Perspektywy badawcze polityki społecznej – wprowadzenie

Ryszard Szarfenberg
Instytut Polityki Społecznej
Uniwersytet Warszawski
Perspektywy badawcze polityki społecznej
– wprowadzenie
Wraz z pracownikami naukowymi Instytutu Polityki Społecznej: Bartoszem Pielińskim, Marią Theiss i Justyną Godlewską przeprowadziliśmy trzy cykle zajęć na
temat badań polityki społecznej. Nie dotyczyły one jednak tego, co nazywa się na
ogół „metodami i technikami badań społecznych”. Nie byliśmy pewni, jaka nazwa
odpowiada najlepiej temu, co nas interesuje. W pierwszym cyklu były to podejścia
metodologiczne, w drugim perspektywy badawcze, a w trzecim – orientacje badawcze. Niezależnie od nazwy, interesowały nas różne sposoby rozumienia i uprawiania
badań naukowych, których przedmiotem jest, także różnie rozumiana, polityka społeczna. Celem było pobudzenie w nas i w słuchaczach krytycznej refleksji nad naszą
własną działalnością jako badaczy z tej właśnie dziedziny.
Poniżej zostaną przedstawione wstępne rozważania dotyczące metanaukowego
podejścia, jakiego wymaga analiza perspektyw badawczych dotyczących polityki społecznej. Zostanie również omówiona główna teza teorii naukowego podejścia do
polityki społecznej, dotycząca istnienia dwóch odrębnych orientacji – poznawczej
i praktycznej. Kolejny punkt i główna część artykułu będzie się odnosić do propozycji
konceptualizacji perspektyw badawczych oraz wprowadzi schemat porządkujący problematykę w tym zakresie, zestawiając sposób rozumienia polityki społecznej i sposób
badania przedmiotów tego rodzaju.
12
Ryszard Szarfenberg
Metanaukowe podejście do badań polityki społecznej
Nasz projekt ma charakter metanaukowy, czyli mieści się w zakresie nauki
o nauce, której przedmiotem jest polityka społeczna. Uczeni różnie definiują politykę społeczną, którą badają, przyjmując różne założenia i metody badań. Metanaukowy układ odniesienia otrzymujemy, gdy zapytamy nie o to, czego dowiadujemy
się z badań X na temat polityki społecznej, ale o to, dlaczego w tych badaniach
właśnie tak, a nie inaczej rozumiano i badano politykę społeczną. Jeżeli weźmiemy pod uwagę łącznie wiele badań na ten temat, wówczas znowu nie pytamy,
czego dowiadujemy się z badań X, Y, Z i co z tego wynika dla dalszych badań, ale
przede wszystkim pytamy o to, jakie są i z czego wynikają podobieństwa i różnice
między nimi pod względem sposobu rozumienia i badania w ich ramach polityki
społecznej.
Inaczej mówiąc, rzeczywistość, praktyka polityki społecznej to poziom zerowy (jest
on złożony, gdyż obejmuje co najmniej normatywne dokumenty różnego rodzaju oraz
działania, które mają one normować, ale też które przyczyniają się do ich powstania i egzekwowania), poziom badań tej rzeczywistości i praktyki to poziom pierwszy, natomiast nasze podejście dotyczy poziomu kolejnego, na którym umieszcza się
refleksje i badania na temat tego, co znajduje się na poziomie pierwszym i wchodzi
w interakcje z poziomem zerowym. Oczywiście, to, co ustalono na poziomie drugim,
wpływa na to, co się dzieje na poziomie pierwszym, i odwrotnie.
Początkujący badacz stoi w obliczu następującej sytuacji, stwierdzonej dzięki metanauce: mamy wiele sposobów rozumienia i badania polityki społecznej. Dzięki temu
problematyzujemy zagadnienie wyboru perspektywy badawczej i jednocześnie umożliwiamy jego rozwiązanie, wyjaśniając opcje i konsekwencje dokonanych wyborów.
Jest to praktyczny wymiar metanauki, którą chcemy uprawiać.
Odróżniając sposób rozumienia rzeczywistości od sposobu jej badania, otrzymujemy co najmniej dwa duże obszary metanaukowych dociekań. Przy czym nie chodzi tylko o ich opis i klasyfikację, czy o to, jak się ze sobą łączą i wzajemnie na siebie wpływają (sposób rozumienia na sposób badania i odwrotnie). Pytamy też o ich
genealogię, o to, skąd się wywodzą, gdzie biją ich intelektualne źródła. Załóżmy, że
rozumiemy politykę społeczną jako publiczne i oparte na rozumie rozwiązywanie
problemów społecznych. Taki sposób jej rozumienia ma głębokie podłoże filozoficzne i polityczne sięgające co najmniej Oświecenia. Ma też wiele punktów stycznych
z dużymi obszarami dociekań dotyczących uniwersalnych problemów ludzkich, sfery
publicznej z jej instytucjami, znaczenia i roli rozumu w tym wymiarze, praktycznego
rozwiązywania problemów, koncepcji problemów społecznych.
Nauka o polityce społecznej i dla polityki społecznej
Pod wpływem refleksji nad polityką publiczną i jej analizami również w stosunku
do badań polityki społecznej zaczęto rozróżniać naukę o polityce społecznej i naukę
Perspektywy badawcze polityki społecznej – wprowadzenie
13
dla polityki społecznej1. W Polsce może częściej mówiono o naukach czystych czy
podstawowych oraz o stosowanych lub praktycznych. Klarownie ujął to w kontekście socjologii Adam Podgórecki, odróżniając socjologię od socjotechniki (inżynierii
społecznej). Ta pierwsza zajmowała się poznaniem społeczeństwa, a ta druga miała
wykorzystywać wyniki pierwszej do wpływania na społeczeństwo. W tle pozostaje klasyczna refleksja Augusta Comte’a – poznanie było potrzebne do przewidywania, to
zaś do ingerowania w rzeczywistość; np. wiedząc, że X powoduje Y, przewidujemy,
że gdy pojawi się X, później wystąpi również Y. Chcąc w określony sposób sterować
Y (stymulować, zapobiegać etc.), powinniśmy odpowiednio oddziaływać na X.
Pierwotnie uznawano, że polityka społeczna jest nauką praktyczną (pogląd
ten wyznawał np. Konstanty Krzeczkowski), i nie było jasne, co stanowi jej czystą czy podstawową odpowiedniczkę. Jedno ze stanowisk jest takie, że u podstaw
są wszystkie nauki społeczne (teza o interdyscyplinarności czy wielodyscyplinarności). Można też twierdzić, że tą czystą, podstawową wersją jest jedna z dyscyplin
nauk społecznych, np. socjologia lub ekonomia. W tym przypadku napotykamy pytania o relacje z praktycznymi odpowiednikami tych dyscyplin, czyli z socjotechniką
i polityką gospodarczą2.
Gdy uwolnimy się od konwencji nazywania polityką społeczną zarówno nauki, jak
i pewnego obszaru rzeczywistości i działalności praktycznej, wówczas istnieją podstawy do mówienia o nauce, której przedmiotem jest polityka społeczna. Po odróżnieniu nauk podstawowych od stosowanych możemy stwierdzić, że polityka społeczna
może być przedmiotem ich obu, wówczas można zastosować wyrażenia „nauka o”
i „nauka dla” w celu zasygnalizowania – odpowiednio – bardziej poznawczej lub bardziej praktycznej intencji badaczy. Jeżeli ponadto odróżnimy podejście filozoficzne od
naukowego, to pierwsze z nich miałoby się koncentrować na rozważaniach z zakresu
ontologii, epistemologii i etyki – w ogóle i w poszczególnych obszarach. Wówczas
można mówić o filozofii i nauce, których tematem jest polityka społeczna, ta druga
zaś dzieliłaby się na orientację bardziej poznawczą i bardziej praktyczną (tu znajdowałaby się teoria w jej różnych funkcjach, w szczególności w funkcji wyjaśniającej).
Wstępny szkic całej tej konstrukcji przedstawia schemat 1.
Gdy rozumiemy naukę wąsko, przypisując jej wyłącznie cele poznawcze, wówczas
należałoby mówić nie o „nauce o” i „nauce dla”, ale po prostu o nauce i praktycznych zastosowaniach jej wyników.
W zależności od przedmiotu poznania, zastosowanie jego wyników może być
mniej lub bardziej bezpośrednie. Przykładowo, jeżeli przedmiotem poznania jest
rozwiązywanie problemu ubóstwa na świecie, a jego wyniki to opisy tej działalności,
identyfikowanie jej skutków, wyjaśnianie sposobu ich powstawania, porównania rozJ. Supińska, Dylematy polityki społecznej, Warszawa 1991, Instytut Polityki Społecznej UW.
R. Szarfenberg ujmuje to jako problem demarkacji w związku z koncepcją zakresu polityki społecznej kreślonego wewnątrz i na stykach ekonomii, socjologii i etyki; zob. R. Szarfenberg, Krytyka i afirmacja polityki społecznej, wyd. 2, Warszawa 2008, Wydawnictwo IFiS PAN.
1
2
14
Ryszard Szarfenberg
Schemat 1. Poziomy rzeczywistości i dociekań na gruncie filozofii i nauki, których tematem
jest polityka społeczna
II
Metafilozofia
Filozofia polityki
spoųecznej
I
Ontologia
Epistemologia
Metanauka
Badania naukowe
polityki spoųecznej
Podstawowe
Stosowane
Etyka
0
RzeczywistoƑđ i praktyka polityki spoųecznej oraz jej wytwory
Źródło: opracowanie własne
wiązań z różnych krajów i regionów itd., to wiedza ta już na pierwszy rzut oka może
być bardzo użyteczna w podejmowaniu tego rodzaju działalności.
Politykę społeczną rozumie się jako pewnego rodzaju praktyczną działalność i jej
wytwory, a więc nauka o niej, polegająca na jej opisywaniu i wyjaśnianiu, wydaje się
tylko z powodu swego przedmiotu potencjalnie bardzo praktyczna. Czy ta potencjalność się zrealizuje, to już inna sprawa. Rozumowanie to jest analogiczne do refleksji
nad ewaluacją. Ze względu na to, że jej przedmiotem są programy działań praktycznych, uznawano, że potencjalnie jest bardzo użyteczna, np. dzięki niej wyeliminowane zostaną programy mniej sprawne od innych. Gdy w praktyce okazywało się, że
ta potencjalność słabo się realizuje, wówczas pojawił się w ewaluacji nurt nastawiony
na zwiększenie prawdopodobieństwa wykorzystania jej wyników w praktyce. Czy
polegał on na tym, że powstała jakaś odrębna nauka o innym charakterze? Odpowiedź brzmi: nie. Pierwotny problem badawczy ewaluacji sprowadza się do pytania:
co i dlaczego osiągają określone programy działań społecznych? Po uzyskaniu odpowiedzi i wyników w tym zakresie, zadajemy kolejne pytanie badawcze: co i w jaki
sposób determinuje ich zastosowanie w praktyce? Oba te problemy mają charakter
poznawczy. Spodziewamy się jednak, że dzięki wiedzy o programach działań i o tym,
co i dlaczego dzieje się z tą wiedzą po jej wygenerowaniu (wiedza o wiedzy o programach i jej losach), potencjał praktycznego wykorzystania wzrasta. Ale przełożenie go
Perspektywy badawcze polityki społecznej – wprowadzenie
15
na praktykę badań oraz praktykę programów społecznych wymaga już działalności
wykraczającej poza poznanie i programy działań poznawczych.
Zgodnie z powyższym rozumowaniem, o praktyczności nauki decyduje jej przedmiot, a nie filozofia, metoda i cele. W koncepcjach różnych paradygmatów nauk
społecznych taka jedność została zakwestionowana. Dominacja klasycznego ujęcia
dedukcyjno-ilościowego została podważona, zaproponowano konkurencyjne wobec
niego ujęcie indukcyjno-jakościowe, oparte na teorii konstruktywizmu społecznego
i wzmocnione przez tendencje postmodernistyczne. Obok nich wyróżnia się też naukę
zaangażowaną i krytyczną, odrzucającą neutralność aksjologiczną3. W klasyfikacjach
tego typu podkreślane są różnice między paradygmatami, pojawiają się one na wszystkich poziomach: ontologicznym, epistemologicznym, metodologicznym i etycznym
(filozofia nauk społecznych).
Schemat 2. Zróżnicowanie paradygmatyczne nauk społecznych
Źródło: F.E. Netting, M.K. O’Connor, Analyzing Social Policy: Multiple Perspectives for Critically Understanding and Evaluating Policy, Hoboken 2011, Wiley, s. 57.
M.in. E.G. Guba, Y.S. Lincoln, Kontrowersje wokół paradygmatów, sprzeczności i wyłaniające się zbieżności, w: N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, Warszawa 2009, Wydawnictwo Naukowe PWN.
3
16
Ryszard Szarfenberg
Przyjmując tezę o zróżnicowaniu paradygmatycznym nauk społecznych, można
zastanawiać się nad tym, czy o praktyczności danego podejścia nie decyduje, poza
przedmiotem, również przyjęty paradygmat. Kryterium praktyczności byłoby więc co
najmniej dwuskładnikowe i obejmowałoby: 1) przedmiot, który jest działaniem społecznym na szerszą skalę (nas interesuje polityka społeczna); 2) paradygmat zakładający
zaangażowanie na rzecz zmiany przedmiotu zainteresowania. Można do tego dodać
jeszcze kryterium empiryczne: 3) bardziej praktyczna jest ta nauka czy to podejście do
nauki, która/e ma najwyższe wskaźniki praktycznych zastosowań wyników. Jeżeli by się
okazało, że – mimo deklaracji badaczy nastawionych aktywistycznie – większy wpływ
na rzeczywistość działania społecznego ma jednak podejście klasyczne, wówczas należałoby uznać, że to właśnie ono jest bardziej użyteczne praktycznie. Takie ujęcie zagadnienia ma już jednak neopozytywistyczny charakter, gdyż zakłada związki przyczynowo-skutkowe pewnego rodzaju oraz możliwość ich stwierdzenia (treść wyników badania
na temat danego aspektu polityki społecznej jest przyczyną jej określonej zmiany).
Perspektywy badawcze polityki społecznej – zarys koncepcji
Ogólny wniosek z powyższych rozważań jest taki, że przedmiot badania, czyli polityka społeczna, może być różnie rozumiany, podobnie jak różnie się rozumie naukowe
podejście do niej. Należy pamiętać, że polityka społeczna jest nie tylko przedmiotem badań naukowych, ale również tematem rozważań o charakterze filozoficznym
(i ogólniej pozanaukowych), jak podkreślano wyżej.
Ogólnych definicji polityki społecznej jest wiele4. Autorzy nawiązywali w nich do
pojęć z zakresu nauk społecznych i spoza niego, takich jak np. dobrobyt, potrzeby, bezpieczeństwo socjalne, integracja społeczna, struktura społeczna, problemy społeczne,
prawa socjalne, sprawiedliwość społeczna, postęp społeczny. Dla każdego z nich istnieje już obszerna literatura filozoficzna, teoretyczna i empiryczna, są przedmiotem
kontrowersji i projektowania praktycznego. Bardzo silnie są one powiązane z wizjami
dobrego życia, dobrze zorganizowanego społeczeństwa i relacji pomiędzy społeczeństwami a programami politycznymi. Wszystko to kryje się za ogólnymi pojęciami, więc
użycie któregoś z nich bądź też zastosowanie ich kombinacji od razu generuje duży
obszar kontekstowy5. Można też zadawać pytania o to, dlaczego przyjęto akurat taki,
a nie inny kontekst dla rozważania znaczenia pojęcia polityki społecznej, np. dlaczego
wybór padł na dobrobyt, nie zaś na integrację społeczną. Wynika stąd, że ogólniejsze
dyskusje prowadzone wokół nauk społecznych i przedmiotu ich badań będą miały
duży wpływ na to, jak rozumie się politykę społeczną i jej badanie.
Warto dodać, że jedno ze sprawozdawczych ujęć definicyjnych polityki społecznej
wpisywało jednocześnie w jej zakres znaczeniowy naukę, badania naukowe i dziaR. Szarfenberg, Krytyka i afirmacja polityki społecznej... op. cit.
Znaczenie kontekstu dla badań polityki publicznej i zarządzania publicznego interesująco potraktowano w niedawno wydanej książce pod redakcją Christophera Pollitta - Context
in Public Policy and Management. Missing Link?
4
5
Perspektywy badawcze polityki społecznej – wprowadzenie
17
łalność w sferze publicznej, co od razu stwarzało interesujące napięcie poznawcze.
Jego źródłem były próby odseparowania nauk społecznych od bieżącej działalności polityczno-publicznej6. W takim rozumieniu pojęcia polityki społecznej od razu
zawierają się oba wymiary myślenia o perspektywach badawczych: jak rozumie się
pewnego rodzaju działanie czy praktykę publiczną (polityka społeczna jako praktyka
polityczno-publiczna) oraz jak rozumie się pewnego rodzaju badanie i jego przedmiot
(polityka społeczna jako nauka czy praktyka badawcza). W tym drugim przypadku,
gdy nazwa „polityka społeczna” oznacza dociekanie naukowe, wówczas mamy problem jego przedmiotu, np. polityka społeczna – jako nauka – bada politykę społeczną
– jako aktywność naukową, nienaukową, a także ich wytwory.
Stąd też wyłaniają się dwa duże obszary do eksploracji – pod nazwą studiów nad
perspektywami badawczymi polityki społecznej i metanaukowego podejścia do polityki społecznej. Pierwszy z nich odnosi się do tego poziomu dociekań, który dotyczy
wizji i pojęć z zakresu dobrego życia i dobrze urządzonego społeczeństwa oraz relacji
między różnymi społeczeństwami (jest to obszar na styku filozofii politycznej i teorii nauk społecznych). Z kolei drugi ma charakter ściśle metanaukowy, gdyż dotyczy
już badań polityki społecznej prowadzonych w takim lub innym układzie ogólnych
i szczegółowych założeń. Płaszczyzny styczne pomiędzy tymi obszarami są również
bardzo interesujące (patrz schemat 1).
Teraz jednak ograniczymy pole rozważań do zagadnienia nauki, której przedmiotem jest polityka społeczna. Perspektywa badawcza wydaje się ważna przede wszystkim
w kontekście badań. Spróbujmy uznać, że należy do mainstreamu rozumienie polityki
społecznej jako działań publicznych o różnym charakterze (programowym, regulacyjnym, finansowym, usługowym) w dziedzinie pracy i zabezpieczenia społecznego.
Drugim składnikiem głównego nurtu jest rozumienie nauki w sposób pozytywistyczny
lub neopozytywistyczny. Razem jako podstawowy układ odniesienia otrzymujemy
neopozytywistyczną naukę o działaniach publicznych w sferze pracy i zabezpieczenia społecznego. Zgodnie z powyższym rozumowaniem, jej potencjalna praktyczność
wypływa z istoty przedmiotu badań. Możliwe jest jednak pozostawanie w neopozytywistycznym paradygmacie i podejmowanie dodatkowych wysiłków badawczych, które
mogą zwiększać ten potencjał. Widzimy teraz, że zestawienie ze sobą pewnego rozumienia polityki społecznej i badań naukowych tworzy pewną całość.
Mainstream jest tylko tym, czym jest, poza nim możliwe są inne koncepcje polityki
społecznej oraz nauki. Załóżmy, że te pierwsze konstruuje się na x sposobów, a te
drugie — na y sposobów. Z tego wynika, że rozumienie wyrażenia „badania naukowe
polityki społecznej” może mieć co najmniej x razy y interpretacji. Przyjmijmy więc na
początek, że każda z tych interpretacji stanowi ogólną perspektywę badawczą polityki
społecznej (tabela 1).
6
Wyznawany przez Maxa Webera ideał nauki wolnej od wartości i liczne późniejsze dyskusje na ten temat, w tym na gruncie ekonomii.
Polityka społeczna jako
publiczne rozwiązywanie
problemów społecznych
Polityka społeczna jako
działalność państwa
w imię sprawiedliwości
społecznej
Koncepcja badań
Badania naukowe jako
testowanie hipotez lub
ugruntowanie teorii
Badania naukowe
jako wyjaśnianie tego,
jak ludzie rozumieją
rzeczywistość społeczną
Czy i w jakim stopniu
teoria rozwiązywania
przez politykę społeczną
problemu X jest
prawdziwa, sprawdza się
w praktyce?
Nazwa perspektywy,
np.: „neopozytywistyczne
rozwiązywanie
problemów publicznych/
społecznych”,
„neopozytywistyczny
funkcjonalizm
w obszarze polityki
publicznej”
Kto i jak rozumie
działalność państwa
w imię sprawiedliwości
społecznej?
Nazwa perspektywy,
np.: „konstruktywizm
etatystycznoredystrybucyjny”,
„konstruktywizm
etatystyczno-etyczny”
Polityka społeczna jako
kształtowanie stosunków
międzyludzkich
w miejscu pracy
i w miejscu zamieszkania
Polityka społeczna jako
instytucje publiczne
regulujące zachowania
zaspokajające potrzeby
podstawowe
Ryszard Szarfenberg
Koncepcja
przedmiotu
badań
18
Tabela 1. Perspektywy badawcze polityki społecznej
Badania naukowe
jako tworzenie wiedzy
użytecznej w realizacji
celów społecznych
Źródło: opracowanie własne
Jakie podjąć działania,
aby zmienić instytucje,
a przez to zmienić
zachowania związane
z zaspokajaniem
podstawowych potrzeb?
Nazwa perspektywy,
np. „instytucjonalizm
partycypacyjny”,
„partycypacyjny
instytucjonalizm
socjalny”
Perspektywy badawcze polityki społecznej – wprowadzenie
Badania naukowe
jako ingerencja
w rzeczywistość
społeczną w celu
poznania tej
rzeczywistości i jej
zmiany
Jakie hipotezy,
teorie, konstrukty
społeczne i w jakim
stopniu są pomocne
w zmienianiu stosunków
międzyludzkich w pracy
i poza nią?
Nazwa perspektywy,
np.: „interakcyjna
inżynieria w dziedzinie
polityki społecznej”,
„socjotechnika
polityki stosunków
międzyludzkich”
19
20
Ryszard Szarfenberg
Nazwy perspektyw, które zostały zawarte w tabeli, to wstępne propozycje, każda
z nich powinna być tworzona na podstawie nazwy paradygmatu nauk społecznych
oraz szerszego podejścia teoretycznego, z którego wywodzi się koncepcja polityki
społecznej.
Ważne są jednak dwa zastrzeżenia. Po pierwsze, przyjmowany paradygmat nauk
społecznych (koncepcja badań) silnie wpływa na to, jak rozumiemy rzeczywistość
i – w konsekwencji – zanurzony w niej przedmiot badania (jego ogólna koncepcja
w naukach społecznych a uszczegółowienia dyscyplinowe). Jest to spowodowane
wyraźnymi założeniami dotyczącymi natury badania i badanej rzeczywistości przyjmowanymi w poszczególnych paradygmatach. Można jednak przyjąć, że wybór koncepcji badania nie determinuje jednoznacznie rozumienia konkretnego przedmiotu
dociekań.
Po drugie, poza polem uwagi pozostają liczne teorie wypracowane na gruncie
dyscyplin nauk społecznych, np. teorie gospodarki przyjmowane w ekonomii, teorie
społeczeństwa w socjologii, teorie państwa w politologii, teorie prawa w jurysprudencji, teorie podstawowych wartości w filozofii politycznej. Niektóre z tych teorii mogą
być stosowane rozszerzająco, np. neoklasyczna ekonomia, służąca początkowo do
wyjaśniania zachowań stricte gospodarczych, zostaje zastosowana w sferach z gospodarką niewiele mających wspólnego, m.in. rodziny czy przestępczości; podobnie teorie
socjologiczne zostały zastosowane do tego, co gospodarcze. Źródłem inspiracji teoretycznych mogą być dyscypliny niezaliczane do nauk społecznych, np. teoria złożoności została opracowana przez fizyków, a następnie pojawiły się próby jej zastosowań
w obszarze nauk, które nas interesują7.
Koncepcja przedmiotu badań powstaje więc w wyniku przyjęcia zarówno pewnego
paradygmatu nauki z jego ontologicznymi założeniami, jak i pewnej teorii z wyższego
poziomu. Ze względu na to, że polityka społeczna nie jest działalnością społeczną na
szerszą skalę w ogóle, lecz tego rodzaju działalnością prowadzoną w pewnym obszarze, zawsze w tle będą ogólniejsze koncepcje tego, co społeczne, prawne, gospodarcze
itd. Weźmy też pod uwagę, że taka działalność w ogóle i ten obszar znajdują się na
przecięciu zainteresowań – przykładowo – ekonomii, socjologii, politologii, jurysprudencji i filozofii politycznej. Dlatego też koncepcja przedmiotu badań, czyli polityki
społecznej, powinna być konstruowana nie tylko na podstawie i ze świadomością dotyczącą założeń ontologicznych danej filozofii nauk społecznych, ale również założeń
teorii społecznej wyższego poziomu o pochodzeniu dyscyplinowym, choć nie tylko
z zakresu nauk społecznych.
Inaczej mówiąc, zasadnicze znaczenie ma to, że podstawą konceptualizacji przedmiotu badań na potrzeby perspektywy badawczej powinny być szersze, bardziej uniwersalne ramy teoretyczne, np. instytucjonalizm, funkcjonalizm, teoria racjonalnego
wyboru, teoria praw człowieka – osobno lub w kombinacjach, np. instytucjonalizm
racjonalnego wyboru czy funkcjonalizm i prawa człowieka. Można przyjąć, że te
7
Zob. m.in. G. Morçöl, A Complexity Theory for Public Policy, New York 2012, Routledge.
Perspektywy badawcze polityki społecznej – wprowadzenie
21
wszystkie teorie mają pewne wspólne problemy badawcze, dlatego że na najbardziej
ogólnym poziomie ich przedmiotem są ludzie działający w świecie, który jest ich
własnym wytworem.
Jest to koncepcja teoretyczna, co nie oznacza, że naukowcy świadomie konstruują swoją perspektywę badawczą. Studia w zakresie polityki społecznej są oparte
na założeniu interdyscyplinarności i praktyczności, stąd ich absolwent, przynajmniej
potencjalnie, nie czuje się związany z żadną z głównych dyscyplin (które czerpią swoją
tożsamość ze swojej podstawowej części). W praktyce zapewne bliżej mu do socjologii niż do ekonomii czy prawa, ale można dowodzić, że atmosfera interdyscyplinarności stwarza podatny grunt dla otwartości na dostrzeżenie potrzeby konstruowania
perspektywy badawczej.
Można sobie wyobrazić badania, w których w ogóle nie wspomina się o przyjmowanej perspektywie badawczej. Koncepcja badania sprowadza się wówczas do następującej procedury: zastosujemy metodę X w celu zbadania przedmiotu Y, który na
potrzeby badania został zdefiniowany w określony sposób. Jest jasne, że za każdym
z tych składników oraz sposobem ich połączenia stoją liczne rozstrzygnięcia problemów perspektywy badawczej. Czy badacz powinien sobie z nich zdawać sprawę?
W tabeli 1 ogólne teoretyczne ramy ujmowania polityki społecznej to: szczególne rozwiązywanie pewnego rodzaju problemów, działanie pewnego podmiotu na
rzecz pewnego rodzaju wartości, wpływanie na stosunki międzyludzkie w pewnych
obszarach, a także pewnego rodzaju instytucje, które regulują zachowania w szczególnym obszarze. Te ramy nawiązują (bezpośrednio lub pośrednio) do określonych
teorii i programów badawczych, które zostały przez nie zainspirowane. W pierwszym
przypadku jest to co najmniej socjologia problemów społecznych, w drugim – teoria
polityki i teoria normatywna sprawiedliwości społecznej, w trzecim – teoria interakcji
społecznych w różnych kontekstach, w czwartym – instytucjonalizm.
Perspektywa badawcza, o którą nam tu chodzi, powstaje na skrzyżowaniu koncepcji
badania społecznego jako takiego (umiejscowionej w ogólniejszych ramach filozofii
nauki i nauk, których przedmiotem jest szeroko rozumiane społeczeństwo i jego działanie) oraz koncepcji przedmiotu badania należącego do polityki społecznej (koncepcji umiejscowionej w ogólniejszych ramach teoretycznych powstających w kontekście
zainteresowań poszczególnych nauk społecznych). Wspomniana wyżej filozofia i metafilozofia polityki społecznej z założeniami dotyczącymi ontologicznej i aksjologicznej
(etycznej) natury pozostaje w bliskim związku z koncepcją przedmiotu badań. Jak sygnalizowano wyżej, większość ogólnych definicji polityki społecznej nawiązuje do podstawowych pojęć nauk społecznych, a każde z nich obrosło nie tylko konceptualizacjami
i operacjonalizacjami naukowymi, ale również koncepcjami filozoficzno-politycznymi.
Reasumując, przedmiotem naszego zainteresowania są badania naukowe polityki
społecznej. Badania te są prowadzone w szerszym kontekście badań społecznych,
który w mniejszym lub większym stopniu oddziałuje na ich kształt i treść. Ten kontekst można rozdzielić na ramy filozofii nauk społecznych oraz ramy teoretycznopojęciowe tychże nauk (schemat 3).
22
Ryszard Szarfenberg
Schemat 3. Program badań polityki społecznej i jego założenia
Źródło: opracowanie własne
Schemat 3 prezentuje zasadnicze dla zrozumienia problematyki perspektyw badawczych polityki społecznej konstrukty w ich wzajemnych powiązaniach. Podstawy filozoficzno-teoretyczne perspektywy badawczej składają się z ram filozoficznych badania
i ram teoretyczno-pojęciowych przedmiotu badania, na podstawie których tworzone są
koncepcja badania i jego przedmiotu (czyli polityki społecznej), te następnie łączone
są w perspektywę badawczą, która staje się podstawą wyznaczenia już bardziej konkretnej strategii i planu badań, w oparciu o które tworzone są konkretne projekty
badawcze precyzujące pytania badawcze, typ danych, sposób ich zbierania, metody
analizy, zasady interpretacji wyników analizy itd.