Sławomir ISKIERKA, Janusz KRZEMIŃSKI, Zbigniew WEŻGOWIEC

149
Sławomir ISKIERKA, Janusz KRZEMIŃSKI, Zbigniew WEŻGOWIEC
Politechnika Częstochowska
PRZETWARZANIE W CHMURZE OBLICZENIOWEJ
W WARUNKACH POLSKIEJ EDUKACJI
1. Rewolucja teleinformatyczna przełomu XX i XXI wieku
Wraz z upowszechnieniem się w latach sześćdziesiątych komputerów klasy
mainframe rozpoczął się rozwój technik komputerowych. Początek lat
siedemdziesiątych zapoczątkował nowy etap wykorzystania komputerów.
Na Hawajach profesor Norman Abramson uruchomił profesjonalną sieć
komputerową, w której medium transmisyjnym były fale radiowe. Fakt ten okazał
się brzemienny w skutkach. To, co wydawało się zwykłym wydarzeniem
technicznym, w przeciągu kilkudziesięciu lat, zrewolucjonizowało sposób, w jaki
człowiek zaczął wymieniać informację i z niej korzystać. Sprzyjało temu powstanie
lokalnych sieci komputerowych w standardzie Ethernet, wprowadzenie na rynek
komputerów klasy PC i graficznego interfejsu użytkownika. Przełomowym
momentem stało się pojawienie, a następnie upowszechnienie sieci Internet. Kiedy
że rozpoczęła się nowa era w historii ludzkości. Dynamika, z jaką technologia
WWW wkroczyła w roku 1990 Tim Berners-Lee zaprojektował serwis WWW nikt
nie przypuszczał,, praktycznie do wszystkich dziedzin działalności człowieka nie
ma sobie równych w najnowszej historii. Jej popularność, wszechobecność,
masowe wykorzystanie w działalności biznesowej, społecznej, kulturalnej,
administracyjnej, bankowej zaowocowało powstaniem wyspecjalizowanych
centrów danych i firm, których działalność ukierunkowana jest na udostępnianie
swojej infrastruktury technicznej, mocy obliczeniowej i oprogramowania wszystkim,
którzy takiej usługi potrzebują i są w stanie za nią zapłacić. Powstała nowa jakość
w wykorzystaniu technologii teleinformatycznej – chmura obliczeniowa. Dostęp
do chmury winien być szybki, sprawny technicznie i bezawaryjny. Zapewnić
to może jedynie dostęp szerokopasmowy.
2. Pojęcie chmury obliczeniowej
Amerykański urząd standaryzacji NIST (National Institute of Standards and
Technology) definiuje chmurę obliczeniową – cloud computing następująco: cloud
computing jest modelem umożliwiającym dostęp do współdzielonej puli
konfigurowalnych zasobów obliczeniowych (np. sieci, serwerów, pamięci masowej,
aplikacji oraz usług), uzyskiwanym na żądanie poprzez Internet. Tak udostępnione
zasoby mogą być szybko alokowane i zwalniane, przy minimalnej interakcji
użytkownika lub samego dostawcy usług.1
Analitycy firmy Gartner definiują z kolei chmurę obliczeniową jako:
Cloud computing to styl obliczeń, w którym dynamicznie skalowalne (zwykle
zwirtualizowane) zasoby są dostarczane jako usługa za pośrednictwem Internetu.
Użytkownik nie musi mieć wiedzy na temat tego, w jaki sposób ta usługa jest
1
Sz. Pomorski, Spacer w chmurach, na stronie internetowej:
http://www.networld.pl/artykuly/351136_5/Spacer.w.chmurach.html, (pobrano 29.10.2012 r.)
150
realizowana, nie musi też zajmować się aspektami technicznymi niezbędnymi
do jej działania.
Ideę chmury obliczeniowej przedstawiono na rysunku nr 1.
Rysunek nr 1: Idea pracy w chmurze obliczeniowej
Aplikacje i
sprzęt
Źródło: Opracowanie własne
Ze względu na lokalizację chmury można sklasyfikować jako:
• Prywatne – są to chmury wdrażane z wykorzystaniem lokalnej (własnej)
infrastruktury IT, którą dysponuje firma;
• Publiczne – są to chmury wdrażane przez zewnętrznych operatorów,
którzy udostępniają własną infrastrukturę IT oraz zapewniają, z reguły
przez Internet, dostęp klientom do przechowywanych w chmurze danych;
• Hybrydowe – są to chmury będące kombinacją dwóch wyżej wymienionych
kategorii chmur;
Chmura prywatna jest własnością danej firmy i może być traktowana jako jej
baza danych. W przypadku chmur publicznych możemy mieć o czynienia
z różnymi rozwiązaniami dotyczącymi tak sprzętu, oprogramowania jak i bazy
danych. Rozwiązań tych jest kilka, jednak popularne są praktycznie tylko trzy
modele. Wynika to z faktu, że najpełniej spełnią one oczekiwania klientów oraz
są dobrze zdefiniowane. Nie bez znaczenia jest również fakt, że oferowane są one
przez znane na rynku IT firmy takie jak: Amazon, Microsoft, IBM czy Google.
Te trzy modele usług to:
• Infrastructure as a Service (IAAS) – infrastruktura jako usługa dostępu
do sprzętu;
• Platform as a Service (PaaS) – platforma jako usługa;
• Software as a Service (SaaS) – oprogramowanie jako usługa;
151
Różnice między tymi modelami wynikają ze sposobu zarządzania
poszczególnymi elementami chmury obliczeniowej. Przedstawiono je na rysunku
2
nr 2.
Rysunek nr 2: Porównanie modeli chmur: IaaS, PaaS i SaaS
Infrastruktura jako usługa
IaaS
Platforma jako usługa
PaaS
Aplikacja jako usługa
SaaS
Aplikacje
Aplikacje
Aplikacje
Środowisko
Środowisko
Środowisko
Bezpieczeństwo i integracja
Bezpieczeństwo i integracja
Bezpieczeństwo i integracja
Bazy danych
Bazy danych
Bazy danych
Serwery
Serwery
Serwery
Wirtualizacja
Wirtualizacja
Wirtualizacja
Składowanie danych
Składowanie danych
Składowanie danych
Infrastruktura sieciowa
Infrastruktura sieciowa
Infrastruktura sieciowa
Dostawca
Użytkownik
Dostawca
Źródło: Opracowano na podstawie.
Użytkownik
Dostawca
Użytkownik
3
Analizując rysunek nr 2 można zauważyć, że w modelu IaaS, dostawca usługi
zarządza infrastrukturą sieciową, składowaniem danych, wirtualizacją i serwerami.
W gestii użytkownika leżą takie komponenty jak bazy danych, bezpieczeństwo
i integracja, środowisko oraz aplikacje. W modelu PaaS dostawca usługi kontroluje
wszystkie elementy chmury z wyjątkiem aplikacji. Nad tym elementem kontrolę
sprawuje użytkownik. Model SaaS, najpopularniejszy obecnie, udostępnia klientowi
wszystkie komponenty chmury. Użytkownik korzysta tylko z aplikacji i nie
ma możliwości ingerencji w żaden element chmury. Kontrolę nad działaniem
całego systemu sprawuje dostawca usługi. Z punktu widzenia klienta jest to model
bardzo wygodny, gdyż korzystając z aplikacji nie musi on się martwić o sprzęt, jego
konserwację czy uaktualnianie oprogramowania.
Chmura obliczeniowa posiada zalety, które mogą być wykorzystane
w warunkach edukacji. Do najważniejszych z nich należą:
• możliwość dostępu do dowolnych aplikacji, które są oferowane przez
dostawcę chmury;
• dane użytkownika przechowywane są w centrach danych dostawcy
chmury. Użytkownik nie musi się martwić o wielkość wymaganej pamięci.
Dodatkowo dostawca chmury zapewnia kopie bezpieczeństwa danych.
Istotnym jest również fakt, że ten sposób przechowywania danych jest
tańszy, niż korzystanie z własnych centrów danych;
2
3
Z. Fryźlewicz, D. Nikończuk, Windows Azure. Wprowadzenie do programowania w chmurze. Gliwice
2012
Ibidem
152
korzystanie z aplikacji i danych zawartych w chmurze nie jest związane
bezpośrednio z jakością sprzętu, jakim dysponuje użytkownik (szkoła).
Istotnym jest natomiast posiadanie szybkiego łącza internetowego;
• dostęp do tych samych danych można mieć z różnych lokalizacji. Nie jest
istotne gdzie znajduje się szkoła;
• istnieje możliwość elastycznego dysponowania mocą obliczeniową. Szkoła
nie musi posiadać wydajnych komputerów w przypadku dokonywania
złożonych obliczeń;
• nauczyciel i uczeń mogą mieć dostęp do danych zarówno w szkole jak
i w domu;
• istnieje możliwość umieszczenia elektronicznych podręczników, pomocy
dydaktycznych
czy
materiałów
multimedialnych
w
jednym
scentralizowanym miejscu. Umożliwia to łatwe i szybkie administrowanie
tymi zasobami;
• Chmura umożliwi sprawne i efektywne zarządzanie szkołami, że względu
na możliwość natychmiastowej reakcji organu nadrzędnego na postulaty
szkoły;
Nie można zapominać jednak, że chmura obliczeniowa posiada również swoje
wady. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć:
• wszelkie materiały dydaktyczne umieszczone w chmurze są dostępne tylko
w trybie online;
• sieć o małej przepustowości, a z tym faktem należy się liczyć w przypadku
szkół wiejskich, utrudnia lub wręcz uniemożliwia efektywne korzystania
z chmury;
•
3. Cyfryzacja polskiej oświaty
Wyposażanie polskich szkół w sprzęt komputerowy realizowane jest już
od wielu lat. W ramach takich akcji jak: Komputer w każdej gminie, Komputer
w każdej szkole czy wreszcie program – Pracownia internetowa w każdej szkole
z roku 2003, który zakładał wyposażenie 500 szkół ponadgimnazjalnych
w multimedialne centra informacji z czterema komputerami zdolnymi efektywnie
przetwarzać materiały multimedialne. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej
otworzyło nowe możliwości w pozyskiwaniu sprzętu teleinformatycznego dla szkół.
W 2004 roku uruchomiono projekty: Pracownie komputerowe dla szkół
i Internetowe Centra Informacji Multimedialnej w bibliotekach szkolnych
i pedagogicznych (ICIM) współfinansowane z Europejskiego Funduszu
Społecznego (EFS). Realizacja tych projektów w latach 2004-2007 zdecydowanie
poprawiła stan i jakość wyposażenia teleinformatycznego polskich szkół. Według
informacji MEN ze środków EFS wyposażono do końca roku 2007 ponad 14 tys.
szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych w pracownie
komputerowe z dostępem do Internetu. Z roku na rok sprzętu teleinformatycznego
w polskich szkołach systematycznie przybywa, niemniej, pomimo tych programów,
wyposażenie szkół w sprzęt komputerowy jest w dalszym ciągu zróżnicowane
i zależy od typu szkoły i jej lokalizacji. Dobrym źródłem informacji na ten temat jest
opracowanie Głównego Urzędu statystycznego Oświata i wychowanie w roku
153
szkolnym 2010/2011.4 Do najważniejszych wniosków sformułowanych w tym
opracowaniu dotyczącym roku szkolnego 2010/2011 należałoby zaliczyć:
• pomimo, że od czasu zmian ustrojowych w Polsce tj. od 1999 roku liczba
komputerów w szkołach wzrosła kilkunastokrotnie, to jednak nasz kraj
nadal odstaje pod tym względem od pozostałych krajów Unii Europejskiej;
• występują duże różnice w dostępie do komputerów w zależności
od lokalizacji szkoły – miasto/wieś;
• w dostępie do szerokopasmowego Internetu uprzywilejowani są uczniowie
z dużych miast;
Według rocznika statystycznego z 2011 roku 96% szkół podstawowych,
82,6% gimnazjów, 34,4% zasadniczych szkół zawodowych, 72,2% liceów, 72,1%
techników, 45,1% szkół policealnych jest wyposażonych w komputery. Niestety
statystyka ta nic nie mówi o nowoczesności tego sprzętu. Przy dynamice rozwoju
technik informacyjno-komunikacyjnych jakość sprzętu, jakim dysponują polskie
szkoły może odgrywać kluczową rolę przy absorpcji przez nie nowoczesnych
technologii. Dotyczy to zwłaszcza możliwości podłączenia tych komputerów
do szerokopasmowego Internetu. Jak pokazano na rysunku nr 4 ilość komputerów
z szerokopasmowym dostępem do Internetu, w stosunku do wszystkich
komputerów do jakich mają dostęp uczniowie zależy głównie od typu szkoły.
Wskaźnik ten jest najniższy dla szkół podstawowych i wynosi ponad 50%.
Najwyższym wskaźnikiem mogą poszczycić się licea ogólnokształcące, licea
profilowane i technika. Dla tych typów szkół wskaźnik ten wynosi ponad 75%.
Pozytywnym faktem jest to, że ilość komputerów mających szerokopasmowy
dostęp do Internetu, nieznacznie, ale systematycznie wzrasta.
Rysunek nr 3: Komputery z szerokopasmowym dostępem do
w % wszystkich komputerów dostępnych dla uczniów w różnych typach szkół.
Internetu
Kompute ry z sz rokopasmowym dostę pe m do Inte rne tu w % wsz ystkich kompute rów dostę pnych dla
ucz niów
Policealne
Typ szkoły
Technika
Licea profilowane
Rok 2011/2012
Rok 2010/2011
Licea ogónokształcące
Rok 2009/2010
Gimnazja
Szkoły podstawowe
0
5
10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100
% wszystkich komputerów dostępnych dla uczniów
Źródło: Opracowano na podstawie roczników statystycznych GUS
4
Oświata
i wychowanie
w roku szkolnym 2010/2011,
na stronie
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_3430_PLK_HTML.htm, (pobrano 20.10.2012 r.)
internetowej:
154
Niemniej niepokojący jest fakt, że ciągle w szkołach jest bardzo mało
pracowni komputerowych oraz, że na jedną pracownię przypada bardzo duża
liczba uczniów. Według Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011
w szkołach podstawowych w mieście na jedną szkołę przypadało 1,3 pracowni
komputerowych, a na wsi 1,0.5 W gimnazjach wskaźniki te wynosiły 1,2 dla szkół
6
miejskich i 0,9 dla szkół wiejskich. Przy tak małej ilości pracowni komputerowych
w szkołach liczba uczniów przypadająca na jedną pracownię jest bardzo duża.
I tak w szkołach podstawowych w mieście na jedną pracownię komputerową
przypada 250 uczniów, a na wsi 100. W gimnazjach w miastach na jedną
pracownię komputerową przypada 208 uczniów, a na wsiach 150.7
Pomimo tych trudności proces wprowadzania nowoczesnych technologii
informacyjno-komunikacyjnych do polskiego systemu oświaty systematycznie
postępuje. Najnowszym elementem tego procesu jest projekt Cyfrowa szkoła. 8
Realizowany jest on w ramach – Rządowego Programu rozwijania kompetencji
uczniów i nauczycieli w zakresie stosowania technologii informacyjnokomunikacyjnych – Cyfrowa szkoła. Podstawą do jego wprowadzenia jest Uchwała
Nr 40/2012 Rady Ministrów z dania 3 kwietnia 2012 roku oraz Rozporządzenie
Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2012 roku w sprawie warunków, form i trybu
realizacji przedsięwzięcia dotyczącego rozwijania kompetencji uczniów
i nauczycieli w zakresie stosowania technologii informacyjno-komunikacyjnych.9
Rozporządzenie to precyzuje, na jakich warunkach organizacyjnych i finansowych
szkoły mogą uczestniczyć w tym projekcie. Ustala wymogi stawiane nauczycielom
pracującym w tych szkołach i precyzuje, w jakim stopniu, w procesie
dydaktycznym, mają być wykorzystane nowoczesne technologie informacyjnokomunikacyjne. W załączniku nr 1 do tego rozporządzenia sprecyzowano wykaz
pomocy dydaktycznych, na zakup, których może być udzielone wsparcie
finansowe, oraz sprecyzowano warunki, jakie powinny spełniać pomoce
dydaktyczne. Interesującym jest, że wśród tych pomocy dydaktycznych
wyszczególniono przenośne komputery dla ucznia i nauczyciela oraz dopuszczono
możliwość zakupu innych mobilnych urządzeń mających funkcje komputera
z odpowiednim oprogramowaniem. W ten sposób otwiera się nowa era
w komputeryzacji szkół, a mianowicie era urządzeń przenośnych. Tym bardziej,
że ustawodawca zaleca również, w ust. 1, pkt. 2 w/w załącznika zakup szafek
do przechowywania i bezpiecznego przemieszczania pomiędzy salami lekcyjnymi
przenośnych komputerów dla uczniów, posiadających funkcję ładowania baterii –
w zależności od wybranego przenośnego komputera. Ponadto zaleca się zakup
kontrolera WLAN zarządzającego szkolną siecią bezprzewodową.
Jak zaznaczono na stronie Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji – Cyfrowa
szkoła to także „e-nauczyciel” i „e-zasoby edukacyjne”.10 Wskazano tam,
że zarówno na szkolenie nauczycieli jak i rozbudowanie publicznych zasobów
5
Ibidem
Ibidem
7
Ibidem
8
http://www.cyfrowaszkola.men.gov.pl/index.php/informacje-o-programie
9
Dz. U. Nr 72 z dn. 16 kwietnia 2012 r. poz. 411
10
Cyfrowa szkoła i nowe umiejętności: program pilotażowy rządu, na stronie internetowej:
http://mac.gov.pl/dzialania/cyfrowa-szkola-i-nowe-umiejetnosci-program-pilotazowy-rzadu/, (pobrano
15.10.2012 r.)
6
155
edukacyjnych przekazane zostanie część środków z Europejskiego Funduszu
Społecznego, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013.
Na szkolenia dla nauczycieli zostanie przeznaczonych 20 mln złotych,
a na tworzenie zasobów edukacyjnych 43 mln złotych.11 W ramach szkoleń
nauczycieli planuje się przeszkolić 40 „e-trenerów”, 1200 „e-moderatorów” i około
12
19 tysięcy szkolnych „e-koordynatorów”. W ramach „e-zasobów edukacyjnych”
przewiduje się rozbudowę zasobów edukacyjnych na portalu Scholaris,
udostępnienie
narzędzi
rozszerzających
warsztat
pracy
nauczycieli
i przygotowanie nieodpłatnych e-podręczników.13 Jak poinformowano na stronie
Ministerstwa Edukacji Narodowej zakończono, nabór na partnerów projektu
systemowego pt. E-podręczniki do kształcenia ogólnego.14 Wyłoniono czterech
partnerów merytorycznych, którzy będą przygotowywali treści e-podręcznika dla
poszczególnych grup przedmiotów, a jednego partnera technologicznego
odpowiedzialnego za jego techniczną konstrukcję.15 Zakończenie z powodzeniem
wstępnej fazy tego projektu należy uznać za dobry prognostyk na przyszłość.
Dodatkowo w ramach programu „Cyfrowa szkoła” ujęte są dwa obszary
16
działań: „e-szkoła” i „e-uczeń”. W obszarach tych przewidziano dotacje celowe
dla organów prowadzących szkoły na zakup nowoczesnych pomocy naukowych
oraz zakup przenośnych komputerów dla uczniów.17
Powyższe działania stanowią bardzo dobre przygotowanie do wprowadzenia
w przyszłości chmury obliczeniowej do polskiego systemu edukacji. Istnieje jednak
jeszcze wiele problemów do rozwiązania. Pierwszym bardzo istotnym jest wybór
partnera lub partnerów strategicznych jako dostawców chmury obliczeniowej.
Będzie to z natury bardzo duży i kosztowny projekt wymagający rozpisania
przetargu. Ustalenie parametrów dla takiego projektu/przetargu będzie sprawą
niezwykle złożoną. Rynek IT przygotowuje się już do uczestniczenia w tego typu
przedsięwzięciach. Przykładem może być tutaj zorganizowana w siedzibie
Microsoftu, w ramach Światowego Dnia Społeczeństwa Informacyjnego
konferencja – Nowoczesne technologie cyfrowe w edukacji. Model chmury
obliczeniowej – szansą dla szkół?.18 Konferencja odbyła się pod patronatem
Ministerstwa Edukacji Narodowej i Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Jak podkreślono konferencja ta jest okazją do przedyskutowania wyzwań stojących
przed oświatą w zakresie wykorzystania nowych technologii dostępnych na rynku
i poszukiwania najbardziej optymalnych.19 Materiały z tej konferencji można zaleźć
pod adresem.20
11
Ibidem
www.men.gov.pl/index.php?optio=com_content&view=article&id=2795mid=134
13
Ibidem
14
www.cyfrowaszkola.men.gov.pl/index.php/e-podreczniki/249-e-podreczniki--wyloniono-wszystkichpartnerow-projektu
15
Ibidem
16
Cyfrowa szkoła i nowe umiejętności: program pilotażowy rządu, na stronie internetowej,
http://mac.gov.pl/dzialania/cyfrowa-szkola-i-nowe-umiejetnosci-program-pilotazowy-rzadu/, (pobrano
10.10.20212 r.)
17
Ibidem
18
http://www.microsoft.com/poland/centrumprasowe/prasa/12_05/11.aspx
19
Ibidem
20
https://skydrive.live.com/?cid=7e3eba1dc876c845#!/?cid=7E3EBA1DC876C845&id=7E3EBA1DC87
6C845%21343!cid=7E3EBA1DC876C845&id=7E3EBA1DC876C845%21343
12
156
Drugim problemem są przetargi na konieczny sprzęt komputerowy, sieciowy,
multimedialny i inny niezbędny do funkcjonowania szkół w chmurze obliczeniowej.
Przykłady wyposażania szkół w sprzęt teleinformatyczny w ramach projektu
Cyfrowa szkoła nie napawają optymizmem. Jak podał Dziennik Gazeta Prawna
na około 200 przetargów ogłoszonych na sprzęt komputerowy, w ramach tego
21
projektu, blisko 70 przetargów zostało unieważnionych. Dyrektorzy obciążeni
nowymi zadaniami, związanymi z przetargami nie są w stanie przygotować
poprawnych procedur przetargowych na sprzęt komputerowy i multimedialny.
W efekcie na początku października 2012 roku jedynie 22 z pośród 402 szkół
uczestniczących w pilotażu Cyfrowa szkoła otrzymały zamawiany sprzęt
22
komputerowy i multimedialny. Problemów z przetargami i zaobserwowanych
nieprawidłowości było na tyle dużo, że jak podał Dziennik Gazeta Prawna sprawą
23
zajęło się Centralne Biuro Antykorupcyjne.
Jak będzie wyglądała sprawa e-podreczników, pokaże najbliższa przyszłość.
Podsumowanie
Właściwości chmury obliczeniowej sprawiają, że może być ona wykorzystana
w edukacji. Zakres, sposób i forma jej zastosowania wymaga intensywnych prac
studyjnych, analiz na szczeblu centralnym i w gronie specjalistów ze szkół i uczelni
wyższych. Wprowadzenie jej do edukacji winno być poprzedzone szerokim
szkoleniem tak nauczycieli jak i pracowników administracyjnych. Od właściwego
zrozumienia idei chmury obliczeniowej i umiejętności jej wykorzystania zależeć
będzie powodzenie całego projektu. Niezbędne będzie również przeznaczenie,
na ten cel, odpowiednich, najprawdopodobniej dość dużych środków finansowych.
Bibliografia
1. Cyfrowa szkoła i nowe umiejętności: program pilotażowy rządu, na stronie
internetowej:
http://mac.gov.pl/dzialania/cyfrowa-szkola-i-nowe-umiejetn
osci-program-pilotazowy-rzadu/, (pobrano 15.10.2012 r.)
2. Cyfrowa szkoła przerosła dyrektorów – nie radzą sobie z przetargami, na
stronie
internetowej,
http://edgp.gazetaprawna.pl/index.php?act=
mprsa&sub=article&id=425624&se=1, (pobrano 29.10.2012 r.)
3. Fryźlewicz Z., Nikończuk D., Windows Azure. Wprowadzenie do
programowania w chmurze. Gliwice 2012
4. Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011, na stronie
internetowej:
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_3430_PLK_HTML.htm,
(pobrano 20.10.2012 r.)
5. Pomorski Sz., Spacer w chmurach, na stronie internetowej:
http://www.networld.pl/artykuly/351136_5/Spacer.w.chmurach.html,
(pobrano 29.10.2012 r.)
21
Cyfrowa szkoła przerosła dyrektorów – nie radzą sobie z przetargami, na stronie internetowej,
http://edgp.gazetaprawna.pl/index.php?act=mprasa&sub=article&id=425624&se=1,
(pobrano 29.10.2012 r.)
22
Ibidem
23
Ibidem
157
6. http://www.cyfrowaszkola.men.gov.pl/index.php/informacje-o-programie
7. www.men.gov.pl/index.php?optio=com_content&view=article&id=2795mid
=134
8. www.cyfrowaszkola.men.gov.pl/index.php/e-podreczniki/249-e-podreczn
iki--wyloniono-wszystkich-partnerow-projektu
9. http://www.microsoft.com/poland/centrumprasowe/prasa/12_05/11.aspx
https://skydrive.live.com/?cid=7e3eba1dc876c845#!/?cid=7E3EBA1DC876C845&i
d=7E3EBA1DC876C845%21343!cid=7E3EBA1DC876C845&id=7E3EBA1DC876C
845%21343