Wyznaczniki spójności tekstu w pracach pisemnych maturzystów

dr Danuta Krzyżyk
Wyznaczniki spójności tekstu w pracach pisemnych maturzystów (fragm.)
Wyposażony w odpowiednią wiedzę i umiejętności uczeń musi mieć świadomość, że podstawową
własnością każdej jego wypowiedzi powinna być spójność znaczeniowa (koherencja) i formalna
(kohezja), powinien też wiedzieć, jakie środki językowe pozwolą mu na stworzenie tekstu o
przejrzystej, logicznej, uporządkowanej i funkcjonalnej strukturze.
Do najczęściej spotykanych błędów należą:
- brak proporcji między poszczególnymi częściami pracy – uczniowie zazwyczaj wiele uwagi
poświęcają wstępowi (nierzadko włączają do niego argumentację przynależną rozwinięciu lub piszą
wszystko, co wiedzą na temat epoki, autora, utworu literackiego; wstępy bardzo często są
niefunkcjonalne, nie są podporządkowane realizacji tematu); bywa, że maturzyści redagują
wypowiedzi ułomne, pozbawione zazwyczaj zakończenia lub zwieńczone jedno-, dwuzdaniowym
podsumowaniem;
- brak bezpośredniego związku treściowego między wstępem a rozwinięciem i zakończeniem (każdy
człon może wówczas funkcjonować oddzielnie – pojawić się w innym wypracowaniu; treści zawarte
w zakończeniu nie wynikają z wcześniejszej analizy i interpretacji, są luźno związane z tematem, mają
charakter impresyjny);
- kłopoty z poprawną segmentacją tekstu (brak akapitów; brak konsekwencji w segmentacji tekstu;
akapity są zaznaczane przez uczniów w przypadkowych miejscach, co utrudnia odbiorcy orientację w
myślowej strukturze tekstu);
- niepoprawnie zbudowane akapity (dominują akapity analityczne); piszący pomijają zazwyczaj
zdanie wprowadzające i/lub zdanie podsumowujące zawartą w akapicie myśl;
- brak proporcji między segmentami wypowiedzi (wstępy i/lub zakończenia są zbyt długie w stosunku
do rozwinięcia);
- chaotyczność wypracowań (uczniowie redagują swoje teksty bez wyraźnego zamysłu
organizacyjnego; nie dokonują selekcji materiału; w przypadkowej kolejności przywołują argumenty;
wielokrotnie powracają do tych samych treści; rzadko stosują operatory metajęzykowe, związane z
określonymi typami relacji w obrębie treści – środki wyliczające: po pierwsze, po drugie, między
innymi, na przykład; środki wskazujące na wnioskowanie : więc, czyli; środki związane z przejściem
od jednej myśli do drugiej: zacznę od..., z kolei przejdę do..., tyle o...);
- niezachowywanie jedności przedmiotu wypowiedzi (brak tego samego tematu); uczniowie mylą
materiał wypracowania z jego tematem, nie selekcjonują materiału rzeczowego ze względu na
realizowany temat, wprowadzają do wypowiedzi niepotrzebne dygresje, nieumiejętnie wplatają cytaty,
redagują wypowiedzi rozwlekłe;
- brak jedności nadawcy, zwłaszcza wtedy, wtedy, gdy uczniowie włączają do swoich wypracowań
wyuczone na pamięć (bądź ściągnięte) fragmenty opracowań, bryków (dodatkowo prowadzi to do
braku jednolitości stylistycznej tekstu);
- pomijanie w wypowiedziach środków językowych, pełniących funkcję nawiązującą – zaimków
rzeczownych i przymiotnych, także: zaimków przysłownych bądź przysłówków, które informują o
tożsamości elementów przedmiotu wypowiedzi i jednoczenie służą estetyce tekstu; pojawiają się
wewnątrz zdań, ale pełnią funkcje ponadzdaniowe: sygnalizują, że jest mowa o tym, o czym się już
mówiło w poprzednim zdaniu lub w kompleksie zdań wcześniejszych.
- uczniowie rzadko korzystają z takich środków osiągania spójności, jak powtórzenia leksykalne
dokładne i niedokładne, spójniki i wyrażenia spójnikowe stosowane na początku zdania, odpowiedni
szyk wyrazów w zdaniu.
Uczniowie powinni między innymi wiedzieć, że mogą osiągnąć spójność tekstu konsekwentnie
stosując zasadę trzech jedności. Każdy udany tekst musi bowiem mieć jednego nadawcę, musi być
kierowany do jednego odbiorcy i wreszcie - musi dotyczyć jednego tematu, czyli zajmować się
jednym przedmiotem, choć o różnym stopniu komplikacji. Nieprzestrzeganie tej zasady prowadzi
m.in. do redagowania tekstów nie na temat, do mylenia materiału wypracowania z tematem (uczeń
wówczas dokładnie omawia cały utwór, charakteryzuje epokę literacką, przytacza życiorys autora, nie
zwracając uwagi na temat, dotyczący na przykład wykorzystanej w dziele konwencji literackiej).
Piszący wyraźnie powinni sygnalizować początek i koniec wypowiedzi, pamiętając, że wstęp i
zakończenie tekstu to klamra, obejmująca jego środek i każda spójna wypowiedź powinna mieć
strukturę trójczłonową. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w układzie graficznym wypracowania.
Przynajmniej wstęp, rozwinięcie i zakończenie powinny zostać ujęte w oddzielnych akapitach.
Maturzyści powinni znać także sposoby budowania akapitu. Zdający egzamin maturalny z języka
polskiego na poziomie podstawowym powinni swobodnie posługiwać się:
• akapitami analitycznymi (rozpoczynać wstęp od stwierdzenia generalnego, uogólnienia, a
następnie uszczegóławiać treść);
• akapitami syntetycznymi (zdanie główne jest wówczas na końcu ustępu, ale stanowi
konsekwencję przywołanych wcześniej argumentów szczegółowych);
• akapitami tranzytywnymi [PR] (zawierają one podsumowanie wcześniejszych rozważań i
sygnalizują przejście do dalszych partii tekstu; akapity te pozwalają uniknąć chaosu w
wypowiedzi i ułatwiają zredagowanie funkcjonalnego zakończenia)
Uczniowie powinni również wiedzieć, że „spójność leksykalna tekstu bazuje na […] relacjach
leksykalnych, takich jak: homoleksja, synonimia, hiponimia, antonimia” i takie sposoby osiągania
spoistości stosować w sposób celowy w swoich wypowiedziach.
Służąca do spajania tekstu homoleksja pokrewna polega na zmianie w zdaniach sąsiadujących
kategorii gramatycznej wyrazu; bazuje między innymi na tworzeniu rzeczowników
odczasownikowych (krytykować - krytykowanie, zabić – zabijanie, rządzić – rządzenie, pisać –
pisanie, zniewalać – zniewalanie) oraz przymiotników odrzeczowniowych (mit – mityczny, arkadia arkadyjski, gapa –gapowaty, margines – marginalny , literatura - literacki). Homoleksja całkowita
natomiast bazuje na:
1. wykorzystywaniu w kolejnych fragmentach tekstu wyrazów o całkowitym podobieństwie
leksykalnym, a używanych w różnych formach fleksyjnych (sztuka -sztukę, zamek – w zamku, władca
– władcy, literatura – literaturze, symbolizm – symbolizmie);
2. powtarzaniu tego samego wyrazu.
Te sposoby spajania tekstu uczniowie stosują niechętnie. Pamiętają bowiem uwagi swoich polonistów
dotyczące eliminowania zbędnych powtórzeń ze względu na estetykę tekstu, jego poprawność
stylistyczną. A przecież powtarzanie jest też wykładnikiem spójności.
Spójność tekstu można także osiągnąć, wykorzystując relację hiponimii, która zachodzi między
wyrazem bardziej szczegółowym (węższym) a wyrazem ogólniejszy (szerszym). Najczęściej w
pierwszym fragmencie wypowiedzi stosuje się wyrazy ogólniejsze o szerszym znaczeniu, w kolejnych
natomiast słowa o znaczeniu bardziej szczegółowym (wiersz – erotyk, twórca – poeta, poeta –
wieszcz, drzewo – lipa, zwierzę – osioł). Spajać tekst można także kohiponimami. Kohiponimy to
dwa wyrazy będące bezpośrednio hiponimami tego samego hiperonimu (por. rodzice – matka i ojciec;
zwierzęta – wół i osioł; kwiaty – róża i fiołek). Najpierw zatem pojawia się w tekście wyraz o
znaczeniu ogólniejszym, a w następnych fragmentach wyrazy o bardziej szczegółowym znaczeniu.
Oczywiście uczniowie powinni umieć stosować w swoich wypowiedziach odpowiednie zabiegi
pozwalające na osiągnięcie spójności, nie jest natomiast wymagana szczegółowa znajomość
terminologii.
Spójność synonimiczną osiąga się poprzez wyrażenie tej samej lub zbliżonej treści za pomocą
wyrazów, których znaczenia w znacznym stopniu pokrywają się (wyrazy bliskoznaczne, np.: przyroda
– natura, biedny – ubogi, ogromny – olbrzymi, zabić – zgładzić) lub są identyczne (wyrazy
jednoznaczne, np.: codziennie – każdego dnia, prędkość – szybkość, błonica – dyfteryt). Najrzadziej
spójność tekstu jest budowana z wykorzystaniem relacji antonimii (Wieczór spędził na .....Rano
postanowił, że...).
Do środków spójnościowych często stosowanych zalicza się z kolei podmiot domyślny wraz z
odpowiednim zakończeniem formy osobowej czasownika (Kobieta przystanęła na ulicy. [Kobieta]
Spojrzała w kierunku mostu).
Wiele spójników służących do budowy zdań złożonych ma także funkcję nawiązywania
międzyzdaniowego. Niektóre z nich łącząc się tworzą wyrażenia spójnikowe. Na przykład: ale, więc,
lecz, toteż, chociaż, oto, otóż, bo, bowiem; a więc, tak więc, i oto, dlatego właśnie. Nauczyciele często
napominają uczniów: "Nie zaczynaj zdania od więc, od bo, od ale!". Uczniowie stosujący tę zasadę
bezwyjątkowo podczas pisania, pomniejszają możliwości spójnego ujmowania treści. Zasada ta
bowiem nie odnosi się do spójników w funkcji nawiązywania międzyzdaniowego, które właśnie
występują na początku zdania. Oto przykład tekstu z kilkoma możliwymi dalszymi ciągami,
zaczynającymi się od różnych spójników w funkcji nawiązującej:
Przeczytał wszystkie dostępne książki o filmie, przestudiował ich treść, a ponadto wyrobił sobie
własne zdanie na ten temat. I dlatego właśnie zdobył pierwsze miejsce w konkursie. Albo: Ale do
konkursu nie przystąpił. Albo: Bo film był treścią jego życia!. Albo: A więc mamy kandydata na
olimpiadę.
Spajać sąsiadujące ze sobą zdania można także poprzez zastosowanie odpowiedniego szyku. W
zdaniu wyróżnia się bowiem dwie części: temat, zawierający informację daną przez kontekst lub
sytuację, oraz remat, wnoszący nową informację. W zdaniu: Niektóre wiersze poety są szczególnie
nastrojowe. tematem jest część Niektóre wiersze poety, rematem zaś są szczególnie nastrojowe. Gdy
buduje się dalszy ciąg tekstu: Cechę tę zawdzięczają nagromadzeniu fonetycznych środków
stylistycznych, nawiązuje się do rematu zdania poprzedniego: Cechę tę, która to część w kolejnym
zdaniu jest tematem, i dodaje kolejną nową informację: zawdzięczają nagromadzeniu fonetycznych
środków stylistycznych. Nawiązanie kolejnego zdania do tematu zdania poprzedniego lub w ogóle brak
nawiązania są przyczyną niespójności tekstu a nieumiejętne nawiązanie nierzadko prowadzi do
dwuznaczności wypowiedzi.
Stosując środki językowe uwydatniające myślowy porządek (tzw. operatory międzyzdaniowe), uczeń
uniknie chaosu, będzie pamiętać o przedmiocie własnej wypowiedzi i nie stracić jej wątku. Do
środków tych należą wyrażenia i zwroty typu:
mówiłem dotychczas ... , teraz przejdę do ..., oto przykład, chciałbym zwrócić uwagę na ... ;
z tego wynika, że ... , z dotychczasowych rozważań ... ;nasuwa się pytanie, czy ...,
Jednym ze sposobów uzyskiwania spójności tekstu jest stosowanie zaimków. Podobną, co zaimki,
funkcję odniesienia do treści wcześniejszych spełniają tzw. modulanty i wyrażenia przyimkowe, np.:
rzecz jasna, co prawda, w gruncie rzeczy jednak, jednak, przecież, także, przeciwnie, odwrotnie,
ponadto, widocznie, przy tym, poza tym, właśnie, również, znowu, natomiast, w dodatku, tymczasem,
w rzeczywistości, ponadto, wreszcie, za to. Mobilizują one uwagę czytelnika bądź słuchacza i każą
pamiętać o tym, o czym już była mowa wcześniej.
Do środków spójnościowych, pozwalających zbudować uporządkowane wypowiedzi i jednocześnie
ułatwiających odbiór różnorakich i niejednokrotnie trudnych treści, zalicza się także wyrażenia i
zwroty wyliczające. Otwierają one w tekście miejsca na kolejne – nowe, zapowiadane właśnie
informacje. Zapobiegają zagubieniu się piszącego w masie przekazywanych argumentów bądź
przykładów i pilnują go, żeby powiedział wszystko, co zamierzał powiedzieć, i to w dodatku
niechaotycznie,z zachowaniem logicznych relacji. Są to takie operatory międzyzdaniowe, jak: po
pierwsze..., po drugie..., najpierw..., następnie..., w pierwszej kolejności przedstawię, najpierw
omówię, a potem ... , tyle o ... , można to rozumieć w dwojaki sposób, pierwszy ... ; drugi....
Kształtowanie umiejętności budowania wypowiedzi spójnych jest procesem wieloetapowym. Jest to
sprawność, której zdobycie wymaga praktyki pisarskiej i wielu, często żmudnych, ćwiczeń.