Pełny tekst () - Progress in Plant Protection

PROGRESS IN PLANT PROTECTION/POSTĘPY W OCHRONIE ROŚLIN 53 (2) 2013
Trichoderma spp. as a seed dressing bioproduct
against damping-off seedlings of vegetables crops
Trichoderma spp. jako zaprawa nasienna
przeciwko zgorzelom siewek roślin warzywnych
Jan Sobolewski, Aleksandra Gidelska, Magdalena Szczech, Józef Robak
Summary
The aim of study was to assess the effect of carrot seed dressing with selected isolates of the fungus Trichoderma spp. against
damping-off seedlings of carrots. It was shown that the used isolates of Trichoderma spp. significantly reduced the infection of
germinating seeds and carrots seedlings by the pathogenic fungus species Pythium spp. The use of Trichoderma spp. more efficiently
affected the height and weight of the tested carrot seedlings as compared to thestandart seed dressing Zaprawa Nasienna
T 75 DS/WS, as well as the biopreparation based on Trichoderma harzianum. No effect of phytotoxicity of Trichoderma spp. isolates
used on seed germination and the development of carrot seedlings was started.
Key words: Trichoderma, carrot, damping off, seed dressing
Streszczenie
Badano wpływ zaprawiania nasion marchwi nowymi izolatami grzyba Trichoderma spp. na ograniczenie zgorzeli siewek
spowodowanej przez Pythium spp. oraz wzrost i masę siewek. Wykazano korzystne działanie Trichoderma spp. w ograniczeniu infekcji
kiełkujących nasion marchwi i siewek przez organizm Pythium spp. występujący w podłożu. Obserwowano istotną zwyżkę zarówno
wysokości, jak i ogólnej masy siewek marchwi po zastosowaniu izolatów Trichoderma w stosunku do standardowej zaprawy Zaprawa
Nasienna T 75 DS/WS, a także w porównaniu do komercyjnej zaprawy nasiennej zawierającej Trichodrma viride. Badane izolaty nie
miały fitotoksycznego działania na kiełkujące nasiona i siewki marchwi.
Słowa kluczowe: Trichoderma, marchew, zgorzel siewek, zaprawianie nasion
Instytut Ogrodnictwa
Zakład Ochrony Roślin Warzywnych
Pracownia Fitopatologii
Konstytucji 3 Maja 1/3, 96-100 Skierniewice
[email protected]; [email protected];
[email protected]; [email protected]
Institute of Plant Protection – National Research Institute
Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy
Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 53 (2): 340-344
ISSN 1427-4337
Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 53 (2) 2013
Wstęp / Introduction
Grzyb Trichoderma spp. jest powszechnie znany jako
organizm antagonistyczny, wykorzystywany do ograniczania grzybów patogenicznych w uprawie wielu roślin
(Nederloff 2001; Weber i wsp. 2001; Alfanoi wsp. 2007;
Ebtsam i wsp. 2009). Istnieją izolaty tego grzyba, różniące
się antagonistycznym działaniem w stosunku do wybranych patogenów (Benítez i wsp. 2004). Jak podaje Howell
(2003) w wielu przypadkach antagonistyczne działanie
tych organizmów polega na zdolności do produkcji
antybiotyków, czy pasożytniczego działania w stosunku do
patogenów. Są też doniesienia (Harman 2000; Kowalska
i wsp. 2012) o wpływie gatunków Trichoderma na stymulację wzrostu roślin, a także na zwiększanie tolerancji
roślin na stresy abiotyczne w okresie ich wzrostu. Było to
spowodowane stymulacją rozwoju systemu korzeniowego,
co wpływało na lepsze pobieranie wody i składników
pokarmowych. Grzyby z rodzaju Trichoderma są często
stosowane jako zaprawy nasienne, wpływając korzystnie
na cechy kondycyjne siewek (Sadowski i wsp. 2005;
Mastouri i wsp. 2010). Przypuszcza się, że zabiegi takie
wykazują korzystne działanie krótkoterminowe i niewiele
jest doniesień o dalszym wpływie Trichoderma na rośliny
w trakcie rozwoju. Zwykle nasiona reagują pozytywnie na
zaprawianie grzybem Trichoderma harzianum (Harman
2000). W ostatnich latach w Polsce obserwuje się nagły
wzrost występowania zgorzeli siewek spowodowany
między innymi przez Pythium spp. na wielu gatunkach
roślin warzywnych, powodując znaczne straty (Sobolewski
i wsp. 2010). Jednym z powodów nasilającego się zagrożenia tą chorobą są ograniczone zasoby zapraw grzybobójczych dopuszczonych do stosowania w kraju, w uprawie większości gatunków roślin warzywnych, szczególnie
w integrowanej i ekologicznej ochronie.
Celem badań było określenie wpływu zaprawiania
nasion marchwi nowymi izolatami grzyba Trichoderma
spp. na ograniczenie zgorzeli siewek spowodowanej przez
Pythium spp. oraz na wzrost i masę siewek. Istnieje
konieczność poszukiwania nowych środków pochodzenia
naturalnego. Oceniano także ich wpływ na kondycję
siewek marchwi i możliwości toksycznego wpływu na
siewki. Pracownia Mikrobiologii Instytutu Ogrodnictwa
Oddział Warzywnictwa umożliwiła przetestowanie wybranych izolatów Trichoderma, jako preparatów do zaprawiania nasion marchwi.
Materiały i metody / Materials and methods
W latach 2012–2013 przeprowadzono dwa cykle doświadczeń z marchwią. Przyjęto ogólny schemat
stosowanych zapraw, w którym wariantem porównawczym
(standardowym) była konwencjonalna Zaprawa Nasienna
T 75 DS/WS oraz zaprawa pochodzenia naturalnego T22,
której substancją czynną jest grzyb T. harzianum. Do
zaprawiania nasion zastosowano trzy wyselekcjonowane
izolaty Trichoderma spp. Izolaty pochodziły z Pracowni
Mikrobiologii Instytutu Ogrodnictwa Oddział Warzywnictwa. Każdy izolat stosowano w formie zawiesiny zarodników w trzech następujących koncentracjach: 1 × 104, 105
341
i 106 zarodników/ml. Doświadczenie kontenerowe założono w 4 powtórzeniach, w układzie losowanych bloków.
Ogółem było 14 kombinacji. Na jeden kontener o wymiarach 30 × 25 × 7 cm, stanowiący powtórzenie, przypadało
100 nasion marchwi. Przed wysiewem nasiona zaprawiono
na mokro, stosując dawkę 10 g nasion, na 50 ml zawiesiny
zarodników o zagęszczeniu zgodnym ze schematem
doświadczenia. Czas zaprawiania wynosił pięć minut.
W przypadku Zaprawy Nasiennej T 75 DS/WS środek na
nasiona nanoszono na sucho w dawce 5 g/kg nasion,
zgodnie z etykietą. Po 24 godzinach suszenia nasion na
bibule filtracyjnej wysiewano je po 100 sztuk do kontenerów z ziemią kompostową inokulowaną Pythium spp.
Zakażenia gleby dokonano poprzez wymieszanie 10 ml
zawiesiny Pythium spp. z 1 kg gleby mineralnej. Zawiesinę
inokulum przyrządzono zgodnie z metodyką, jaką podaje
Sivan i wsp. (1984). Po 14 dniach inkubacji grzybni hodowanej na pożywce ziemniaczanej PDA (Potato Dextrose
Agar) w temperaturze 30°C dokonano homogenizacji
pożywki z grzybnią przez 5 minut przy pomocy miksera.
Uzyskana zawiesina inokulanta zawierała 5 × 106 oospor
w 1 ml. Kontenery z wysianymi nasionami utrzymywano
w szklarni, w temperaturze 20°C zapewniając optymalny
wzrost siewek i patogeniczność Pythium spp. (Trujillo
i wsp. 1967; Thompson i wsp. 1971). Ocenę liczby siewek
wzeszłych oraz siewek martwych, porażonych przez
Pythium spp. dokonano po 2 tygodniach od siewu. Dane te
przeliczono na średni procent siewek zdrowych i martwych. Po 6 tygodniach wykonano pomiary wysokości
siewek i ich świeżej, całkowitej masy. Ponadto szacowano
stopień wpływu badanych izolatów na fitotoksyczność
siewek, według skali 0–5° (0° – brak efektów fitotoksycznych, 5° – 100 procent uszkodzenia siewek) (Sobolewski
i wsp. 2010). Wyniki opracowano analizą wariancji, istotność różnic oceniono testem Newmana-Keulsa.
Wyniki i dyskusja / Results and discussion
Wykazano, że zaprawianie nasion marchwi badanymi
izolatami spowodowało istotny wzrost liczebności siewek
zdrowych w stosunku do kombinacji kontrolnej, w której
wysiewano nasiona niezaprawiane. Po zaprawieniu nasion
zarodnikami pochodzącymi z izolatów: Nr 2 i Nr 3 grzyba
Trichoderma spp. uzyskano najwyższą liczbę siewek.
Zaprawianie nasion zarodnikami Trichoderma spp. miało
również istotny wpływ na zwiększenie masy ogólnej
młodych roślin. Najwyższą masę roślin zanotowano
w kombinacji, w której nasiona zaprawiono izolatem Nr 3
przy najwyższym poziomie zagęszczenia zarodników
1 × 106/ml. Zastosowanie Trichoderma przy różnym zagęszczeniu zawiesiny zarodników w zakresie 1 × 104–1 × 106 nie
miało istotnego wpływu na wysokość wschodów siewek,
ich masę i wysokość. W doświadczeniu nr 1 (2012 r.),
w porównaniu do standardowej zaprawy Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS (2012 r.) stwierdzono istotną zwyżkę
wschodów siewek zdrowych jedynie po zaprawieniu
nasion zawiesiną zarodników 1 × 105 i 1 × 106/ml grzyba
Trichoderma – izolat Nr 2 oraz zawiesiną zarodników
o koncentracji 1 × 106/ml – izolat Nr 3. Po zaprawianiu
342
Trichoderma as the seed dressing / Trichoderma jako zaprawa nasienna
Tabela 1. Wpływ zaprawiania nasion marchwi izolatami Trichoderma na wschody, zdrowotność siewek i ich wzrost
Table 1. Influence of Trichoderma seed treatment on emergence, health and growth of carrot seedlings
Doświadczenie nr 1 – Experiment No. 1, Skierniewice 2012
Średni procent
roślin porażonych
The average percentage
of plants infected
Badany środek
Treatment
1 tydzień
po wysiewie
1 weeks
after sowing
2,2 a
Kontrola – Control
Zaprawa Nasienna T 75
DS/WS – 3 g
T22 – 104
T22 – 105
T22 – 106
Izolat Nr 1 – 104
Izolat Nr 1 – 105
Izolat Nr 1 – 106
Izolat Nr 2 – 104
Izolat Nr 2 – 105
Izolat Nr 2 – 106
Izolat Nr 3 – 104
Izolat Nr 3 – 105
Izolat Nr 3 – 106
Średni procent
zdrowych siewek
The average percentage
of healthy seedlings
2 tygodnie
po wysiewie
2 weeks
after sowing
4,2 a
1 tydzień
po wysiewie
1 weeks
after sowing
58,5 g
2 tygodnie
po wysiewie
2 weeks after
sowing
55,5 e
0b
0b
72,8 def
73,5 d
0b
0b
0b
0b
0b
0b
0b
0b
0b
0b
0b
0b
0b
0,1 b
0,2 b
0,1 b
0b
0b
0,1 b
0b
0b
0b
0b
0b
60,3 g
72,8 ef
73,0 def
71,8 ef
75,8 cdef
77,0 bcde
78,3 bcd
80,3 abc
82,0 ab
71,3 f
74 def
83,0 a
62,0 e
74,3 d
75,0 cd
74,0 d
77,0 bcd
78,0 abcd
78,0 abcd
81,0 abc
82,0 ab
73,3 d
74,8 d
83,3 a
Średnia
wysokość
roślin
Average
plant height
[cm]
Średnia masa
roślin
w kontenerze
Average weight
of plants per
container
[g]
6 tygodni
po wysiewie
6 weeks
after sowing
7,5 g
6 tygodni
po wysiewie
6 weeks
after sowing
10,2 f
9,9 f
10,5 bcd
11,1 f
11,8 a
10,4 bcd
10,4 bcd
10,8 ab
10,2 f
10,7 ef
11,7 ab
10,3 e
11,6 bc
11,9 a
19,1 e
27,2 cd
28,3 bcd
30,1 bc
28,6 bcd
31,0 bc
29,9 bcd
37,5 bc
39,8 b
39,9 b
35,7 b
36,5 b
43,4 a
Wartości liczbowe w kolumnach oznaczone tą samą literą nie różnią się istotnie przy p = 0,05 według testu Newmana-Keulsa
The mean numbers with the same letter are not significantly different at p = 0.05, Newman-Keuls test
Tabela 2. Wpływ zaprawiania nasion marchwi izolatami Trichoderma na wschody, zdrowotność siewek i ich wzrost
Table 2. Influence of Trichoderma seed treatment on emergence, health and growth of carrot seedlings
Doświadczenie nr 2 – Experiment No. 2, Skierniewice 2013
Badany środek
Treatment
Kontrola – Control
Zaprawa Nasienna
T 75 DS/WS – 3 g
T22 – 104
T22 – 105
T22 – 106
Izolat Nr 1 – 104
Izolat Nr 1 – 105
Izolat Nr 1 – 106
Izolat Nr 2 – 104
Izolat Nr 2 – 105
Izolat Nr 2 – 106
Izolat Nr 3 – 104
5
Izolat Nr 3 – 10
Izolat Nr 3 – 106
Średnia
wysokość roślin
Average
plant height
[cm]
Średnia
masa roślin
w kontenerze
Average weight
of plants per
container
[g]
Średni procent roślin porażonych
The average percentage
of plants infected
Średni procent zdrowych siewek
The average percentage
of healthy seedlings
1 tydzień
po wysiewie
1 weeks
after sowing
3,1 a
2 tygodnie
po wysiewie
2 weeks
after sowing
4,3 a
1 tydzień
po wysiewie
1 weeks
after sowing
53,5 b
2 tygodnie
po wysiewie
2 weeks
after sowing
60,2 b
1 tydzień
po wysiewie
1 weeks
after sowing
10,2 g
2 tygodnie
po wysiewie
2 weeks
after sowing
10,5 f
0c
0b
62,0 ab
65,5 ab
10,6 f
17,3 e
0,2 b
0,1 b
0c
0c
0c
0c
0c
0c
0c
0c
0c
0c
0,1 b
0,1 b
0b
0,1 b
0b
0b
0,2 b
0b
0b
0,1 b
0b
0b
–
–
–
67,0 a
67,3 a
65,5 a
66,8 a
70,7 a
70,2 a
71,7 a
67,7 a
75,2 a
–
–
–
70,0a
69,3 a
66,0 a
69,0 a
72,5 a
72,0 a
73,2 a
68,7 a
76,7 a
–
–
–
11,4 bc
11,5 bc
11,5 bc
11,0 cdef
11,3 cde
11,4 bcd
10,8 ef
11,5 bc
12,1 a
–
–
–
29,2 cd
30,7 bcd
25,9 d
35,9 abc
39,5 a
38,4 ab
33,3 abcd
35,0 abc
39,6 a
Wartości liczbowe w kolumnach oznaczone tą samą literą nie różnią się istotnie przy p = 0,05 według testu Newmana-Keulsa
The mean numbers with the same letter are not significantly different at p = 0.05, Newman-Keuls test
Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 53 (2) 2013
nasion marchwi pozostałymi izolatami w zróżnicowanym
zagęszczeniu zarodników uzyskano podobną liczebność
wschodów do kombinacji z zaprawianiem nasion środkiem
standardowym Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS. Stwierdzono istotne zwiększenie masy ogólnej siewek po zaprawieniu nasion wszystkimi badanymi izolatami Trichoderma w stosunku do kombinacji z zaprawianiem nasion
środkiem Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS (tab. 1). W doświadczeniu nr 2 nie udowodniono istotnego wpływu
zaprawiania nasion badanymi izolatami Trichoderma
i zaprawą Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS na liczebność
wschodów siewek. Stwierdzono istotne zwiększenie masy
ogólnej siewek w stosunku do kombinacji, gdzie stosowano stanardowy środek Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS.
Zaprawianie nasion badanymi izolatami nie wywołało
efektów fitotoksyczności na siewkach (tab. 2). Jak donosi
Ozbay i Newman (2004), podobnie korzystny wpływ na
rośliny wykazał izolat T. harzianum stosowany w zagęszczeniu 1 × 107 zarodników w 1 ml. Spowodował
istotną poprawę wzrostu siewek wyrażoną w zwiększeniu
liczby liści właściwych, a także zwiększeniu świeżej masy
roślin.
Mastouri i wsp. (2010) udowodnili, że Trichoderma
spp. stosowana w formie zaprawiania nasion pomidora
spowodowała poprawę kiełkowania nasion narażonych na
stres i ograniczyła zgorzel siewek spowodowany przez
Pythium ultimum. Zaprawianie nasion zmniejszyło gromadzenie nadtlenków lipidów w siewkach i izolat T. harzianum T22 zwiększył wigor siewek oraz indukował ich efekt
obronny przed warunkami stresowymi. W badaniach
własnych uzyskano także poprawę kiełkowania i ograniczenie porażenia siewek marchwi przez Pythium spp.
Korzystny wpływ grzyba z rodzaju Trichoderma na
poprawę rozwoju i zdrowotności truskawki wykazała
Kowalska i wsp. (2012). Khalil i wsp. (2009) stosowali
mieszaninę T. polysporum i T. harzianum do podlewania
roślin pomidora, co powodowało zmniejszanie nasilenia
zgorzeli wywołane przez Pythium spp., Phytophthora
cryptogea i Fusarium oxysporum f. sp. radicis-lycopersici
w uprawie pomidorów. Podobny, pozytywny wpływ
T. harzianum na ograniczenie zgorzeli siewek marchwi
343
powodowanych przez Pythium spp. uzyskano w badaniach
własnych. Nowe izolaty będą mogły znaleźć zastosowanie
jako produkty komercyjne chroniące siewki marchwi przed
zgorzelą siewek i korzystnie wpływające na wzrost roślin.
Jak podaje Sadowski i wsp. (2005) istnieje możliwość
użycia Trichoderma do otoczkowania nasion wielu
gatunków roślin uprawnych. Pozostaje jedynie problem
współrzędnego stosowania fungicydów i herbicydów,
które mogą ograniczać aktywność Trichoderma (Damszel
i wsp. 2009; Górski i wsp. 2010; Perek i Świerczyńska
2012).
Wnioski / Conclusions
1. Wybrane izolaty Trichoderma zastosowane do zaprawiania nasion marchwi chronią siewki przed porażeniem przez Pythium spp.
2. Zaprawianie nasion marchwi izolatami Trichoderma
korzystnie wpłynęło na masę i wysokość roślin.
3. Najwyższą masę roślin zanotowano w kombinacji,
w której nasiona zaprawiono izolatem Nr 3 stosując
1 × 106 zarodników/ml.
4. Koncentracja zarodników izolatów Trichoderma w zakresie 1 × 104–106/ml stosowanych do zaprawiania
nasion marchwi nie miała istotnego wpływu na
zwiększenie wschodów siewek, ich masy i wysokości.
5. Badane izolaty nie wykazały fitotoksycznego działania
na kiełkujące nasiona i siewki marchwi.
6. Wybrane izolaty Trichoderma mogą znaleźć w przyszłości zastosowanie do zabezpieczenia siewek przed
Pythium spp.w integrowanej ochronie marchwi.
Praca finansowana w ramach projektu badawczego współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego
Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Działania 1.3
Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Poddziałanie 1.3.1. Nr Projektu UDA-POIG.01.03.01-00129/09-05.
Literatura / References
Alfano G., Lewis Ivey M.L.C., Cakir C., Bos J.I.B., Miller S.A., Madden L.V., Kamoun S., Hoitink H.A.J. 2007. Systemic modulation
of gene expression in tomato by Trichoderma hamatum. Phytopathology 97: 429–437.
Benítez T., Rincón A.M., Limón M.C., Codón A.C. 2004. Biocontrol mechanisms of Trichoderma strains. Int. Microbiol. 7 (4):
249–260.
Damszel M.M., Wachowska U., Kowalska E. 2009. Interakcje patogen (Fusarium) – antagonista (Trichoderma) w warunkach stresu
herbicydowego. [Interactions of pathogen (Fusarium) – antagonist (Trichoderma) under herbicide stress conditions]. Prog. Plant
Prot./Post. Ochr. Roślin 49 (2): 851–855.
Ebtsam M.M., Abdel-Kawi K.A., Khalil M.N.A. 2009. Efficiency of Trichoderma viride and Bacillus subtilis as biocontrol agents
against Fusarium solani on tomato plants. Egypt. J. Phytopathol. 37 (1): 47–57.
Górski R., Kozłowska M., Góra K. 2010. Analiza porównawcza wpływu naturalnych olejków eterycznych na ograniczenie wzrostu
grzyba Trichoderma harzianum występującego w uprawie pieczarki dwuzarodnikowej (Agaricus bisporus). [Comparitive analysis
of the effectof natural essential oils growth reduction of the fungus Trichoderma harzianum found in button mushroom (Agaricus
bisporus)]. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 50 (1): 352–356.
Harman G. 2000. Myths and dogmas of biocontrol: changes in perceptions derived from research on Trichoderma harzianum T-22.
Plant Dis. 84: 377–393.
Howell C.R. 2003. Mechanisms employed by Trichoderma species in the biological control of plant diseases: history and evolution of
current concepts. Plant Dis. 87: 4–10.
344
Trichoderma as the seed dressing / Trichoderma jako zaprawa nasienna
Khalil S., Hultberg M., Alsanius B.W. 2009. Effect of growing medium on the interactions between biocontrol agents and tomato root
pathogens in a closed hydroponic system. J. Hortic. Sci. Biotechnol. 84 (5): 489–494.
Kowalska J., Remlein-Starosta D., Drożdżyński D. 2012. Wykorzystanie Trichoderma asperellum w ekologicznej uprawie truskawek.
[Using of Trichoderma asperellum in organic strawberry production]. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 52 (2): 351–353.
Mastouri F., Björkman T., Harman G.E. 2010. Seed treatment with Trichoderma harzianum alleviates biotic, biotic, and physiological
stresses in germinating seeds and seedlings. Phytopathology 100 (11): 1213–1221.
Nederloff E. 2001. Biological control of root diseases – especially with Trichoderma. Grower 56 (5): 24–25.
Ozbay N., Newman S.E. 2004. The effect of the Trichoderma harzianum strains on the growth of tomato seedlings. p. 131–135. Proc.
XXVI IHC – Managing Soil-Borne Pathogens (A. Vanachter, ed.). Acta Hort., 635 pp.
Perek A., Świerczyńska I. 2012. Wpływ fungicydów na antagonizm grzybów Trichoderma viride i Fusarium spp. w warunkach in vitro.
[Influence of fungicides on antagonism of fungi Trichoderma viride and Fusarium spp. under in vitro conditions]. Prog. Plant
Prot./Post. Ochr. Roślin 52 (4): 1038–1041.
Sivan B., Elad Y., Chet I. 1984. Biological control effects of a new isolate of Trichoderma harzianum on Pythium spp. Phytopathology
74: 498–503.
Sadowski Cz., Pańka D., Lenc L., Domoradzki M. 2005. Badania nad możliwością wykorzystania biopreparatów do otoczkowania
nasion warzyw ekologicznych. [Research on possibility of biopreperations for organic vegetable seed coating]. Prog. Plant
Prot./Post. Ochr. Roślin 45 (2): 1055–1057.
Sobolewski J., Robak J., Ostrowska A., Gidelska A., Janas R. 2010. Weryfikacja aktualnego stanu zabezpieczenia siewek wybranych
gatunków roślin warzywnych przed patogenami. [Verification state of seed protection of selected vegetable plants against seed
borne pathogenes]. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 50 (2): 741–747.
Thompson T.B., Athew K.L., Laviolette F.A. 1971. The effect of temperature on the pathogenicity of Pythium spp., P. debaryanum and
P. ultimum on soybean. Phytopathology 61: 933–935.
Weber Z., Weber M., Frużyńska-Jóźwiak D. 2001. Przeżywalność grzybów z rodzaju Trichoderma w biopreparatach z różnymi
nośnikami i ich skuteczność w ochronie roślin przed Fusarium oxysporum. [Surviving of Trichoderma fungi in bioproducts with
different inactive ingredients and their efficacy in plant protection against Fusarium oxysporum]. Prog. Plant Prot./Post. Ochr.
Roślin 41 (2): 769–772.