Darmowy fragment www.bezkartek.pl

t
en
m
l
ragek.p
f
wy kart
o
rm.bez
a
D ww
w
„Myœl Teologiczna”
Seria pod redakcj¹ ks. Arkadiusza Barona i ks. Henryka Pietrasa SJ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
L. Padovese, Wprowadzenie do teologii patrystycznej, 1994
S. Bastianel, L. Di Pinto, Biblijne podstawy etyki, 1994
J. Wicks, Wprowadzenie do metody teologicznej, 1995
M. Szentmártoni SJ, Psychologia pastoralna, 1995
J. Kulisz SJ, Wprowadzenie do teologii fundamentalnej, 1995
I. de la Potterie SJ, Modlitwa Jezusa, 1996
K. Demmer, Wprowadzenie do teologii moralnej, 1996
G. Ghirlanda, Wprowadzenie do prawa koœcielnego, 1996
J. Sudbrack, Mistyka, 1996
Ch. A. Bernard, Wprowadzenie do teologii duchowoœci, 1996
H. Waldenfels SJ, Odkrywaæ Boga dzisiaj, 1997
P. Gilbert, Wprowadzenie do teologii œredniowiecza, 1997
J. O’Donnell, Wprowadzenie do teologii dogmatycznej, 1997
J. A. Fitzmyer SJ, Pismo dusz¹ teologii, 1997
H. de Lubac SJ, Medytacje o Koœciele, 1997
L. F. Ladaria, Wprowadzenie do antropologii teologicznej, 1997
R. Otowicz, Etyka ¿ycia, 1998
P. Rosato, Wprowadzenie do posoborowej teologii sakramentów, 1998
J. Bolewski SJ, Pocz¹tek w Bogu, 1998
M. O’Keefe OSB, Etyka a duchowoœæ, 1998
St. G³az, Doœwiadczenie religijne, 1998
T. Jelonek, Wprowadzenie do listów œwiêtego Paw³a, 1998
W. G. Jeanrond, Hermeneutyka teologiczna, 1999
E. Piotrowski, Teodramat, 1999
J. Dupuis, Wprowadzenie do chrystologii, 1999
M. Simonetti, Miêdzy dos³ownoœci¹ a alegori¹, 2000
G. Martelet, Odnalezione ¿ycie wieczne, 2000
H. Pietras SJ, Pocz¹tki teologii Koœcio³a, 2000
A. Dalbesio, Duch Œwiêty w NT, w Koœciele, w ¿yciu chrzeœcijañskim, 2001
R. Meynet, Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej, 2001
F. Ardusso, Magisterium Koœcio³a. Pos³uga S³owa, 2001
J. E. Vercruysse SJ, Wprowadzenie do teologii ekumenicznej, 2001
M. Qualizza, Inicjacja chrzeœcijañska, 2001
S. Pié-Ninot, Wprowadzenie do eklezjologii, 2002
M. R. Jurado SJ, Rozeznawanie duchowe, 2002
J. Maier, Miêdzy Starym i Nowym Testamentem, 2002
M. Gilbert SJ, M¹droœæ Salomona, t. I, 2002
M. Gilbert SJ, M¹droœæ Salomona, t. II, 2002
J. Daniélou SJ, Teologia judeochrzeœcijañska, 2002
J. Dupuis, Chrzeœcijañstwo i religie, 2003
A. Jankowski OSB, Duch Œwiêty dokonawc¹ zbawienia, 2003
Ks. B. Nadolski TChr, Wprowadzenie do Liturgii, 2003
A. Jankowski OSB, Bli¿ej Bogarodzicy, 2004
Z. J. Kijas OFMConv, Pocz¹tki œwiata i cz³owieka, 2004
C. Zuccaro, Teologia œmierci, 2004
A. Jankowski OSB, Rozwój chrystologii Nowego Testamentu, 2005
Ks. F. Szulc, Struktura teologii judeochrzeœcijañskiej, 2005
G. Greshake, Wprowadzenie do nauki o ³asce, 2005
R. Miggelbrink, Gniew Bo¿y, 2005
A. Baron, Neoplatoñska idea Boga a ewangelizacja, 2005
R. Meynet, Jêzyk przypowieœci biblijnych, 2005
G. Odasso, Biblia i religie. Biblijne perspektywy teologii religii, 2005
A.A. Napiórkowski OSPPE, Misterium communionis, 2006
A. Jankowski OSB, Eschatologia Nowego Testamentu, 2007
H. Pietras SJ, Eschatologia pierwszych czterech wieków, 2007
R.J. WoŸniak, Przysz³oœæ, teologia, spo³eczeñstwo, 2007
H. Pietras SJ, Pocz¹tki teologii Koœcio³a, 2007
H. Wagner, Dogmatyka, 2007
Ch. Dohmen, G. Stemberger, Hermeneutyka Biblii ¯ydowskiej i Starego Testamentu, 2007
J. B. Metz, Teologia wobec cierpienia, 2008
A. A. Napiórkowski OSPPE, Jezus Chrystus objawiony i objawiaj¹cy, 2008
R. J. WoŸniak (red.), Metafizyka i teologia, 2008
t
en
m
l
ragek.p
f
wy kart
o
rm.bez
a
D ww
w
t
en
m
l
ragek.p
f
wy kart
o
rm.bez
a
D ww
w
© Wydawnictwo WAM, 2008
nt
mepl
g
fra tek.
y
Korekta
w kar
o
Agnieszka
rm.bez Caba
a
D ww
w Projekt okładki
Andrzej Sochacki
ISBN 978-83-7505-156-8
WYDAWNICTWO WAM
ul. Kopernika 26 • 31-501 KRAKÓW
tel. 012 62 93 200 • fax 012 429 50 03
e-mail: [email protected]
DZIAŁ HANDLOWY
tel. 012 62 93 254-256 • fax 012 430 32 10
e-mail: [email protected]
Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ
http://WydawnictwoWAM.pl
tel. 012 62 93 260 • fax 012 62 93 261
Drukarnia Wydawnictwa WAM
ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków
wydawnictwowam.pl
Robert J. Woźniak
O WSPÓLNYM LOSIE METAFIZYKI I TEOLOGII.
WPROWADZENIE DO DEBATY U PODSTAW
nt
e
m l
ragek.p
f
y anależy
Niewątpliwie temat metafizykiwnie
rt do najczęściej spotykanych
o
k
w konkretnej twórczości teologicznej,
a
z
e zagadnienia teologiczne nie częb
arm
.
sto są dyskutowane przezDfilozofów.
w Otwarcie filozofii na teologię i teolow
gii na filozofię wciąż jeszcze
w wielu zdaje się metodologicznym błędem
1.
i obyczajowo-intelektualnym faux pas.
Niemniej jednak, metafizyka jest po części podstawą dla zrozumienia
samej natury teologii. Historyczne powiązania występujące pomiędzy metafizyką i teologią nie mogą być rozumiane jako wypadkowe li tylko intelektualnej niedojrzałości filozofów względnie teologów. Związek, jaki zachodzi między teologią a metafizyką, jest bowiem czymś więcej niż tylko
przebrzmiałą modą.
Jeśli metafizyka jest zrozumieniem (bądź próbą zrozumienia) świata
takim, jakim on jest sam w sobie1, w swoim istnieniu, a teologia próbą zrozumienia wszystko przekraczającej tajemnicy Boga, próbą odnalezienia
prześwitu dla ludzkiej ratio wewnątrz świata wiary, to wniosek o obustronnej
zależności między metafizyką i teologią narzuca się sam.
Jeśli teologia ma być namysłem intelektualnym, próbą rozumiejącego
wniknięcia w przyświadczenie wiary, to taka próba nie może dokonać się
F. INCIARTE, A. LLANO, Metafísica tras el final de la metafísica, Ediciones Cristiandad,
Madrid 2008.
1
6
ROBERT J. WOŹNIAK
na marginesie próby/szeregu prób rozumienia ludzkiego bycia w świecie
i samego bycia świata. Ludzkie słowo o Bogu nie jest słowem spoza tego
świata, w takim znaczeniu, iż jest ono przeznaczone dla tych, którzy zamieszkują ten świat. Teologia musi zostać wpisana w jakąś metafizykę,
aby nie była sama w sobie dyskursem poza tym światem i poza – dokonującą się w nim – ludzką egzystencją. Takie bycie poza byłoby największą
marnością samej teologii2.
Podobne rozumowanie należy zastosować w druga stronę. Jeśli metafizyka jest próbą zrozumienia świata, w szczególności ludzkiego świata, to
próba taka byłaby zawsze z konieczności niekompletna, jeśli zamykałaby
się ex cathedra na przeczucie boskości. Takie zamknięcie miało miejsce
w pozytywizmie logicznym szkoły wiedeńskiej, która wszelkie zdania teologiczne, jak zresztą i metafizyczne, uważała za pozbawione sensu.
Pytanie, które nas tutaj interesuje w szczególny sposób, jest następujące: dlaczego teologia potrzebuje metafizyki? Odpowiedź jest banalnie prosta: tylko dlatego, że ma być bliska ludzkiemu światu i jego prawdzie.
Myślenie o byciu i bycie wkracza do teologii właśnie
t dlatego, że teologia,
en
a szerzej sama religia, nigdy nie wyrywa m
człowieka
z jego faktycznego
l
g
p
a
.
świata. A światem tym zajmuje się właśnie
metafizyka
jako
filozofia pierwfr tek
y
r
sza, jako początek zdziwienia nadw
a istnienia. Innymi słowy: teologia
o faktem
zkzbliżenia
m
i metafizyka to dwa odrębnersposoby
się do prawdy świata. Spoe
Daw
w.b
soby te odpowiadają dwóm
podstawowym
doświadczeniom: świata i bytu
w Książka niniejsza chce stanowić pewnego roabsolutnego poza światem.
dzaju mediację pomiędzy wspomnianymi doświadczeniami. Czyni to w duchu metody indukcyjnej opisanej przez Jacquesa Dupuis w jego pionierskiej pracy na temat pluralizmu religijnego3, tzn. nieustannie przechodząc
od metafizyki do teologii, od teologii do metafizyki, od świata do Boga
i od Boga do świata.
2.
Kontekstem zebranych tu artykułów jest konkretna historyczna sytuacja kryzysu metafizyki i kryzysu teologii. Należy chyba przyjąć, iż oby2
Takie jest przynajmniej stanowisko teologii (soteriologii) katolickiej. „Katolik – pisze
Pesch – afirmuje zbawienie jako bycie w tym świecie i we własnym człowieczeństwie;
protestant zaś rozumie je jako relację pomimo tego świata i pomimo swojego (grzesznego)
człowieczeństwa. Zob. O. H. PESCH, Theologie der Rechtfertigung bei Martin Luther und
Thomas von Aquin, Matthias-Grünewald Verlag, Mainz 1967, 716.
3
J. DUPUIS, Vers une théologie chrétienne du pluralisme religieux, (Cogitatio Fidei, 200),
Cerf, Paris 1999, 28-37.
O wspólnym losie metafizyki i teologii. Wprowadzenie do debaty u podstaw
7
dwa kryzysy wzajemnie się warunkują. Widać to chociażby w samym projekcie Martina Heideggera przezwyciężenia klasycznie rozumianej metafizyki4. Główne ostrze krytyki Heideggera to pewna historyczna postać
metafizyki, która u swych źródeł i w swojej istocie jest niczym innym, jak
tylko krypto-teologią. Heideggerowskie pojecie ontoteologii5, zaczerpnięte od Kanta6, jest tu słowem kluczem. Ontoteologia oznacza nieuprawnione uteologicznienie metafizyki, jak i podobne umetafizycznienie teologii.
Aby pokonać kryzys powstały na skutek obustronnej aneksji metafizyki
i teologii, Heidegger radzi odteologicznienie metafizyki, która winna być
dyskursem poza-wierzeniowym. Teologii zaś Heidegger radzi porzucenie
metafizyki, a obranie ścieżki medytacji historycznej. Ze wspomnianych
syntetycznie przemyśleń Heideggera za cenny uważam gruntowny namysł
nad współzależnością obu dziedzin refleksji ludzkiego ducha. Nie podzielam zaś samej diagnozy, z której wynika, iż zawsze kiedy teologia dialoguje z metafizyką i vice versa, taki dialog oznaczać musi z konieczności klęskę obydwu typów myślenia. Oczywiście, metafizyka i teologia słusznie
winny być autonomiczne względem siebie, nigdy
nt jednak nie ma to być
e
antagonizm i separacja. Jest prawdą, że zaburzenie
gm.pl słusznej autonomii jest
destruktywne zarówno dla teologii, yjakfra
i dla
tekmetafizyki. Jednocześnie jest
r
w
a
również prawdą, iż separacja nieosłużyk żadnej ze wspomnianych dziedzin.
z
esłuszną
rm.za
Diagnozę Heideggera uważam
i przydatną tylko w wypadku
b
a
D wwkiedy metafizyka
pierwszym, to znaczy w takim,
i teologia zachodzą wzaw
jemnie na swoje kompetencje. Nie uważam jej jednak za właściwą w tym
momencie, w którym sugeruje ona konieczność separacji metafizyki od
teologii i na odwrót niejako z definicji obydwu dziedzin wiedzy.
Heidegger i jego projekt przezwyciężenia ontoteologii i odbudowy metafizyki nie wyrasta znikąd7. Koncepcje Heideggera stanowią twórczy dialog
z nowożytną krytyką metafizyki, która wpierw była jedynie próbą jej przebudowy. Współcześnie genealogię radykalnej przemiany metafizyki wynikłą z przekreślenia jej relacji z teologią datuje się na czasy Dunsa Szkota8.
4
Na temat projektu przezwyciężenia metafizyki u Heideggera, jak i znaczenia owego
przezwyciężania zob. M. HEIDEGGER, Przezwyciężenie metafizyki, w: TENŻE, Odczyty i rozprawy, Aletheia, Warszawa 2007, 65-93.
5
I. THOMSON, Heidegger on Ontotheology. Technology and the Politics of Education,
Cambridge University Press, Cambridge 2005, 7-43.
6
I. KANT, Krytyka czystego rozumu, Antyk, Kęty 2001, 495 (B 660).
7
Na temat dziejów relacji metafizyki i teologii zob. W. SCHULZ, Der Gott der neuzeitlichen Metaphysik, Klett-Cotta (9) 2004.
8
O. BOULNOIS, Être et représentation. Une généalogie de la méthaphysique moderne
à l’époque de Duns Scot, (Épiméthée), PUF, Paris 1999.
8
ROBERT J. WOŹNIAK
Ważnymi stacjami tej samej historii są następnie empiryzm brytyjski (szczególnie Hume), transcendentalizm Kanta, witalizm Nietzschego, neopozytywizm szkoły wiedeńskiej i marksizm9. Obecnie postheideggeriańska krytyka metafizyki zajmuje poczesne miejsce w myślowym nurcie zwanym
postmodernizmem10.
Napiętnowana na różne sposoby pokusa ontoteologizmu jest rzeczywista. Świadczy o tym długotrwałość reakcji na nią. Zagraża ona nie tylko
teologom, lecz i filozofom. Stąd podjęcie refleksji nad relacjami metafizyki i teologii wydaje się dziś sprawą niezwykle naglącą. Aby uzdrowić teologię i metafizykę należy skonstruować ich dyskursy tak, aby bez naruszenia słusznej autonomii mogły one pozostawać nieustannie komplementarne.
Do przezwyciężenia dziejowego impasu obydwu dziedzin spowodowanego ontoteologią potrzeba przekroczenia nieśmiertelnej plotki nowożytności o nieprzystawalności metafizyki i teologii. Teolodzy muszą otworzyć
się na metafizykę jako poszukiwanie prawdy świata w jego światowości,
a metafizycy na teologię jako poszukiwanie prawdy świata poza nim samym, cokolwiek mogłoby to oznaczać.
nt
mepl
g
fra tek.
y
3.
w kar
o
rm.bez
a
D wwsię we współczesną debatę o ostatecznym
Niniejsza książka wpisuje
w
uzasadnieniu (Letztbegründung)
teologii i jej dyskursu. Temat ten podej-
mowany jest przede wszystkim w kręgu teologii języka niemieckiego. Hans
Jürgen Verweyen zapoczątkował go swoją ważną monografią poświęconą
podstawowym zagadnieniom teologii fundamentalnej11. Verweyen przenosi dyskusje nad Letztbegründung do teologii z przebudowanej przez Karla-Otto Apla filozofii transcendentalnej12. Apel oparł swój koncept ostatecznego uzasadnienia/usprawiedliwienia na transcendentalnej pragmatyce
(Transcendentalpragmatik)13, której zadaniem było odnowienie i przebudowa transcendentalnej filozofii Kanta z jej subiektywizmu w kierunku filozofii intersubiektywności. Verweyen widzi swoje główne zadanie jako
Por. W. STRÓŻEWSKI, Ontologia, Znak, Kraków 2003, 34-39.
H. PERKOWSKA, Postmodernizm a metafizyka, Scholar, Warszawa 2003.
11
H. J. VERWEYEN, Gottes letztes Worte. Grundriss der Fundamentatheologie, Patmos,
Düsseldorf (2) 2000, 182nn.
12
K.-O. APEL, Transformation der Philosophie, 2 tomy, Suhrkamp, Frankfurt a.M., 1976.
13
TENŻE, Die transzendentalpragmatische Begründung, w: TENŻE, Diskurs und Verantwortung. Das Problem des Übergangs zur postkonventionellen Moral, Suhrkamp, Frankfurt a.M. 1990, 306-369.
9
10
O wspólnym losie metafizyki i teologii. Wprowadzenie do debaty u podstaw
9
teologa fundamentalnego w prezentacji spójnej teorii, która zdolna byłaby
wskazać i uzasadnić chrześcijańskie objawienie jako możliwe do przyjęcia
przez rozum (Vernunft) człowieka. Stąd, twierdzi Verweyen, hermeneutyka i filozofia pierwsza są głównym zadaniem teologii fundamentalnej14.
Spostrzeżenia Verweyena rozumiem jako zachętę do poszukiwania ostatecznego usprawiedliwienia teologii jako dyskursu racjonalnego i osadzonego w prawdzie świata. Aczkolwiek prawdopodobnie takie ostateczne
usprawiedliwienie czy ugruntowanie nie będzie nigdy możliwe, to jednak
jego poszukiwanie jest radykalnie nieodzowne dla samej teologii, która
jest gramatyką wiary, poszukiwaniem jej komunikatywnego logosu, jej ratio.
Poszukiwanie, o którym tu mowa, oznacza dla teologii nieuchronną
konieczność dialogu z metafizyką/metafizykami. Jest oczywiste, iż teologia chrześcijańska, bo o takiej tu mowa, swoje ostateczne usprawiedliwienie odnajduje nade wszystko i pierwszorzędnie w przychodzącym do świata
objawieniu się Boga, którego momentem nieprzekraczalnie kulminacyjnym jest wydarzenie Jezusa, który jest Chrystusem. Czy jednak zasłuchanie w logos Boga wybrzmiały w człowieczeństwie
nt Jezusa zwalnia z poe
szukującego usprawiedliwienia dialogugm
z metafizyką?
Taka postawa
l
15
k.p
fra teprotestanckiej
i zawiera w soodrzucenia metafizyki jest właściwa y
teologii
w kartak bardzo swoistego dla myśli
bie nutę gnozeologicznego pesymizmu
o
rm.bwezstosunku do myślenia dialektycznego
Reformatorów i ich praedilectio
a
D . Owocem
w
z głębi tzw. teologii krzyża16w
tego pesymizmu jest utrata harmow
nii prawdy Boga, wyrażonej w jego objawionym słowie, i prawdy świata:
tam gdzie teologia nie szuka swojego miejsca wewnątrz zastanego światroobrazu, tam rezygnuje dobrowolnie z możliwości soteriologicznego wpisania tajemnicy Boga w tajemnicę świata. Wszelkiego rodzaju ekstrynsecyzmy są stałą pokusą chrześcijańskiej teologii i nieuchronnie prowadzą do
mitologizacji prawdy chrześcijaństwa17.
Teologia powinna poszukiwać usprawiedliwienia swojego dyskursu nie
tylko w słowie Bożym, lecz i metafizyce rozumianej tu jako owoc racjonalnego namysłu nad światem jako byciem i bytującym. Poszukiwanie takie wcale nie oznacza, iż teologia zdradza słowo Boga. Wręcz przeciwnie,
VERWEYEN, Gottes, 77.
D. OKO, „Stróż metafizyki”. Katolicko-protestancki spór o filozofię pierwszą, w:
W. KOWALSKI, T. OBOLEVITCH, Metafizyka i religia, WNPAT, Kraków 2006, 115-127.
16
Dzieje rozwoju teologii protestanckiej opisuje wyczerpująco R. A. MULLER w swoim
czterotomowym dziele Post-Reformation Reformed Dogmatics, Baker Academics, Grand
Rapids 2003.
17
D. B. HART, The Beauty of the Infinite. The Aesthetics of Christian Truth, Eerdmans,
Grand Rapids 2003, 213.
14
15
10
ROBERT J. WOŹNIAK
czyni mu wtedy zadość. Słowo to wszak, o ile jest boskim słowem, zamieszkuje ludzkie słowa i ludzki język18. Teologia, która dialoguje z metafizyką,
czyni to w perspektywie wciąż niezaspokojonego pragnienia zawsze doskonalszego zrozumienia faktu, iż Bóg mówi w ludzkim języku, to znaczy staje
się sam – nie przestając być w pełni sobą – częścią świata (tajemnica wcielenia)19. Refleksja nad miejscem metafizyki w teologii jest konieczna dla
samej teologii, o ile opiera się na objawieniu jako odsłanianiu się Boga jako
tajemnicy w ludzkim świecie i w ludzkim języku. Jako taka refleksja ta stanowi sam fundament teologii. Trudno mówić o chrześcijańskiej teologii tam,
gdzie brakuje uświadomienia sobie tego podstawowego faktu.
Punktem wyjścia ideowej koncepcji niniejszego tomu jest podwójne
usprawiedliwienie: metafizyki przez teologię i teologii przez metafizykę.
Czy oznacza to, iż zarówno metafizyka, jak i teologia nie mogą się usprawiedliwić bez odwołania się do siebie? Wydaje się, że rzeczywiście takie
samo-usprawiedliwienie nie jest możliwe. Stąd prezentowana książka chce
być zachętą szczególnie dla teologów do sięgnięcia po metafizykę, do zadania swoim własnym teoriom teologicznym nodważnych
metafizycznie
t
e
pytań albo przynajmniej do uświadomienia
sobie
obecności
metafizyki
m pl
g
a
.
w teologii. Podobnie filozofom proponuje
się
tutaj
chwilę
refleksji
nad teofr tek
y
r
logicznymi momentami metafizyki.
sobie na gruncie metafiow zWarto
ka zadać
m
zyki pytania teologiczne. Takie
teologizujące
zapytywanie
w metafizyce
e
r
Daww.bnawet wówczas, kiedy pozostaje na poposzerza jej horyzont rozumienia
w
ziomie czysto spekulatywno-teoretycznym.
Ostatecznie nowa synteza wiary
i rozumu wciąż jest niedokonanym zadaniem: moim skromnym zdaniem
może dokonać się tylko wtedy, kiedy zarówno metafizyka, jak i teologia
spróbują się nawzajem usprawiedliwić20.
Ostatecznie jednak odpowiedź na to pytanie o podwójne usprawiedliwienie i jego zasadność pozostawiam czytelnikom.
4.
Kilka uwag natury praktycznej, wprowadzających w strukturę i podstawy niniejszej prezentacji. Zbiór artykułów nie jest łatwym rodzajem książki, lecz wymagającym pewnej koncepcji wstępnej.
Por. T. WĘCŁAWSKI, Ten niemożliwy język teologii, Znak 487 (12/1995) 61n.
O związkach metafizyki i chrystologii zob. J. SCHICKLER, Metaphysics As Christology.
An Odyssey Of The Self From Kant And Hegel To Steiner (Ashgate New Critical Thinking in
Religion, Theology, and Biblical Studies), Ashgate, Aldershot 2006, 153nn.
20
Por. R. J. WOŹNIAK, Przyszłość, teologia, społeczeństwo, (MT), WAM, Kraków 2007.
18
19