PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI cz. 12

Poziom tekstu: średnio trudny
SZKOŁA
Na warsztacie
PRAKTYCZNY
KURS
cz. 12
ELEKTRONIKI
Oto dwunasta część PRAKTYCZNEGO KURSU ELEKTRONIKI, który zainaugurowaliśmy w MT 2/2013 i będziemy
kontynuować w kolejnych wydaniach. Zainteresowanie tym kursem jest olbrzymie, dlatego zdecydowaliśmy się
umożliwić czytelnikom dołączenie do kursu w dowolnym momencie. Po prostu, wszystkie poprzednie części są dla
wszystkich dostępne w formacie PDF na stronie www.mt.com.pl. Można z nich korzystać w komputerze lub wydrukować sobie. Można też kupić wszystkie archiwalne numery MT na www.ulubionykiosk.pl. Publikacja każdej kolejnej
części jest zawsze poprzedzona jedną stroną wstępnych informacji (jest to właśnie ta strona), żeby nowi czytelnicy
mogli zapoznać się z zasadami KURSU i dołączyć do kursantów. ZAPRASZAMY!
Jeśli nie masz bladego pojęcia o elektronice, ale chętnie byś
poznał jej podstawy, to nadarza Ci się jedyna, niepowtarzalna okazja. We współpracy z bratnią redakcją miesięcznika Elektronika dla Wszystkich publikujemy w Młodym
Techniku cykl fascynujących lekcji dla zupełnie początkujących. Jest to Praktyczny Kurs Elektroniki (PKE) z akcentem
na Praktyczny, gdyż każda lekcja składa się z projektu
i wykładu z ćwiczeniami, przy czym projekt to konkretny
układ elektroniczny samodzielnie montowany i uruchamiany przez „kursanta”. Pewnie myślisz sobie – pięknie, ale jak
ja mam montować układy nie mając lutownicy ani żadnych
części elektronicznych. Otóż jest rozwiązanie. Lutownicy
nie będziesz w ogóle używać, gdyż wszystkie układy będą
montowane na płytce stykowej,
do której wkłada się „nóżki” elementów na wcisk.
I rzecz najważniejsza! Wydawnictwo AVT przygotowało zestaw EdW09, zawierający płytkę stykową
i wszystkie elementy, jakie będą potrzebne do wykonania
kilkunastu projektów zaplanowanych w PKE. Zestaw
EdW09 można kupić w sklepie internetowym
www.sklep.avt.pl lub w sklepie firmowym AVT
(Warszawa, ul. Leszczynowa 11) – cena brutto 47 zł.
Ale Ty nie musisz kupować! Dostaniesz ten zastaw
za darmo, jeśli jesteś prenumeratorem MT lub wykupisz
wkrótce prenumeratę. Wystarczy wysłać na adres:
[email protected] dwa zdania:
„Jestem prenumeratorem MT i zamawiam bezpłatny
zestaw EdW09. Mój numer prenumeraty: ......................”
Jeśli otrzymamy to zamówienie przed 31 stycznia
2014 roku, to zestaw EdW09 wyślemy Ci w połowie
lutego 2014 wraz z marcowym numerem MT.
Uwaga uczniowie!
Szkoły prenumerujące MT otrzymują Pakiety Szkolne
PS EdW09, zawierające po 10 zestawów EdW09 (każdy
zestaw EdW09 zawiera komplet elementów z płytką stykową) skalkulowane na zasadach non profit w promocyjnej cenie 280 zł brutto za jeden pakiet PS EdW09 (tj. z rabatem 40% – 28 zł brutto za pojedynczy zestaw EdW09,
którego cena handlowa wynosi 47 zł). Upewnij się, czy
Twoja szkoła prenumeruje MT (niemal wszystkie szkoły
ponadpodstawowe i wiele podstawowych otrzymują
MT w prenumeracie sponsorowanej przez Ministerstwo
Nauki i Szkolnictwa Wyższego) i przekaż nauczycielom
informację o Praktycznym Kursie Elektroniki z promocyjnymi dostawami Pakietów Szkolnych PS EdW09
do ćwiczeń praktycznych.
74
m.technik - www.mt.com.pl
Zestaw EdW09 zawiera następujące
elementy (specyfikacja rodzajowa):
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Diody prostownicze
4 szt.
Układy scalone
4 szt.
Tranzystory
8 szt.
Fotorezystor
1 szt.
Przekaźnik
1 szt.
Kondensatory
22 szt.
Mikrofon
1 szt.
Diody LED
11 szt.
Przewód
1m
Mikroswitch
2 szt.
Piezo z generatorem
1 szt.
Rezystory
64 szt.
Srebrzanka
1 odcinek
Zatrzask do baterii 9V
1 szt.
Płytka stykowa prototypowa
840 pól stykowych
1 szt.
Cena zestawu EdW09 – 47 zł brutto
(www.sklep.avt.pl)
Uwaga Szkoły
Tylko dla szkół prenumerujących
„Młodego Technika”
przygotowano Pakiety Szkolne
zawierające
10 zestawów EdW09
(PS EdW09) w promocyjnej
cenie 280 zł brutto,
tj. z rabatem 40%.
Autorem Praktycznego Kursu Elektroniki jest Piotr
Górecki, redaktor naczelny kultowego w świecie hobbystów elektroników miesięcznika „Elektronika dla
Wszystkich” i autor legendarnych cykli artykułów i książek uczących elektroniki od podstaw.
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
Projekt 12
Podsłuchiwanie
niesłyszalnego
+
+
A
fotorezystor
+
W poprzednim wykładzie proponowałem, żebyś nie demontował ostatnio budowanego dwustopniowego wzmacniacza. Ja wprawdzie zmontowałem ten układ jeszcze raz, co widać na fotografii
tytułowej, ale Ty do wstępnych eksperymentów możesz wykorzystać ostatni układ z poprzedniego
ćwiczenia (wg rysunku 31 i fotografii 32) z innymi czujnikami/przetwornikami na wejściu. Dobrze
byłoby jednak, gdybyś wymienił kondensatory C2, C3, C4 z 10 mF na 100 mF – w związku z tą
zmianą, po włączeniu zasilania mu+UZAS
9_15V
sisz odczekać kilka,
Z
R10
T3 BC548
C6
CF
R2
a może nawet po47k
1000µF
100k
C4
+
*
LED1
nad dziesięć sekund
10µF
BLUE
na ich naładowanie
R1 Y
BC548
+ U1B
R7 *
R8 47k
i dopiero potem
4,7k
5
7
8
T1
+
układ będzie praC1
R9
2
1
+
6
100n
(2,2k)
widłowo pracował.
R5 47k
FT
3
100Ω
R4
W razie potrzeby
C5
U1A
100k
4
1000µ
będziesz zmieniał
LM358
T2
czułość wzmacniaR6
BC558
cza, wymieniając
1k
R6 (100 V...10 kV)
R3
C3
C2
i R7 (1 kV...10 kV),
220k 10µF
10µF
X
ewentualnie także
R1 (1 kV...100 kV).
75
fotod i od a
m.technik - www.mt.com.pl
T3 BC548
R2
R10
+
LED1
BLUE
C4
R4
C1
100n
C2
5
6
+
U1B
7
R5
R6
R3
+
76
Na wejściu możesz włączyć najróżniejsze przetworniki, które
Z
zamieniają rozmaite wielkości fizyczne na sygnał elektryczny.
Oto kilka moich propozycji:
R1
Na rysunku A niebieską podkładką zaznaczony jest nasz
1k. . . 1M
Y
czuły wzmacniacz słuchawkowy, a literami X, Y, Z oznaczone
są „punkty wejściowe”. Ten wzmacniacz będziemy wykorzystywać we wszystkich eksperymentach tego wykładu, dlatego
na kolejnych schematach zamiast pełnego schematu znajFD
K
dziesz tylko niebieską podkładkę z punktami wejściowymi X,
A
Y, Z. Dołączając do wejścia fotorezystor w miejsce mikrofonu,
możesz „podsłuchiwać światło”.
Przy świetle sztucznym, w słuchawkach usłyszysz bardzo
głośny terkot – przydźwięk sieci z żarówek i świetlówek
X
(będzie to brum o częstotliwości 100 Hz). Możesz też spróbować „podsłuchać”... płomienie ognia w kominku, ale efekt
najprawdopodobniej nie będzie rewelacyjny. Układ może też
pełnić jak najbardziej pożyteczną rolę – jest też testerem pilotów zdalnego sterowania od sprzętu RTV – wystarczy skierować podczerwoną diodę
nadawczą pilota na fotorezystor i nacisnąć dowolny przycisk. Jeśli pilot
pracuje, w słuchawkach pojawi się charakterystyczny terkot.
W układzie testera pilotów lepiej byłoby zamiast fotorezystora zastosować fotodiodę według rysunku B. Jednak w zestawie EdW09 nie mamy
fotodiody, czyli diody czułej na światło. Rolę fotodiody, ale o małej
czułości i nie do testowania pilotów, mogłaby od biedy pełnić czerwona
dioda LED, włączona w kierunku zaporowym – do tego szczegółu jeszcze
wrócimy.
Po eksperymentach z fotoelementami zdemontuj rezystor polaryzujący R1. Prawdopodobnie u siebie lub u kogoś bliskiego znajdziesz
mikrofon dynamiczny (np. tani mikrofon do karaoke). Mikrofonem
dynamicznym jest też każdy klasyczny głośnik, co zresztą już wykorzystywaliśmy wcześniej (w wykładzie 9, fotografia 20). Możesz więc
wykorzystać głośnik w roli mikrofonu według rysunku C. Co ciekawe,
odwracalnym przetwornikiem elektroakustycznym jest też membrana
piezoelektryczna. Jeżeli znajdziesz jakąś membranę piezo, np. od zem
garka, grającej kartki jakiejś zabawki czy od syreny alarmowej, koniecznie wypróbuj ją w roli mikrofonu według rysunku D.
Ale nie chodzi o brzęczyk piezo z zestawu EdW09,
tylko o samą membranę – szczegóły w dalszej części
wykładu. Membranę piezo możesz też wykorzystać
w roli mikrofonu kontaktowego, wykrywającego
drgania metalowych rur wodociągowych, szyb, betonowych ścian, itp. Fotografia E pokazuje układ
z membraną piezo z tubą – jest to przetwornik rodziny PCA-100, przeznaczony do syren alarmowych.
W tym przypadku czułość jest ogromna, większa niż
w wersji z mikrofonem elektretowym, dlatego potrzebne może okazać się zwiększenie rezystancji R6.
A teraz kluczowe propozycje tego wykładu: wykorzystaj nasz zasilany z baterii podsłuch w nietypowej roli wykrywacza zmiennego pola magnetycznego
i aparatu słuchowego. Zamiast mikrofonu włącz
cewkę, zawierającą co najmniej kilka zwojów (czym
więcej, tym lepiej) izolowanego drutu o dowolnej
grubości – rysunek F. Jak widać na fotografii tytułowej, ja wykorzystałem cewkę o średnicy około 5 cm,
zawierającą tylko 4 zwoje. Już te cztery zwoje dały
dobry efekt, jednak jeżeli to możliwe, Twoja cewka
powinna mieć więcej zwojów – układ będzie jeszcze
czulszy.
+
Poziom tekstu: średnio trudny
SZKOŁA
Na warsztacie
C3
B
b ez
rezystora
R1
Z
Y
Dow ol ny
głośnik
b ez
rezystora
R1
d w u s to p n io w y
w zm a c n i a c z
ze
X
C
Z
d w u s to p n io w y
a c n ia c z
ze
Y w zm
em b ra na
p i ezo
X
D
E
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
b ez Z
rezystora
R1
io
G
ni
U
o
H
io
d w u s to p n io w y
w z m a c n ia c z
ni
U
ow y
d w u s to p n io w y
w z m a c n ia c z
F
Zasil układ z baterii i zwracaj uwagę na dźwięk w słuchawkach
zbliżając sondę – cewkę do różnego rodzaju urządzeń elektronicznych i elektrycznych, w szczególności do różnych zasilaczy.
d w u s to p n io w y
Przekonasz się, że w ich pobliżu nasila się dźwięk – brum w słuw zm a c n i a c z
chawkach. Pewien problem w tym, że indukowany w cewce pod
ze
Y
wpływem zmiennego pola magnetycznego sygnał najczęściej ma
częstotliwość sieci energetycznej, czyli tylko 50 Hz. Jest to bardzo niski dźwięk, głębokie buczenie. Tak niskiego dźwięku nie
X
usłyszysz w małym głośniczku. Masz szansę usłyszeć go w słuc ew ka
chawkach. Do takich eksperymentów, bardzo ważnych dla
praktyka, jeszcze wrócimy. A wcześniej możesz zrealizować kolejne zaskakujące ćwiczenie. Jeżeli masz w zapasach
żarówkę samochodową 12 V/21 W lub 12 V/10 W, to dołącz
o ł
on ko
n
ją do wyjścia domowego wzmacniacza audio, odłączając
współpracujące głośniki/kolumny. Stwórz pętlę, w której
Z
k
będzie płynął prąd zmienny i badaj pole magnetyczne
o o o
Y
wewnątrz i na zewnątrz pętli. Aby pętla miała sensowną
12V 21W
X
l u b 12V 10W
wielkość, koniecznie wykorzystaj pojedynczy, jednożyłoo ł
k
wy przewód, a nie dwużyłowy kabel według rysunku G.
Możesz też wykorzystać dłuższy pojedynczy przewód
p oj ed ynczy p rzew ó d
i zwinąć go w pętlę – cewkę o 2...5 zwojach według
rysunku H.
Wzmacniacz mocy audio dobrze byłoby nastawić na taką
głośność, żeby żarówka leciutko się żarzyła, ale moc wyjo ł
on ko
n
ściowa może też być mniejsza i efekt będzie zaskakująco
k
o o o
dobry. W każdym razie przekonasz się, że wewnątrz i w po12V 21W l u b 12V 10W
bliżu pętli nasz podsłuch z cewką odbiera dźwięk ze wzmacniacza mocy. Dokładnie tak działa tzw. pętla indukcyjna
Z
dla słabosłyszących. Jeśli ktoś z Twojej rodziny (dziadek,
Y
babcia) ma aparat słuchowy z trzypozycyjnym przełączniX
kiem M, T, 0, przełącz aparat w pozycję T i wypróbuj w pętli
z rysunku G lub H.
ki k
oo
Wykład z ćwiczeniami 12
Poznajemy elementy i układy elektroniczne
1
Podczas ćwiczeń wstępnych zachęcałem do wykorzystania membrany piezo w roli mikrofonu.
Membrany piezo są powszechnie wykorzystywane w roli głośniczków – brzęczyków oraz syren
alarmowych – przykłady na fotografii 1. Membrany piezo znajdziesz w zegarkach, w „grających
kartkach”, w multimetrach i wielu
innych urządzeniach. Ale uwaga
– brzęczyk piezo (buzzer) oprócz
membrany zawiera układ elektroniczny – fotografia 2 pokazuje
wnętrze brzęczyka z membraną
piezo.
Pod względem elektrycznym
membrana piezo jest rodzajem
kondensatora (o zncznej pojemności rzędu 100 nF), gdzie
dielektrykiem jest materiał piezoelektryczny umieszczony między
metalowymi okładkami. Materiał
77
Poziom tekstu: średnio trudny
SZKOŁA
Na warsztacie
78
piezoelektryczny to taki,
który odkształca się pod
wpływem przyłożonego napięcia (pola elektrycznego),
natomiast odkształcany wytwarza napięcie (pole elektryczne). Membrana piezo
jest więc przetwornikiem
odwracalnym – dwukierunkowym. Biegunowość nie ma
znaczenia. Niektóre membrany mają przymocowaną tubę
metalową lub plastikową,
która zapewnia wytworzenie
głośniejszego dźwięku, co
można zilustrować jak na
rysunku 3a i 3b. Natomiast brzęczyk piezo z zestawu EdW09, oprócz membrany piezo z trzema
wyprowadzeniami, zawiera generator sterujący z tranzystorem i jest elementem (układem) biegunowym. Przykładowy schemat masz na rysunku 3c – porównaj z fotografią 2.
Na pozór podobnie działa przetwornik dźwięku w mikrofonie elektretowym – tam też między
okładkami kondensatora umieszczony jest „dziwny materiał”, ale nie piezoelektryk, tylko tak
zwany elektret – materiał trwale naelektryzowany, elektryczny odpowiednik magnesu trwałego.
Jednak zasady działania membrany piezo i przetwornika elektretowego są inne. Przetwornik piezo
do pracy zarówno w roli głośnika, jak też mikrofonu nie wymaga żadnych dodatkowych elementów. Natomiast przetwornik mikrofonu elektretowego to kondensator o bardzo małej pojemności;
rysunek 4 pokazuje schemat wewnętrzny i układ pracy typowego mikrofonu elektretowego, gdzie
kluczowym elementem jest tranzystor polowy JFET.
Wstępne ćwiczenia udowodniły, że nasz dwustopniowy układ jest uniwersalnym wzmacniaczem, który może znaleźć szereg interesujących zastosowań. Jednak skupmy się na ostatnich
eksperymentach. Otóż dołączając do naszego podsłuchu cewkę, wykonaliśmy czujnik zmiennego
pola magnetycznego. Wcześniej, w wykładzie 7
+
a )
c )
dowiedzieliśmy się, że zakłócenia, w tym brum
sieci 50 Hz, mogą przedostawać się przez pole
elektryczne i wszechobecne maleńkie pojemnoi k k
ści. Teraz przekonaliśmy się, że zakłócenia i brum
i
i o k
n go
mogą przedostawać się także przez pole magb
)
netyczne (i wszechobecne indukcyjności). Pole
magnetyczne powstaje wszędzie tam, gdzie płynie
_
Y
prąd. „Odbiornikami” i „nadajnikami” pola magk i o
netycznego są wszelkie cewki, w tym wszelkie
m em b ra ny p i ezo
pojedyncze pętle, czyli cewki jednozwojowe.
Każda cewka, a także każdy przewód, którym
+UB
płynie prąd (stały lub zmienny), wytwarza pole magnetyczne – stałe
p rzetw orni k
RL
lub zmienne. Z drugiej strony, jeśli w zmiennym polu magnetycznym
el ektretow y
typ . 2,2k
umieścimy dowolną cewkę (pętlę) to zaindukuje się w niej napięcie
i może popłynąć prąd. Taki jest mechanizm przenoszenia za pomocą
w y
pola magnetycznego zarówno niepożądanych zakłóceń, jak też dźwięku
+
JF ET D
w instalacji dla słabosłyszących.
G
T1
C
UB
Umieszczając blisko siebie dwie cewki (często dodatkowo na wspólS
nym rdzeniu magnetycznym), otrzymujemy transformator. Zasada zilustrowana jest na rysunku 5a. Prąd zmienny płynąc przez jedną z cem i krofon el ektretow y
wek wytwarza pole magnetyczne. W tym polu umieszczona jest druga
cewka, w której zmienne pole indukuje napięa )
b )
c )
cie i umożliwia przepływ prądu, gdy obwód
n i i
zostanie zamknięty. W rzeczywistości uzwoi nn
jenia zawierają zwykle wiele zwojów, dlatego
i nn
wykorzystujemy symbol transformatora jak
na rysunku 5b. Większość transformatorów
zawiera rdzeń magnetyczny, co zaznaczamy
m.technik - www.mt.com.pl
2
3
4
5
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
Iw
a )
e
7
8
A
y
Uw e N
=
Uw y N
y
Uw
Uzw oj eni e A
N A - zw oj ó w
Uw
Uzw oj eni e B
N B - zw oj ó w
y
y
e
y
Uw
b
Uw
Uw
e
a
Iw
Uw
e
Uw
Uzw oj eni e A
N A - zw oj ó w
e
Uw
6
B1
jak na rysunku 5c. Nie ma transformatorów prądu
stałego, ponieważ napięcie w uzwojeniu wtórB
nym indukuje się tylko pod wpływem zmian pola
RL
magnetycznego.
N B
Uw e
Uw y=
Zgodnie z nazwą, transformator służy do
N A
G
transformacji,
czyli przekształcania, przemiany –
Uw y
Iw y=
w praktyce do zmiany wartości napięcia według
RL
B2
prostej zasady: wartości napięć (przemiennych)
A 2
na wejściu i wyjściu są proporcjonalne do liczu zw oj eni e u zw oj eni e
p i erw otne w tó rne
by zwojów uzwojeń, jak obrazuje to rysunek 6.
A 1 Iw y
Transformator może pracować „w obu kierun)
B1
Iw e
Uw e N B
kach”,
przy czym uzwojeniem pierwotnym nazy=
Uw y N A
wamy to, które jest podłączone do źródła napięcia
RL
zmiennego, natomiast uzwojenie wtórne to te,
do którego jest dołączone obciążenie. Stosunek
N A
Uw e
U w y=
N B
liczby zwojów uzwojenia pierwotnego do liczby
G
Uw y
zwojów uzwojenia wtórnego jest nazywany przeIw y=
B2
RL
kładnią transformatora. Zazwyczaj transformator
A 2
służy do podwyższania lub obniżania napięcia,
ale są też transformatory o przekładni 1:1, które
)
Iw e
Iw y
nie zmieniają wartości napięcia, a ich jedynym zadaniem jest
oddzielenie galwaniczne dwóch obwodów, potrzebne z uwagi
na bezpieczeństwo (transformatory separacyjne 230 V/230 V
50 Hz) lub zmniejszenie wpływu zakłóceń (np. transformatorP
P w e
RL
w y
ki separacyjne w profesjonalnym sprzęcie audio).
W idealnym transformatorze cała moc dostarczona do
uzwojenia pierwotnego zostałaby bez strat dostarczona
do uzwojenia wtórnego i dalej do otoczenia – rysunek 7a.
Z uwagi na straty w rezystancji miedzianych uzwojeń, a takP w e = Uw e * I w e
P w y = Uw y * I w y
że straty w rdzeniu, część mocy, zwykle kilka procent, jest
marnowana w transformatorze w postaci ciepła, jak ilustruje
P w y= P w e
w tra nsform a torze i d ea l nym
rysunek 7b. Sprawność transformatorów, oznaczana małą
literą grecką eta (h = Pwy/Pwe), wynosi zwykle ponad 90%.
)
Iw e
Iw y
Między innymi po to, by zmniejszyć straty i poprawić inne
właściwości; w transformatorze cewki są umieszczone bardzo blisko siebie i dodatkowo często zastosowany jest rdzeń.
Transformatory niskich częstotliwości, zarówno zasilające
P w y
RL
P w e
sieciowe 50 Hz, jak i transformatory audio (20 Hz...20 kHz),
mają rdzenie z blach magnetycznych, często z tzw. permaloju. Dla częstotliwości rzędu kiloherców i pojedynczych megaherców są to rdzenie z różnego rodzaju ferrytu – twardego
ceramicznego spieku materiałów o właściwościach ferromagP
str
stra ty
netycznych. Natomiast w zakresie wysokich częstotliwości,
P w e = Uw e * I w e
P w y = Uw y * I w y +P str)
rzędu wielu megaherców, często wykorzystujemy transformaw tra nsform a torze rzec zyw i stym P w y < P w e
tory bez rdzenia (z rdzeniem powietrznym).
P w y
Co ważne także z uwagi na zakłócenia, część pola mag(P w e = P w y+P str)
noś
P w e
netycznego, wytwarzanego
przez uzwojenie pierwotne
transformatora, nie obejmuje uzwojenia wtórnego,
tylko niejako „ucieka na
zewnątrz”. Jest to szkodliwe tzw. pole rozproszenia,
będące przyczyną zakłóceń
– brumu w licznych układach. Fotografia 8 pokazuje
różne transformatory zasilające (50 Hz) oraz inne
transformatory (impulsowe),
Uzw oj eni e B
N B - zw oj ó w
b
A 1
79
80
2 x BC558
CA ,CB = 1nF. . . 10nF
T1
CA
CB
+
L
c ew ka 1
Y
T3
RC1
10k
RB1
b ez Z
rezystora
R1
d w u s to p n io w y
w z m a c n ia c z
z e
RS
1k
RC2
10k
B1
K
T2
RB2 RC3
10k
+
B2
c ew ka 2
BC548
pracujące przy
wyższych częstotliwościach.
Największe
pole rozproszenia mają
klasyczne
transformatory
z rdzeniem EI,
a najlepsze,
najmniej „śmiecące” są transformatory toroidalne. Podczas
ćwiczeń tego
wykładu możesz przekonać
się o tym osobiście. Temat jest
bardzo ważny
dla praktyka,
więc w następnym wykładzie
zajmiemy się
tym zagadnieniem znacznie
dokładniej.
A teraz
w ramach
ćwiczeń zrealizujmy najprawdziwszy
transformator
powietrzny. Do
wejścia naszego
wzmacniacza
dołącz kilkuzwojową cewkę
(rysunki A i F).
Dodatkowo
zrealizuj też
prosty generator według
rysunku 9.
Dodatkowy
tranzystor T3
jest „stopniem
mocy”, a prąd
wyjściowy
ogranicza rezystor RS. Mój
model pokazany jest na
fotografii 10.
Kondensatory
CA, CB mogą
mieć po 1 nF
(102) lub 10 nF
(103) – w moim
X
2 x 220k
9
2 x BC558
CA ,CB = 1nF. . . 10nF
T1
CA
CB
+
RC2
10k
B1
T2
K
L
RS
1k
T3
RC1
10k
RB1
RB2 RC3
10k
2 x 220k
m.technik - www.mt.com.pl
BC548
Poziom tekstu: średnio trudny
SZKOŁA
Na warsztacie
LED1
LED RG B
LED2
Z
d w u s to p n io w y
Y w z m a c n ia c z
z e
R1
100k
X
+
B2
!
@
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
2 x BC558
modelu jeden ma 1 nF, drugi 10 nF.
Do punktów K, L dołącz kilkuzwoT2
LED1
T1
jową cewkę.
CA
CB
L
Aby uniknąć wzajemnego
RS
wpływu obu układów, zasil
+
1k
RC2
wzmacniacz i generator z dwóch
10k
Z
B1
oddzielnych źródeł. Żółte strzałki
T3
na fotografii 10 wskazują miejsca,
gdzie pomiędzy poziomymi listwaRC1
RB1 RB2 RC3
d w u s to p n io w y
10k
+
mi zasilania jest przerwa, umoż2x
10k
w zm a c n i a c z
220k
liwiająca zasilanie obu bloków
F
ze
Y
B2
E
z oddzielnych źródeł. Gdy zbliżysz
D
Y
cewki do siebie, w słuchawkach
X
usłyszysz pisk generatora, przeX
A B C
chodzący przez prymitywny
transformator powietrzny. U mnie
uzwojenie pierwotne ma 6 zwojów, wtórne 4 zwoje. Właśnie z uwagi na to ćwiczenie przebudowałem nasz dwustopniowy wzmacniacz – układ podsłuchowy z poprzedniego wykładu, by miał jak
najbardziej zwartą, kompaktową budowę i aby był na skraju płytki, z dala od generatora.
Na początku niniejszego wykładu wspomniałem, że rolę fotodiody może pełnić dioda LED.
„Prawdziwa”, krzemowa fotodioda reaguje na światło widzialne i podczerwień. Dioda LED będzie
reagować na światło o długości fali mniejszej, niż ona sama wytwarza. Dlatego musiałaby to być
czerwona dioda LED, bo inne będą jeszcze mniej czułe, ale soczewka powinna być bezbarwna,
by przepuszczała światło o wszystkich długościach fali. Zbuduj układ według rysunku 11, gdzie
rolę fotodiody pełni czerwona struktura trzykolorowej diody RGB z zestawu EdW09. Dioda ta jest
włączona w kierunku wstecznym, struktury zielona i niebieska nie są wykorzystane. Wartość rezystora polaryzacyjnego R1 zwiększamy do 100 kV i dołączamy go od strony masy (diodę LED RGB
i rezystor R1 można byłoby równie dobrze zamienić miejscami). Nasza improwizowana „fotodioda” (LED2) będzie reagować na światło niebieskiej diody LED1, dołączonej do punktów K, L generatora. Niebieskie światło zmienia wartość tzw. prądu wstecznego naszej fotodiody, co wywołuje
zmiany napięcia na wejściu Y wzmacniacza podsłuchowego.
Dla pewności również zasilaj wzmacniacz i generator z oddzielnych źródeł. W słuchawkach,
zależnie od wartości pojemności CA = CB w generatorze (1 nF...1 mF), usłyszysz pisk lub terkot. Mój
model pokazany jest na fotografii 12.
A jeżeli mamy do dyspozycji wzmacniacz o ogromnym wzmocnieniu, to możemy zająć się kolejnym ważnym zagadnieniem.
Zapomniane rezystancje. Rysując na schemacie ideowym połączenia między elementami milcząco, zakładamy, że mają zerową oporność. Nie zastanawiamy się nad tym, że przecież będą one
fizycznie zrealizowane w postaci przewodów czy ścieżek na płytce drukowanej, a tym samym, że
ich oporność nie będzie zerowa. Faktem jest, że w większości obwodów nie trzeba zwracać szczególnej uwagi na oporności połączeń. Jednak niezerowe, często stosunkowo duże oporności ścieżek
i przewodów, mogą mieć bardzo negatywny wpływ na parametry wielu układów, zwłaszcza wszelkich (przed)wzmacniaczy oraz układów pomiarowych.
Warto pamiętać, że warstewka miedzi na płytce drukowanej jest bardzo cienka, zwykle ma
grubość 0,035 mm. Programy do komputerowego projektowania płytek często jako domyślnie proponują ścieżki o szerokości 10 milsów, czyli 0,254 mm (1 mils to 1/1000 cala, czyli 0,0254 mm).
Przekrój wynosi wtedy tylko 0,009 mm2. 10 centymetrów takiej ścieżki ma rezystancję około
200 miliomów, czyli 0,2 V, a przepływ prądu 100 mA wywołałby na niej spadek napięcia aż
20 mV. W wielu zastosowaniach to niedopuszczalnie dużo! Przy projektowaniu płytek drukowanych trzeba pamiętać o tej ważnej sprawie!
Oto inny przykład z życia wzięty: cienki drucik miedziany o średnicy 0,5 mm ma przekrój
0,2 mm2 i 10 cm takiego drutu ma rezystancję około 0,0085 V, czyli 8,5 mV. Prąd 100 mA wywoła
na tej rezystancji spadek napięcia 0,85 mV. Na pozór niewiele, jednak nawet tak małe spadki napięcia mogą być przyczyną kłopotów. Co ciekawe takie, a nawet jeszcze mniejsze spadki napięć
możemy mierzyć za pomocą wzmacniacza operacyjnego.
Superczuły miernik prądu. Wykorzystajmy teraz nasz czuły wzmacniacz do „podsłuchiwania
prądu”, a ściślej do badania spadków napięć na przewodach i stykach. Będziemy monitorować
zmiany poboru prądu naszego prostego multiwibratora z diodą LED, mierząc spadek napięcia na
maleńkiej rezystancji, jaką ma kilkucentymetrowy odcinek drutu w układzie z rysunku 13. Abyś
K
BC548
CA ,CB = 1nF. . . 10nF
#
81
82
$
m.technik - www.mt.com.pl
%
Uos= 2m V
nie miał żadnych wątpliwości, część pomiarowa
+ U1B
R8 100kΩ
powinna być zasilana z jednej baterii, a generator
R7
5
7
T1
+
z diodą LED – z innej. Wykorzystaj dwie baterie
R9
2
1
6
10Ω
R5
(akumulatory) o napięciu 7...15 V, ale nie podłączaj
3
100Ω
zasilacza, bo będziesz miał kłopot z dodatkowymi
U1A
100kΩ
T2
R6
zakłóceniami, przychodzącymi przez zasilacz z sieLM358
10Ω
ci (jeśli nie wierzysz – sprawdź).
Mam nadzieję, że przy zwarciu punktów wejściowych X, Y, wzmacniacz nie wzbudzi się, a w słu+1,000V
+1,000V
chawkach będziesz słyszeć tylko nieunikniony szum,
+
+
ale bez żadnego pisku czy terkotu. Gdyby przy zwarciu
wejścia pojawił się terkot lub pisk, trzeba zmontować
układ w inny sposób i inaczej poprowadzić obwód masy,
by usunąć problemy, które mają być badane w tym ćwi+0,998V
+1,002V
czeniu. W moim modelu, pokazanym na fotografii 14,
nieprzypadkowo zasilanie wzmacniacza zostało dołączone do punktów, wskazanych niebieskimi
strzałkami. Do tych eksperymentów zmieniłem też miejsce dołączenia kondensatora filtrującego
C6. Taki model nie sprawiał kłopotów przy zwarciu punktów X, Y i można było dołączyć te punkty
do punktów C, D generatora. Po włączeniu zasilania generatora w słuchawkach pojawia dość głośny głośny pisk – wzmocniony spadek napięcia na kawałeczku drutu.
W obwodzie masy generatora celowo umieściliśmy dodatkową rezystancję kawałka drutu.
U mnie jest to około 5cm drutu o średnicy 0,5 mm (w zielonej izolacji), więc spodziewana rezystancja wynosi około 4 miliomów (0,004 V), co przy prądzie rzędu 10 mA daje spadek napięcia
około 40 mikrowoltów (0,00004 V). Wyraźny dźwięk w słuchawkach świadczy, że nasz wzmacniacz – podsłuch dobrze radzi sobie ze wzmacnianiem bardzo maleń0 V w e
kich napięć zmiennych!
G = 10
+
Zwróć uwagę, że przy połączeniu według rysunku 13 i fotografii 14,
2m V
nasz podsłuch monitoruje spadek napięcia tylko na rezystancji drutu
1k
9k
(w zielonej izolacji), czyli między punktami C – D.
A rezystancja płytki stykowej i spadek napięcia na niej?
-2 0 m V
0V
- 2m V
Dołącz punkt Y do punktu A – wtedy sprawdzisz spadek napięcia
na rezystancjach płytki stykowej między punktami A – C. I co? Jesteś
0 V w e
G = 100
+
zaskoczony?
2m V
Tak, to kolejny temat ogromnie ważny dla każdego praktyka, więc
starannie zbadaj spadki napięć w obwodzie masy, dołączając wejścia
1k
99k
X, Y do dowolnych punktów generatora oznaczonych literami A, B, C,
D, E, F. Przy zasilaniu wzmacniacza i generatora z oddzielnych baterii,
-2 0 0 m V
0V
- 2m V
punkty X, Y możesz też dołączać do dowolnych innych ścieżek i sty0 V w e
ków układu generatora, by zbadać występujące na nich spadki napięć.
G = 1000
+
A może chciałbyś jeszcze bardziej wzmocnić sygnał?
2m V
Teoretycznie wystarczyłoby zmienić wartości R5 … R8 według
1k
999k
idei z rysunku 15. Oba stopnie miałyby wzmocnienie po 10000 razy
(80 dB), co w sumie dałoby gigantyczne wzmocnienie 100 milionów
-2 V
0V
- 2m V
razy (160 dB).
Uos= 2m V
Poziom tekstu: średnio trudny
SZKOŁA
Na warsztacie
^
&
- 2m V
w e
-2 2 m V
1k
10k
2m V
+
G
0 V
- 2m V
w e
100k
2m V
+
- 2m V
-2 ,0 0 2 m V
1k
1M
2m V
+
G
0V
*
= _ 100
G
0V
w e
10
-2 0 2 m V
1k
0 V
_
=
0V
w e
_
=
1000
+
C
w y
R2
R1
R2
R1
w e
C
+
(
w y
)
VC C
a )
+
+
_
R2
R1
ś i
o
+
G N D
+
q
VE E
Niestety, nie uda się to, i to z kilku powodów, które omówimy
w dalszych wykładach. A na razie omówmy tylko jeden, wynikający ze wspomnianego wcześniej wejściowego napięcia niezrównoważenia (offsetu) wzmacniaczy operacyjnych. Jak wiemy, niedoskonała symetria stopni wejściowych wzmacniacza operacyjnego
objawia się tym, że podczas normalnej pracy wzmacniacza operacyjnego, napięcie między wejściami nie jest równe zeru, tylko musi
tam występować niewielkie napięcie stałe, dodatnie lub ujemne Jak
już wiesz z wykładu 11, w kostkach LM358 według katalogu typowo wynosi ono 2 mV, maksymalnie w nielicznych egzemplarzach
do 7...9 mV. Rysunek 16 pokazuje „dodatnie” i „ujemne” napięcie niezrównoważenia w dwóch przykładowych egzemplarzach
wzmacniacza, pracujących w roli wtórnika. Problem w tym, że to
napięcie niezrównoważenia jest wzmacniane. (Wejściowe) napięcie
niezrównoważenia dla danego egzemplarza jest niezmienne (pomijając jego dryft cieplny), ale na wyjściu musi się ustalić odpowiednie napięcie stałe, aby zapewnić prawidłową pracę wzmacniacza,
Przykładowa sytuacja dla wzmacniacza nieodwracającego jest
pokazana na rysunku 17. Jak widać, przy dużym wzmocnieniu, na
wyjściu potrzebne byłoby spoczynkowe napięcie stałe o niedopuszczalnie dużej wartości. Ten sam problem dotyczy wzmacniacza
odwracającego – rysunek 18.
Problem można łatwo wyeliminować, gdy ma to być wzmacniacz sygnałów zmiennych – wystarczy włączyć kondensator
o odpowiednio dużej pojemności według rysunku 19 – wtedy dla
prądów stałych wzmacniacz jest wtórnikiem i problemu offsetu
praktycznie nie ma – patrz rysunek 16.
W naszym wzmacniaczu podsłuchowym pierwszy stopień już
pracuje w takiej konfiguracji, więc wystarczy w drugim stopniu
dodać kondensator C7 w szereg z rezystorem R7. Oczywiście pojemności C3, C7 muszą być odpowiednio duże, żeby dolna częstotliwość graniczna była odpowiednio niska.
I oto nauczyliśmy się zręcznie omijać problem napięcia niezrównoważenia, ale tylko we wzmacniaczu
napięć zmiennych. Jednak trzeba z nim walczyć
inaczej, gdybyśmy chcieli zrealizować bardzo
czuły wzmacniacz napięć stałych, na przykład
do wzmacniania napięcia z termopar, służących
do pomiaru temperatury. Termopara to połączenie dwóch różnych metali, dające na wyjściu
niewielkie napięcie stałe. Fotografia 20 pokazuje cztery różne termopary. Niestety, czułość
przetwarzania termopar jest mała, wynosi od
10 mV/°C do co najwyżej 100 mV/°C, więc napięcie stałe, uzyskiwane z termopary też jest małe,
często rzędu pojedynczych
VC C
miliwoltów. Do jego wzmocb )
+
nienia potrzebne są precy+
zyjne i stabilne wzmacniacze
o
napięć stałych. W najprost+
szym przypadku może to być
wzmacniacz stałoprądowy,
_
zasilany napięciem symeR1
R2
trycznym, na przykład według
rysunku 21a, a jeśli użyjemy
G N D
wzmacniacza, którego wejście i wyjście może pracować
na poziomie ujemnej szyny
zasilania (np. nasz LM358),
ś i
0 V
83
Na warsztacie
Poziom tekstu: średnio trudny
SZKOŁA
Tabela 1.
Wzmacniacze operacyjne
Parametr
napięcie niezrównoważenia Uos [mV]
dryft cieplny Uos [mV/°C]
stabilność długoczasowa Uos [mV/miesiąc]
LM358
typ.
max
2000 7000
7
?
?
?
klasyczne
OP07
typ. max
30
75
0,3 1,2
0,3 1,5
OP177F
typ. max
10
25
0,1 0,3
0,3
?
z obwodami autozerowania
MAX44251
OPA734
typ.
max
typ.
max
3
6
1
5
0,005 0,019 0,01
0,05
nie dotyczy
VC C
VC C
możemy zasilać napięciem pojedynczym według rysunku 21b. W takich wzmacniaczach stałoprądowych problem
N . C.
7 (not co nnect ed )
7
napięcia niezrównoważenia występuje z całą ostrością.
3
3
+ 8
+ 8
Przede wszystkim trzeba jednak wiedzieć, że praktycznie
1 6
6
we wszystkich pojedynczych wzmacniaczach operacyjnych
dwie z trzech „wolnych” końcówek (nóżki 1, 5, 8 – patrz
1
2
2
5
rysunek 5 w wykładzie 11) przeznaczone są do korekcji sy4
4
metrii i tym samym do zerowania napięcia niezrównoważenia. Rysunek 22 pokazuje sposoby włączenie potencjometru
korekcyjnego w popularnych wzmacniaczach TL061/TL071/
VE E
VE E
TL081 oraz OP27 i NE5534.
TL 0 6 1/ 0 7 1/ 0 81
O P 2 7 , N E 5534
W praktyce stosuje się też inne sposoby. We wzmacniaczu
odwracającym i wszelkich pokrewnych zasilanych
w e
napięciem symetrycznym stabilizowanym, natua )
ralny wydaje się sposób z rysunku 23a, gdzie na
R2
R1
w y
wejście nieodwracające wprost podaje się napięcie
l
u
b
korekcyjne, równe napięciu niezrównoważenia Uos.
Uos
+
W praktyce napięcie takie uzyskuje się w układzie
+
Uos
z rysunku 23b na małym rezystorze RA w dzielniku, zasilanym z potencjometru montażowego.
Jednak w praktyce najprostszy okazuje się sposób
VC C
z rysunku 23c. We wzmacniaczu nieodwracającym
b )
należałoby podać napięcie równe napięciu niezrówR2
w e
noważenia według rysunku 24a. W praktyce można
R1
+
w y
to zrealizować według rysunku 24b, a we wtórniku
100k
R
B
według rysunku 24c, pamiętając o wpływie dodatkowych rezystancji na wartość wzmocnienia.
P ot
Trudniejsze może się okazać wykorzystanie pokaza10- 100k
nych sposobów przy zasilaniu napięciem pojedynRA
czym, ponieważ napięcie niezrównoważenia może
100Ω
być „dodatnie” lub „ujemne” – wtedy warto skorzyVE E
stać ze sposobu z rysunku 22.
VC C
c )
Proste sposoby z rysunków 22...24 likwidują
problem napięcia niezrównoważenia, jednak nie
R2
w e
usuwają pokrewnego problemu dryftu cieplnego naR1
+
w y
pięcia niezrównoważenia. W popularnych wzmacRB
niaczach dryft ten ma wartość około 10 mV na
stopień Celsjusza, więc przy zmianie temperatury
P ot
o 20 stopni napięcie niezrównoważenia zmieni się
10- 100k
VE E
o 0,2 mV. Na pozór niewiele, ale zostanie to pomnożone przez wzmocnienie stałoprądowe. W praktyce
właśnie dryft napięcia niezrównoważenia ogranicza od dołu zakres mierzonych napięć stałych.
Nie ma prostego sposobu na dryft cieplny. Teoretycznie można by wzmacniacz umieścić w termostacie, ale i to nie wyeliminowałoby kolejnego problemu – drobnych długookresowych zmian napięcia niezrównoważenia wskutek starzenia. W niektórych katalogach podawane są informacje także o stabilności długoczasowej napięcia niezrównoważenia (w mikrowoltach na miesiąc). Dotyczy
to jednak tak zwanych wzmacniaczy precyzyjnych. W tabeli 1 podane jest porównanie wchodzących tu w grę parametrów kilku wzmacniaczy, w tym naszego wzmacniacza LM358 i popularnych
precyzyjnych OP07 i OP177F. Dwa ostatnie (MAX44251 i OPA734) to precyzyjne wzmacniacze
operacyjne z dodatkowymi wewnętrznymi obwodami, które podczas pracy na bieżąco korygują
w
+
84
m.technik - www.mt.com.pl
e
w y
R2
lu b
Uos
+
R1
Uos
+
b )
+
w e
VC C
w e
+
P ot
w y
RB
R2
R1
RA
10- 100Ω
RB 1000* RA
VE E
c )
VC C
w e
+
P ot
w y
RB
RA
1k
RB 1000* RA
r
VE E
a )
R1
100kΩ
D UT
+
R2
100Ω
m a sa
V
+
b )
D UT
+
R2
100Ω
+
t
R1
100kΩ
B1
9- 12V
B2
9- 12V
napięcie niezrównoważenia i kompensują jego zmiany cieplne, a przy okazji także część szumów.
Jeśli masz woltomierz (multimetr) i chcesz sprawdzić wartość i „biegunowość” napięcia niezrównoważenia swojego wzmacniacza, możesz wykorzystać
układ według rysunku 25a lub ewentualnie według
rysunku 25b, byle tylko wyjście nie weszło w stan
nasycenia. W układzie z rysunku 25b wzmacniacz
oznaczony X jest wtórnikiem, wytwarzającym napięcie sztucznej masy na poziomie połowy napięcia
zasilania. Skrót DUT (Device Under Test) wskazuje
testowany wzmacniacz. Jego wejściowe napięcie
niezrównoważenia jest wzmacniane 1000-krotnie (teoretycznie 1001-krotnie, zgodnie z rysunkiem 18, ale
tolerancja rezystorów R1, R2 uniemożliwia taką dokładność). Fotografia 26 pokazuje, że jeden z moich
wzmacniaczy LM358, testowany w układzie według
rysunku 25a, ma napięcie niezrównoważenia około
1,3 mV (1309 mV/1000). Tylko jeden z kilkunastu
badanych wzmacniaczy miał napięcie niezrównoważenia większe (1,7 mV), natomiast wszystkie pozostałe miały napięcie niezrównoważenia poniżej 1mV,
niektóre około 0,1...0,2 mV.
W następnym wykładzie będziemy się zajmować
problemem zakłóceń i szumów, a także kolejnymi aspektami niedoskonałości wzmacniaczy operacyjnych. 
Piotr Górecki
D UT ( D . U. T. ) = D e v i c e Un d e r Te s t
sztu czn a
m a sa
R3
100k
+
V
X
+
a )
B1
9- 24V
R4
100k
y
85