, miniatury buddyjskie z wizerunkami bóstw bardo, thanki z wizerunkami jidamów, osobistych opiekunów każdego człowieka, rzeźby oraz ceremonialne maski z Tybetu, Mongolii oraz Nepalu. Muzeum kontynuowało tradycyjną już współpracę wystawienniczą z Ogrodem Botanicznym PAN w Powsinie. Oprócz stałej ekspozycji rzeźb indyjskich w szklarni Zielony Raj, odwiedzanej przez wielotysięczną publiczność, zorganizowano również, we współpracy z Biurem Gospodarczym i Kulturalnym Tajpej w Warszawie, wystawę „Dzieci Świata – 38. Tajwańska Wędrowna Wystawa Malarstwa Dziecięcego”. Na jej otwarciu 1 czerwca (Międzynarodowy Dzień Dziecka) obecna była 9-osobowa delegacja Narodowego Centrum Edukacyjnego Sztuki w Tajpej. 30 lipca otwarta została kolejna wystawa z „botanicznego” cyklu: „Kwiaty i ptaki Państwa Środka. Malarstwo Tao Jie”. We współpracy z jedną z największych warszawskich księgarni Traffic Club Muzeum zorganizowało w pierwszym półroczu 2008 r. 6 autorskich wystaw fotograficznych, jakie wcześniej prezentowane były w zamkniętej wraz z Nusantarą Małej Galerii Nusa Dua. Poza Warszawą Muzeum pokazało wystawy malarstwa papuaskiego „Ludzie jak rajskie ptaki” (w Centralnym Muzeum Morskim w Gdańsku) oraz „Wayang kulit – jawajski teatr cieni” (w Białostockim Teatrze Lalek w Białymstoku). Ogółem wystawy przygotowane przez Muzeum Azji i Pacyfiku we własnej siedzibie i innych miejscach obejrzało ponad 56 400 osób. 248 Muzeum Azji i Pacyfiku Nastąpił dalszy rozwój badań nad kolekcją oraz współpracy z ośrodkami akademickimi. Pracownicy Muzeum prezentowali zbiory i własny dorobek na licznych konferencjach naukowych: „Sztuka Chin” (Warszawa), „Azjatycka mozaika” (Kraków), „Sztuka i kultura wizualna Indii” (Warszawa), V Spotkania Historyków Sztuki i Konserwatorów Dzieł Sztuki Orientu (Toruń) oraz „Economies of Fortune and Luck. Perspectives from Inner Asia and Beyond” (Cambridge). Muzeum będzie współorganizatorem – wraz z Polskim Stowarzyszeniem Sztuki Orientu – konferencji „Świat sakralny Azji Centralnej”, planowanej na koniec listopada. Jak zwykle Muzeum zaproponowało publiczności bogaty program imprez o charakterze popularyzatorskim. W pierwszym półroczu 2008 r. było ich 68. W tematyce spotkań poświęconych cywilizacji indyjskiej dominowała joga i inne tradycje filozoficzne Indii oraz języki subkontynentu. Wśród imprez związanych z Chinami najistotniejszy był autorski cykl „Chiny w roku Olimpiady”, który poprowadził Radosław Pyffel, socjolog, autor książki o współczesnych Chinach; w ramach cyklu odbyła się interesująca dyskusja panelowa. Na spotkaniach „Medycyna Wschodu” poruszano problematykę tradycyjnej medycyny chińskiej, indyjskiej ajurwedy i tai chi. Wśród kameralnych koncertów muzyki orientalnej szczególne miejsce zajął występ Vlasitslava Matouška, wybitnego czeskiego muzyka grającego na japońskim flecie buddyjskim shakuhachi. W dyskusji literackiej „Kami czy szaleniec? Kim był Mishima?” wzięli udział tłumacz tego pisarza prof. Henryk Lipszyc oraz prof. Mitsuhiko Toho. Pojawiły się nowe wątki tematyczne, takie jak szamanizm i współczesna kultura świata arabskiego. W lipcu pokaz kaligrafii w różnych stylach dała mieszkająca w Japonii koreańska mistrzyni tej sztuki Kang Min Ja. Muzeum we współpracy z klubem Jadłodajnia Filozoficzna i w jego siedzibie zorganizowało kolejne wieczory etniczne. Arabski Wieczór miał miejsce 19 lutego (towarzyszyła mu wystawa „Kalila i Dimna. Ilustracje Barbary Jarosik do bajek wschodnich” ze zbiorów Muzeum), natomiast Papuaski Wieczór – 24 czerwca. W sumie w imprezach organizowanych przez instytucję wzięło udział ponad 2100 osób. Ponadto 2558 osób odwiedziło Galerię Azjatycką w czasie tegorocznej Nocy Muzeów (17 maja). Muzeum wzięło też udział w Wielokulturowym Street Party, po raz drugi organizowanym przez Fundację Inna Przestrzeń 31 sierpnia, kolejnym Festiwalu Nauki (19-28 września), który przebiegał pod znakiem Oceanii, a także języków świata. We wrześniu zorganizowało cykl imprez związanych z Dagestanem. Wśród wielu azjatyckich projektów, które Muzeum obejmuje swoim patronatem, był m.in. II Przegląd Filmów Wietnamskich, zorganizowany w październiku przez Fundację Arteria. Nieznaną szerszej publiczności, a niezbędną dla funkcjonowania każdego muzeum dziedziną jest konserwacja zbiorów. W tym roku poddano jej 211 obiektów, Działalność w 2008 roku 249 zlecono również specjalistyczną konserwację cennej kolekcji 78 rysunków Tadeusza Kulisiewicza o tematyce indyjskiej i chińskiej. Z wydarzeń dotyczących współpracy zagranicznej w 2008 r. warto wymienić wizytę dyrektora Andrzeja Wawrzyniaka w Kanadzie na zaproszenie tamtejszej społeczności afgańskiej oraz Stowarzyszenia Kultury i Sztuki Imigrantów. Dyrektor oraz wicedyrektor dr Joanna Wasilewska brali udział w spotkaniach Departamentu Azji i Pacyfiku MSZ, mających na celu wypracowanie nowych kierunków polityki Polski wobec tego regionu. Utrzymywano kontakty z europejskimi i azjatyckimi muzeami oraz innymi instytucjami o podobnym profilu (m.in. Muzeum Narodowe Korei w Seulu, Tropenmuseum w Amsterdamie, British Museum, International Puppet Centre w Tolosie, projekt „Art History of East Asia Directory” uniwersytetów w Heidelbergu i Lejdzie, Asia-Europe Museum Network). Wśród gości byli – oprócz wspomnianych już artystów – m.in. Komala Varadan z Indii, tancerka, pisarka i malarka; Rudolf Smend, niemiecki kolekcjoner batików; oraz Gendos, muzyk i artysta plastyk z Tuwy. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 MATERIAŁY, INFORMACJE WAŻNIEJSZE SPOTKANIA POLITYKÓW POLSKI ORAZ KRAJÓW AZJI I PACYFIKU (grudzień 2007 – październik 2008) 15–19.12.2007 Wizytę w Senacie złożył przewodniczący Izby Reprezentantów Republiki Indonezji Agung Laksono wraz z delegacją. Parlamentarzyści przyjęci zostali przez marszałka Sejmu Bronisława Komorowskiego, a także marszałka Senatu Bogdana Borusewicza. Przewodniczący A. Laksono był również gościem premiera Donalda Tuska oraz ministra spraw zagranicznych Radosława Sikorskiego. W toku rozmów wyrażano zadowolenie z ożywionych kontaktów politycznych między obu krajami oraz oczekiwania dotyczące rozszerzenia współpracy, zwłaszcza w dziedzinie gospodarczej. 15-16.01.2008 Z oficjalną przebywał w Polsce wicepremier Chińskiej Republiki Ludowej Zeng Peiyan, który spotkał się z prezydentem RP Lechem Kaczyńskim oraz premierem Donaldem Tuskiem. Głównym tematem rozmów były możliwości rozwoju współpracy gospodarczej między obu krajami. Poruszano również istotne kwestie międzynarodowe. 10-12.03.2008 Na zaproszenie szefa Sztabu Generalnego WP z oficjalną wizytą w Polsce przebywała delegacja indyjskich Sił Zbrojnych z dowódcą Sił Lądowych, członkiem Komitetu Szefów Sztabów SZ gen. Deepakiem Kapoorem na czele. Rozmowy w siedzibie Ministerstwa Obrony Narodowej RP z ministrem Bogdanem Klichem dotyczyły dalszego rozwoju współpracy wojskowej sił zbrojnych Indii i Polski oraz zaangażowania polskiej armii w operacje pokojowe. Kalendarium 251 21–22.04.2008 Z oficjalną wizytą w Polsce przebywała przewodnicząca Izby Reprezentantów Nowej Zelandii Margaret Wilson wraz delegacją. M. Wilson została przyjęta przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego oraz odbyła rozmowy w resortach spraw zagranicznych oraz spraw wewnętrznych i administracji. Podczas spotkań rozmówcy wymienili poglądy na temat aktualnego stanu politycznych i gospodarczych stosunków polsko-nowozelandzkich oraz kwestii międzynarodowych. W Senacie Margaret Wilson spotkała się z marszałkiem Bogdanem Borusewiczem; rozmawiano głównie na temat współpracy międzyparlamentarnej, a także współpracy gospodarczej, wymiany kulturalnej i rozwoju ruchu turystycznego oraz o sprawach związanych w funkcjonowaniem systemów parlamentarnych w obu krajach. 22.04.2008 Wizytę roboczą u marszałka Bogdana Borusewicza złożył Yuan Guisen, specjalny przedstawiciel premiera ChRL. Spotkanie miało na celu m.in. przedstawienie chińskiego stanowiska w sprawie wydarzeń w Tybecie. 9.09.2008 W Polsce przebywał minister spraw zagranicznych Filipin Alberto G. Romulo. Podczas spotkania w Ministerstwie Spraw Zagranicznych omówiono kwestie współpracy dwustronnej oraz regionalnej, w tym pomiędzy UE a ASEAN. Minister A. G. Romulo został przyjęty również przez wicepremiera Grzegorza Schetynę i spotkał się z wicemarszałkiem Sejmu Jerzym Szmajdzińskim. Wizyta miała na celu ożywienie stosunków między Polską a Filipinami. 1–5.10.2008 Minister spraw zagranicznych Radosław Sikorski złożył wizytę oficjalną w Japonii, gdzie przeprowadził rozmowy z szefem japońskiej dyplomacji Hirofumi Nakasone. Podczas spotkań plenarnych pod przewodnictwem obu ministrów rozmawiano na temat stosunków bilateralnych, m.in. współpracy naukowo-technicznej, inwestycji japońskich w Polsce, pomocy rozwojowej na rzecz Ukrainy i Afganistanu, a także innych kwestii międzynarodowych. Minister Sikorski wygłosił w Japońskim Instytucie Spraw Międzynarodowych wykład poświęcony kwestiom bezpieczeństwa w regionie Eurazji, wziął udział w śniadaniu roboczym z przedstawicielami Japońskiej Federacji Biznesu, odbył spotkanie z ministrem obrony Japonii Yasukazu Hamadą, a także został przyjęty przez następcę tronu księcia Naruhito. Ponadto spotkał się z polskimi naukowcami prowadzącymi badania w Japonii oraz przedstawicielami środowisk naukowych. 252 Kalendarium 5–7.10.2008 Minister Radosław Sikorski złożył wizytę oficjalną w Republice Korei, gdzie przeprowadził rozmowy z ministrem spraw zagranicznych i handlu Yu Myung-hwanem na temat stosunków dwustronnych w najważniejszych sferach współpracy, w tym politycznej i gospodarczej, oraz możliwości rozwoju współpracy, w tym dalszego zaangażowania inwestorów południowokoreańskich na rynku polskim. Minister Sikorski spotkał się z premierem rządu Republiki Korei Han Seung-soo oraz złożył wizytę w Zgromadzeniu Narodowym. Ponadto szef polskiej dyplomacji odwiedził amerykańską bazę Yongsan położoną w Seulu i strefę zdemilitaryzowaną Panmundżon. Podczas spotkania z kierownictwem koncernu LG Display omówiono kwestie związane z warunkami prowadzenia działalności LG na terenie Polski. 22-25.10.2008 Premier Donald Tusk przebywał z wizytą w Chińskiej Republice Ludowej. W Pekinie odbył spotkania dwustronne z prezydentem Hu Jintao oraz premierem Wen Jiabao. Głównymi tematami rozmów były relacje dwustronne, współpraca gospodarcza oraz inwestycje chińskie w Polsce. Z inicjatywy władz chińskich ranga wizyty polskiego premiera została podniesiona z roboczej do oficjalnej. W Szanghaju spotkał się z władzami miasta i z przedstawicielami wiodących chińskich firm, zainteresowanych rozszerzaniem współpracy z Polską, a także wziął udział w inauguracji Polsko-Chińskiego Forum Gospodarczego. Wizyta w Chinach była też okazją do odbycia spotkań dwustronnych z premierami Wietnamu Nguyen Tan Dungem, Singapuru Lee Hsien Loongiem i Pakistanu Yousafem Razą Gillanim oraz prezydentem Korei Płd. Lee Myung-bakiem. 24–25.10 szef polskiego rządu wziął udział w obradach 7. szczytu ASEM w Pekinie, na którym debatowano na temat kwestii klimatycznych i problemów zrównoważonego rozwoju, a także obecnego kryzysu finansowego. Oprac. Małgorzata Ławacz Azja-Pacyfik 2008, nr 11 ARTYKUŁY RECENZYJNE Bogdan Góralczyk TAJLANDIA – TRADYCYJNA CZY NOWOCZESNA? Maurizio Peleggi, Thailand. The worldly kingdom, Talisman, Reaction Books, Singapore 2007, 256 str. Jedno z najchętniej odwiedzanych państw świata. Popularny cel egzotycznych podróży. Wspaniałe morze, bogata przyroda, gorący klimat. Taki zazwyczaj jest standardowy zakres wiedzy o Tajlandii – jednego z najciekawszych państw Azji Południowo-Wschodniej. Owszem, książek na temat tego interesującego królestwa przybywa, ale z reguły są to przewodniki. Trudny fonetycznie, choć nie gramatycznie, język, na dodatek tonalny, utrudnia autentyczny kontakt z Tajami. Obcokrajowców rzadko interesują tajskie problemy. Poza bogatą literaturą napisaną przez cudzoziemców, którzy wspominają swoje tutejsze erotyczne przygody, większość miejsca na uginających się skądinąd półkach księgarni w Bangkoku czy Chiang Mai zajmują książki encyklopedyczno-przewodnikowe. Coraz więcej jest też albumów, często w rewelacyjnej szacie graficznej. Tak więc większość publikacji dostarcza raczej powierzchownych wiadomości o Tajlandii. Prace o charakterze analitycznym, które nie tylko pogłębiają wiedzę o tym ciekawym kraju, ale też przedstawiają go w nieco odmiennej perspektywie, niż, że tak to nazwę, wystawowo-turystyczna sztampa, są stosunkowo rzadkie. Ostatnio napisał taką książkę Maurizio Peleggi, młody naukowiec włoski pracujący na uniwersytecie w Singapurze, ale najwyraźniej zauroczony Tajlandią. Poświęcił jej już kilka publikacji, m.in. dwie książkowe, a omawiana tutaj praca jest trzecią z nich i niewątpliwie najambitniejszą. Peleggi napisał tym razem nauko- 254 Tajlandia – tradycyjna czy nowoczesna? wy esej poświęcony tajskiej historii i współczesności Jak na eseistę przystało, prowokuje do myślenia, stawia ciekawe, choć nierzadko kontrowersyjne tezy. Już na wstępie zaznacza, że chciałby rozpatrywać sytuację Tajlandii w kontekście przyspieszonych procesów globalizacyjnych. Chętnie sięga po historyczne przykłady, porównuje i zestawia: epoki historyczne, Tajlandię zaś z innymi krajami (najczęściej ościennymi lub położonymi w regionie). Kolejno rozpatruje (w oddzielnych rozdziałach) pejzaże, przez co rozumie uwarunkowania geograficzne, granice, czyli przede wszystkim stosunki z sąsiadami, instytucje, ideologie, koncepcje nowoczesności, najważniejsze obiekty kulturowego dziedzictwa (mnemonic sites) oraz, jak je nazywa, „inne zagadnienia”, tak ważne jak np. stosunek do hinduskiego czy chińskiego dziedzictwa kulturowego, a także do świata zewnętrznego w ogóle. Książka Peleggiego jest inspirująca, niekiedy wręcz intrygująca, ale zarazem niepozbawiona powierzchownych ocen czy uogólnień. Wymaga też od czytelnika pewnej wiedzy o dziejach i kulturalnym dziedzictwie Syjamu, który od 1932 r. (z przerwą w latach 1941–1949) nosi nazwę Tajlandia. Choć pomocą mogą być indeks, chronologia wydarzeń, a także sporo ciekawych zdjęć, to trudno spodziewać się po nieprzygotowanym czytelniku, by, nie mając wiedzy ogólnej o Tajlandii, mógł rzeczywiście wyrobić sobie zdanie na jakiś właśnie omawiany przez autora temat, przyjąć lub zanegować postawioną przez niego tezę. Innymi słowy, książkę Peleggiego należy czytać, porównując ją z innymi pracami na temat Tajlandii, by wyraźniej ujrzeć zarówno jej blaski, jak i cienie. Do zalet należy bezsprzecznie zaliczyć śmiałość stawianych tez, bogactwo zestawień i porównań, posługiwanie się tajską, a nie narzuconą przez innych, terminologią, szeroki materiał źródłowy, widoczny w przypisach i zestawie literatury. Mankamentem tej pracy jest niekiedy niepowściągnięty polot autora i towarzysząca mu pewna powierzchowność i łatwość uogólnień. Wiele tematów w książce poruszono, jednak niemal żadnego nie zgłębiono. Ciekawe są uwagi autora na temat tajskiego nacjonalizmu, który odżył po wojskowym zamachu stanu z 19 września 2006 r. [Jest to] nacjonalizm raczej budowany od góry do dołu, a nie odwrotnie, a mający na celu jednoczenie podwładnych bardziej wokół rządzącej elity, aniżeli przeciw niej. Mamy więc do czynienia, jak na królestwo przystało, z porządkiem hierarchicznym, a nawet „despotycznym paternalizmem”. Naturalnie, jest to jedno z poważniejszych obciążeń tak w kształtowaniu własnego rozwoju (pattana), jak też – tym bardziej – w związku z koniecznością włączenia się w procesy globalizacyjne, które stanowią lejtmotyw tej książki. Tajlandia sprawnie – i skutecznie z własnego punktu widzenia – włączyła się w międzynarodowy porządek w latach zimnej wojny, stanowiąc jeden z bastionów „wolnego świata” i niemal spokojną oazę w targanym sprzecznościami i okrutnymi konfliktami regionie. Podczas gdy w sąsiedztwie panowały dyktatury, Bogdan Góralczyk 255 jak choćby w Birmie, która od 1962 r. znajduje się pod wojskowym butem, a nawet dochodziło do ludobójstwa, jak w Kambodży pod rządami Pol Pota i Czerwonych Khmerów w latach 1975–1979, władze tajskie nie tylko korzystały z dobrodziejstw zachodniej pomocy, ale też powolnie zmieniały historyczne instytucje. Nie naruszono, co prawda, podstaw, jakimi są monarchia i buddyzm z tutejszą hierarchią – Sanghą – na czele, ale powolnie odchodzono od rządów wojskowych, by w 1997 r. przyjąć wręcz zachodnią w duchu konstytucję, uznawaną za jedną z najbardziej liberalnych w regionie. Niestety, wspomniany już zamach stanu z września 2006 r. wstrzymał i zamroził proces zmian, ale to nie jest już przedmiotem analizy Peleggiego, który pisanie książki, jak można domniemywać, zakończył tuż przed zamachem. Za najważniejsze zagadnienie tej pracy można uznać odpowiedź na pytanie: czy Tajlandia jest należycie przygotowana do procesów globalizacyjnych? Według Peleggiego jednoznacznej odpowiedzi nie ma. Dotyczy to choćby takich zagadnień, jak zasoby naturalne czy infrastruktura. Prowadzona co najmniej od lat 60. ubiegłego stulecia pogoń za nowoczesnością przyniosła wymierne rezultaty, okupione jednak m.in. dewastacją środowiska naturalnego (szkoda, że autor nie pogłębia tego wątku). Tajlandię zamieszkuje obecnie 64 mln ludzi (na początku XX stulecia ówczesny Syjam liczył około 5 mln mieszkańców). Żeby ich wyżywić, zdecydowano się w latach 50. zeszłego stulecia na masowy karczunek dżungli (wówczas 75–80 proc. powierzchni kraju) pod tereny uprawne. Trwające przez trzydzieści lat wycinanie lasów zredukowało je na początku lat 90. XX w. do 18–22 proc. obszaru Tajlandii (wg aktualnych szacunków powierzchnia obszarów zalesionych nieznacznie – o 2–3 proc. – wzrosła) i przyniosło katastrofalne skutki: wielkie powodzie w czasie monsunu i klęski suszy w porze suchej. Takie okazały się następstwa uboczne zbyt szybkiej industrializacji, urbanizacji oraz gwałtownie, bez względu na konsekwencje, rozwijanej infrastruktury. Tajlandia jest więc modelowym przykładem państwa, które za wygórowane ambicje i przyspieszony rozwój płaci ogromną cenę. Niewątpliwym atutem Tajlandii w konfrontacji z walcem globalizacji jest fakt, że – głównie dzięki zabiegom w XX stuleciu – jej społeczeństwo jest w znacznej mierze jednolite i legitymuje się własną, wyrazistą tożsamością. Przez wieki tak nie było, bowiem granice kraju były nie tylko przenikalne, ale wręcz niewytyczone. Uczynił to dopiero jeden z najwybitniejszych królów aktualnie panującej dynastii Chakri, Chulalongkorn (Rama V) na przełomie XIX i XX stulecia. Co więcej, niektóre ziemie dopiero wtedy zostały tak naprawdę do Królestwa włączone. W przypadku krainy Lanna (na północy kraju), graniczącej z Laosem i Birmą (Myanmarem) i wykazującej nie mniej cech wspólnych z nimi niż z centralną Tajlandią, proces inkorporacji można uznać za jak najbardziej udany. Nikt w najważ- 256 Tajlandia – tradycyjna czy nowoczesna? niejszych ośrodkach miejskich tego regionu, takich jak Chiang Mai, Lamphun, Lampang, Phrae czy Chiang Rai nie kwestionuje przynależności do tajskiej monarchii, kultury i – coraz częściej – języka (chociaż ten region ma swój, zwany kham muang). Natomiast regiony wiejskie, najczęściej górzyste, nadal pozostają oazą rozlicznych mniejszości narodowych, które jednak dość powszechnie traktowane są już tylko jako atrakcja turystyczna, a nie jakiekolwiek alternatywne wyzwanie wobec władzy centralnej. Zupełnie inaczej jest w przypadku islamskiego południa, inkorporowanego na mocy porozumienia z Brytyjczykami w 1909 r. Obejmuje ono trzy prowincje: Pattani, Narathiwat i Yala, które należały niegdyś do sułtanatu Pattani (Pattani Darussalam). Wpływy islamu są znaczące jeszcze w dwóch sąsiednich – Satun i Songkhla. Zamieszkuje tutaj 80-85 proc. wszystkich tajskich muzułmanów, którzy stanowią 5-7 proc. ogółu mieszkańców. W przeciwieństwie do populacji Lanny nigdy nie pogodzili się oni z unifikacją, nie przyjęli buddyzmu i tajskiej kultury, a na co dzień posługują się własnym językiem – yawi – derywatem malajskiego (mieszkańcy wsi często nie znają nawet języka tajskiego!). Pisma arabskiego używa się tu na równi z tajskim. Od stycznia 2004 r. wybuchła na tym obszarze otwarta rewolta, z którą władze w Bangkoku najwyraźniej nie potrafią sobie poradzić (do jesieni 2007 r. liczba ofiar przekroczyła 2300 osób). Niestety, Peleggi chętnie opisujący ludy z północy Tajlandii, ten temat niemal przemilcza, przypominając jedynie o historycznych uwarunkowaniach tego terenu. Należy to uznać wręcz za wadę pracy, ponieważ południe jest „krwawiącą raną” dzisiejszej Tajlandii i z całą pewnością osłabia jej pozycję w relacjach z zagranicą w dobie globalizacji. Dobrze są natomiast wyeksponowane sprzeczności i podziały wewnątrz tajskiego, nadal w dużym stopniu tradycyjnego, społeczeństwa. Autor, nie stroniąc od lewicowej literatury o marksistowskim wręcz podłożu, dokonuje wnikliwej analizy tego zagadnienia. Przypomina o dawnej hierarchicznej strukturze społeczeństwa (dalekiej jednak od hinduskiego systemu kastowego), o roli królewskich nadań ziemi (sakdina), wreszcie o uprzywilejowanej pozycji arystokracji. Zwraca też uwagę na rolę żywiołu chińskiego i hinduskiego w procesie modernizacji kraju. Szczególnie Chińczycy, którzy masowo napływali do Syjamu od XIX w. odgrywają dziś kluczową rolę w systemie bankowym i gospodarce. W przeszłości jednoznacznie pozytywnie wpływali na rozwój kraju. Nie jest jasne – autor też w te rozważania się nie wdaje – czy ich obecność będzie dla Tajlandii równie pozytywna w czasach, kiedy Chiny wyrastają na światowe mocarstwo. Aktualnie władze w Bangkoku nie przejawiają obaw. Jeszcze bardziej aprobatywne były w tej kwestii poprzednie rządy premiera Thaksina Shinawatry, Chińczyka z pochodzenia (w latach 2001–2006). Trudno jednak przewidzieć, jak będzie w dalszej przyszłości. Bogdan Góralczyk 257 Kluczowe znaczenie dla głównego wątku książki, czyli przystosowania Tajlandii do procesów globalizacyjnych, powinien mieć rozdział obejmujący analizę jej głównych instytucji: monarchii, biurokracji (głównie centralnej) oraz buddyjskiej hierarchii Sangha. Niestety, i ten rozdział cierpi – bodaj czy nie najbardziej – na pewną powierzchowność. Z książki Peleggiego nie można się dowiedzieć, czy te kluczowe instytucje są do wyzwań globalizacji przygotowane i czy same się należycie do nowoczesności adaptują. Mamy raczej pobieżny ich opis, niż wnikliwą analizę. To wielka szkoda, że nie wiadomo jak monarchia, która za obecnego władcy Bhumibola Adulyadeja (Ramy IX), panującego od 1951 r. (jest on najdłużej panującym monarchą na świecie, na tron wstąpił formalnie już w 1946 r.), ponownie nabrała splendoru, będzie służyła dalszemu rozwojowi państwa, szczególnie gdy ten wybitny monarcha (w grudniu 2008 r. skończy 81 lat) odejdzie? Podobnie nie ma wnikliwszej analizy (poza powierzchownym opisem) tajskiego buddyzmu, bez którego tajskiego społeczeństwa pojąć się nie da. Czy buddyzm będzie w stanie się zreformować i dostosować do wyzwań nowoczesności? Na tego typu pytania próżno szukać w tej ciekawej książce odpowiedzi. To prawda, że są one trudne, ale bez nich nie da się przewidzieć roli Tajlandii w nowym światowym porządku w epoce globalizacji. Czy więc Tajlandia jest, jak to określono w tytule, worldly kingdom – królestwem dobrze osadzonym we współczesności? Nie ma na to pytanie na łamach tej książki jasnej odpowiedzi. Odnosi się zresztą nieodparte wrażenie, że autor chętniej widziałby Tajlandię tradycyjną, niż nowoczesną. Ale dlaczego tak jest, mimo wyraźnego zauroczenia tajskim fenomenem, też wyraźnie nie wyjaśnił. Trzeba przyznać, że Peleggi nie zrealizował dogłębnie swoich zamierzeń. Może zrobi to w następnej pracy? Oby. Bo jest ciekawym, intrygującym eseistą (bałbym się go nazwać naukowcem, przynajmniej na podstawie tej pracy częściowo napisanej pod wpływem emocji). Książka Peleggiego jest bowiem o wiele ciekawsza ze względu na stawiane pytania niż udzielane odpowiedzi, których zresztą niekiedy brak. Jednak kontynuacja tej książki wymagałaby o wiele głębszego podejścia do poruszanych zagadnień. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 ARTYKUŁY RECENZYJNE Bogdan Góralczyk AUNG SAN SUU KYI – CIĘŻAR MORALNEGO SPRZECIWU Justin Wintle, Perfect hostage. Aung San Suu Kyi, Burma and the Generals, Arrow Books, London 2007, 464 str. Aung San Suu Kyi (ASSK) jest jedną z ikon drugiej połowy XX stulecia. Jest też chyba najbardziej znanym (obok Nelsona Mandeli, Vaclava Havla czy Andrieja Sacharowa) więźniem sumienia. Mandela i Havel wygrali, dostąpili zaszczytów, a Sacharow przynajmniej widział tuż przed śmiercią upadek systemu, z którym walczył. Czy ASSK też w końcu zwycięży, a brutalna wojskowa dyktatura, z którą walczy, wreszcie upadnie? W chwili, gdy piszę te słowa, odpowiedzi jeszcze nie znamy. Można jedynie spekulować, czy wszechmocny co najmniej od zmachu stanu w 1962 r., Tatmadaw (birmańska armia) wreszcie załamie się pod ciężarem spowodowanego przez siebie regresu, niegospodarności i zastoju. Bowiem jedynie w przypadku takiego właśnie scenariusza można mieć pewność, że rola polityczna ASSK ponownie wzrośnie i będzie porównywalna z tą, jaką odegrała w kluczowych dla swego narodu latach 1988–1991, kiedy Birmą (z woli wojskowych nazwanej Myanmarem) wstrząsnęły wydarzenia o charakterze rewolucyjnym. Po tym ważnym historycznie okresie, zwieńczonym aresztowaniem ASSK i jednoczesnym przyznaniem jej pokojowej nagrody Nobla (1991), bezpośredni wpływ polityczny, jaki wywierała, zmalał. Niepomiernie wzrosła natomiast jej rola moralna. W tej kruchej, drobnej, filigranowej wręcz postaci gnębieni przez okrutną dyktaturę Birmańczycy, jak też wiele mniejszości ten kraj zamieszkujących, znaleźli swój punkt odniesienia, symbol oporu i moralnego sprzeciwu wobec okrut- Bogdan Góralczyk 259 nych, niemoralnych, skorumpowanych i dewastujących kraj w sensie cywilizacyjnym rządów wojskowych. Z symbolami i ikonami życia publicznego jest zazwyczaj tak, że z reguły znamy je tylko w uproszczonym wymiarze. Wiemy, że istnieją, ale szczegóły ich życia i działalności pozostają przed nami ukryte. Nie inaczej jest z ASSK, o której co jakiś czas wzmiankują światowe agencje, informując w każdej relacji, że noblistka walczy i nie poddaje się presji junty. Jednakże na pytania, jakie były początki jej działalności, jakie są motywy i uwarunkowania podejmowanych przez nią decyzji, odpowiedzieć możemy już znacznie mniej. Poniekąd jej życiorys, poza niespełna dwoma laty (sierpień 1988 – lipiec 1989, a potem aż do wyborów w maju 1990 r.), kiedy z niezwykłą aktywnością prowadziła całą birmańską opozycję, wydawać się może mało interesujący dla osób postronnych, a nawet biografów. ASKK, osoba nieprowadząca działalności politycznej, została rzucona przez okoliczności w samo oko rewolucyjnego cyklonu, a potem już jako więzień sumienia przesiedziała w areszcie domowym i odosobnieniu 14 lat i nadal nie odzyskała wolności. Nikt kto nie zna historii Birmy – Myanmaru, nie zrozumie ASSK, jej czynów, politycznych wyborów, moralnych odniesień, przyjętego systemu wartości. Pierwsza konstatacja jest następująca: ASSK jest córką założyciela niepodległej Birmy (ale też i Tatmadawu!) gen. Aung Sana. Choć generał żył zaledwie 32 lata i zginął (19 lipca 1947 r.) od kul zamachowców nasłanych przez rywalizującego z nim polityka, nikt nie kwestionuje tego, że to właśnie on położył największe zasługi w wyzwoleniu kraju spod panowania brytyjskiego. Niepodległość Związku Birmańskiego proklamowano 4 stycznia 1948 r., a więc już po śmierci Aung Sana, ale dokładnie według scenariusza przez niego opracowanego. Suwerenna Birma wyłoniła się na mapie świata jako związek, ponieważ – na podstawie umów gen. Aung Sana zawartych 12 lutego 1947 r. w miejscowości Panglong (do dziś jest to święto narodowe obchodzone jako „Dzień Unii”) – włączono do niej ponad sto zamieszkałych tu mniejszości narodowych. Związek utworzyło osiem „państw”, a ziemie z dominacją ludności birmańskiej podzielono na kilka (obecnie też osiem) tzw. regionów (division), choć niektóre z nich (jak choćby Sagaing na północnym zachodzie kraju) są większe od „państw” zdominowanych przez mniejszości, w tym tak ważne (również w sensie cywilizacyjno-historycznym), jak Mon, Karen, Chin czy Rakhine (dawny Arakan). Powstała więc skomplikowana, wielonarodowa struktura, która potrzebowała jakiegoś spoiwa. Pierwotnie był nim niekwestionowany autorytet i prestiż gen. Aung Sana, który przetrwał dość długo jego śmierć. Później wojskowi, a szczególnie gen. Ne Win, jeden z ważnych współpracowników Aung Sana, postanowił zastąpić prestiż „ojca założyciela” autorytetem Tatmadaw. Pierwszego zamachu na demokratyczne, choć wymieszane w swoistym socjali- 260 Aung San Suu Kyi styczno-buddyjskim sosie, rządy premiera U Nu (najbliższego współpracownika Aung Sana, dzięki czemu stał się jego niekwestionowanym następcą), Ne Win dokonał już w 1957 r. Po pewnym czasie pozwolił na przeprowadzenie demokratycznych wyborów, które w 1960 r. raz jeszcze wyniosły U Nu na fotel premiera. Ponowny zamach w 1962 r. przyniósł już skutki jednoznaczne: gen. Ne Win stał się – na dziesięciolecia – dyktatorem, a Tatmadaw zamienił się w jedyną władzę (formalnie wprowadzono system jednopartyjny) na obszarze całej Birmy, w tym na terenach zamieszkałych przez niezadowolonych z tego mniejszości narodowych, a szczególnie Karenów. Co gorsza, w dwa lata później gen. Ne Win ogłosił „birmańską drogę do socjalizmu”, wyganiając z kraju obcy kapitał (także drobnych przedsiębiorców pochodzenia hinduskiego i chińskiego, tworzących zalążek klasy średniej) i nacjonalizując majątek narodowy, czyli oddając w ręce armii wszystko, co się dało. Scenariusz na gospodarczą katastrofę był gotowy: „realny socjalizm” połączono z wojskowym dyktatem. Trudno o bardziej nieefektywne i korupcjogenne połączenie. Drugi, kluczowy wniosek związany z biografią ASSK jest następujący: całe dorosłe życie przyszło jej spędzić w cieniu wojskowej dyktatury, niszczącej cywilizacyjną, moralną i gospodarczą tkankę narodów Birmy. Jej osobiste losy potoczyły się następująco. Przyszła na świat w 1945 r. w ślad za dwoma braćmi: Aung San Oo (ur. 1942) i Aung San Lin (ur. 1944). Po ASSK urodziła się jeszcze jedna córka, ale zmarła tuż po porodzie. Młodszy z braci utopił się w 1953 r. w przydomowym basenie, co spowodowało przeniesienie się rodziny do przyznanej przez rząd willi przy alei Uniwersyteckiej 54 w Rangunie (tu właśnie przyszło ASSK spędzić większość ostatnich lat w areszcie domowym). Drugi z braci, inżynier zamieszkały w San Diego w Kalifornii, odżegnał się od wszelkiego życia politycznego i publicznego. Bardzo spodobało się to rządzącej juncie, czemu niejednokrotnie dawała wyraz, natomiast – oczywista – spotkało się z dezaprobatą siostry. Rodzeństwo jest zresztą skłócone, gdyż brat, ku dość powszechnemu zgorszeniu, domaga się ostatnio części domu przy Akademickiej. W 1960 r. matka ASKK Daw Khin Kyi została – jako pierwsza Birmanka – ambasadorem w New Delhi, gdzie cieszyła się niezwykłą admiracją ze strony premiera Nehru, będącego w istocie przyjacielem domu. 15-letnia ASSK udała się z matką do Indii. Tam, również pod wpływem Nehru, a potem Indiry Gandhi, zainteresowała się Mahatmą Gandhim i jego filozofią sięgania po cele polityczne bez przemocy. To trzecia ważna konstatacja dla właściwego zrozumienia motywów jej postępowania. Miłość do Indii, a także wiedza na ich temat, zaowocowały po latach najciekawszą, zdaniem ekspertów, pracą naukową ASSK, będącą porównaniem Bogdan Góralczyk 261 życia intelektualnego Indii i Birmy w czasach kolonialnych1. Losy ASSK podczas 28 lat pobytu poza krajem, który jednak co pewien czas odwiedzała, zdawały się sprzyjać pracy naukowej. Po rezygnacji w 1967 r. z funkcji ambasadorskiej Daw Khin Kyi, która nie chciała dłużej służyć dyktaturze gen. Ne Wina, ASSK nie powróciła do kraju, tylko nadal błąkała się po świecie. Trafiła m.in. pod opiekuńcze skrzydła U Thanta, kończącego w 1971 r. ponaddziesięcioletnią kadencję sekretarza generalnego ONZ (tej znajomości Tatmadaw nie może do dziś przeboleć, skazując U Thanta, który zmarł w 1974 r. i został pochowany u podnóży słynnej pagody Shwedagon w Rangunie, na publiczne zapomnienie). Potem trafiła na Uniwersytet w Oxfordzie, gdzie – łamiąc, co rzadki u niej przypadek, swe pierwotne postanowienie – zdecydowała się wyjść za mąż za Brytyjczyka, młodego naukowca z tej uczelni, specjalizującego się w studiach tybetańskich Michaela Arisa. Spędziła z nim nawet rok w Bhutanie i ponownie trafiła do Indii. W 1973 r. urodziła pierwszego syna – Alexandra, a w 1977 r. drugiego – Kima (imię wzięte od Kiplinga). Mimo kilkuletniej tułaczki udało jej się opublikować pierwsze własne prace naukowe (w tym popularną biografię ojca, przeznaczoną dla masowego czytelnika). Jednocześnie aktywnie wspierała coraz lepiej rozwijającą się karierę naukową męża, co pozwoliło im podnieść skromny dotąd standard życia. ASSK kończyła już pracę doktorską, ale 30 marca 1988 r. telefon z Rangunu całkowicie zmienił jej dalsze losy. Dowiedziała się wówczas, że tak jej bliska matka doznała wylewu. Natychmiast spakowała się i 2 kwietnia była już w Rangunie. Wkrótce po jej przyjeździe w mieście wybuchły masowe demonstracje wywołane nieudolnymi rządami gen. Ne Wina. Skończył się wówczas etap „prywatny” w życiu ASSK, a rozpoczęła jej trudna rola publiczna. Jej mąż przyznał po latach, że istniało w ich związku pewne porozumienie: studiując życiorys ojca, ASSK zastrzegła sobie, że być może losy każą jej wybrać ojczyznę kosztem udanego związku. Teraz, za zgodą męża, skorzystała z tej możliwości. Na ulicach Rangunu i innych miast zaczęli bowiem masowo ginąć ludzie, głównie studenci, zaś 8 sierpnia 1988 r. doszło w stolicy do masakry demonstrantów (szacuje się, bo dokładnych danych nikt nie zna, że zginęło wtedy ok. 3 tys. osób). Liczba ofiar była więc większa niż podczas osławionej masakry wokół placu Tian’anmen w Pekinie wiosną 1989 r. Prawdopodobnie w czasie burzliwego 1988 r. liczba ofiar sięgnęła co najmniej 10 tys. osób. Wahająca się dotychczas i starannie ważąca każdy krok ASSK w końcu uległa namowom przyjaciół oraz Tekst ten, podobnie jak biografię ojca i bodaj wszystkie najważniejsze opracowania, przemówienia, a nawet listy ASSK można znaleźć w tomie przygotowanym przez jej męża M. Arisa: Aung San Suu Kyi, Freedom from fear and other writings. Revised version, Penguin Books, London 1995, s. 82–139. Jest to niewątpliwie najważniejsza, poza omawianą tu biografią, książka pozwalająca poznać ASSK, jej poglądy i filozofię życia. 1 262 Aung San Suu Kyi najważniejszych opozycjonistów i postanowiła włączyć się do życia publicznego. Głęboko poruszona wydarzeniami w kraju 24 sierpnia pojawiła się po raz pierwszy publicznie w szpitalu, w którym leżeli ranni studenci, a w dwa dni później na wielkim wiecu pod pagodą Shwedagon, przed tłumem znacznie przekraczającym liczbę 100 tys. osób, wygłosiła swoje pierwsze, a zarazem jedno z najważniejszych w życiu, przemówienie. Podała w nim swe polityczne credo, bezpośrednio nawiązujące do filozofii Mahatmy Gandhiego, a zarazem złożyła publiczne wyznanie, któremu pozostała wierna do dziś. Mówiła wtedy: Możesz nie myśleć o polityce, ale to polityka myśli o tobie […] Nie mogę, jako córka swego ojca, pozostać obojętna na to, co się dzieje. To jest narodowy kryzys, który faktycznie można byłoby nazwać drugą walką o narodowe wyzwolenie. Potem tylko utwierdzała się w tym przekonaniu. Pisała w liście do męża z 14 kwietnia 1989 r.: Pomimo trudności jestem przekonana, że to, co robię jest tego warte – ludzie w Birmie nie zasługują na tak ogromną ilość niewydajności, korupcji i złego korzystania z władzy. Rewolucja 1988 r., poza Birmą stosunkowo mało znana, zasługuje co najmniej na odrębną publikację. Wyniosła ona ASSK na piedestał, postawiła na czele birmańskiej opozycji, stworzyła z niej międzynarodowy symbol, a powołana wtedy Narodowa Liga na rzecz Demokracji (NLD) pod jej przywództwem w wyborach w maju 1990 r. odniosła bezapelacyjne zwycięstwo (mimo że ASSK przebywała już wtedy w odosobnieniu). Wyników demokratycznych wyborów nie uznał jednak Tatmadaw. Dyktator Ne Win co prawda odszedł, ale nie poniósł żadnych konsekwencji swych złych rządów (zmarł w spokoju w podeszłym wieku w 2002 r.), a władzę objęli jego młodsi następcy – najpierw gen. Saw Maung, a od 1992 r., „panujący” do dziś gen. Than Shwe. Dyktator się zmienił, junta pozostała. Natomiast ASSK nie odniosła dotychczas politycznego zwycięstwa. Mimo ogromnego poświęcenia i osobistej odwagi, z woli rządzących została odosobniona. „Narodowy kryzys”, wspomniany przez ASSK w jej historycznym wystąpieniu pod pagodą Shwedagon z 26 sierpnia 1988 r., nadal trwa. „Narodowego wyzwolenia”, mimo 20 lat mężnego oporu ze strony ASSK i jej najbliższych, nadal nie ma, a samej protagonistce oporu przyszło płacić za przyjętą rolę ogromną cenę osobistą. Matka zmarła 27 grudnia 1988 r. Obecność córki zmniejszyła co prawda jej cierpienia, ale śmierci nie odsunęła. Kiedy ASSK znalazła się w odosobnieniu (po raz pierwszy 20 lipca 1989 r.), jej mąż i synowie pozostali za granicą i odwiedzali ją – z woli dyktatorskiej junty – coraz rzadziej. Jeden z synów zamieszkał w USA, drugi w Anglii. To starszemu z nich, 18-letniemu wówczas Aleksandrowi, przyszło w imieniu matki odebrać przyznaną jej Pokojową Nagrodę Nobla. W 1999 r. przedwcześnie zmarł na raka prostaty mąż ASSK Michael Aris. Nie wzięła ona udziału w pogrzebie, choć władze, jak wielokroć wcześniej, proponowały jej paszport i zgodę na wyjazd, chcąc się jej na stałe pozbyć. Nawet i tym razem się to nie Bogdan Góralczyk 263 udało. Junta trafiła bowiem na nieodrodną córkę Aung Sana, wierną – bez względu na osobisty koszt – swym zasadom. Jak wygląda starcie jednostki z nieludzkim reżimem? Jako przykład niech posłuży incydent z miejscowości Danubyu, małego miasteczka u południowych wybrzeży kraju. ASSK w ramach kampanii przedwyborczej na rzecz NLD trafiła tam w kwietniu 1989 r. W przeciwieństwie do innych miast, gdzie w czasie tej kampanii witały ją rozentuzjazmowane tłumy, tu nie było w ogóle cywilnej ludności, jedynie żołnierze. Dowódcy stacjonujących tu jednostek poinformowali przybywających zwolenników NLD, że w mieście właśnie ogłoszono stan wyjątkowy, a oni nie są tutaj mile widziani. Nie zważając na to, ASSK nakazała kolumnie samochodów jechać dalej, aż do przystani, gdzie, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, stały zakotwiczone łodzie, mające przewieźć sympatyków i członków NLD do pobliskich wiosek. Mimo oporu żołnierzy, grożących użyciem broni, pierwotny plan został zrealizowany. Konflikt zaostrzył się kilka godzin później po powrocie łodzi do przystani w Danubyu. ASSK odrzuciła sugestię swoich doradców, by nie wracać w ogóle do miasteczka, argumentując, że „w ten sposób junta wygra”, a po zejściu na ląd, gdzie natrafiła na rząd żołnierzy z odbezpieczoną i wymierzoną w przyjezdnych bronią, kazała zatrzymać się swoim zwolennikom, „by nie było za dużo niepotrzebnych ofiar”, a następnie sama ruszyła ku szpalerowi żołnierzy, choć ich dowódca już zaczął odliczać do strzału. ASSK podeszła do najbliżej stojących przed nią żołnierzy i z lekkim uśmiechem własną dłonią wymusiła skierowanie luf ku ziemi. Strzały nie padły. Dlaczego? „Incydent w Danubyu” jest bardzo wymowny. Po pierwsze, pokazuje determinację i siłę woli ASSK, pewnej swych moralnych racji. Po drugie, zarówno ASSK, jak i rządząca junta doskonale wiedzą, że jej zabójstwo przyniesie natychmiastowe rezultaty: stworzy kolejnego narodowego bohatera, a ponadto spowoduje natychmiastowy, niekontrolowany społeczny wybuch, jak też – czym władze zdają się przejmować najmniej – międzynarodowy ostracyzm. Dla nikogo bowiem nie ulega wątpliwości, że gdyby ASSK nie była córką Aung Sana, już dawno by nie żyła. Pierwsze odosobnienie ASSK zakończyła – bez zapowiedzi ze strony junty i ku zaskoczeniu obserwatorów oraz jej samej – 10 lipca 1995 r., niemal po sześciu latach. I znów zaczął się dla niej okres intensywnej publicznej działalności w kraju, choć pod stałym nadzorem i kontrolą władz, przerywany kolejnymi zatrzymaniami. W końcu władze straciły cierpliwość. Mimo specyficznego statusu ASSK zorganizowały pod koniec maja 2003 r. zamach na nią i jej zwolenników w miejscowości Depayin (w okolicach starych stolic: Mandalayu, Avy i Sagaingu). Zginęło wówczas kilkunastu jej zwolenników i najbliższych współpracowników, a ona sama tylko cudem uszła z życiem. Po zamachu ASSK najpierw trafiła do więzienia, a po- 264 Aung San Suu Kyi tem ponownie do aresztu domowego na Akademicką 54, gdzie przebywa po dziś dzień, gdyż „walka o drugie narodowe wyzwolenie” bardzo się przeciąga. Pisanie o narodowych symbolach i ikonach nie jest rzeczą łatwą, bo – choćby z racji autorskich przekonań – łatwo popaść bądź w patos, bądź kaznodziejstwo. Justin Wintle, który pokusił się o napisanie biografii ASSK, jak dotąd najobszerniejszej i najwnikliwszej, z której podano większość wyżej przytoczonych faktów, przedstawił pracę znakomicie udokumentowaną, a zarazem przejrzystą w strukturze i treści. Sensownie i z dużą znajomością rzeczy umieścił biografię ASSK na tle na ogół słabo znanych dziejów Birmy, kładąc szczególny nacisk na brytyjską okupację, opór wobec niej oraz rolę jaką odegrał gen. Aung San. Bez poznania jego osobowości nie sposób zrozumieć ASSK, jej biografii, filozofii, moralnych i politycznych wyborów. Ponieważ brytyjskiemu autorowi udało się ponadto uniknąć mentorstwa i emocjonalnych ocen na rzecz sumiennej, opartej na mało znanych lub całkiem nieznanych faktach relacji, powstała wartościowa książka o całej Birmie (Myanmarze) i jej dziejach. Przyznaję, że zasób wiedzy o Birmie – w Polsce kraju zupełnie nieznanym – jest w książce Wintle’a tak obszerny, że chętnie widziałbym ją wydaną po polsku. Niewątpliwie wypełniłaby poważną lukę w naszej orientalistycznej wiedzy, a przy okazji skłoniłaby do refleksji, każąc zastanowić się nad współczesnymi dylematami kraju tak daleko od nas położonego. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 ARTYKUŁY RECENZYJNE Małgorzata Pietrasiak KAMBODŻA: OD WSPANIAŁEJ PRZESZŁOŚCI DO BOLESNEJ WSPÓŁCZESNOŚCI Adam Jelonek, Kambodża, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2008, 332 str. W Kambodży byłam w 2004 r. Przekraczałam granicę wietnamsko-kambodżańską w Moc Bai. Przejście to leży na trasie prowadzącej z Miasta Ho Chi Minh do Phnom Penh i jest najczęściej używane w ruchu turystycznym. Uderzyły mnie wówczas olbrzymie różnice między dwoma państwami. Dotyczyły one nie tylko architektury (domy Khmerów budowane są na palach), mentalności i sposobu zachowania się ludzi, ale również poziomu życia i rozwoju gospodarczego. Z rozmów z Wietnamczykami wynikało, że dostrzegają oni w swoim życiu systematyczną poprawę, natomiast Khmerzy byli bardziej pesymistycznie nastawieni do kierunków zmian sytuacji gospodarczej i politycznej państwa. W kraju równolegle funkcjonowały dwie waluty: kambodżańskie riele oraz amerykańskie dolary, którymi płacić można było wszędzie, w sklepikach, hotelach, na bazarach i w księgarniach. Jechałam drogą międzynarodową prowadzącą od granicy z Wietnamem do Phnom Penh, a później, już po obejrzeniu największej atrakcji Kambodży – zespołu świątyń Angkoru w prowincji Siem Reap, do granicy z Tajlandią. Z trudem dało się na niej dostrzec utwardzoną nawierzchnię, zalaną deszczami monsunowymi. Wzdłuż kambodżańskich dróg i na ulicach Phnom Penh widoczne były jeszcze plakaty CPP i FUNCINPEC. W samym Phnom Penh najbardziej widoczne były olbrzymie zdjęcia pary królewskiej: Norodoma Sihanouka i jego żony Moniki. Adam Jelonek w książce pt. Kambodża omawia procesy polityczne zachodzące w tym kraju w 2004 r., które prowadziły do wypracowania równowagi między najważ- 266 Kambodża: od wspaniałej przeszłości do bolesnej współczesności niejszymi siłami politycznymi w państwie – po pewnych przetargach i umowach koalicyjnych udało się osiągnąć stabilność polityczną, co dla nękanej konfliktami Kambodży jest podstawowym warunkiem rozwoju. Stabilizacja przyniosła pozytywne efekty. Na tle pozostałych państw ASEAN wskaźniki makroekonomiczne przedstawiają się dobrze: wzrost PKB w 2007 r. kształtuje się na poziomie 10,1% (dla całego ASEAN – 6,5%), wzrost obrotów handlowych 8,8% (dla ASEAN – 14,7%), FDI (zagraniczne inwestycje kapitalowe) w 2005 r. osiągnęły sumę 381,2 mln USD i wzrosły w 2006 r. do 483,2 mln USD – za okres 2005–2006 przyrost FDI wyniósł 26,8%. Dla porównania – w słabszych gospodarczo państwach ASEAN wynosiły one: w Laosie odpowiednio: 27,7 i 187,4 mln USD, a w Myanmarze: 235,9 oraz 143 mln USD. Lepiej na tym tle wygląda Wietnam (choć należy pamiętać, że jest państwem o wiele większym zarówno pod względem liczby mieszkańców, jak i powierzchni): wielkość FDI wyniosła tu w 2005 r. 2020,8 mln USD, a w 2006 r. – 2360 mln USD. Stabilność polityczna i wysoki wzrost gospodarczy daje pewną nadzieję na rozwój Kambodży, która nadal pozostaje państwem biednym. W porównaniu z pozostałymi państwami ASEAN jedynie w Myanmarze notuje się niższy dochód na jednego mieszkańca – 215,6 USD, na osobę w Kambodży wynosi on – 598,4 USD, a w Laosie – 736,1 USD na jednego mieszkańca. W Wietnamie wskaźnik ten wynosi – 836,7, natomiast w sąsiedniej Tajlandii – 3740,1 USD na jednego mieszkańca1. Biorąc pod uwagę powyższe wskaźniki należy odnotować pewien postęp. W książce Adam Jelonek podaje, że dochód na jednego mieszkańca nie przekracza 300 USD (s. 271). Procesy historyczne i zdarzenia, które doprowadziły do takiego zacofania Kambodży, są przedmiotem rozważań Adama Jelonka w książce pt. Kambodża. Swoją historyczną podróż rozpoczyna od protoplastów dzisiejszego państwa: Funanu (początek I w. n.e.) oraz Chenla. To właśnie państewko Chenla zamieszkiwały ludy pod względem kulturowym zbliżone do współczesnych Khmerów, jak pisze Jelonek, posługiwali się językiem khmerskim i używali alfabetu khmerskiego (s.15). Jednak największy rozkwit Khmerzy przeżywali w okresie imperium Angkoru w okresie od IX do połowy XIV w. Z tego czasu pochodzą najwspanialsze zabytki architektury khmerskiej, skarby cywilizacji – świątynie hinduistyczne i buddyjskie, pozostałości pałaców i mauzoleów Angkoru. Wśród nich największą i najsłynniejszą, leżącą w największym kompleksie świątynnym świata, jest Angkor Wat. Angkor Wat wybudował w XII w. król Suryavarman II ku czci Boga Wisznu. Angkor Wat spełnia podwójną rolę: świątyni oraz mauzoleum samego króla Suryavarmana II. Wszystkie świątynie spełniają też rolę kronik historycznych sukcesów królów – Wszystkie dane na podstawie: Selected basic ASEAN indicators, ASEAN Statistics, [@:] http:// www.aseansec.org/19226.htm, dostęp: 22.08.2008. 1 Małgorzata Pietrasiak 267 bogów khmerskich. Wśród nich, w samym Angkor Wat, znajduje się kilka kilometrów przebogatych płaskorzeźb opisujących sceny z hinduskich poematów epickich – są tam tryskający energią bogowie i boginie, piękne tańczące dziewczyny – Apsary, wojownicy na słoniach i autentyczne postaci z historii Khmerów. To dobrze, że historia państwa została zapisana w taki właśnie sposób, ponieważ źródeł archiwalnych z przeszłości tego narodu zachowało się niewiele. Najbardziej miarodajne wydają się kroniki chińskie, wśród nich opisy zwyczajów panujących w Angkorze spisane przez chińskiego posła Zhou Daguana. Trudno dać jednoznaczną odpowiedź, dlaczego upadło królestwo Angkor. Adam Jelonek przytacza w swojej książce kilka przyczyn: wzrost potęgi sąsiadów, zmiana systemu religijnego, ale bez wątpienia jedną z nich było właśnie przeinwestowanie; ogromne projekty sakralne realizowane przez Jayavarmana VII i Indravarmana II zachwiały stabilnością gospodarczą państwa. Znaczna część populacji zamiast do wojska trafiała na służbę świątynną, a koszty utrzymania obiektów podważały możliwości obronne kraju (s. 27). Dalsze etapy historii Kambodży opisywane w książce to niekończące się pasmo walki o zachowanie bytu państwowego, konfliktów wewnętrznych i wojen. Idee odradzania się khmerskiego nacjonalizmu, próby modernizacji przypadły na okres protektoratu francuskiego (1862–1954; za datę uznania państwa przyjmuję porozumienia genewskie). W latach 20. i 30. XX w. w kraju postępowała, co prawda, modernizacja gospodarcza, której towarzyszyła budowa infrastruktury komunikacyjnej, ale poziom edukacji, kultury, rozwoju elity intelektualnej i politycznej Khmerów był zatrważająco niski. W książce Adam Jelonek przytacza tego przykłady – dopiero w 1938 r. ukazała się pierwsza nowela Kim Haka Tek Tonle Sap [Wody Tonle Sap] w języku khmerskim, a w latach 30. pierwszych sześciu absolwentów ukończyło francuskie liceum w Sajgonie (s. 73). Nic więc dziwnego, że elitę intelektualną stanowiła jedynie arystokracja – bliższa i dalsza rodzina królewska. W 1941 r. władzę objął Norodom Sihanouk, z którego działalnością wiążą się kolejne etapy historii Kambodży. Autor recenzowanej książki wielokrotnie wraca do tej wielowymiarowej postaci: reżysera, artysty, władcy, polityka, który przez wiele lat potrafił sprytnie lawirować między stronami, chroniąc Khmerów przed bezpośrednim włączeniem się do konfliktu wietnamskiego, w którego cieniu istniała i rozwijała się Kambodża. Jednak jego polityka nie tylko nie uchroniła Khmerów przed wojną – po przewrocie stanu (18 marca 1970 r.) i objęciu władzy przez Lon Nola Norodom Sihanouk wszedł w koalicję z Czerwonymi Khmerami. Adam Jelonek przytacza wywiad, jakiego w 1973 r. udzielił Sihanouk włoskiej dziennikarce Orianie Fallaci. Stwierdził w nim: […] jestem w stu procentach z Czerwonymi Khmerami […] jestem dla nich użyteczny, gdyż beze mnie pozbawieni by zostali poparcia mas chłopskich, a beze mnie rewolucja w Kambodży jest niemoż- 268 Kambodża: od wspaniałej przeszłości do bolesnej współczesności liwa… Nawet jeśli pewnego dnia będą chcieli mnie zabić, jakież to ma znaczenie? Czyż nie walczymy razem z wrogami kraju? Jakim byłbym patriotą, gdyby wszystko obracać się miało wyłącznie wokół mojej osoby? […] jeśli oni [Czerwoni Khmerzy] nie będą mnie już potrzebować, wyplują mnie jak pestkę z wiśni (s. 136). Słowa te świadczyły o tym, że Sihanouk zdawał sobie sprawę z radykalnych przekonań Czerwonych Khmerów, choć trudno sobie wyobrazić, by mógł przewidzieć, jaki los szykują oni swoim obywatelom. Adam Jelonek jest autorem innej książki o okresie ich rządów pt. Rewolucja Czerwonych Khmerów, 1975–19782. Czerwoni Khmerzy dopuścili się zbrodni ludobójstwa na własnym narodzie. Zginęło ok. 700 tys. mieszkańców wywodzących się z różnych grup społecznych: mnichów buddyjskich, mniejszości narodowych, elity intelektualnej, przedstawicieli lonnolowskiej administracji, a nawet podejrzanych o działalność wywrotową członków jedynej organizacji partyjnej Angkar. Spustoszenia będące wynikiem ich eksperymentu społecznego i gospodarczego są trudne do oszacowania, o czym pisałam na początku recenzji. Ostatnie dwa rozdziały książki opisują okres interwencji wietnamskiej, czyli lata 1979–1991, a następnie restauracji monarchii i państwa Kambodży już po wyborach, przeprowadzonych pod nadzorem ONZ w 1993 r. Również ten ostatni okres to wewnętrzne spory, destabilizacja państwa, problem z wyłonieniem rządu koalicyjnego i kłopoty gospodarcze. Te wewnętrzne problemy były powodem odłożenia decyzji ASEAN o przyjęciu Kambodży w poczet członków Stowarzyszenia. Dopiero w kwietniu 1999 r., jak pisze Jelonek: spełniło się marzenie Khmerów (s. 258). Kraj został przyjęty – jako dziesiąty członek – do Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej. Fakt ten przyczynił się do szybszego rozwoju państwa, choć z jego owoców mogą korzystać nieliczni – głównie mieszkańcy stolicy i największych miast. O problemach społecznych związanych z opieką zdrowotną, rolnictwem i własnością ziemi rolnej, biedą i chorobami cywilizacyjnymi pisze autor na końcu omawianej pracy. Ostatnie zdanie, którym autor kończy książkę, brzmi jednak optymistycznie: […] w Kambodży wyrasta nowe pokolenie, które nie pamięta czasów wojny domowej i władzy Czerwonych Khmerów. To przed nim stanie w pewnym momencie zadanie znalezienia miejsca dla ich ojczyzny – Kambodży w nowym, zglobalizowanym świecie. Książka Adama Jelonka wyławia z gąszcza faktów z historii tego niezwykłego państwa to, co najważniejsze. Autor snuje opowieść w sposób ciekawy, przypomina i uzupełnia niektóre wątki już podejmowane w pracach historycznych i politologicznych, przytacza epizody, które do tej pory pozostawały nieznane polskim Adam Jelonek, Rewolucja Czerwonych Khmerów, 1975–1978, Wydawnictwo SCHOLAR, Warszawa 1999. 2 Małgorzata Pietrasiak 269 historykom. Potoczysty język sprawia, że czyta się książkę z wielkim zainteresowaniem i nieraz chciałoby się, aby autor przedstawił szerzej niektóre procesy historyczne lub ocenił je z khmerskiego punktu widzenia. Tłem rozwoju wydarzeń w państwie Khmerów był zawsze Wietnam – lider wśród państw Indochin Francuskich. Choć w książce jest sporo odwołań do wspólnej historii, to wydaje się, że ciekawe byłoby zbadanie, jak faktycznie wyglądały relacje wewnątrz Komunistycznej Partii Indochin, jaką strategię zastosował król Sihanouk wobec prowadzącego ze Stanami Zjednoczonymi walkę na śmierć i życie Wietnamu, jak wyglądały tajne rozmowy przywódców. Polityczne zwroty Norodoma Sihanouka są ciekawym wątkiem samym w sobie. Warto byłoby zwrócić uwagę na początek procesu modernizacji doi moi w Wietnamie (1986), albowiem to właśnie on zapoczątkował wycofywanie się oddziałów wietnamskich z Kambodży i budowanie prawdziwej sceny politycznej w tym państwie. Przedstawione uwagi nie należy traktować jako zarzut, zwracam jedynie uwagę na fakt, że historia Kambodży, jak i całych Indochin, jest tak pasjonująca, że trudno przedstawić ją w ramach wyznaczonych dla książki popularno-naukowej. Adam Jelonek wywiązał się z tego zadania znakomicie i zachęcił do dalszych badań. Zwróciłabym jednak uwagę na dwie nieścisłości, które znalazły się w książce: pierwsza to nazwa Komisji utworzonej na podstawie decyzji konferencji genewskiej – była to Międzynarodowa Komisja Nadzoru i Kontroli, a nie Międzynarodowa Komisja Kontroli (s. 99) oraz uwaga druga – nazwa organizacji ASEAN, którą należy rozszyfrować jako Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej, a nie Stowarzyszenie Państw Azji Południowo-Wschodniej (s. 258). Książkę polecam wszystkim, którzy interesują się historią najnowszą. Gwarancją rzetelności jest nazwisko samego autora, który jest znakomitym specjalistą i miłośnikiem Kambodży. Praca na Uniwersytecie w Phnom Penh, wielokrotne podróże do każdego zakątka tego przedziwnego państwa pozwoliły autorowi zgromadzić ciekawe źródła, niezbędne do napisania omawianej książki. Mógł on też wykorzystać własne spostrzeżenia i obserwacje oraz zdjęcia z własnych zbiorów. W książce zamieszczone są również zdjęcia archiwalne. Dopełnieniem pracy są: kalendarium najważniejszych wydarzeń, zestawienie przywódców państwowych Kambodży w XIX i XX w., indeks osób z krótkimi notkami biograficznymi oraz wskazówki bibliograficzne. Wszystko to ułatwia posługiwanie się książką do celów naukowych. Praca profesora Adama Jelonka uzupełnia biblioteczkę z serii „Historia państw świata w XX wieku” i, jak głosi anons redakcji – jest to pasjonująca lektura, odsłaniająca oblicze naszych czasów. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 ARTYKUŁY RECENZYJNE Marta Kosmala-Kozłowska CZY CHINY MODERNIZUJĄ SIĘ? Randall Peerenboom, China modernizes – Threat for the West or model for the rest?, Oxford University Press, New York 2007, 432 str. Przeprowadzenie igrzysk olimpijskich w Pekinie dodatkowo pobudziło na świecie dyskusję o pozycji oraz roli Chin w społeczności międzynarodowej. Prowadzące politykę zagraniczną, opartą na zasadzie „pokojowego współistnienia” oraz „czterech nie”: wobec hegemonii, polityki siły, koalicji wojskowych oraz wyścigu zbrojeń, Chiny stały się bardziej popularne na świecie niż USA i niemal tak popularne, jak Francja, Niemcy czy Japonia. Uzyskanie przez dynamicznie rozwijające się, lecz wciąż autorytarne Chiny prawa do organizacji tak prestiżowej imprezy, będącej symbolem uczciwego współzawodnictwa oraz pokojowej współpracy między narodami, podgrzało i tak już gorącą światową debatę na temat natury chińskiej mocarstwowości oraz perspektyw i konsekwencji jej rozwoju. Droga reform ekonomicznych, jaką Pekin podjął pod koniec lat 70., oraz sukcesywne budowanie rządów prawa doprowadziły do rozwoju specyficznie chińskiego i, jak dotąd, skutecznego modelu rozwojowego, który w dużym stopniu wpisuje się w tzw. model wschodnioazjatycki (East Asian Model – EAM), charakterystyczny dla pionierów sukcesu gospodarczego w regionie Azji Wschodniej – Japonii, Singapuru, Tajwanu, Korei Południowej i Hongkongu1. EAM stawia na dynamiczny rozwój gospodarczy kosztem ograniczenia swobód i wolności obywatelskich, a zwłaszcza politycznych. W założeniu EAM procesy demokratyzacji możliwe są 1 Marta Kosmala-Kozłowska 271 Czy dostosowany do chińskich potrzeb oraz wymogów XXI w. EAM pozwoli „chińskiemu smokowi” osiągnąć poziom rozwoju Japonii i „azjatyckich tygrysów”? Czy dalszy rozwój doprowadzi do demokratyzacji Chin i jak to wpłynie na wzrost gospodarczy i społeczno-polityczną stabilność tego kraju? Jak kształtować się będzie międzynarodowy wizerunek jednego z najważniejszych mocarstw współczesnej polityki światowej? I wreszcie, czy konkurencyjna do modelu zachodniego kapitalizmu oraz demokracji liberalnej chińska ścieżka modernizacji może stać się wzorem dla pozostałych krajów rozwijających się? Książka autorstwa Randalla Peerenbooma pt. China modernizes – Threat to the West or model for the rest? [Modernizacja Chin – zagrożenie dla Zachodu, czy model dla reszty świata?] jest próbą odpowiedzi na te oraz wiele innych pytań dotyczących zarówno wewnętrznej, jak zewnętrznej polityki Pekinu, wynikających z dynamicznie rosnącej potęgi Państwa Środka. Obecnie w świadomości międzynarodowej funkcjonują dwa konkurencyjne wizerunki Chin. Z jednej strony są one postrzegane jako integrujący się ze współczesnym porządkiem prawnomiędzynarodowym odpowiedzialny aktor stosunków międzynarodowych, mocarstwo mające wiele do zaoferowania społeczności międzynarodowej. Z drugiej – jawią się jako ciemiężące swych obywateli państwo autorytarne, które kontestuje porządek międzynarodowy i dąży do konfrontacji z USA i Zachodem jako całością. Te dwa wizerunki mieszają się ze sobą, wywołując na przemian podziw i strach, ale równie często wrogość wobec chińskiego fenomenu. Peerenboom kontrastuje dwa oblicza Chin: godnego konkurenta Zachodu i alternatywnego wzoru dla krajów rozwijających się oraz kwestionującego model demokracji liberalnej wroga świata zachodniego, a także zagrożenia dla reprezentowanych przez niego wartości (Wprowadzenie, s. 1–25). Pamiętać jednak należy o jeszcze jednej, mniej popularnej twarzy Chin – relatywnie biednego (w porównaniu z bogatymi wysoko rozwiniętymi państwami Zachodu) kraju rozwijającego się, który koncentruje wysiłki przede wszystkim na zabezpieczeniu praw gospodarczych i społecznych oraz innych wskaźników społecznego dobrobytu. To oblicze Chin piętnowane jest z powodu łamania praw obywatelskich i politycznych, najostrzej przez USA oraz międzynarodowe organizacje pozarządowe (np. Amnesty International). Choć w ciągu niecałej dekady udało się władzom chińskim wyciągnąć z ubóstwa 150 mln Chińczyków (12% społeczeństwa), to jednak wciąż dominujące obszary wiejskie są znacznie biedniejsze od wschodnich, nadbrzeżnych, bardziej zurbanizowanych terenów Chin; 1/4 mieszkańców Chin (300 mln) nie ma po osiągnięciu relatywnie wysokiego poziomu zamożności społeczeństwa, jednak nawet wówczas pozostają jeszcze znaczne ograniczenia praw człowieka, zwłaszcza obywatelskich i politycznych, oraz preferencje dla kolektywistycznego podejścia do ich ochrony. 272 Czy Chiny modernizują się? odpowiedniego dostępu do wody pitnej; 9% ludności jest niedożywiona, zaś 10% dzieci poniżej pięciu lat cierpi na niedowagę (rozdział 4, s. 129–162). Dlaczego więc kraj, w którym według danych Banku Światowego 135 mln ludzi żyje za mniej niż 1,25 dolara dziennie, wydaje ponad 40 mld dolarów na sfinansowanie igrzysk olimpijskich? Otóż impreza ta w założeniu organizatorów ma przedstawić światu prawdziwą twarz Chin (zarówno tradycyjnych, jak i nowoczesnych) – jako dynamicznie modernizującej się potęgi światowej, posiadającej bogatą kulturę i tradycję cywilizacji, ale przede wszystkim partnera godnego szacunku w stosunkach międzynarodowych. W zorganizowanej tydzień przed rozpoczęciem igrzysk w Pekinie konferencji prasowej dla zagranicznych dziennikarzy prezydent Hu Jintao wyjaśnił, że impreza w Pekinie jest dowodem na chińskie zaangażowanie w budowę pokojowych więzi międzynarodowych i poprosił, aby dziennikarze byli obiektywni, zdając relację z obserwowanych wydarzeń2. Pekinowi zależy na umocnieniu pozytywnego wizerunku kraju, co szczególnie wyraźnie widać w przygotowaniach do tego największego w historii komunistycznych Chin przedsięwzięcia promocyjnego. Oprócz zapewnienia spektakularnej infrastruktury oraz budzących podziw atrakcji olimpijskich, w trosce o zaprezentowanie bardziej cywilizowanej twarzy Chin, władze miasta wydały broszurę instruującą mieszkańców Pekinu o porządnym zachowaniu się wobec turystów (rozmawiając ze spotkanymi na ulicach Pekinu turystami nie można m.in. ziewać, drapać się po głowie, przypatrywać się natarczywie czy zasypywać ciekawskimi pytaniami)3. Ponadto w ramach walki z unoszącym się nad stolicą smogiem wprowadzono ograniczenia w ruchu komunikacyjnym (w okresie kilku tygodni przed igrzyskami mieszkańcy korzystać mogli ze swoich samochodów co drugi dzień)4. A co na to mieszkańcy? Wydaje się, że znieśli niedogodności z rekomendowanym przez władze uśmiechem, ponieważ wierzą rządowi, gdy obiecuje, że sukces igrzysk w Pekinie przyniesie Chinom długofalowe korzyści. Książka Peerenbooma doskonale wpisuje się w promowaną przez chiński rząd ideę przywracania Chinom twarzy, zasadnie zresztą utraconej z powodu poważnych naruszeń praw człowieka, zwłaszcza w najtrudniejszych momentach historii Chin (m.in. w czasie rewolucji kulturalnej), jednak niejednokrotnie niesprawiedliwie wciąż piętnowanych przez kraje pretendujące do roli obrońców praw człowieka (głównie USA – zob. s. 173–175) na forach międzynarodowych (Rady Praw 2 Zob. China`s Hu speaks out on Olympics, “BBC News – Asia Pacific” 1 August 2008, [@:] http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7537104.stm, dostęp: 02.08.2008. 3 Zob. Beijingers told to mind their manners, “BBC News – Asia Pacific” 21 July 2008, [@:] http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7514035.stm, dostęp: 2.08.2008. 4 Zob. Car restrictions begin in Beijing, “BBC News – Asia Pacific” 20 July 2008, [@:] http:// news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7515907.stm, dostęp: 02.08.2008. Marta Kosmala-Kozłowska 273 Człowieka ONZ – zob. s. 170–171), przez międzynarodowe media (s. 171) oraz organizacje pozarządowe (s. 172). Autor rekomenduje trzy perspektywy, których przyjęcie umożliwi bardziej wyważone analizy i oceny chińskiego procesu modernizacji, systemu społeczno-politycznego oraz polityki w dziedzinie praw człowieka. Po pierwsze, kwestie dotyczące Chin należy rozpatrywać w „szerszym kontekście porównawczym”. Wówczas okazuje się, że Chiny wyprzedzają wiele państw na podobnym poziomie rozwoju pod względem budowania dobrobytu i przestrzegania praw człowieka, z wyjątkiem praw politycznych i obywatelskich (rozdziały 3–6). Po drugie, Zachód z USA na czele wielokrotnie stosuje „podwójne standardy” w odniesieniu do problemu przestrzegania praw człowieka w Chinach. Zdaniem autora, umożliwia to międzynarodowy system ochrony praw człowieka, który preferuje systemy liberalno-demokratyczne i kładzie nacisk na prawa obywatelskie i polityczne, nie doceniając możliwości budowania rządów prawa w ramach systemów niedemokratycznych oraz znaczenia postępu w dziedzinie praw gospodarczych i społecznych (rozdział 5). Po trzecie, demokratyzacja Chin w ramach EAM jest możliwa, jednak nie wcześniej niż po osiągnięciu wyższego poziomu dochodu narodowego per capita, by zminimalizować zagrożenia stabilności społecznej i porządku publicznego, jak również ryzyko wyhamowania wzrostu gospodarczego (rozdziały 2 i 7–9). W swojej książce Peerenboom podjął próbę wyważonego podejścia do problemu praw człowieka w Chinach. Nie stroni od krytyki (rozdziały: 3, 4, 5 i 6) stanu przestrzegania praw człowieka w Chinach oraz niedociągnięć chińskiego systemu prawnego. Jednak ma ona konstruktywny charakter i nie jest jedynie emocjonalnym i/lub służącym realizacji określonych interesów/celów oskarżaniem, stosowanym często, zdaniem autora, przez rząd USA oraz większość międzynarodowych organizacji pozarządowych. Jednocześnie Peerenboom potwierdza słuszność niektórych zarzutów wysuwanych przez najostrzejszych krytyków (zwłaszcza, jeśli chodzi o nieproporcjonalne do poziomu dochodu per capita postępy w dziedzinie praw obywatelskich i politycznych), inne zaś uznaje za przesadzone lub nieuzasadnione (np. żądania bezwarunkowej i natychmiastowej eliminacji instytucji „aresztu administracyjnego”, a zwłaszcza systemu „reedukacji przez pracę” – zob. rozdział 6, s. 208–212), zwłaszcza w porównaniu z państwami o podobnym do chińskiego poziomie rozwoju (często półdemokratycznymi, a nawet demokratycznymi, jak np. Indie). Peerenboom koncentruje się przede wszystkim na jednopłaszczyznowej ocenie stanu przestrzegania praw człowieka w Chinach – bez porównywania z innymi państwami. Nie odrzuca oświadczeń i raportów chińskiego rządu jako czystej propagandy, lecz docenia wartość tych jednostronnych relacji. Autor przyznaje jednocześnie, że niektóre chińskie postulaty są uzasadnione – np. założenie, że in- 274 Czy Chiny modernizują się? terpretacja i implementacja poszczególnych praw człowieka zależy od lokalnych warunków rozwojowych i cywilizacyjno-kulturowych. W dwóch oddzielnych rozdziałach autor dokonuje szczegółowego przeglądu pełnego katalogu ludzkich praw i wolności – najpierw obywatelskich i politycznych (rozdział 3), a następnie ekonomicznych, społecznych i kulturalnych oraz innych wskaźników jakości życia, jak: poziom ubóstwa, śmiertelność noworodków, przewidywalna długość życia, rozpowszechnienie systemu edukacji czy dostęp do opieki zdrowotnej (rozdział 4). W odniesieniu do pierwszej grupy praw (tzw. pierwszej generacji praw człowieka) komentuje, że Chiny nie zasługują na często przesadzone i wyolbrzymione zarzuty w tej dziedzinie. Jednak przyznaje, że bardzo niska ocena Banku Światowego w odniesieniu do realizacji przez Pekin praw obywatelskich i politycznych jest uzasadniona. Realizację drugiej grupy praw (tzw. drugiej generacji praw człowieka) autor ocenia relatywnie dobrze, biorąc pod uwagę ograniczone środki Chin jako kraju rozwijającego się. Satysfakcjonujące wydają się wskaźniki dotyczące postępów w dziedzinie praw ekonomicznych i społecznych – standard życia znacznie się poprawił w ciągu zaledwie dekady (s.129–132), upowszechniono dostęp do opieki medycznej (s. 132), zmniejszył się też poziom analfabetyzmu (s. 133), znacznie też wzrósł poziom zamożności społeczeństwa (s. 129). Następnie autor przechodzi do wielopłaszczyznowej analizy porównawczej. Zakłada, że najbardziej obiektywna ocena rzeczywistego stanu przestrzegania praw człowieka w Chinach możliwa jest dopiero w zestawieniu z sytuacją w państwach o podobnym poziomie dochodu. Zdaniem autora, nie ma sensu porównywanie Chin czy jakiegokolwiek innego państwa do abstrakcyjnych czy wyidealizowanych i reprezentowanych przez wysoko rozwinięte państwa Zachodu standardów dobrego zarządzania, rządów prawa i praw człowieka. Dlatego skupia się na tym, w jaki sposób Chiny radzą sobie w porównaniu do krajów rozwijających się, przy czym nie rodzaj systemu politycznego odgrywa tu wiodące znaczenie, lecz poziom zamożności społeczeństwa. Zdaniem autora, realizacja praw człowieka, również obywatelskich i politycznych, jest silnie związana z poziomem dobrobytu społeczeństwa – im państwo zamożniejsze, tym ludzkie prawa i wolności człowieka są lepiej chronione. Przyjęcie perspektywy porównawczej prowadzi do wniosku, że Chiny pod względem większości wskaźników praw człowieka oraz dobrobytu wyprzedzają we wszystkich kategoriach praw (z wyjątkiem obywatelskich i politycznych) przeciętne państwo w swoim przedziale dochodu per capita. Oprócz poziomu dochodu per capita drugim wymiarem kontekstu porównawczego są według autora specyfika kulturowa i religijna, które, obok niskiego wskaźnika społecznego dobrobytu najlepiej wyjaśniają niesatysfakcjonujący stan realizacji praw obywatelskich i politycznych w Chinach. Według autora, to wpływ tradycji konfucjańskiej powoduje, że postępy w dziedzinie realizacji tych praw w państwach regionu Azji Marta Kosmala-Kozłowska 275 Wschodniej, nawet tych o demokratycznym systemie politycznym (jak Japonia czy Tajwan), są relatywnie niewielkie w odniesieniu do poziomu dochodu (s. 43). Peerenboom przyjął podejście, według którego Chiny postrzegane są jako propagator alternatywnego podejścia do systemu ochrony praw człowieka oraz funkcjonowania jego uczestników – modelu „współzawodnika” (contender model), dążącego do realizacji kolejnych praw wprost proporcjonalnie do wzrostu dochodu per capita oraz lokalnej specyfiki kulturowej. Model ten znacznie różni od zaczerpniętego z terminologii prawa karnego modelu „przestępcy” (offender model), łamiącego normy międzynarodowego reżimu praw człowieka5. Wydaje się, że tradycyjny model, bazujący na założeniu sankcjonowania (moralnego i materialnego) państw łamiących określone zasady międzynarodowego systemu praw człowieka powinien być stosowany głównie w odniesieniu do norm ius cogens (m.in. zakaz ludobójstwa czy stosowania tortur). Warto go też uzupełnić o przyjęte przez Peerenbooma „podejście porównawcze”, zawierające odniesienie do pozostałych ludzkich praw i wolności, bardziej zależnych od poziomu dochodu per capita (chodzi głównie o prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne, jak również inne wskaźniki społecznego dobrobytu). „Podejście porównawcze” nastawione jest na ocenę postępów w dziedzinie praw człowieka w danym państwie w porównaniu do postępów w innym, znajdującym się na porównywalnym poziomie rozwoju i zamożności społeczeństwa. Tradycyjne podejście (offender model) bazuje na wymierzaniu „kary” za wszelkie wykroczenia przeciwko zabezpieczonym traktatami międzynarodowymi prawom i wolnościom, niezależnie od poziomu rozwoju państwa i dochodu per capita. Natomiast fundamentem nowego podejścia (contender model) ma być „nagradzanie” państw czyniących w ramach międzynarodowej „konkurencji” relatywnie (w ramach kategorii podobnych państw) satysfakcjonujące postępy w dziedzinie praw człowieka. Znajdujące się na dwóch przeciwnych biegunach perspektywy powinny się równoważyć w ramach międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. Ma to znaczenie, zwłaszcza że zdominowany przez amerykańskie podejście współczesny reżim skażony jest problemem stosowania „podwójnych standardów”, którego m.in. Chiny niejednokrotnie stały się ofiarą (rozdział 5). Według Peerenbooma regularne piętnowanie Chin na forach międzynarodowych, zwłaszcza w ramach Rady Praw Człowieka ONZ (wcześniej Komisji) jest niesprawiedliwe, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, że od lat 90. XX w. kilkanaście razy USA oraz inne państwa Zachodu wysuwały na jej forum wnioski antychińskiej rezolucji, jednocześnie pomijając poważne naruszenia praw człowieka w takich krajach, jak Indie czy Arabia Saudyjska (s. 163–164). Co więcej, według autora selektywne stosowanie sankcji międzynarodowych powoduje utratę Zob. Wang Yang, China modernizes – Threat to the West or model for the rest? (Review), „Michigan Law Review” 1 April 2008. 5 276 Czy Chiny modernizują się? legitymacji prawa międzynarodowego oraz jego norm, jak również podważa wiarygodność USA jako propagatora i obrońcy praw człowieka na świecie. Wydaje się zatem, że pojawia się przestrzeń dla nowych rozwiązań w ramach międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. Nie oznacza to jednak, że optujące bardziej za modelem „współzawodnika” niż „przestępcy” Chiny gotowe są na konfrontację z Zachodem na tle promowania konkurencyjnych modeli (wizji/ideologii). To prawda, że Chiny podjęły krytykę współczesnego międzynarodowego reżimu praw człowieka oraz jego (często niejednolitej i selektywnej) implementacji w odniesieniu do krajów rozwijających się, dokonywanej głównie przez Stany Zjednoczone (zob. chińskie raporty krytykujące naruszenia praw człowieka w USA). Jednak działania Pekinu są zazwyczaj bardziej defensywne niż ofensywne. Pomimo poparcia dla wielu postulatów modelu „azjatyckich wartości” Pekin nie stanął w jednym szeregu z Singapurem i Malezją jako propagator tej konkurencyjnej do modelu demokracji liberalnej wizji systemu wartości. Jak podkreśla Peerenboom, Chiny chcą być raczej postrzegane jako odpowiedzialny uczestnik społeczności międzynarodowej, partycypujący w już istniejącym międzynarodowym reżimie praw człowieka. Jednocześnie zastrzegają sobie (oraz innym państwom o podobnym poziomie dochodu per capita, jak również odmiennej od zachodniej specyfice cywilizacyjno-kulturowej oraz tradycji i zwyczajach społecznych) prawo do ich pragmatycznej interpretacji – odpowiadającej lokalnym warunkom. W tym sensie można mówić o wpisaniu się chińskiego stanowiska w prezentowane przez autora „podejście porównawcze”, które jednak nie dyskredytuje współczesnego reżimu praw człowieka, a może być jedynie jego uzupełnieniem – chodzi o przesunięcie środka ciężkości systemu od sankcjonowania łamania praw człowieka do nagradzania postępów w tej dziedzinie, z zastrzeżeniem bezwzględnego karania pogwałcenia podstawowych praw człowieka (zwłaszcza z kategorii ius cogens). Gdzie dokładnie miałaby przebiegać granica między „polityką kija” i „polityką marchewki” oraz jak wyglądać ma ustalenie dokładnego katalogu praw podstawowych, pozostaje materiałem do dalszej dyskusji. Jeśli nawet w przyszłości Chiny sformułują konkurencyjną do liberalnej, spójną ideologię oraz wyrastającą z niej politykę zagraniczną w dziedzinie praw człowieka, to zagrożenie z ich strony prowadzące do tzw. zderzenia cywilizacji na tle odmiennych systemów wartości jest, zdaniem autora, mało prawdopodobne. Paradoksalnie, reprezentujący pragmatyczne podejście do reform Chińczycy wydają się bardziej tolerancyjni wobec odmiennych stylów życia niż doktrynalnie tolerancyjni liberałowie (rozdział 8, s. 266–269). Podsumowując swoje rozważania na temat chińskiej modernizacji, Peerenboom wskazuje na możliwe do realizacji elementy chińskiego EAM, jak również na ograniczenia tego paradygmatu w odniesieniu do innych krajów rozwijających Marta Kosmala-Kozłowska 277 się, zarówno w Azji Wschodniej, jak i w innych częściach świata (rozdział 9, s. 287–290 i 290–297). Zdaniem autora, sukces modelu rozwojowego Chin oraz innych państw azjatyckich stanowi „ważną lekcję” dla innych krajów rozwijających się. Po pierwsze, wiele elementów tzw. konsensusu waszyngtońskiego okazało się skuteczne – zwłaszcza zasady makroekonomiczne dotyczące rodzimych gospodarek, jak dyscyplina fiskalna, szeroka baza podatkowa, a także wydatki publiczne na opiekę zdrowotną, edukację i infrastrukturę. Inne – szczególnie te związane z otwieraniem rodzimej gospodarki na zagraniczną konkurencję oraz poglądy na temat ograniczania sektora państwowego, jak prywatyzacja czy handlowa i finansowa liberalizacja, okazały się w określonych warunkach mniej skuteczne lub wymagające rozciągniętych w czasie procesów adaptacyjnych. Po drugie, kraje rozwijające się powinny inwestować w zasoby ludzkie oraz rozwój instytucji, ponieważ umacnianie rządów prawa ma kluczowe znaczenie dla zrównoważonego rozwoju. Nie oznacza to jednak konieczności, a nawet potrzeby importowania liberalno-demokratycznych rozwiązań instytucjonalnych. Bardziej preferowane jest dostosowywanie instytucji do lokalnych potrzeb, z czasem zaś ewentualnie może uruchomić się mechanizm konwergencji (bardziej kosztownych) instytucji i praktyk państw wysoko rozwiniętych ze stopniowo bogacącymi się krajami rozwijającymi się. Po trzecie, liberalno-demokratyczne rozwiązania prawne nie zawsze odpowiadają oczekiwaniom większości społeczeństw krajów rozwijających się. Dlatego charakter rządów prawa musi zawsze odpowiadać lokalnym normom oraz aktualnym warunkom. Jeśli prawo stanowione pozostaje w głębokiej sprzeczności z tradycją i zwyczajem danego kraju, istnieje niewielkie prawdopodobieństwo jego skutecznej implementacji. Po czwarte, kraje rozwijające się powinny poważnie traktować pogłębiające się nierówności społeczno-ekonomiczne, które towarzyszą procesom rozwoju. Im wyższa dysproporcja między bogatymi i biednymi, tym większe niezadowolenie społeczne i rosnące prawdopodobieństwo zakłócenia stabilności politycznej i porządku publicznego. Stąd rządy powinny przeprowadzać przede wszystkim reformy przynoszące korzyść szerokim grupom społecznym, tak jak to robią Chiny oraz inne państwa Azji Wschodniej rozwijające się w ramach EAM. Po piąte, dla stabilnego rozwoju gospodarczego stabilność polityczna jest najważniejsza, choć – jak w wypadku Chin – kosztem tego są znaczne ograniczenia praw obywatelskich i politycznych. Po szóste, demokratyzacja na niskim poziomie dochodu per capita ma niewielkie szanse powodzenia, czego dowodzi rosnąca liczba państw upadłych. I wreszcie ostatnia i zdaniem autora najważniejsza wskazówka – konieczne jest pragmatyczne podejście do reform, czyli skłonność do eksperymentowania i przyjmowania najlepszych w określonych warunkach rozwiązań oraz ocenianie efektów, nieuleganie ekonomicznym, politycznym czy normatywnym dogmatom. 278 Czy Chiny modernizują się? Peerenboom wskazuje również na realne możliwości zastosowania EAM oraz ograniczenia, które zmniejszają prawdopodobieństwo jego adaptacji przez kraje rozwijające się. Oto kilka argumentów dowodzących, że EAM nie jest modelem sprawdzającym się uniwersalnie i jednakowo. Po pierwsze, istnienie znaczących różnic między państwami Azji Wschodniej pod względem polityki gospodarczej, instytucji prawnych, systemów społeczno-politycznych nie przeszkodziło Japonii, Tajwanowi, Hongkongowi i Korei Południowej z powodzeniem, choć nie bez pewnych różnic, zaadaptować EAM. To zwiększa prawdopodobieństwo przyjęcia się tego modelu rozwojowego również w innych krajach rozwijających się, z zastrzeżeniem konsekwentnej realizacji przez rządy jego najważniejszych założeń. Po drugie, istnieją wątpliwości co do użyteczności niektórych rozwiązań EAM przyjętych przez Chiny i inne państwa Azji Wschodniej. Ekonomiści kwestionują np. celowość wspierania młodych gałęzi przemysłu czy tryby liberalizacji handlu i finansów. Po trzecie, uznając zasadność wprowadzenia rozwiązań ekonomicznych EAM, niektóre kraje rozwijające się mogą nie być w stanie implementować ich. Rządy państw upadłych są często zbyt słabe, by tego dokonać. Ponadto nawet w wypadku stabilnych krajów rozwijających się rządy są ograniczone w realizowaniu polityki gospodarczej przez międzynarodowy reżim handlowy (m.in. regulacje WTO). Po czwarte, wiele krajów rozwijających się już się zdemokratyzowało, a te, które tego nie zrobiły, są pod silną presją – zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną. W młodych systemach demokratycznych rządzący są często pod znaczącym wpływem wyborców czy określonych grup nacisku, co utrudnia przeprowadzenie trudnych reform, zwłaszcza tych, które przynoszą efekty w długim okresie, zaś krótkofalowo mogą spowodować niekorzystne skutki społeczne. Po piąte, Chińczycy nie twierdzą, że propagowany przez Pekin model rozwoju jest właściwą ścieżką prowadzącą do bogacenia się i poprawy jakości życia. Najbardziej podstawowe dla chińskiej wersji EAM jest założenie, że reformy powinny być realizowane pragmatycznie i dostosowane do lokalnych warunków. Ślepe kopiowanie EAM czy jakiegokolwiek innego modelu rozwojowego najprawdopodobniej skończy się niepowodzeniem. To, czy określone elementy EAM przyczynią się do skutecznego procesu reform w danym państwie, zależy w dużej mierze od kierowania się przez rząd zasadą realizowania pragmatycznych eksperymentów. Po piąte, i zdaniem autora najbardziej oczywiste, model chińskiej modernizacji jest daleki od doskonałości, lecz jednocześnie posiada niewątpliwe atuty. Warto pamiętać, że osiągnięcia Chin dodatkowo zyskują w porównaniu do tego, jak z podobnymi problemami borykają się inne państwa rozwijające się, w tym również demokracje. W konkluzji książki autor przyznaje, że tak samo jak inne państwa (również te wysoko rozwinięte) mogą korzystać z chińskich doświadczeń, również Chiny Marta Kosmala-Kozłowska 279 mogą się jeszcze wiele nauczyć od innych państw. Wymiana wiedzy i doświadczeń między państwami rozwiniętymi i krajami rozwijającymi się oraz między samymi krajami rozwijającymi się jest drogą dwukierunkową. Chiny stoją nadal przed wieloma wyzwaniami (zwłaszcza w dziedzinie przestrzegania obywatelskich i politycznych praw człowieka, budowania rządów prawa, zrównoważonego rozwoju i skutecznego zarządzania), aby sprostać wymaganiom zarówno własnego społeczeństwa, jak i społeczności międzynarodowej. Ale to jest, zdaniem autora, cel stojący przed wszystkimi państwami, niezależnie od stopnia rozwoju. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 ARTYKUŁY RECENZYJNE Krzysztof Gawlikowski KLUCZOWY MOMENT WPŁYWU CHIN NA LOSY POLSKI – PRZYCZYNEK DO HISTORII STOSUNKÓW POLSKO-CHIŃSKICH 1956 – Polski Październik w polityce światowej, pod red. Jana Rowińskiego, przy współpracy Tytusa Jaskułowskiego, PISM, Warszawa 2006, 351 str. Wszyscy starsi badacze Chin w Polsce pamiętają ogromny entuzjazm dla tego azjatyckiego kraju w końcu lat 50. XX w., a także bardzo ciepłe stosunki z nim. Na początku lat 60., wraz z zaostrzaniem się polemik chińsko-radzieckich i stopniowym ograniczaniem pewnej autonomii Polski w różnych dziedzinach, dominować zaczęły w propagandzie i społeczeństwie głosy potępienia tego kraju w myśl wytycznych Moskwy. Jedynym krajem europejskim „bloku sowieckiego”, który wyłamał się z radzieckiego frontu walki z Chinami, była wówczas Rumunia, flirtująca z Zachodem politycznie, mimo zamordyzmu w polityce wewnętrznej (w Azji między Pekinem a Moskwą lawirowały przez lata Korea Północna i Wietnam). Apogeum tych potępień przypadło na okres „rewolucji kulturalnej”, kiedy to Polska – choć cokolwiek mniej zajadle niż inne kraje satelickie – powtarzała wiernie wszystkie oskarżenia Moskwy przeciwko Chinom. Kluczowe było potępianie tego kraju za „politykę wielkomocarstwową”, gdyż oczywiście według kremlowskich decydentów wszystkie kraje socjalistyczne powinny uznawać hegemonię Moskwy i wiernie realizować jej słuszne zalecenia. Było przecież oczywiste, że mogą być tylko dwa supermocarstwa na świecie: „nasz” Związek Radziecki i Stany Zjednoczone, a nikt nie ma prawa podważać ich supremacji. Zimna wojna skończyła się Krzysztof Gawlikowski 281 i cała sytuacja międzynarodowa zmieniła się radykalnie, ale jednak w Polsce od tego czasu linia potępiania Chin, przy zmieniających się propagandzistach i tematyce oskarżeń, utrzymywała się i utrzymuje aż do dziś. Podobny jest nawet stopień zaciekłości emocjonalnej i irracjonalności, jak też zupełne oderwanie owych krytyk od skomplikowanych realiów tego kraju. Czasami nawet pobrzmiewają i podobne nutki. Dlatego trudno nam sobie nawet wyobrazić entuzjazm Polaków dla Chin z okresu Października i zafascynowanie tym krajem po latach stalinizmu i uczenia się wszystkiego od Związku Radzieckiego. W dziejach PRL tzw. Październik 1956 r. stanowił ogromny przełom. Jak pisze Jan Rowiński w Słowie wstępnym, cytując Andrzeja Friszkego, była to wielka próba odzyskania wolności i suwerenności przez Polskę (s. 9). Poszerzonego wtedy znacznie zakresu wolności i autonomii naszego kraju, przywrócenia zakazanych wcześniej fragmentów naszej narodowej pamięci historycznej (na czele z Powstaniem Warszawskim i walkami Wojska Polskiego na Zachodzie), dostępu do kultury zachodniej i współpracy na wszystkich szczeblach z krajami Zachodu, nie dało się już potem odebrać, choć próbowano je rozmaicie ograniczać. To właśnie dzięki Październikowi Polska stała się „najweselszym barakiem w obozie socjalizmu”, krajem pod wieloma względami wyjątkowym w obozie sowieckim (z potężnym Kościołem katolickim, z prywatnym rolnictwem, z bardzo niezależną nauką i kulturą, a nawet z dość szerokim zakresem praworządności). Bez Października nie byłoby zapewne później „polskiego papieża”, demokratycznej opozycji działającej na tak szeroką skalę, w istocie półlegalnie, czy „Solidarności”. A rezultatem, jak wszyscy wiedzą, było „załamanie się później socjalizmu” w Polsce i rozpad całego systemu sowieckiego. Nie jest przypadkiem, że procesy te zaczęły się właśnie w Polsce. Przypomnijmy, że w PZPR były obecne różne nurty, w tym socjalistyczny – nawiązujący do tradycji PPS, wyraźnie dystansujący się od tradycji komunistycznej, nacjonalistyczny, reformistyczny itd., a wierni słudzy Moskwy stanowili wyraźną mniejszość, choć ich patroni dbali zazwyczaj, aby to ich pretorianie zajmowali kluczowe stanowiska (jak premier Piotr Jaroszewicz, pilnujący mniej zaufanego Edwarda Gierka). Stąd też w Polsce toczyły się skomplikowane rozgrywki polityczne. Dlatego Radio Wolna Europa (z Monachium) mogło nieraz podawać informacje o sprawach z kręgu KC PZPR, gdyż otrzymywało czasem wiadomości nie tylko od opozycjonistów, ale i od osób z najwyższego kierownictwa partii (tą pośrednią drogą chcących skompromitować swoich konkurentów). Po polskim Październiku o wiele bardziej skomplikowane stały się także stosunki wewnątrz „obozu socjalistycznego”, nad którym ZSRR nie dominował już tak absolutnie, jak poprzednio, a narastający rozłam między Moskwą a Pekinem poszerzył wielu krajom pole manewru (np. skorzystała z tego wspomniana wyżej 282 Kluczowy moment wpływu Chin na losy Polski… Rumunia). Widoczne były rozmaite gry innych „państw socjalistycznych”, a satelici Moskwy nie tylko chcieli czasem poszerzać zakres swej samodzielności, ale i wprzęgać nieraz patrona do realizacji swoich interesów. Celowały w tym zwłaszcza NRD i Wietnam – jak „ogony, które próbowały merdać całym psem”. Od 1956 r. satelici Moskwy nadal mieli ograniczoną suwerenność, ale rozmaicie podchodzili do marginesu swobody, jaki im pozostawał. Jedni starali się go poszerzać, grać na różne strony, inni uzyskiwać korzyści manifestacyjnym służalstwem itp. Wypracowywanie wspólnych porozumień w ramach RWPG stało się zazwyczaj dla Moskwy sprawą trudną, gdyż „każdy koń ciągnął w swoją stronę”, a państwa satelickie co najwyżej zgadzały się na pewne serwituty wobec Kremla, natomiast bardzo niechętnie wobec siebie nawzajem, tym bardziej że wzajemne zaufanie ich przywódców było znikome, a najczęściej oni nawzajem się nie lubili. Można wspomnieć, że od czasów Października nawet niektóre osoby z najwyższego kierownictwa PZPR były nie całkiem lojalne wobec Moskwy, chcąc poszerzyć zakres autonomii Polski, umocnić swoją grupę czy flirtować ze społeczeństwem. Nie bez podstaw mówiło się w „kręgach poinformowanych”, że większość antyradzieckich dowcipów rodziła się w gmachu KC PZPR. Tam przecież zdawano sobie lepiej sprawę z ograniczeń naszej suwerenności niż w społeczeństwie karmionym oficjalną propagandą. Kto chce głębiej poznać ową epokę, która została już definitywnie zamknięta, a choć tak nieodległa, jest coraz mniej zrozumiała dla młodych ludzi nie znających jej z autopsji – powinien koniecznie przeczytać tę książkę. Jest ona pokłosiem międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej przez Polski Instytut Spraw Międzynarodowych – przy pomocy Ministerstwa Spraw Zagranicznych – w październiku 2006 r. (w Belwederze), w 50-lecie owego historycznego Października. Tom studiów zebrał i opracował profesor Jan Rowiński, świetny znawca Chin (przy współpracy Tytusa Jaskułowskiego). Podstawową kwestią omawianą w tej publikacji jest wpływ przemian w Polsce w 1956 r. na stosunki międzynarodowe, ale pojawiają się także kwestie bardziej szczegółowe, jak reperkusje polskich wydarzeń w poszczególnych krajach, ich międzynarodowe uwarunkowania itd. Generalnie autorzy poszczególnych studiów pokazują, jak w różnych aspektach i krajach zmieniał się system stalinowski, dominacji Moskwy i dogmatyzmu, a rodził – po XX Zjeździe KPZR (luty 1956 r.) – pewien ograniczony pluralizm, i jaką rolę w tych przemianach odgrywały wydarzenia w Polsce. A trzeba przypomnieć, że była to rola rozmaita. Często w bliskiej perspektywie hierarchowie komunistyczni, przerażeni skalą przeobrażeń w Polsce, „przykręcali śrubę” i hamowali destalinizację, choć w dłuższej perspektywie „polskie wiatry” mogły w sposób widoczny zmieniać sytuację wewnętrzną w ich krajach. Krzysztof Gawlikowski 283 Weźmy jako przykład Związek Radziecki. Miejscowa inteligencja nie miała dostępu do mediów i kultury Zachodu, ale polska prasa dochodziła tam, choć z utrudnieniami, w systemie „wymiany publikacji między państwami obozu socjalistycznego”. Z niej Rosjanie czy Ukraińcy dowiadywali się o zachodnich modach i zachodnich pisarzach, ba, nawet o swoich nie zawsze pieszczonych przez władze koryfeuszach kultury. Tylko po polsku można było przeczytać dzieła Camusa czy Kafki, zapoznać się z impresjonistami francuskimi czy sztuką zachodnią epoki Picassa. Tysiące wykształconych obywateli „kraju Rad” uczyło się specjalnie polskiego, aby czytać polskie czasopisma i książki, a za ich pośrednictwem poznawać świat „poza żelazną kurtyną”. Wyrosło całe pokolenie inteligencji rosyjskiej – teraz już odchodzące – interesujące się polską kulturą, znające – choćby trochę – nasz język i traktujące Warszawę jako prawie zachodnie centrum. Nawet wyśmiewane u nas „pociągi przyjaźni” odgrywały znaczącą rolę, ponieważ przy zamknięciu Związku Radzieckiego na wszelkie nieoficjalne kontakty z Zachodem Polska na tysiącach ich uczestników robiła ogromne wrażenie. Okazywało się tutaj, że socjalizm może mieć zupełnie inne niż sowieckie oblicze, znacznie bardziej przyjazne dla ludzi. Mam głębokie przekonanie – na podstawie wieloletniej znajomości ZSRR – że to kapilarne sączenie się nowych idei i wiadomości odegrało znacznie większą rolę w późniejszych przemianach w tym kraju, włącznie z pierestrojką Gorbaczowa, niż działalność promowanych i ochranianych przez Zachód tzw. dysydentów, którzy podejmowali otwartą walkę z systemem. Te „wiatry polskie” dotyczyły przecież zwykłych inteligentów, nie tylko z Moskwy, ale z także z Kijowa, Mińska i Irkucka, lojalnych obywateli czy nawet ludzi związanych z elitą rządzącą, podczas gdy dysydenci żyli w swoistym, dość zamkniętym getcie, a zwykły obywatel nawet nic o nich nie wiedział, a jeśli już coś słyszał – zwykle z radiostacji zachodnich – to traktował ich jak „zdrajców na służbie imperializmu”. Niekiedy, jak w wypadku Czechosłowacji, także dysydenci kultywowali związki z Polską. Tych pośrednich wpływów polskiego Października w książce tej się nie śledzi, co nie jest – oczywiście – zarzutem, gdyż trudno pisać o wszystkich wpływach naraz, a tematem pracy były wpływy tych wydarzeń na stosunki międzynarodowe w tradycyjnym pojmowaniu jako na stosunki kształtowane przez wyspecjalizowane instytucje państwowe, przede wszystkim dyplomację. Chciałbym jedynie zwrócić uwagę, że poza tą sferą instytucjonalną (działań ambasad, ministerstw spraw zagranicznych, wydziałów zagranicznych KC partii rządzącej, oświadczeń państwowej agencji prasowej itd.) było jeszcze coraz bardziej złożone życie społeczne. Gdy stopniowo słabła izolacja poszczególnych krajów „obozu socjalistycznego” względem siebie, znaczenia nabierał szczególny rodzaj rozmaitych pośrednich wpływów popaździernikowej rzeczywistości polskiej, odczuwanych nawet 284 Kluczowy moment wpływu Chin na losy Polski… w dalekiej Mongolii czy w Wietnamie. Warto chyba, aby jacyś badacze zajęli się również tym tematem. Jan Rowiński, jako redaktor tomu i inspirator wspomnianej konferencji, ograniczył analizę do bezpośrednich korzeni i implikacji Października dla stosunków międzynarodowych około 1956 r. i bezpośrednio po nim. Trzeba pamiętać, że wciąż jeszcze, mimo częściowego otwarcia kluczowych zasobów archiwalnych w Moskwie i Pekinie, wiele ważnych spraw jest niejasnych. Dotychczasowe badania – jak wskazuje redaktor tomu – mają charakter fragmentaryczny i cząstkowy. Przed rewolucją „Solidarności” był to zaś jedyny moment w powojennych dziejach Polski, kiedy to wydarzenia w naszym kraju były uważnie śledzone we wszystkich ważniejszych stolicach i wywierały znaczący wpływ na historię świata, na stosunki między supermocarstwami i sytuację w wielu krajach. Książka jest tym bardziej fascynująca, ponieważ zawiera studia autorów z wielu krajów, nie tylko znających swoje realia polityczno-historyczne, ale i archiwa, a także prezentujących rozmaite podejścia do tematu. Wprowadzające studium ze strony polskiej przedstawił Andrzej Werblan, znaczący polityk epoki gomułkowskiej, a zarazem intelektualista o dość szerokich horyzontach, dodajmy – odgrywający dużą rolę w międzynarodowych kontaktach KC PZPR. Opisał on zawiłe układy polityczne, w jakich Władysław Gomułka doszedł do władzy, jak też dramatyczne negocjacje z delegacją radziecką, odbywające się w cieniu czołgów posuwających się już ku Warszawie. Zarysował również politykę nowego kierownictwa wobec tragicznych wydarzeń węgierskich i jego relacje z Moskwą i Pekinem bezpośrednio po przejęciu władzy. Aleksandr Oriechow omawia kremlowskie widzenie polskiego Października, a dwaj autorzy z Chin – Shen Zhihua i Li Danhui – złożone związki z ich krajem. Węgier omawia bolesne i trudne związki z jego ojczyzną, a Bułgar stosunek tamtejszego kierownictwa komunistycznego do Października. Niemiec przedstawia polskie wydarzenia z perspektywy NRD i RFN, jak też tamtejsze reakcje. Znajdujemy tam też analizy reakcji na polski Październik Waszyngtonu, Londynu i Paryża. Robert Kupiecki natomiast poddaje analizie politykę NATO wobec wydarzeń w Polsce. Książkę zamykają dwa świetne studia: Andrzeja Friszkego o widzeniu tamtych wydarzeń z perspektywy historii Polski i Włodzimierza Borodzieja o zasadniczych zmianach polskiej polityki zagranicznej po 1956 r. Na końcu książki czytelnik znajdzie – konieczne w takim wydawnictwie – noty o autorach oraz indeks osobowy. Tę strukturę książki można uznać za dobrze przemyślaną, choć oczywiście prace tylu autorów są nierówne, na rozmaite aspekty zwracają uwagę i czasem pozostawiają uczucie niedosytu. Tu przedstawimy tylko kilka uwag dotyczących jednego z kluczowych problemów tej książki, ważnych także z perspektywy osób interesujących się Azją, czy Chiny wywarły odczuwalny wpływ na dojście Gomułki do Krzysztof Gawlikowski 285 władzy i utrzymanie jej przez niego, a w rezultacie na pojawienie się fenomenu Października w dość zglajszachtowanym wcześniej i posłusznym Moskwie „obozie państw socjalistycznych”. Zajmiemy się zatem bardziej szczegółowo studium chińskim, na pewno jednym z najważniejszych w tej książce i najciekawszym. Badacze chińscy swoją uwagę koncentrują właśnie na przeświadczeniach polskich (pojawiających się także w literaturze zagranicznej), dotyczących roli Chin w wydarzeniach polskiego Października. Konfrontują je z dokumentami archiwalnymi, jak też z materiałami publikowanymi w Chinach do użytku wewnętrznego, wtedy bardzo ważnymi, gdyż kształtowały wyobrażenia kadr rządzących i nieraz wpływały na ich decyzje. Badacze ci starają się przedstawić nam ówczesny stan wiedzy kierownictwa chińskiego o wydarzeniach polskich i formułowane w jego kręgu oceny. Nader wartościowym elementem ich analiz jest wskazywanie dwutorowości informacji płynących do Pekinu z Warszawy od chińskich przedstawicieli: od ambasadora – pozostającego pod wpływem rozmów prowadzonych kanałami oficjalnymi oraz ambasadora radzieckiego, będącego dlań wciąż największym autorytetem, a jednocześnie od dziennikarzy Agencji Xinhua, posiadających bliższe kontakty z polskim społeczeństwem i dziennikarzami. Musiał być jeszcze chyba trzeci kanał – doniesienia wywiadu. O nich jednak autorzy w ogóle nie wspominają i analizują działania władz chińskich, jakby tych innych materiałów w ogóle nie było. Można mniemać, że badacze chińscy po prostu nie mieli dostępu do tych materiałów, ale dziwi, że zdają się nie brać zupełnie ich istnienia – i oddziaływania – pod uwagę. Tak się akurat złożyło, że o pracy chińskiej służby wywiadowczej w Warszawie opowiadał mi sporo w Pekinie jej były oficer, dawny student Mao z Yen’anu, z którym się przyjaźniłem. Jego opowieści dotyczyły właśnie w przybliżeniu okresu opisywanego w książce. Stąd z pierwszej ręki wiem, że materiały wywiadowcze tworzono, i że był to kanał autonomiczny wobec ambasady, a niekiedy nawet funkcjonujący jako do pewnego stopnia nadrzędny w stosunku do samego ambasadora! Jak opowiadał mi ów były oficer, znający polski, występował on nieraz jako „szofer ambasadora”. Jednak to właśnie ów „szofer”, często decydował o terminie i miejscu spotkań ambasadora, aby mógł się rozejrzeć trochę w danej instytucji („pobłądzić, szukając toalety”), a najbardziej wartościowe dla niego było siedzenie „jako ciemny Chińczyk”, na którego nikt nie zwraca uwagi, przy polskich szoferach, beztrosko plotkujących o swoich szefach i bieżących sprawach naszego kraju (zazwyczaj siedzieli oni w przeznaczonym dla nich pokoju obok wyjścia). Pierwszy raz wspominam o tym, a mój rozmówca już zapewne nie żyje od wielu lat, jest to zaś sprawa kluczowa dla omawianego studium. Jak mówił on: Jeśli nasze raporty były ważne, trafiały bezpośrednio do Przewodniczącego Mao 286 Kluczowy moment wpływu Chin na losy Polski… i do premiera, a ambasador pisał do MSZ, a tam różnie z nimi bywało i docierały zwykle później. Te mechanizmy chińskie nie są – jak się zdaje – pod tym względem wyjątkowe, gdyż wywiad często stanowi „najkrótszą ścieżkę” na biurka głównych decydentów, a dodatkowo dostarcza materiałów bardziej wartościowych, gdyż w mniejszym stopniu podlegających ograniczeniom związanym z obowiązującą w danym kraju i okresie „poprawnością polityczną”. W im większym stopniu polityka danego państwa uwarunkowana jest ideologicznie, tym bardziej schematy propagandowe wypaczają raporty dyplomatyczne, a nawet działania. Ambasador, podpisując notatkę ,musi się liczyć z każdym słowem, z funkcjonariuszami, którzy wykorzystają jego odważniejsze oceny do politycznego zdyskwalifikowania go i intryg przeciwko niemu. Rezydent wywiadu zaś musi przekazać uzyskane materiały i analizy, ma je wprawdzie weryfikować, ale może się też od nich dystansować i przekazywać je jako „jeszcze niepotwierdzone”, a zatem ma niepomiernie szerszy margines swobody. Pominięcie informacji tego trzeciego kanału przez badaczy chińskich jest kluczową kwestią dla oceny omawianych tu ich analiz dotyczących polskiego Października. Centralną kwestią studium Shen Zhihua i Li Danhuia jest kwestia, czy istotnie oddziaływania Pekinu na Moskwę uchroniły Polskę od interwencji zbrojnej w październiku 1956 r., co umożliwiło objęcie kierownictwa przez Gomułkę i dalsze przemiany, a w rezultacie znaczne poszerzenie suwerenności naszego kraju? Autorzy wskazują, że przekonanie o tych dyplomatycznych interwencjach Pekinu – dość powszechne ówcześnie w Polsce – w istocie jest tylko mitem. Kluczowym argumentem dla nich jest analiza dat i godzin otrzymywania informacji z Warszawy. Z ich badań wynika, że Mao i Zhou Enlai nie mogli bronić suwerenności polskich decyzji o zmianie kierownictwa PZPR i protestować przeciwko przygotowywanej interwencji radzieckiej, kiedy kolumny czołgów już jechały w kierunku Warszawy. O tym bowiem zagrożeniu dowiedzieli się – według badaczy chińskich – już po decyzji Chruszczowa o przerwaniu operacji wojskowej i o akceptacji, choćby tymczasowej, zmiany kierownictwa PZPR, z Gomułką na czele. Przypomnijmy w przybliżeniu dynamikę kluczowych wydarzeń. Delegacja radziecka, z Nikitą S. Chruszczowem na czele, która chciała „zaprowadzić porządek w Polsce”, wbrew woli polskiego Komitetu Centralnego wylądowała rano 19 października w Warszawie, kiedy o godzinie 10.00 zaczynało się VIII Plenum KC PZPR. W tej sytuacji musiano je przerwać i przejść do wielogodzinnych rozmów z delegacją radziecką, które zakończyły się dopiero o godzinie 4.00 nad ranem dnia następnego. Delegacja radziecka, niewiele wskórawszy, zatrzymała interwencję wojskową i wróciła do Moskwy. Po czym VIII Plenum mogło kontynuować obrady i przeprowadzić radykalne zmiany personalne. Kluczowe było usunięcie Krzysztof Gawlikowski 287 radzieckiego marszałka Konstantego Rokossowskiego z funkcji wszechwładnego członka Biura Politycznego i ministra obrony narodowej. Moskwa domagała się uzgodnienia najpierw z nią wszelkich zmian w Polsce, a dopiero potem ich przeprowadzenia. Polskie kierownictwo zaś chciało zapoznać z nimi Moskwę po autonomicznym dokonaniu zmian w KC PZPR, co było aktem bezprecedensowej niesubordynacji. Ostra faza konfliktu zaczęła się w istocie już 17 października, kiedy z jednej strony odmówiono uzgodnienia zmian personalnych z Moskwą, a z drugiej poinformowano „aktyw partyjny” w Polsce, jakie to zmiany są przygotowywane, włącznie z zapowiedzią objęcia funkcji I sekretarza KC przez Władysława Gomułkę. Zaowocowało to z jednej strony mobilizacją środowisk reformatorskich, z drugiej zaś wydaniem rozkazu dwóm radzieckim dywizjom pancernym stacjonującym w Polsce marszu na Warszawę. Autorzy chińscy stwierdzili natomiast, że kluczowa depesza ambasadora chińskiego o rozpoczętej interwencji wojskowej i rozmowach delegacji radzieckiej w Warszawie dotarła do chińskiego MSZ w Pekinie 20 października o godzinie 17.20, a odszyfrowano ją dopiero dnia następnego, kiedy delegacja radziecka już zrezygnowała z interwencji i powróciła do Moskwy. Zatem przytaczane przez nich wypowiedzi Edwarda Ochaba, który doprowadził do przejęcia władzy przez Gomułkę, że to jedynie telefoniczne protesty Zhou Enlaia wobec przywódców radzieckich uchroniły Polskę przed interwencją zbrojną, są – ich zdaniem – bezpodstawne, tak jak podobne przekonania wielu innych osób z kierownictwa polskiego. Wspierające te polskie informacje wspomnienia Wu Lenxi – szefa Agencji Xinhua, redaktora naczelnego partyjnego organu „Renmin Ribao” i kierownika Wydziału Propagandy KC KPCh – odrzucają oni jako niewiarygodne, gdyż nie potwierdzają ich dostępne im dokumenty. Otóż ten fragment ich analiz wydaje się nazbyt powierzchowny i grzeszy rozmaitymi ułomnościami, a konkluzje są chyba pospieszne. Przede wszystkim, jak wspominałem, kierownictwo chińskie miało zapewne i inne informacje o narastającym kryzysie – z Warszawy i z Moskwy. Konflikt narastał przecież od dłuższego czasu, a bardzo wyraźnie przez kilka dni, dopiero zaś jego najostrzejsza faza przypadła na 19 października. Przy zaangażowaniu Pekinu jest wręcz nieprawdopodobne, aby nie śledzono uważnie nie tylko wydarzeń w Warszawie, ale i zamiarów Moskwy, a także, by tajne służby to zlekceważyły. Mało prawdopodobne jest także, by osoby z najwyższego kierownictwa PZPR tak bardzo się myliły. Przecież kontaktowały się one wielokrotnie osobiście, i to niedługo potem, z chińskimi przywódcami. Już w styczniu 1957 r. był np. w Warszawie Zhou Enlai. Ponadto, gdyby polska wdzięczność dla Pekinu za wsparcie była bezpodstawna, towarzysze radzieccy z pewnością sprostowaliby te błędne mniemania, a ich „sługusi warszawscy” przypominaliby o tym bez końca. Jednak przez lata zarówno Ochab, Gomuł- 288 Kluczowy moment wpływu Chin na losy Polski… ka, jak i inne osoby z kierownictwa PZPR były o tym przekonane. Andrzej Werblan, też członek tego kierownictwa, bliski współpracownik Gomułki i zarazem zaufany Moskwy, w tej książce pisze dość szczegółowo o zaangażowaniu Pekinu, i – jak mi się wydaje – to jego opis wydarzeń jest trafny. Zna on bowiem całą dynamikę wydarzeń, intencje i uwarunkowania głównych aktorów, choć może się mylić w jakiś drobnych szczegółach, ponieważ pamięć bywa zawodna. Natomiast badacze chińscy, podobnie jak niektórzy młodsi historycy polscy, jednostronnie zafascynowani dokumentami z otworzonych archiwów, nazbyt polegają na fragmentarycznych materiałach pisanych, zapominając, że mogły być i inne, im nieznane, że wiele decyzji i uzgodnień podejmowano ustnie, a przede wszystkim wyrywają te dokumenty z szerszego kontekstu historycznego. Relację bardzo zbliżoną do opisu Werblana uzyskałem przed laty od Walerego Namiotkiewicza, wieloletniego sekretarza Gomułki. Znajduje to także potwierdzenie w zachowanych raportach ówczesnego ambasadora Polski w Pekinie, Stanisława Kiryluka, który wielokrotnie spotykał się z Mao. Werblan przytacza np. taką informację przekazaną ambasadorowi przez Mao (a towarzyszył mu Zhou Enlai i Zhang Wentian), w nocy z 26 na 27 października: Między 19 a 22 października BP KPCh otrzymało szereg wiadomości od BP KPZR, z których wynikało, że towarzysze radzieccy nie aprobują programu VIII Plenum KC PZPR i negatywnie odnoszą się do przeobrażeń w Polsce. BP KPCh zwróciło się do BP KPZR o rewizję tego stanowiska. BP KPZR prosiło o przyjazd do Moskwy delegacji KPCh i ewentualny wyjazd delegacji chińskiej do Warszawy. 4 grudnia na kolejnej audiencji dla ambasadora Mao zaś dodał: towarzysze radzieccy nie mieli rozeznania w sytuacji w Polsce i gotowi byli użyć siły. Podobne stanowisko zajęli towarzysze czescy i niemieccy. Towarzysze radzieccy zwrócili się do kierownictwa KPCh o aprobatę użycia siły. KPCh kategorycznie sprzeciwiła się zamierzeniom radzieckim oraz pragnąc bezpośrednio przedstawić stanowisko chińskie, wysłano natychmiast delegację z Liu Shaoqi na czele do Moskwy (s. 30). Prawdziwości tych informacji dowodzi cała dynamika zdarzeń. Delegacja radziecka w Warszawie zorientowała się, że kierownictwo KPCh jest przeciwne nazbyt radykalnym krokom w Polsce, w tym interwencji zbrojnej, aczkolwiek jakieś szczegóły mogły docierać do Chruszczowa już wcześniej. Mogły one przyczynić się do znacznego i zaskakującego dla strony polskiej załagodzenia sporu około godz. 21.00 przez stronę radziecką. Aby ułatwić sobie rozmowy z przylatującą zaraz (23 października) delegacją chińską, do dyskusji w Moskwie o „kryzysie polskim” przywódcy radzieccy zaprosili także kilka delegacji z europejskich państw socjalistycznych popierających ich stanowisko, na co też potrzebowali choćby 2–3 dni. I chyba nie było przypadkiem, że 24 października, zaraz po rozpoczęciu rozmów z delegacją KPCh, Chruszczow wydał wojskom radzieckim w Polsce, które Krzysztof Gawlikowski 289 zatrzymały się chwilowo w pobliżu Warszawy, polecenie powrotu do ich baz, co zakończyło definitywnie groźbę interwencji. Wszędobylski ambasador radziecki w Pekinie, Pawieł Judin, częsty gość i towarzysz najwyższych chińskich dostojników, też zapewne poinformował swoje kierownictwo, że 20 października Mao zwołał posiedzenie Biura Politycznego, na którym miały być omawiane sprawy polskie. Chruszczow wówczas musiał się bardzo liczyć z przywódcami KPCh i nie mógł zlekceważyć ich sprzeciwu (pamiętajmy jeszcze o różnicy czasu, wynoszącej 6 godzin, między Warszawą i Pekinem). Po stronie chińskiej Mao starał się uzyskać przywódczą czy choćby współprzywódczą rolę w całym ruchu komunistycznym, i takiej okazji nie chciałby stracić, tym bardziej że sam nosił się wtedy z zamiarami ogłoszenia czegoś w rodzaju „chińskiej drogi do socjalizmu”. Polska była zatem znakomitym „balonem próbnym”, pozwalającym na sprawdzenie, jak można wyłamać się ze wspólnej strategii budowy socjalizmu. Po akceptacji specyficznej polskiej drogi i pewnej autonomii Chinom byłoby dużo łatwiej realizować swoje polityczne zamierzenia, podobne, acz bardziej zaawansowane i o wiele większym znaczeniu. Pamiętajmy jeszcze, że polityką zagraniczną kierował wtedy Zhou Enlai, gracz i dyplomata znakomity, chwytający w lot różne niuanse. Myślał on na pewno o wiele bardziej subtelnie niż chiński ambasador w Warszawie, autor przytaczanych przez badaczy z Pekinu prymitywnych raportów. Ich opisy są bardzo ciekawe, ponieważ przybliżają trochę swoistą kuchnię dyplomacji chińskiej epoki Mao, ale też chyba niezbyt dobrze interpretują oni bardzo obciążony propagandowymi zwrotami język ówczesnych wypowiedzi. Dla całego kontekstu historycznego trzeba także przypomnieć, że kierownictwo chińskie poparło interwencję zbrojną Moskwy na Węgrzech, o czym słusznie wspominają badacze chińscy, gdyż tamtejsze wydarzenia prowadziły do podważenia „obozu socjalistycznego”. Z opisów badaczy z Pekinu wynika, że kierownictwo chińskie bardzo uważnie śledziło zarówno wcześniejsze, jak i późniejsze wydarzenia w Polsce, i wyciągało z nich nawet rozmaite wnioski dla własnej polityki wewnętrznej. Na przykład po zapoznaniu się z polskimi ocenami wypadków poznańskich zmieniono oceny zamieszek robotniczych w Szanghaju i sposób postępowania wobec „buntowników”. Podobnie – jak sugerują – Mao wycofał się ze sławnej polityki „Stu Kwiatów”, widząc do czego doprowadziła w Polsce podobna liberalizacja (choć ta interpretacja budzi pewne wątpliwości). Autorzy piszą także o bardzo znamiennym wydarzeniu: rozmowie w cztery oczy ówczesnego I sekretarza KC PZPR Edwarda Ochaba na lotnisku w Pekinie z marszałkiem Zhu De, który wtedy należał do najwyższego kierownictwa, reprezentował Chiny na XX Zjeździe KPZR, a wcześniej przebywał z wizytą w Warszawie. Dodajmy, że była to rozmowa w okolicznościach dramatycznych. Delegacja pol- 290 Kluczowy moment wpływu Chin na losy Polski… ska przyjechała wprawdzie na VIII Zjazd KPCh, ale prowadziła także rozmowy polityczne. Przypomnijmy, że w Polsce nie tylko domagano się reform, ale przede wszystkim zakończenia dotychczasowej polityki terroru i dominacji radzieckiej, w tym także odesłania do kraju tzw. doradców radzieckich, przyjmujących nieraz rolę „superdecydentów” oraz radzieckiego marszałka Rokossowskiego, zachowującego się nieraz jak namiestnik Moskwy, zarządzający Przywiślańskim Krajem. Wypuszczonego z więzienia Gomułkę uznawano nadal w Moskwie za „nacjonalistę” i odnoszono się doń podejrzliwie. Zaraz po powrocie delegacji polskiej z Pekinu miało się odbyć VIII Plenum KC, które miało zdecydować o zmianach zarówno w kierownictwie partii i państwa, jak i całego kursu politycznego. I w tym przełomowym dla Polski momencie Ochab, I sekretarz KC PZPR, na czele delegacji ważnych partyjnych dostojników wyjeżdża do Chin. W Pekinie delegacji polskiej nie odstępuje ani na krok ambasador radziecki, pilnujący „niepewnego” Ochaba (choć pilnują go także pretorianie Moskwy, znajdujący się w składzie delegacji polskiej). Przejeżdżając dwukrotnie przez Moskwę – jak zaznaczają badacze chińscy – nic nie mówi on kremlowskim „przywódcom całego obozu” o planowanym przekazaniu kierownictwa Gomułce, choć jako stary komunista zna dobrze dotychczasowe obyczaje i wie, jak ściśle kontrolują oni sytuację w Polsce. I w tej sytuacji, na lotnisku w Pekinie 10 października, przed samym odlotem, gdy odjechał już wszechwładny ambasador radziecki i nie ma polskich strażników ortodoksji, którzy wraz z całą delegacją pojechali zwiedzać południowe Chiny, sygnalizuje on gospodarzom, że chce odbyć dodatkowe, sekretne rozmowy. Chińczycy akceptują ten pomysł, stwierdzają konieczność naprawy rzekomej usterki technicznej samolotu. I w ten sposób uzyskują bezcenną możliwość tajnego porozumienia z Polską, pragnącą wyrwać się z nazbyt ścisłej zależności od Moskwy. Niestety, nie znamy szczegółów tych rozmów. Badacze chińscy piszą, że Ochab poinformował Zhu De o planach zmiany kierownictwa polskiej partii. Rozmowy były jednakże długie i chyba doproszono jeszcze inne osoby ze strony chińskiej. Termin „informacja” w ówczesnych realiach politycznych trzeba rozumieć specyficznie. Nie chodziło przecież o standardowe „poinformowanie”. Ochab wiedział dobrze, że Moskwa nie zatwierdziłaby takiej zmiany, dlatego nie prosił jej o pozwolenie. „Informowanie” Pekinu oznaczało w praktyce uzyskanie jego poparcia i zgody na przekazanie władzy Gomułce. Nie wiemy jednak dokładnie, jaką rolę odegrała ta rozmowa, czy Ochab już był zdecydowany przekazać kierownictwo Gomułce, czy dopiero w Pekinie nabrał pewności, i czy Zhu De coś mu obiecał? Dla Ochaba i innych reformatorów poparcie Chin w tej sprawie poszerzyłoby ogromnie pole manewru. Z jego dalszych działań wynika, że chyba coś uzyskał, bez tego wsparcia chyba aż tak bardzo by nie ryzykował. Trzeba także pamiętać o mentalności starych komunistów, zawsze po- Krzysztof Gawlikowski 291 szukujących pozwolenia czy aprobaty jakichś przywódców. Jak wynika z różnych objaśnień świadków tamtych wydarzeń, osoby z polskiego kierownictwa, chcąc osłabić podległość Polski Moskwie, gotowe były uznać do pewnego stopnia przywództwo Chin. W ten sposób kraj satelicki miał poszerzyć zakres swojej swobody. Szybko jednak okazało się to niebezpieczne, ponieważ nowy „przyjacielski patron” też zaczął wydawać pewne polecenia i wprzęgać Polskę w rydwan swojej polityki, bardzo dla naszego kraju niekorzystnej i ryzykownej. W sytuacji zaostrzających się konfliktów między Moskwą i Pekinem Gomułka musiał opowiedzieć się po stronie wielkiego sąsiada, gdyż Polska miała zupełnie inne położenie niż Rumunia czy Korea. Pekin był zatem wplątany chyba od samego początku w przemiany Października, choć w ograniczonej skali, a pamięć tych dawnych uwikłań przez wiele lat, nawet już po odsunięciu Gomułki, miała pewien wpływ na wzajemne relacje. W świetle dokumentów i świadectw nam znanych chyba słuszne są wnioski Werblana, że decyzja radziecka o rezygnacji z interwencji była motywowana wielorako (s. 29), choć zaangażowanie chińskie uznałbym za czynnik wtedy jeszcze ważniejszy, niż on zakłada. Z pewnym zaskoczeniem czytelnik tej książki stwierdzi, że w studium badacza rosyjskiego o polityce radzieckiej wobec przemian październikowych nie wspomina się w ogóle o roli Chin. W książce można też znaleźć pewne usterki redakcyjne. Na przykład cytowani badacze chińscy zaczynają opis relacji chińsko-polskich od przypomnienia wizyty delegacji polskiej w Pekinie we wrześniu 1956 r. „z Bierutem na czele” (s. 72). Jak objaśnił mi redaktor naukowy, chodzi o 1954 r., i błąd był w rękopisie chińskim (skorygowany, ale później źle poprawiony). Można również znaleźć i inne drobne usterki natury redakcyjnej, zapewne przy tak trudnym tekście nie do uniknięcia. Publikacja ta jest niewątpliwie bardzo cenna i pomaga zrozumieć lepiej nie tylko historię najnowszą Polski, ale i złożoność polskich stosunków z Azją, a zwłaszcza z Chinami, przypominając jeden z kluczowych ich momentów. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 ARTYKUŁY RECENZYJNE Justyna Jaguścik KULTURY W KONTAKCIE – INACZEJ NIE ZNACZY GORZEJ Małgorzata Marcjanik (red.), Grzeczność na krańcach świata, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, 410 str. Praca zbiorowa Grzeczność na krańcach świata pod redakcją Małgorzaty Marcjanik to już drugi zbiór artykułów zawierających wyniki badań nad obyczajami grzecznościowymi w różnych kulturach. W pierwszym tomie zatytułowanym Grzeczność nasza i obca1 zawarto rozważania dotyczące zachowań grzecznościowych w kulturach europejskich i pozaeuropejskich. Niniejszy tom dotyczy natomiast wyłącznie kultur pozaeuropejskich. W 22. rozdziałach przedstawiono analizy obyczajów grzecznościowych w Azji, Australii, Afryce Wschodniej, Ameryce Północnej i Ameryce Południowej. W większości artykułów zawartych w tym zbiorze autorzy za punkt wyjścia przyjmują sytuację kontaktu kulturowego. Koncentrują się na problemach związanych z komunikacją międzykulturową, tzn. tym typem komunikacji, który obejmuje kontakty między osobami należącymi do odmiennych kultur. Stykają się one ze sobą w szczególnych sytuacjach, np. w efekcie migracji osiedleńczych lub tylko czasowych wyjazdów, inicjowanych przez organizacje międzynarodowe, instytucje edukacyjne czy religijne lub podczas podróży turystycznych. Problem komunikacji międzykulturowej nabiera obecnie praktycznego znaczenia dla co1 2005. Małgorzata Marcjanik (red.), Grzeczność nasza i obca, Wydawnictwo TRIO, Warszawa Justyna Jaguścik 293 raz większej liczby osób. W związku z tym pojawia się coraz większa liczba publikacji na ten temat. Także we wstępie do omawianej pracy podkreśla się jej walory praktyczne. Jednym z celów, jaki stawiają sobie autorzy, ma być przygotowanie polskiego czytelnika do kontaktów z przedstawicielami kultur postrzeganych jako „egzotyczne”. W związku z tym w książce znalazły się artykuły o bardzo różnym charakterze – od naukowych rozważań socjolingwistycznych po pisane na gorąco relacje z krótkich podróży turystycznych. Redaktor naukowy Małgorzata Marcjanik stwierdza, że zbiór jest stylistycznie i merytorycznie heterogeniczny2 i uznaje to za walor, ponieważ, jak pisze dalej, każdego z autorów charakteryzuje bowiem pasja objaśniania świata3. Nadanie tej pracy spójnej formy nie było zapewne łatwym zadaniem. 22 rozdziały autorstwa 21 badaczy uporządkowane zostały według klucza geograficznego. Pierwszy artykuł (Jadwigi Linde-Usiekniewicz) ma jednakże charakter ogólnoteoretycznego wprowadzenia do problemu grzeczności w komunikacji międzykulturowej. Stwierdzenia autorki, że brak neutralnych form zwracania się do siebie [w danym języku] jest pewnym problemem4 i te bardzo subtelne różnice stają się źródłem nieporozumień, gdy przedstawiciele różnych kultur zaczynają wchodzić ze sobą w coraz częstsze interakcje, znajdują swe potwierdzenie w kolejnych artykułach zawartych w tym tomie, zwłaszcza tych relacjonujących wrażenia z podróży i związane z nimi doznania szoku kulturowego. Pierwsza grupa opracowań poświęcona jest grzeczności w krajach azjatyckich zaliczanych do kręgu kultury konfucjańskiej czy buddyjskiej, tj. Mongolii, Chinach, Korei Południowej oraz Japonii. Tematem trzech kolejnych artykułów są Indie. Tym samym, opisy zachowań grzecznościowych na kontynencie azjatyckim zajmują najwięcej miejsca. W całym tomie widoczny jest zamysł, aby grupa artykułów poświęconych danemu krajowi (czy kręgowi kulturowemu, np. kulturze arabskiej) rozpoczynała się od rozdziału o charakterze teoretycznym. Tak jest w wypadku Japonii oraz Indii. Części te otwierają artykuły autorstwa uznanych autorytetów orientalistycznych – Romualda Huszczy oraz Danuty Stasik. Artykuły poświęcone Mongolii oraz Korei wyszły spod pióra specjalistów z zakresu językoznawstwa – Romualda Roszko oraz Piotra Wierzchonia. Wobec licznych podobieństw w modelach komunikacji, w tej części zabrakło jednak wyraźnie ogólnego rozdziału poświęconego Azji Wschodniej, a zwłaszcza analogiom wynikającym Małgorzata Marcjanik, Wstęp, [w:] Małgorzata Marcjanik (red.), Grzeczność na krańcach świata, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 10. 3 Ibidem. 4 Jadwiga Linde-Usiekniewicz, Językowe, międzyjęzykowe, kulturowe i międzykulturowe aspekty grzeczności, [w:] M. Marcjanik (red.) Grzeczność na krańcach świata…, s. 18. 2 294 Kultury w kontakcie – inaczej nie znaczy gorzej z przynależności poszczególnych krajów do kręgu kultury konfucjańskiej. Najwięcej miejsca temu zagadnieniu, w artykule opisującym grzeczność w Chinach, poświęca Julia E. Luterek. O dziedzictwie konfucjańskim jako istotnym czynniku kształtującym normy grzecznościowe wspomina także Piotr Wierzchoń w artykule dotyczącym Korei Południowej. Autor ten wskazuje także w ciekawy sposób na czynnik, które już teraz wywiera wpływ na tradycyjne wzorce zachowań i może w przyszłości doprowadzić do ich zmiany, tj. rozwój nowoczesnych technologii (rewolucja e-technologiczna). Wszyscy autorzy podkreślają natomiast jedną z charakterystycznych cech kultur wschodnioazjatyckich: ich kolektywistyczne ujmowanie jednostki – i co się z tym wiąże – nacisk na formowanie struktur hierarchicznych. Komunikacja zdeterminowana przez zasady etyki konfucjańskiej cechuje się tym, że czynniki regulacyjne w stosunkach rodzinnych są przenoszone na całe społeczeństwo i państwo. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w komunikacji interpersonalnej, w której za jedną z naczelnych zasad przyjmuje się partykularyzm. Oznacza to, że nie istnieją uniwersalne zasady rządzące komunikacją; decyduje o nich status osoby, do której się zwracamy. W związku z tym niezwykle ważne jest wstępne poznanie naszego rozmówcy, jego pozycji społecznej i pochodzenia. Dużą rolę w tworzeniu hierarchii komunikacyjnej odgrywa płeć rozmówcy. Temu ostatniemu czynnikowi poświęcony jest w całości artykuł Uchi i Soto – dwie sfery zachowań japońskich kobiet autorstwa Doroty Barańskiej, jeden z coraz liczniej pojawiających się, ostatnio także w Polsce, artykułów z zakresu gender studies traktujących o krajach Orientu. Nawet przy tak pobieżnym wyliczeniu widoczne jest, że zasady obowiązujące w komunikacji w konfucjańskim kręgu kulturowym nie pokrywają się z tymi, które obowiązują w komunikacji przebiegającej zgodnie z wzorcem europejskim. Do uświadomienia sobie tych różnic dochodzi nierzadko dopiero w wyniku doświadczenia kontaktu kulturowego, np. w czasie podróży. Takim „szokującym” zachowaniom poświęcone są dwa artykuły młodych podróżniczek, Marioli Pawlik oraz Krystyny Komorniak, które w barwny sposób opisały swoje pierwsze zetknięcie z Państwem Środka. Ich relacje można podsumować, odwołując się do koncepcji szoku kulturowego, z której punktu widzenia istotne są społeczno-psychologiczne konsekwencje wynikające ze zderzenia z odmiennością kulturową. Chodzi tu przede wszystkim o dotkliwe czy negatywne reakcje, frustrację oraz poczucie dezorientacji, które towarzyszą pojawiającym się problemom i co do których nie ma koncepcji kulturowych, jak powinny one zostać rozwiązane czy załagodzone. Reakcją na nie może być wrogość czy agresja wobec obcej kultury. Doświadczenie szoku kulturowego, aczkolwiek wartościowane negatywnie przez jednostkę, jest postrzegane jako punkt wyjścia do dalszych procesów przystosowawczych do życia w nowym otoczeniu kulturowym. Tak było też w wypadku autorek, które prze- Justyna Jaguścik 295 zwyciężyły początkową irytację. Ich artykuły zawierają wiele praktycznych informacji dotyczących podróżowania po Chinach i mogą stanowić istotną pomóc dla osób planujących odwiedzenie tego kraju. Również w części poświęconej Indiom, dwa z trzech artykułów, mają charakter relacji z podróży po Indiach Północnych i Zachodnich. Katarzyna Sołtan w podrozdziale zatytułowanym Konfrontacja z własną innością zwraca uwagę na opozycję swój – obcy (inny). Terminy te należą do podstawowego słownika prac z zakresu socjologii kultury oraz socjologii etniczności. Rozważania na temat swojskości i obcości stanowią także jeden z motywów przewodnich tego zbioru. Nie zawsze są one formułowane wprost przy użyciu właśnie tych kategorii, jednak uwagi na temat naszej własnej odmienności i tożsamości kulturowej pojawiają się w różnych kontekstach. Danuta Stasik w osobistej refleksji podsumowującej artykuł O grzeczności po indyjsku posłużyła się metaforą lustra, która mogłaby stanowić motto całego tomu: moje dotychczasowe kontakty z Indiami są dla mnie swoistym lustrem, pozwalającym mi przeglądać się we własnej kulturze. Wpatrując się w ujrzane w nim oraz poza nim obrazy i porównując je, staram się ich nie wartościować. (…) Zasadniczą sprawą staje się zachowanie świadomości, po której stronie tego lustra kultur właśnie się znajduję, a w głowie rodzi się pytanie, czy coś z tego zdołam przekazać innym5. Kontakt z odmienną kulturą pozwala na uświadomienie sobie tego, co odróżnia własną rzeczywistość kulturową od pozostałych. Zachodzą wtedy procesy związane z samookreśleniem się grupy czy jednostki wobec zbiorowości kulturowo odmiennej. Różnice kulturowe stanowią podstawę wytyczania granic oddzielających to, co „swojskie” od tego, co „obce”. Te dwie kategorie warunkują się nawzajem, są opozycyjne względem siebie i zarazem nierozerwalne. W wyniku kontaktu z przedstawicielami odmiennych kultur dochodzi do dwóch równoległych zjawisk. Pierwszym z nich jest dostrzeżenie cech stanowiących o odmienności jednostki. Jak pisze Katarzyna Sołtan, w Indiach uwagę tubylców najbardziej zwracali ludzie, którzy na co dzień mijani na ulicach zachodnich miast nie wyróżniają się z tłumu6. Drugim – umiejscowienie jej w rzeczywistości społecznej za pomocą pewnych trwałych wyobrażeń, stereotypów czy uprzedzeń. „Obcych” traktuje się zwykle jako typowych przedstawicieli swoich grup. „Swój” i „obcy” są to dwie kategorie pozwalające porządkować rzeczywistość, wytyczać granice i tym samym odgrywają znaczną rolę w kształtowaniu tożsamości indywidualnej i grupowej: swojskość jest Danuta Stasik, O grzeczności po indyjsku, [w:] M. Marcjanik (red.), Grzeczność na krańcach świata…, s. 187. 6 Katarzyna Sołtan, Indie widziane oczami europejskiego turysty, [w:] M. Marcjanik (red.), Grzeczność na krańcach świata…, s. 192. 5 296 Kultury w kontakcie – inaczej nie znaczy gorzej zapewne odczuwana, ale bynajmniej nie nazwana, zanim nie zostanie dostrzeżony obcy, inny, odmienny, ten, którego swoim nazwać nie można7. Kontakt z obcą, „egzotyczną” kulturą, podróże na przysłowiowe „krańce świata”, sprzyja refleksjom poświęconym wartościom rdzennym naszej własnej kultury. Uczy poszanowania dla odmienności, stąd też powtarzane wielokrotnie w tej książce zdanie inaczej nie znaczy gorzej. Jednocześnie autorzy podkreślają to, że zaakceptowanie odmienności czy nabranie umiejętności poruszania się w obcej kulturze wymaga znacznie większego wysiłku, niż tylko opanowanie kilku podstawowych zwrotów grzecznościowych. Chociaż niewątpliwie warto od tego zacząć, a oni starają się ułatwić czytelnikowi to zadanie, przybliżając nie tylko zasady wymowy, ale również kontekst sytuacyjny, w którym można posłużyć się daną formułą językową. Jest to niezwykle istotne, ponieważ kompetencja komunikacyjna zawiera wiedzę i oczekiwania np. co do tego, kto może, a kto nie może mówić w danej sytuacji, jak mówić do osób zajmujących różne pozycje w hierarchii społecznej, jak formułować rozkazy, jakich form grzecznościowych użyć itp. Kolejne dwa artykuły autorstwa Ewy Machut-Mendeckiej oraz Anny Polat poświęcone są kulturze arabskiej i tureckiej. W pierwszym z wymienionych tekstów autorka przedstawia rozwój kultury arabskiej z perspektywy historycznej, podkreślając cechy, które decydują o jej charakterze, tj. patriarchalizm oraz połączenie kolektywizmu z indywidualizmem. Jak pisze autorka, połączenie tych dwóch, wydawałoby się sprzecznych wartości po dzień dzisiejszy stanowi w dużym stopniu o specyfice kultury arabskiej8. Do głównych problemów poruszanych w artykule należą męskość i kobiecość, sposób ich definiowania w kulturze arabskiej oraz funkcjonowanie kobiet i mężczyzn w społeczeństwie. Autorka wprowadza także wątki czasu i przestrzeni. Są to kategorie tradycyjnie uwzględniane w badaniach nad komunikacją międzykulturową, gdyż jak pisał ich pionier Edward Hall: Tym, (…) co jest cechą wyłącznie ludzką – tym, co rzeczywiście stanowi o tożsamości człowieka, bez względu na to, gdzie się urodził – jest kultura, całościowe ramy komunikacyjne – słowa, działania, pozy, gesty, ton i barwa głosu, wyraz twarzy, sposób traktowania czasu, przestrzeni oraz przedmiotów materialnych (…). Wszystkie te rzeczy i jeszcze wiele innych tworzą pewne systemy komunikowania się, dysponujące znaczeniami zrozumiałymi wyłącznie dla tych, którzy znają historyczny, społeczny i kulturowy kontekst zachowań9. Ewa Nowicka, Swojskość i obcość jako kategorie analizy socjologicznej, [w:] Ewa Nowicka (red.), Swoi i obcy, Uniwersytet Warszawski – Instytut Socjologii, Warszawa 1990, s. 17. 8 Ewa Machut-Mendecka, Kultura jako racja bytu. Świat arabski, [w:] M. Marcjanik (red.), Grzeczność na krańcach świata…, s. 241. 9 Edward T. Hall, Poza kulturą, PWN, Warszawa 1984, s. 82. 7 Justyna Jaguścik 297 W części afrykańskiej znalazły się dwa artykuły poświęcone Etiopii oraz kulturze Suahili. Ewa Wołk i Zofia Podobińska przedstawiają w nich zasady grzeczności przede wszystkim w aspekcie językowym. Analizy lingwistycznej dokonują jednak z szerszej, socjologicznej perspektywy, zwracając uwagę na to, jak wartości rdzenne danej kultury odzwierciedlają się w języku. Zachowania językowe w Etiopii uwidaczniają wagę sacrum w życiu mieszkańców tego kraju, przebija się przez nie chęć uhonorowania partnera, obdarzenia go szczególnym szacunkiem. W artykule Zofii Podobińskiej wprowadzenie do języka suahili to także wprowadzenie do kultury regionu Afryki Wschodniej, który cieszy się coraz większym zainteresowaniem turystów z Polski. Uwagi zawarte w tym rozdziale mogą sprawić, że zachowania mieszkańców tego obszaru staną się dla nich bardziej czytelne i dzięki temu oni sami rzadziej będą naruszać wymogi etykiety suahilijskiej. W końcowej części tomu znalazły się krótsze artykuły dotyczące Ameryki Południowej (Meksyku, Wenezueli i Brazylii), Stanów Zjednoczonych oraz Australii. Mają one charakter esejów, w których autorzy dzielą się obserwacjami, jakie wynieśli z dłuższych pobytów w wymienionych krajach, w których przebywali z przyczyn zawodowych. Należą oni do stale zwiększającej się grupy osób, wchodzących w kontakt z przedstawicielami innych kultur w wyniku wypełniania obowiązków służbowych. Ich obserwacje będą zapewne różne od tych czynionych przez turystę lub naukowca, często będą one dotyczyć różnic w szeroko pojętej kulturze pracy. Za przykład może tutaj posłużyć artykuł Doroty Warakomskiej Twarde reguły i wolnoamerykanka – praca dziennikarzy amerykańskich i polskich. Grzeczność i zasady obowiązujące na co dzień. Jest to opis doświadczeń zebranych przez autorkę w trakcie pobytów na stypendium w Waszyngtonie, w którym porównuje ona zasady obowiązujące dziennikarzy pracujących jako sprawozdawcy parlamentarni w Polsce i USA. Rozdział ten stanowi ciekawy komentarz do dyskusji toczącej się na temat granic wolności prasy oraz zasad etyki dziennikarskiej, zwłaszcza w wypadku dziennikarzy specjalizujących się w polityce wewnętrznej. Zaskakiwać może fakt, że tytułowa wolnoamerykanka to opis sytuacji w Polsce, a nie za oceanem, ale w świetle przytoczonych faktów nie wydaje się to nadużyciem. Wspomniana już we wstępie heterogeniczność tego zbioru artykułów jest zarówno jego główną zaletą, jak i wadą. Różnorodność zgromadzonych materiałów pozwala czytelnikowi zapoznać się z zasadami savoir-vivre’u obowiązującymi poza Europą. Mając pod ręką zestawienie faktów z tak odległych od siebie – zarówno geograficznie, jak i kulturowo – regionów, może on pokusić się o dokonanie pewnego uogólnienia i poszukać zasad zasługujących na miano uniwersalnych. Równocześnie właściwie każda z części, a zwłaszcza ta najobszerniejsza, dotycząca Azji, mogłaby stać się podstawą osobnej pracy poświęconej zagadnieniom komunikacji kulturowej w danym regionie. 298 Kultury w kontakcie – inaczej nie znaczy gorzej Zastanawia także niezbyt trafny dobór tytułu całej publikacji. W każdym z artykułów autorzy podkreślają równy status różnych zachowań językowych czy kulturowych. Inaczej nie znaczy gorzej, żadnej z kultur nie należy się wyższe czy centralne miejsce. Nie sposób zbudować hierarchii kultur, dokonać ich opisu w kategoriach lepszych czy gorszych, mniej lub bardziej rozwiniętych. Tytułowe krańce świata oddają jednak perspektywę, z jakiej centrum (Europa) spogląda na peryferie, mogą tym samym sugerować podział kultur na mniej lub bardziej znaczące. Rozmija się to niewątpliwie z intencją autorów, którzy na każdym kroku podkreślają zasadę wzajemnej tolerancji i poszanowania. Wydaje się, że nawet w potocznym rozumieniu Stany Zjednoczone Ameryki czy Australia nie znajdują się już na krańcach świata, podobnie jak Turcja. A gdy weźmie się pod uwagę wszystkie kraje opisane w książce, to okaże się, że te krańce świata, zarówno pod względem powierzchni kwadratowej, jak i liczby mieszkańców, stanowią większą część naszego globu. Niezależnie od uwag krytycznych praca ta zasługuje na zainteresowanie szerokiego kręgu czytelników – od studentów, po podróżników i osoby wiążące swą przyszłość zawodową z którymś z opisanych regionów. Ma ona niewątpliwie liczne walory praktyczne, do których należy także, niewspomniane we wstępie, przygotowanie czytelników do kontaktów z przedstawicielami innych kultur, do których będzie coraz częściej dochodziło także u nas. Polska staje się obecnie krajem przyjmującym migrantów, a wraz z jednostkami przemieszczają się także wartości kulturowe. Grzeczność niewątpliwie jest fascynującym zjawiskiem kulturowym i pozostaje mieć nadzieję, że autorzy artykułów zamieszczonych w tym tomie nie powiedzieli jeszcze ostatniego słowa i wkrótce pozwolą nam zapoznać się z wynikami kolejnych badań. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 ARTYKUŁY RECENZYJNE Dominik Mierzejewski O NOWEJ SERII „BIBLIOTEKA AZJI I PACYFIKU” UWAG KILKA Od kilku lat Wydawnictwo Adam Marszałek publikuje serię wydawniczą „Biblioteka Azji i Pacyfiku”. W tomach, wydawanych cyklicznie, ukazują się artykuły polskich i zagranicznych naukowców. Jak się wydaje, jest to jedyna jak dotychczas, seria wydawana przez polskie wydawnictwo, a dotycząca regionu Azji i Pacyfiku. Tomy obejmują szeroki wachlarz tematyczny, poświęcone są kwestiom natury politycznej, gospodarczej, społecznej czy kulturowej. Na uwagę zasługuje fakt, że seria daje możliwość publikacji prac młodym adeptom badań azjatyckich, którzy z pewnością w przyszłości będą stanowi o sile polskiej nauki w tym obszarze badań. W tekście omówiono zaledwie trzy przykłady z całej serii, na którą, jak do tej pory, składają się 22 pozycje. Z wielu wydanych książek na szczególną uwagę zasługuje praca zbiorowa pod redakcją dra Marcina F. Gawryckiego, omawiająca zagadnienie relacji między kontynentem azjatyckim a Ameryką Łacińską. Publikacja Ameryka Łacińska w regionie Azji i Pacyfiku została podzielona na cztery części: 1. Geopolityczne uwarunkowania zaangażowania Ameryki Łacińskiej w regionie Azji i Pacyfiku; 2. Kraje Ameryki Łacińskiej wobec regionu Azji i Pacyfiku; 3. Stosunki ekonomiczne Ameryki Łacińskiej z regionem Azji i Pacyfiku oraz 4. Kwestie społeczno-kulturalne. Do najciekawszych artykułów należy zaliczyć teksty redaktora, poświęcone m.in. świadomości geopolitycznej w Ameryce Łacińskiej oraz rywalizacji mocarstw o Kanał Panamski. Bardzo interesującą częścią tomu są artykuły poświęcone aktywności Chińskiej Republiki Ludowej na omawianym obszarze. W tomie znalazły się również opracowania profesora Jana Rowińskiego, w których bardzo dokładnie została omówiona historia wzajemnych relacji po 1949 r. oraz główne kierun- 300 O nowej serii „Biblioteka Azji i Pacyfiku” uwag kilka ki polityki Pekinu wobec Ameryki Łacińskiej. Z kolei w tekście autorstwa Piotra Sadowskiego przedstawiono stanowisko Stanów Zjednoczonych wobec ekspansji ChRL w regionie Azji i Pacyfiku. W tekście Anny Wróbel i Anny Bąkiewicz dokonano analizy relacji ekonomicznych Chin z Ameryką Łacińską w kontekście budowy strefy wolnego handlu Chin z Chile i reakcji państw latynoamerykańskich na ekspansję gospodarczą Państwa Środka. W ostatniej części tomu na uwagę zasługuje tekst Zuzanny Burskiej, poświęcony historii Chińczyków emigrujących niegdyś na kontynent południowoamerykański. Wydawnictwo Adam Marszałek wspólnie z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu od dwóch lat organizuje konferencje poświęcone regionowi Azji i Pacyfiku. Należy uznać te spotkania za ważne wydarzenia w polskim kalendarzu konferencyjnym, choć nie zawsze naukowcy, którzy prezentują tu wyniki swoich badań, zajmują się problematyką azjatycką. Podsumowaniem sesji naukowych są tomy pokonferencyjne, publikowane z reguły pod redakcją mgr Joanny Marszałek-Kawy. Pierwszy z omawianych tomów to wynik pierwszej toruńskiej konferencji, która odbyła się czerwcu 2007 r. Wydawnictwo, w którym znalazły się m.in. teksty poświęcone transformacjom ustrojowym Kazachstanu, państwom upadłym i upadającym czy relacjom na Półwyspie Indochińskim, zostało zatytułowane Życie polityczne Azji. Realia i dążenia. Wszystkie opublikowane artykuły zasługują na uznanie, choć dwa wyróżniają się szczególnie. To teksty mgra Grzegorza Gila z Uniwersytetu Marii-Curie Skłodowskiej na temat upadania państw w regionie Azji i Pacyfiku po zimnej wojnie, na przykładzie Indonezji, Papui Nowej Gwinei i Kambodży, oraz drugi, mgra Piotra Kozłowskiego z Uniwersytetu Warszawskiego, poświęcony polityce ASEAN wobec mocarstw. Pierwszy z autorów oparł swoje rozważania na teoretycznym modelu upadania państw przedstawionym przez Kalevi J. Holstiego. Tekst został również wzbogacony o przedstawiony przez waszyngtoński Fund for Peace indeks państw upadłych (Failed States Index), co świadczy o dobrym rozeznaniu autora w literaturze omawianego przedmiotu. Opisane zostały kolejne przypadki: Indonezji, Papui Nowej Gwinei oraz Kambodży. Niemniej jednak w zakończeniu artykułu zabrakło szerszego porównania wskazanych przykładów. Drugi z tekstów zasługujących na uwagę to artykuł doktoranta z Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego P. Kozłowskiego. W szczegółowy sposób omówiono w nim politykę ASEAN wobec kolejnych mocarstw: Chin, Japonii, Indii, Stanów Zjednoczonych, Unii Europejskiej i Rosji. Na podstawie przedstawionych danych autor słusznie skonstatował, że pogłębiająca się integracja państw ASEAN prowadzi do redukcji ingerencji państw trzecich w wewnętrzne sprawy członków stowarzyszenia, a procesy zachodzące w Azji Południowo-Wschodniej prowadzą do załamana realistycznego pa- Dominik Mierzejewski 301 radygmatu w stosunkach międzynarodowych na rzecz idei wspólnot międzynarodowych. W omawianym tomie opublikowano teksty poświęcone Kazachstanowi (mgr Bota Zhunussova oraz mgr Piotr Załęski), Armenii (mgr Andrzej Nowosad), roli „czarnych wdów” w konflikcie Rosji i Czeczenii (mgr Wojciech Stankiewicz), konfliktowi kambodżańsko-wietnamskiemu (prof. Małgorzata Pietrasiak), analizie geopolitycznej potencjału państw azjatyckich (Oksana Voytyuk), czynnikom sprzyjającym terroryzmowi (mgr Ewa Suchocka) oraz myśli politycznej Mariana Zdziechowskiego (mgr Witold Wojtyło). Kolejne opracowanie to Meandry japońskiej polityki, wydane również jako wydawnictwo pokonferencyjne w 2007 r. W tomie znalazły się artykuły autorstwa prof. Jolanty Młodawskiej z Uniwersytetu Łódzkiego, dra Krzysztofa Karolczaka z Uniwersytetu Warszawskiego oraz doktorantów z różnych ośrodków akademickich kraju. W artykule otwierającym tom mgr Karol Żakowski przestawił w bardzo przystępny sposób problem związany z frakcjonalizmem w Partii Liberalno-Demokratycznej (PLD) i wpływem tegoż na politykę zagraniczną Japonii. Autor poddał analizie wpływ różnych nurtów w PLD na politykę wobec ChRL. Nie była ona jednolita i często zmieniała się w zależności od grupy dominującej w partii. Przykładem liberalnego i ugodowego podejścia do ChRL był lider frakcji liberalnej Ikeda Yoshida Shigeru, który w latach zimnej wojny przewidywał rozpad sojuszu między Pekinem i Moskwą. Autor przedstawił również kontynuatorów myśli Yoshidy, w tym m.in. premiera Miyazawy Kichiego. Ponadto zaprezentowane zostało również skrzydło konserwatywne, które pod wodzą m.in. Fukudy Takeo i Nakasone Yasuhiro paradoksalnie doprowadziło do podpisania traktatu o pokoju i przyjaźni z ChRL w 1978 r. W innym tekście, autorstwa prof. Jolanty Młodawskiej, omówiono model nadzoru korporacyjnego w Kraju Kwitnącej Wiśni. Autorka we wstępie przedstawiła dwa modele nadzoru korporacyjnego: anglo-amerykański i reński (Niemcy i Japonia). W tekście przedstawiono cechy charakterystyczne dla ładu panującego w Japonii. Zwrócono również uwagę na zmianę w systemie, jaka dokonała się pod wpływem reform prorynkowych, polegającą na zatrudnieniu przynajmniej jednego audytora z zewnątrz. W podsumowaniu tekstu słusznie podkreślono, że Japonia stawiająca czoło wyzwaniom rynków kapitałowych, nie adaptuje ad hoc modelu anglo-amerykańskiego, ale próbuje kreatywnie przekształcać własne instytucje. Na kolejnych stronach tomu przedstawiono zagadnienia związane z korupcją strukturalną (dr K. Karolczak), wywiadem gospodarczym w Japonii i Chinach (mgr M. Ciecierski), świadomością narodową w aspekcie geograficznym (mgr M. Lisiecki), japońską polityką bezpieczeństwa i rolą tego państwa w misjach ONZ (mgr P. Szafraniec), aspektem wojskowym japońskiej mocarstwowości (mgr M. Kosmala-Kozłowska) oraz migracji Japończyków do Ameryki Południowej (mgr R. Flisiuk). 302 O nowej serii „Biblioteka Azji i Pacyfiku” uwag kilka Oprócz wspominanych na wstępie pozytywnych aspektów serii wydawniczej, takich jak m.in. promocja młodych naukowców publikujących w serii „Biblioteka Azji i Pacyfiku”, należy zwrócić uwagę na słabsze strony wydawnictwa. Do takowych należy zaliczyć przede wszystkim liczne niedociągnięcia związane z edycją tekstu, brak korekty, zwłaszcza w tomach pokonferencyjnych. W pracach naukowych każdy z artykułów powinien być zaopatrzony w aparat naukowy, a w niektórych tekstach publikowanych w serii takowego brakuje. Ponadto w przedstawianych tomach nie znajdziemy, choćby krótkich, biogramów autorów publikowanych tekstów. Powyższe uwagi nie umniejszają jednak wartości merytorycznej prezentowanych tekstów, które będą przydatne, zwłaszcza w prowadzeniu zajęć dydaktycznych. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 ABSTRACTS Karol Żakowski DISSOLUTION OF FACTIONS IN THE JAPANESE LIBERAL-DEMOCRATIC PARTY: THE OLD TASKS IN THE NEW TIMES The article focuses on the problem of factionalism within the Japanese LiberalDemocratic Party. LDP has been called “an alliance of factions” since its establishment in 1955. The faction leaders ceaselessly competed for power by recruiting new members and helping them in their political careers. This system required large amounts of money delivered by big companies, hence it generated structural corruption, and was widely criticized by the Japanese public opinion. The main objective of the article is to explain how the discourse on the dissolution of LDP factions was used in the past in the interests of particular politicians, and what changed after the electoral system reform in 1994. The author argues that although there was a strong tendency, especially among the party leaders, to strive for the eradication of factionalism, this goal could not be achieved under the system of middle-sized constituencies. The new electoral system established in 1994, enabled more profound reforms, carried out by Koizumi Jun’ichirō, but it is still uncertain whether the dissolution of factions is really in the interest of LDP. 304 Abstracts Barbara Mrówka MISSIONS OF THE JAPANESE SPECIALISTS IN POLAND – AN OVERVIEW. EXPERIENCE OF THE FIRST STAGE OF THE ASSISTANCE COOPERATION Japanese foreign assistance started with war reparations which the government of Japan was obliged to pay out after the World War II. Funds were allocated for finance projects assigned by governments of the entitled countries. Japan gradually became the biggest individual donor of assistance in the world, and it maintained this position until the end of the 1990s. Presently, Japanese ODA includes three pillars: bilateral loans, technical cooperation and grants. Poland became a recipient of Japanese development assistance in 1989. Direct Japanese assistance for our country has had the value of about 220 millions Euro. One of the most important elements of support for Poland were volunteers – specialists directed by Japan Overseas Cooperation Volunteers JOCV. The first group arrived in Poland in 1993. To begin cooperation in a region with a specific latest history and relatively high technical achievements was an entirely new challenge for the government of Japan. After initial searches for proper formulae, mutual exchange was chosen, rather than a simple transfer of knowledge and skills. During the years 1993-2007, 106 young volunteers were working in Poland. After Poland joined the EU, a new stage of cooperation between existing donors and recipients of development assistance has started. Situation in which a recipient country has been transformed into a donor has happened for the first time in the history of Japan International Cooperation Agency (JICA). The Polish programme of foreign assistance has been developed, among others, on the base of the experience of Polish–Japanese cooperation. Abstracts 305 Magdalena Komór JAPANESE TEA CEREMONY The article deals with the Japanese tea ceremony, known as chanoyu (literally “hot water for tea”) or sadō (literally “the way of tea”). The ceremony, celebrated for over five hundred years, has influenced spirituality, mentality and lifestyles of the inhabitants of the “Land of the Rising Sun”. The uniqueness of the ceremony is descended from strong connections with Zen Buddhism. It is corroborated by the popular Japanese phrase: “tea and Zen are one”. In the 12th century AD the Buddhist monk Myōan Eisai (1141–1215) returning from China, brought seeds of tea and started to cultivate them. Hereby the first tea plantation came into being. The foundations of the tea ceremony were laid in the 13th century AD. Since then, the ritual has been modified and improved by tea masters called chajin. One of them, perhaps the best known and arousing the greatest admiration, Sen no Rikyu (1522–1591) created four pillars of the specific etiquette – wa (harmony), kei (respect), sei (purity), jaku (tranquility). He referred thereby to Zen philosophy and set up canons that are still being used. The principles have had impact on architecture, painting and gardening as well. Due to the complexity of the Japanese tea ceremony, a tea practitioner must be familiar not only with the production and types of tea, but also with flower arranging, ceramics and calligraphy. Learning the rules of the tea ceremony takes many years. Therefore, entrants attend to schools, where they can explore secrets of the ceremony. The best known schools, not only in Japan, but also all over the world, are, inter alia, Ura Senke and Omote Senke. Also guests taking part in the Japanese tea ceremony have to obey its rules. They ought to be familiar with the proper way of behavior, such as gestures, phrases and the way of drinking tea or eating sweets. The Japanese tea ceremony is remarkable for its tradition, variety of forms, interweaving religious and aesthetic canons. Because of a unique atmosphere and interior décor, it is also an unusual and amazing experience. According to Zen Buddhism, each meeting should be treasured since it can never be reproduced. 306 Abstracts Marzena Ołtarzewska A FIGURE OF GEISHA Beautiful, charming, well-educated and culture-literate ‘geishas’ bring to mind the picture of the Land of the Rising Sun. Despite the fact that the number of geishas has dramatically declined, they still remain one of the symbols of Japanese culture. What has also remained unchanged is the misperception of their profession, as they are still thought to be prostitutes. The purpose of this essay is to uncover the real portrait of these Japanese women of art. The word ‘geisha’ was first used in the 18th century by a well-educated prostitute named Kiku, who started to sell not only her body but also her intellectual skills. At the beginning of the 19th century the geisha profession was legalized. In the second part of the century the legal distinction between geishas and prostitutes was established. Until 1957 it was not a girl’s choice to become a geisha. Sold by her parents, who could not afford to support her, she had no other option but to adapt to the difficult conditions of geishas’ kingdom hanamachi. The situation changed after World War II when Japanese women were given voting rights and licensed prostitution was banned. So, what makes a woman become a geisha? Not only the specific type of clothing but also skills and knowledge. The journey to become a professional geisha is full of difficulties and recantations. It consists of the following stages: shikomi, when a candidate for geisha does cleaning and starts to learn elementary skills; maiko-minarai, when she learns by observing other geishas (after this stage she becomes an apprentice called maiko) and erikea, when she becomes a professional, skillful geisha. Geishas’ main role is to keep company to guests visiting tea-rooms and traditional Japanese restaurants. ‘Keeping company’ means making them feel comfortable and relaxed by talking to them about various subjects, filling their empty glasses with sake, flirting with them, dancing, reciting poetry or playing instruments. Abstracts 307 Krzysztof Dębnicki WESTERN REPUBLICAN VALUES „LIBERTY, EQUALITY, FRATERNITY” AND THE POLITICAL REALITY OF INDIA The Indian political system is an interesting case of a transplanted Western multi-party democracy functioning within a society largely dominated by traditional values that are inherently contradictive to the system. To some extent the system resembles a Western constitutional and legal “sphere”, covering a society that hardly fits it. Western democracy is based on the fundamental principles of freedom, individualism and equality. In India, on the contrary, social life is based on traditional norms such as: – dominance of group rather than individual interest; – the idea of natural inequality of individuals and groups; – the paramount authority of charismatic leaders; – the unique role of the all-embracing state; – social acceptance of violence; By the time of independence the Indian society consisted of two main parts: masses of traditionally minded population adhering to old values and a group of well educated and westernised leaders who wished to modernise the country in accordance with their own deeply held convictions. Since then, the political system of India is undergoing an interesting process of mutual adaptation of traditional and Western values. It is at the same time a process of “traditionalising modernity” and of “modernising tradition” both necessary to save the country from excessive jolts. On the constitutional and legal level, Western values predominate, while traditional ways hold sway in everyday life, including practical politics. Castes, not recognised under the constitution (castes are not even included in the national census questionnaire), remain nevertheless the main factor for any political party in its drive towards electoral victory. In fact, India has chosen a slow process of social change as opposed to revolutionary changes in China or in post-war Japan. It probably saved the country millions of victims which revolutions inevitably bring in their wake. However, although largely traditional, the Indian society is in no way static. The society is changing, especially since economy begun to grow rapidly in the past fifteen years. That this is not a smooth process is understandable in a society as diverse as the Indian. 308 Abstracts Joanna Łupińska INDO-POLISH RELATIONS. A HISTORICAL OVERVIEW – THE 1930s AND THE 1940s The second part of the article: “Indo – Polish Relations from the 16th to the 20th century – a historical overview” is dedicated to Poles who lived and died in India during the Second World War. The article is divided into three parts. It begins with a short introduction to the origin and role of the first Polish Consulate in India. The year 2008 is special because, in March, we celebrated the 75th anniversary of the establishment of the Polish Consulate in Mumbai. Furthermore, in this article, the Authoress focuses on the issue of refugee camps for Polish children that were organized in India. This history is not well known in Poland, but it is very interesting and worth mentioning. More than six thousand people found shelter in India during the Second World War. For many of them, India became a second home. For a few it happened to be a place of eternal rest, for example for Mr. Eugeniusz Banasinski and Mrs. Kira Banasinska; the first Polish Consul and his wife have been buried in a cemetery in Mumbai. Thanks to the Polish Consulate in Mumbai and the Polish Embassy in New Delhi they are not forgotten. Their monuments were renovated and are in the care of Polish authorities. A few words are dedicated to Jam Saheb Digvijay Sinh – the maharaja of Nawanagar, who organized one of such refugee camps in Balachadi near Jamnagar. To sum up, Polish – Indian relations may be defined as long-lasting and very friendly. This positive attitude from the past may be an important factor in today’s relations between these two countries. Abstracts 309 Adam W. Jelonek THE ETHNIC CONFLICT IN SRI LANKA. UNITARY STATE IN A PLURAL SOCIETY The ethnic conflict in Sri Lanka has been disputed in several possible ways. Political analysts as well as scholars have tried to analyze it from several perspectives. In the renewed attempts of a political solution, most proposals for Sri Lanka were focused on the federal model. It should be noted, however, that there is no single unified model of federation that is applicable everywhere. The basic notion of federation, involving within a single political system the combination of shared rule for some purposes and self-rule for others, so that neither is subordinate to the other, has been applied in different ways to fit different circumstances. This paper tries to cope with the specific circumstances of social, racial and ethnic divisions in the Sri Lankan society. It will be argued that the constitutional system inherited from the British is internally dysfunctional, and is, therefore, one of the main powers propelling the political conflict in the state. 310 Abstracts Jakub Polit ANGLO-SAXON HISTORIOGRAPHY OF KUOMINTANG NATIONALIST CHINA (THE MAIN CURRENTS) Anglo-Saxon historiography concerning China ruled by the Chinese Nationalist Party (the Kuomintang, KMT) is very impressive. The content of official American documents United States Relations with China (Washington 1949) shows the common, primary critical viewpoint of that period. But during the 1950s and 1960s, the written records of some American authors (Chang Kia-ngau, Arthur N. Young, John K. Chang, Paul K.T. Sih), former co-workers of Chinese Nationalist Government, revealed impressive progress in educational, economic and financial aspects, which proceeded during the Nationalist era. This image was quickly tarnished. Another group of scholars, with the most eminent representative Lloyd E. Eastman, denounced Nationalist as militarily incompetent and anti-democratic. Hung-mao Tien, Suzanne Pepper and Hsi-sheng Ch’i emphasized the ineffectiveness, brutality, corruption and economic stagnation during the Nationalist rule. The reputed progress was, in their opinion, purely illusory and the KMT officials were not dedicated to the welfare of the society. In The Soong Dynasty (New York 1985), one of more readable books by Sterling Seagrave, the author exposed the ties of the KMT leaders with the Chinese criminal underworld. Since the beginning of 1980s, Robert Bedeski (Canada), Donald A. Gillin (USA), Brian Martin (Australia), Julia Strauss and Hans van de Ven (Great Britain) have played a major role in a partial rehabilitation of the KMT. They offered a new interpretation of the Chinese Nationalists, focusing particularly on their efforts to transform China into an independent and modern nation. They found evidence for the theory that the infamous corruption was a direct result of the War of Resistance against Japan; during the so-called Nanking Decade (1927-1937) central state organizations were surprisingly successful. Furthermore, the above mentioned researchers placed the War of Resistance in the context of KMT prolonged efforts to establish control over China and provided a critical reassessment of Allied policy. Finally, they accused the Western Allies of being disloyal to China. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 NASI AUTORZY Amb. Ksawery Burski – absolwent Uniwersytetu Pekińskiego (Instytut Stosunków Międzynarodowych, 1956) i studiów podyplomowych w SGPiS (obecnie SGH). Dyplomata, wybitny znawca języka chińskiego i problematyki chińskiej. Od 1961 r. pracownik MSZ na placówkach w Azji, m.in. ambasador w Indonezji i w Chinach. W 1989–1991 doradca szefa MSZ i wykładowca w Instytucie Orientalistycznym UW. Współpracuje nadal z MSZ i prowadzi zajęcia na kilku uczelniach (m.in. w SWPS). Znawca kuchni chińskiej, autor książki Tradycje i sztuka kulinarna Chin (Warszawa 1995). Mgr Leszek Cyrzyk – absolwent Wydziału Filologii Polskiej UJ (1954). Lektor języka polskiego na wyższych uczelniach w Pekinie (1954–1957). Kierownik Zakładu Informacji Naukowej i Biblioteki w PISM (1963–1993) i MSZ (1993–2000). Badacz i autor publikacji na temat polsko-chińskich stosunków kulturalnych, dokumentalista, tłumacz. Dr hab. Krzysztof Dębnicki – absolwent Wydziału Historii UW (1975), doktorat (1983) na Wydziale Neofilologii UW i habilitacja (2008) na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych (WDiNP) UW. Długoletni pracownik Instytutu Orientalistycznego UW oraz MSZ. Autor kilku książek, w tym Konflikt i przemoc w systemie politycznym niepodległych Indii (Warszawa 2000) oraz Historia Królestwa Nepalu (Warszawa 2005). Dr hab. Waldemar Dziak – absolwent WDiNP UW, prof. Collegium Civitas. Kierownik Zakładu Azji Wschodniej w Instytucie Studiów Politycznych (ISP) PAN. Od października 2006 r. rektor Wyższej Szkoły Komunikowania i Mediów Społecznych im. Jerzego Giedroycia w Warszawie. Autor i współautor licznych publikacji, m.in. Korea – pokój czy wojna (Warszawa 2002), Kim Jong Il (Warszawa 2006), Chiny a Korea (Warszawa 2006), Mao. Zwycięstwo, nadzieje, klęski (Warszawa 2007), Perspektywy rozwoju ekonomicznego KRLD na tle reform z 2002 r. (Warszawa 2008); (wcześniejsze: zob. „Azja-Pacyfik” 2000). 312 Nasi autorzy Dr hab. Krzysztof Gawlikowski – absolwent psychologii UW (1966), studiował także sinologię (studia w Pekinie 1964–1966); doktorat z nauk politycznych na UW (1972), habilitacja w Intytucie Historii PAN (1977); przez wiele lat wykładał w Europie Zachodniej (głównie we Włoszech), od 1995 r. znowu w kraju; profesor SWPS (dyrektor Centrum Cywilizacji Azji Wschodniej – CCAW), założyciel Centrum Badań Azji Wschodniej (o statusie Zakładu) ISP PAN. Redaktor i współautor pracy Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI wieku (2 tomy, Warszawa 2004); red. Japonia na początku XXI wieku (Toruń 2008); (wcześniejsze – zob. „Azja-Pacyfik” 2005). Dr hab. Bogdan Góralczyk – absolwent WDiNP oraz sinologii na UW; doktorat (1984), habilitacja (2004), profesor UW (Centrum Europejskie); szef Gabinetu Politycznego Min. Spraw Zagranicznych (2001–2003), dyplomata (m.in. 2003–2008 ambasador RP w Tajlandii). Autor wielu publikacji na temat Chin i Azji oraz Węgier, m.in. Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI w. (Warszawa 2004 – współaut.), Zmierzch i brzask. Notes z Bangkoku (Toruń 2009); (wcześniejsze – zob. „Azja-Pacyfik” 2005). Dr Zdzisław Góralczyk – absolwent Wydziału Ekonomiki Uniwersytetu Ekonomiki i Handlu Zagranicznego w Pekinie (1959). Doktorat ze stosunków chińsko-amerykańskich (1979). Pracownik handlu zagranicznego, wieloletni dyplomata (m.in. ambasador w Pekinie w l. 1994–1999). W l. 2000–2005 doradca prezydenta RP i dwóch kolejnych premierów. Od 2000 r. prezes TPPCh. Wykłada problematykę Azji i Pacyfiku w Prywatnej Wyższej Szkole Businessu i Administracji w Warszawie oraz SGH. Konsultant i doradca instytucji rządowych oraz kilku firm polskich w zakresie stosunków z ChRL i SRW. Autor monografii Komunistyczna Partia Chin a Stany Zjednoczone (Warszawa 1981) oraz szeregu innych publikacji nt. polityki wewnętrznej i zagranicznej ChRL, a także stosunków polsko-chińskich. Mgr Justyna Jaguścik – absolwentka sinologii i socjologii na UW, studiowała także w Chinach, doktorantka sinologii UW, wykłada język chiński w CCAW SWPS, a także w Wyższej Szkole Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Koźmińskiego. Nasi autorzy 313 Dr hab. Adam W. Jelonek – socjolog, profesor UJ, kierownik Katedry Bliskiego i Dalekiego Wschodu na Wydziale Studiów Politycznych i Międzynarodowych UJ, wykłada także na socjologii UW. Badacz systemów politycznych Azji Wschodniej. Główne publikacje: Jednostka i społeczeństwo w Azji (red.) (Toruń 2007), Confucian Tradition – Towards the New Century (red.) (Kraków 2008) oraz Historia Kambodży (Warszawa 2008); (wcześniejsze – zob. „Azja-Pacyfik” 2005). Prof. dr hab. Lidia Kasarełło – absolwentka sinologii na UW, kierownik Zakładu Sinologii na Wydziale Orientalistycznym UW; wykładowca w Zakładzie Japonistyki i Sinologii Instytutu Filologii Orientalnej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizuje się w dziedzinie chińskiej kultury, zwłaszcza dotyczącej literatury, teatru i sztuki Chin. Najważniejsze publikacje: Tian Han. U źródeł nowego teatru chińskiego (Warszawa 1995), Totemy życia… Chińska literatura poszukiwania korzeni (Warszawa 1999), Węzły duszy. Chrestomatia współczesnych opowiadań chińskich (Warszawa 2005). Mgr Magdalena Komór – absolwentka Instytutu Stosunków Międzynarodowych WDiNP UW (2008), specjalizacja – studia pozaeuropejskie. Mgr Marta Kosmala-Kozłowska – politolog, absolwentka Instytutu Stosunków Międzynarodowych UW, doktorantka WDiNP UW, zajmuje się prawami człowieka, kulturą i cywilizacją Azji Wschodniej, dialogiem między cywilizacjami. Autorka artykułów w periodykach naukowych oraz w pracach zbiorowych, m.in. Jednostka i Społeczeństwo Azji Wschodniej (Toruń 2007), Japonia na początku XXI w. (Toruń 2008). Dr Małgorzata Ławacz – sinolog, współpracownik CCAW SWPS. Współredaktor Japonia na początku XXI wieku (Toruń 2008); (więcej – zob. „Azja-Pacyfik” 2006). Mgr Joanna Łupińska – absolwentka WDiNP – ISM oraz indologii na Wydziale Kulturoznawstwa UW, doktorantka SGH w Warszawie (Kolegium Gospodarki Światowej). 314 Nasi autorzy Prof. dr Roman Malek, SVD – sinolog, dyrektor sinologicznego instytutu Monumenta Serica w Sankt Augustin koło Bonn w Niemczech, członek Zgromadzenia Słowa Bożego (Societas Verbi Dei, werbista). Doktorat (1984) na Uniwersytecie w Bonn. Wykładowca religioznawstwa porównawczego na Uniwersytecie w Bonn i w Philosophisch-Theologische Hochschule w Sankt Augustin koło Bonn, a także na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Wydawca serii Monumenta Serica Monograph Series i Collectanea Serica, a także redaktor naczelny czasopisma „Monumenta Serica – Journal of Oriental Studies”, dwumiesięcznika „China Heute” o współczesnej sytuacji religijnej w Chinach oraz „Chiny Dzisiaj – Religie, Chrześcijaństwo, Kościół”. Autor licznych publikacji (gł. w języku niem. i ang.) o religii i chrześcijaństwie w Chinach, m.in. Western Learning and Christianity in China (2 tomy; Sankt Augustin 1998), Jingjiao. The Church of the East in China and Central Asia (Sankt Augustin 2006), 4-tomowej The Chinese Face of Jesus Christ (Sankt Augustin 2002–2007) oraz wielu artykułów o Chinach w Encyklopedii katolickiej (Wyd. KUL). Dr Dominik Mierzejewski – absolwent Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Łódzkiego (2001); rozprawa doktorska nt. wewnętrznych determinantów polityki zagranicznej ChRL w latach 1966–1976; staże m.in. na Shanghai International Studies University (1999–2000, 2003–2004). Adiunkt w Zakładzie Azji Wschodniej Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politologicznych UŁ, członek boardu European Association of Chinese Studies oraz Association for Asian Studies. Zainteresowania: m.in. polityka zagraniczna ChRL oraz zmiany ustroju politycznego ChRL. Dr Barbara Mrówka – radca ministra w MSZ, do października 2008 r. w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej. Specjalista od programów pomocowych oraz adiunkt w Wyższej Szkole Menadżerskiej w Warszawie. Współpracuje również z Centrum Europejskim UW oraz Szkołą Główną Handlową. Od 1991 r. zajmuje się pomocą zagraniczną, a od 1992 r. odpowiada za współpracę z rządem Japonii w tej dziedzinie. Jest autorką wielu artykułów na temat problematyki pomocowej. Mgr Marzena Ołtarzewska – absolwentka Instytutu Stosunków Międzynarodowych WDiNP UW (2008), kierunek: stosunki międzynarodowe, specjalizacja: studia strategiczne i bezpieczeństwa. Zainteresowania: stosunki międzynarodowe na Dalekim Wschodzie i Japonia (gł. historia, kultura, status militarny). Nasi autorzy 315 Dr hab. Małgorzata Pietrasiak – absolwentka Moskiewskiego Instytutu Stosunków Międzynarodowych (1981), doktorat na Uniwersytecie Wrocławskim (1990), habilitacja na Uniwersytecie Łódzkim (2004). Profesor UŁ, kierownik Zakładu Azji Wschodniej Instytutu Studiów Międzynarodowych UŁ. Specjalizuje się w problematyce Płw. Indochińskiego. Redaktorka książki Fenomen Chin. Wybrane problemy polityki wewnętrznej i zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej (Łódź 2008); (wcześniejsze: zob. „Azja-Pacyfik” 2005). Dr hab. Jakub Polit – absolwent Wydziału Historycznego UJ, doktorat w 1997 r., habilitacja w 2007 r. Adiunkt w Instytucie Historii UJ, profesor WSH w Krakowie. Zajmuje się historią stosunków międzynarodowych w XX w. ze szczególnym uwzględnieniem Azji Wschodniej. Autor m.in. Odwrót znad Pacyfiku? Wielka Brytania wobec Dalekiego Wschodu 1914–1922 (Kraków 1999), Smutny kontynent. Z dziejów Azji Wschodniej w XX wieku (Kraków 2002), Chiny (seria: „Historia państw świata w XX wieku”) (Warszawa 2004), Lew i smok. Wielka Brytania a kryzys chiński 1925–1928 (Kraków 2006); Pod wiatr. Czang Kaj-szek 1887–1975 (Kraków 2008). Dr hab. Jan Rowiński – sinolog i politolog, jeden z najwybitniejszych znawców problematyki chińskiej. W Chinach spędził wiele lat jako student, tłumacz, dyplomata i naukowiec. Absolwent Instytutu Dyplomatycznego w Pekinie (1960), doktorat w 1965 r., habilitacja w 1987 r., pracownik naukowy w PISM (1970–1993 i od 2004 r.), od 2002 r. profesor UW na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych. Wieloletni pracownik MSZ (1960–1969, 1993–2004, 1995–2001 jako z-ca Ambasadora RP w ChRL). Autor i współautor licznych publikacji, m.in. System konstytucyjny Chińskiej Republiki Ludowej (Warszawa 2006), Polski Październik 1956 r. w polityce światowej (także red. – Warszawa 2006), Ameryka Łacińska w regionie Azji i Pacyfiku (Toruń 2007), Odrodzenie konfucjanizmu we współczesnym świecie (Kraków 2008), Japonia na początku XXI wieku (Toruń 2008); (wcześniejsze: zob. „Azja-Pacyfik” 2005). Dr Irena Rychłowska – absolwentka socjologii UW (1991), doktorat w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN (1997); liczne pobyty w Japonii; pracownik naukowy Instytutu Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku. Zajmuje się następującą problematyką: kultura materialna i wizualna Japonii, stosunek do przedmiotu w kulturze japońskiej, współczesna japońska religijność. Współautorka publikacji Japonia na początku XXI wieku (Toruń 2008). 316 Nasi autorzy Prof. dr hab. Karin Tomala – absolwentka sinologii i historii w Uniwersytecie Humboldta w Berlinie (1963), doktorat w UW (1976). Profesor w Zakładzie Krajów Pozaeuropejskich PAN w Warszawie, wykłada też na UW i w Wyższej Szkole Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Politycznych w Gdyni. Zajmuje się problematyką chińską – polityką ludnościową, pozycją inteligencji, zagadnieniami społeczeństwa obywatelskiego, modernizacją i konfucjanizmem. Autorka licznych publikacji (zob. „Azja-Pacyfik” 2004). Mgr Karol Żakowski – absolwent Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu Łódzkiego (2006), doktorant w Zakładzie Azji Wschodniej WSMiP; uczestnik kursu Fundacji Japońskiej dla badaczy naukowych w Rinku Town pod Osaką (czerwiec–sierpień 2006); zajmuje się problematyką japońskiej sceny politycznej i stosunków chińsko-japońskich. Azja-Pacyfik 2008, nr 11 ZAPRASZAMY DO WSPÓŁPRACY – Teksty dla czasopisma „Azja-Pacyfik” należy przekazywać Redakcji w postaci elektronicznej (pocztą elektroniczną lub na dyskietce). Nie powinny one przekraczać 25 stron znormalizowanego maszynopisu (45 000 znaków w tekście komputerowym). Redakcja rezerwuje sobie prawo dokonywania niezbędnych skrótów. Wydawca ma prawo dokonywania koniecznych zmian w utworze, wynikających z opracowania redakcyjnego. – Teksty powinny być zapisane w edytorze Words for Windows i sformatowane (tekst podstawowy) czcionką Times New Roman 12, z odstępem 1,5 między wierszami. Przypisy powinny znajdować się na dole strony (w przypadku odnośników do źródeł obowiązują następujące dane i format: 1. Autor (imię, nazwisko), tytuł, wydawca, miejsce i rok, strona; 2. Autor, tytuł artykułu, „tytuł czasopisma”, rok, numer lub data, strona). – Autor powinien do tekstu dołączyć 1. streszczenie w języku angielskim (do 1800 znaków), 2. krótki (do 500 znaków) biogram (imię i nazwisko, adres, instytucja, dorobek naukowy) oraz 3. oświadczenie o rezygnacji z honorarium autorskiego. – Wszystkie artykuły są poddawane recenzji zewnętrznej. – Zapraszamy badaczy, także początkujących, do współpracy. – Szczegółowe wskazówki dla autorów znajdują się na stronie internetowej czasopisma: www.marszalek.com.pl/azjapacyfik.
