Gabinet bł. ks. dr. Emila Szramka

Gabinet
bł. ks. dr. Emila Szramka
1887–1942
Gabinet przygotowali:
Jolanta Mulewicz,
Zygmunt Borowicz,
Krzysztof Hoła
13 czerwca 1999 roku papież Jan Paweł II beatyfikował ks. dr. Emila Szramka,
jednego ze 108 polskich męczenników II wojny światowej
„Ks. dr Emil Szramek należał do najwybitniejszych duszpasterzy na Śląsku okresu międzywojennego. Jako duszpasterz był jednocześnie przywódcą polskiej inteligencji i krzewicielem polskiej kultury na Górnym Śląsku. Rozumiał, że Śląsk winien być nie tylko miejscem
wielkiej pracy, ale również terenem zmagań o wewnętrzny wymiar człowieka, który uzewnętrznia się w tworzeniu i rozwijaniu kultury” – tak wspominał postać błogosławionego
ks. abp Damian Zimoń w 2010 roku.
Ks. Wiktor Jacewicz, współwięzień ks. E. Szramka, powiedział o nim, że do ostatniej
chwili życia bardzo wysoko dzierżył sztandar człowieczeństwa i kapłaństwa.
Dla Ślązaków był człowiekiem o niezłomnym charakterze i głębokiej duchowości, z której czerpał siły do wielorakiej działalności.
Dla wielu współczesnych to wnikliwy badacz kultury i stosunków społecznych, klasyczny górnośląski inteligent, doskonale wykształcony, wybitny humanista.
Dzieciństwo i lata młodzieńcze
Emil Michał Szramek urodził się 29 września 1887 roku w Tworkowie koło Raciborza. Był
synem Augusta – tkacza chałupnika i Józefy
z d. Kandziora.
W 1895 roku ojciec – nie widząc wyjścia
z trudnej sytuacji ekonomicznej – opuścił rodzinę, wyjechał do Ameryki i już nie wrócił.
Mały Emil bardzo przeżył rozstanie z ojcem.
Jego wychowaniem i edukacją zajęła się matka, która przekazała mu religijność i poczucie polskości. Z domu wyniósł znajomość mówionego języka polskiego,
prawie pozbawionego naleciałości gwarowych. To
Zapis metrykalny chrztu E. Szramka
dzięki matce już jako mały
w księgach parafialnych kościoła w Tworkowie
chłopiec zbierał pieśni ludowe, aby w wieku późniejszym rozwinąć swoje zainteresowania folklorem Śląska, w nim bowiem widział ładunek polskości.
Ważną rolę w rozbudzaniu zainteresowań historycznych, a także
pogłębieniu świadomości narodowej ks. Emila
Szramka odegrał ks. Józef Gregor, katecheta, badacz śląskiego folkloru, autor pierwszej polskiej
E. Szramek
mapy Górnego Śląska.
z matką i siostrą
Naukę rozpoczął w szkole powszechnej
w Tworkowie i kontynuował ją w gimnazjum w Raciborzu, a po jego
ukończeniu podjął studia filozoficzno-teologiczne na Uniwersytecie
Fotografia E. Szramka Wrocławskim (1907–1911). W tym czasie uczestniczył także w doz lat studenckich
datkowych prelekcjach, m.in. z historii Śląska, ekonomii politycznej
i psychologii mowy. Pomagał innym studentom w poznawaniu polskiej literatury i kultury.
Brał czynny udział w pracach tajnych polskich organizacji – „Zet” i „Koło Polskie”. W 1911
roku otrzymał z rąk kardynała Georga Koppa święcenia kapłańskie.
Ks. Emil Szramek – duszpasterz
Od sierpnia 1911 roku był współpracownikiem ks. Jana Kubotha w Bytomiu Miechowicach,
a w styczniu 1912 roku został wikarym w kościele Marii Magdaleny w Tychach, gdzie proboszczem był ks. Jan Kapica.
W czasie wolnym od zajęć duszpasterskich zagłębiał się
w studiach nad językiem polskim, folklorem i historią Śląska.
W 1912 roku uczestniczył w Kongresie Eucharystycznym
w Wiedniu. W 1914 roku pod pseudonimem Ludomir wydał
broszurę O zbiorach pieśni ludowych na GórKs. E. Szramek i stuła,
nym Śląsku oraz na podstawie dysertacji
której używał
o kolegiacie św. Krzyża w Opolu (Das Kollegiatstift zum hl. Kreuz in Oppeln), którą napisał pod kierunkiem
ks. prof. Josepha Jungnitza, uzyskał stopień doktora teologii.
W 1915 roku ukończył kurs pedagogiczny w Seminarium Nauczycielskim w Głogowie, a w 1916 roku zdał egzaminy proboszczowskie.
We wrześniu 1916 roku został przeniesiony do parafii Zabrze Zaborze, a w 1917 roku zaczął pracę w Mikołowie, gdzie podczas plebiscytu i powstań śląskich czynnie uczestniczył w umacnianiu polskości.
Cieszył się opinią sumiennego i bezstronnego księdza, który śmiałymi
wystąpieniami ratował niesłusznie
Strona tytułowa
oskarżonych obywateli. Był współ- dysertacji doktorskiej
ks. E. Szramka
założycielem Towarzystwa Oświaty
im. św. Jacka (1918) oraz redaktorem naczelnym pisma
„Głosy znad Odry” (do 1924 roku), na którego łamach
często bronił prawa Górnoślązaków do używania języka
polskiego. Współpracował również z Biurem Organizacyjnym przy Komisariacie Plebiscytowym.
W lutym 1923 roku został powołany przez ks. AuguOkładki pisma „Głosy znad Odry”
sta Hlonda na
stanowisko kanclerza Administracji Apostolskiej
dla Śląska Polskiego. Był pierwszym redaktorem
„Rozporządzeń Administracji Apostolskiej” (od
1925 roku „Wiadomości Diecezjalnych”), gdzie
ukazywało się wiele jego artykułów. Ks. E. Szramek jest autorem źródeł do historii diecezji – księgi Catalogus sacerdotum Dioecesis Katowicensis,
w której umieścił 97 biogramów wspomnień pośmiertnych poświęconych kapłanom diecezji. Po
utworzeniu diecezji katowickiej wszedł w skład
Kościół parafialny NMP w Katowicach
kapituły katedralnej.
i jego proboszcz ks. E. Szramek
W 1926 roku papież Pius XI powierzył ks. E. Szramkowi parafię Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Katowicach. W tym samym roku został kanonikiem, a nieco później bp Stanisław Adamski mianował go prałatem. Jako żarliwy orędownik harmonijnego współżycia różnych narodowości i kultur w parafii NMP, w której część ludności była
pochodzenia niemieckiego, odprawiał nabożeństwa w dwóch językach. Dla wszystkich parafian – tych biednych i bogatych – był sprawiedliwy, choć bardzo wymagający. Otwartość
i tolerancja, a także poczucie taktu sprawiły, iż potrafił łagodzić konflikty między rodowitymi Ślązakami a przybyszami z innych dzielnic Polski. Pod jego kierunkiem rozwinęła się też
działalność charytatywna – parafia prowadziła Misję Dworcową, kuchnię dla bezrobotnych,
zajmowała się pielęgnacją chorych w domach.
Od 1927 roku ks. E. Szramek w kurii katowickiej pełnił liczne funkcje: pełnomocnika do
budowy katedry Chrystusa Króla w Katowicach (magister fabricea), egzaminatora diecezjalnego ds. egzaminów proboszczowskich, członka Komisji Konserwatorskiej czuwającej nad
zabytkami kościelnymi w diecezji, Komisji ds. Biblioteki Seminarium Duchownego oraz
Consilium Vigiliantiae (rady czuwającej nad czystością wiary). W uznaniu owocnej pracy otrzymał od papieża (na prośbę bpa S. Adamskiego) nominację na tajnego szambelana.
W chwili agresji hitlerowskiej na Polskę, gdy większość polskiej inteligencji opuszczała
Śląsk, ks. E. Szramek uważał za swój obowiązek pozostanie w parafii, by być blisko kościoła i wiernych, którym służył. Dotknęły go za to represje niemieckich władz okupacyjnych – zabroniono mu
głoszenia kazań po polsku oraz pełnienia dotychczasowych funkcji. Niemcy zażądali, aby opuścił parafię i udał
się do Generalnego Gubernatorstwa. Od tej decyzji odwołał się do Hansa Kerrla, ministra spraw kościelnych
III Rzeszy. Odpowiedzią było aresztowanie ks. E. Szramka 8 kwietnia 1940 roku przez gestapo i wywiezienie do
obozu w Dachau. Kiedy w jego sprawie interweniowała katowicka kuria, jej przedstawiciel usłyszał, że „dla
wszystkich można prosić o łaskę, tylko nie dla Szramka”. Była to konsekwencja tego, że na długo przed wybuchem wojny ks. E. Szramek za prowadzenie swojej patriotycznej działalności znalazł się na
listach proskrypcyjnych gestapo.
Władze hitlerowPrzepustki – graniczna i nocna – wydane
skie nie uwzględprzez niemieckie władze okupacyjne
niły również próśb
niemieckich parafian i nuncjusza papieskiego w Berlinie.
Z Dachau ks. E. Szramek został przewieziony najpierw do Gusen, następnie do Mauthausen,
Sondera 8 grudnia 1940 roku ponownie znalazł się w Dachau fahndungsbuch
Polen.
(numer obozowy 21 987). W obozach był niekwestioBerlin [1939]
nowanym liderem śląskich księży. Potajemnie sprawo- [tzw. księga
gończa]
wał czynności kapłańskie. Dodawał odwagi, podno-
sił na duchu, głosił kazania o nadziei na odrodzenie Polski, czym doprowadzał esesmanów do wściekłości. Jak
wspominają współwięźniowie, miał niezłomny charakter i siłę ducha.
W listach wysyłanych
do rodziny interesował
się problemami swojej
parafii. Wobec prześladowców zachowywał się
z godnością i spokojem.
Ks. E. Szramek został
zamęczony 13 stycznia
1942 roku w obozie koncentracyjnym w Dachau.
List obozowy
ks. E. Szramka do siostry
Obozowy akt zgonu
ks. Emila Szramka
Badacz kultury i stosunków społecznych
Przy wielu obowiązkach duszpasterskich znajdował czas na różnorodną działalność – badania naukowe, gromadzenie dzieł sztuki, książek, rękopisów. Jako historyk, socjolog
i bibliolog uczestniczył we wszystkich najważniejszych przedsięwzięciach naukowych na
Śląsku, był krzewicielem oświaty i kultury polskiej. Organizował wieczory dyskusyjne, wygłaszał odczyty.
Publikował artykuły w prasie polskiej dotyczące przeszłości Śląska, jego polskości, występował jako obrońca języka polskiego i propagator polskiej literatury. Korzystając z rodzinnej tradycji przekazanej przez matkę, gromadził polskie pieśni ludowe, a wyniki swej
pracy przekazał w 1920 roku Akademii Umiejętności w Krakowie, która opublikowała pracę pt. Pieśni ludowe z polskiego Śląska. Był sekretarzem Śląskiego Związku Akademickiego utworzonego w 1919 roku. Z jego postacią wiąże się zintensyfikowanie badań literaturoznawczych na Śląsku. Jako prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk
na Śląsku (1927–1939) powołał do istnienia Roczniki TPN, periodyk stanowiący nieocenione źródło do poznania życia naukowego i kulturalnego na Śląsku w dwudziestoleciu międzywojennym.
Spod jego pióra wyszło wiele solidnie opracowanych biogramów – kapłanów, uczonych, działaczy, pisarzy. Są to cenne pod
względem metodologicznym studia, z doskonałą biografistyką sylwetek wybitnych Ślązaków (m.in. Adama Napieralskiego,
Józefa Rostka, Aleksandra Skowrońskiego). W 1934 roku opublikował rozprawę Śląsk jako problem socjologiczny, przedstawiającą obraz Śląska na tle uwarunkowań geograficzno-historycznych.
Jako zamiłowany bibliofil wziął udział w III Zjeździe Bibliofilów Polskich oraz I Zjeździe Bibliotekarzy Polskich we Lwowie w maju 1928 roku. Był jednym z księży opiekujących się
biblioteką Śląskiego Seminarium Duchownego w Krakowie.
Wszedł również w skład Rady Bibliotecznej Śląskiej Biblioteki
Publicznej im. Józefa Piłsudskiego w Katowicach (późniejszej
Biblioteki Śląskiej), został też przewodniczącym Rady Muzealnej Muzeum Śląskiego w Katowicach. Jego dorobek pisarski
stanowi około 200 pozycji. Bogate zbiory obrazów i cenny księgozbiór z licznymi silesianami przepadły prawie w całości.
Ks. E. Szramek interesował się również sztuką. Był protektorem wielkiej wystawy sztuki religijnej, która odbyła się w 1931
roku w Urzędzie Wojewódzkim w Katowicach. Popierał wielu artystów, w tym krakowskiego malarza Józefa Unierzyskiego,
któremu powierzył wykonanie cyklu obrazów o tematyce maryjnej we wnętrzach kościoła
NMP w Katowicach oraz Adama Bunscha, któremu zlecił wykonanie witraży.
Niezwykłe ślady biblioteki ks. Emila Szramka
w Gabinecie w Czytelni Głównej Biblioteki Śląskiej
Tematyka zbiorów gromadzonych przez ks. E. Szramka była różnorodna. Posiadał wiele publikacji teologicznych. Świadectwem szerokich zainteresowań jest obecność w jego zbiorach
książek dotyczących filozofii, sztuki, pedagogiki i dziejów wychowania oraz kształcenia,
a także historii, kultury i literatury Polski. Większość księgozbioru stanowiły jednak książki poświęcone problematyce śląskiej. Ks. E. Szramek zgromadził opracowania historyczne
i księgi pamiątkowe parafii w Bogucicach, Piekarach, Pszowie, kościoła św. Trójcy w Bytomiu, parafii Mariackiej w Katowicach, parafii ewangelickiej w Katowicach. Posiadał również
wiele popularnych druków religijnych związanych ze Śląskiem, a także dzieła poświęcone
geografii ziemi śląskiej i nazwom miejscowym. W jego bibliotece były również publikacje
dotyczące Uniwersytetu Wrocławskiego, m.in. prezentujące dorobek naukowy jego pracowników, dzieje alumnatu, a także stowarzyszeń młodzieżowych działających wśród studentów tej uczelni. Zgromadził publikacje dokumentujące działalność innych towarzystw śląskich, a także fundacji Połednika. Wiele prac dotyczyło problematyki plebiscytu i przyłączenia Śląska do Polski.
Ks. E. Szramek zbierał materiały poświęcone wszelkim przejawom życia kulturalnego
na Śląsku – pieśniom ludowym (śpiewniki polskie i niemieckie), drukarstwu, literaturze.
Posiadał dzieła autorów tworzących na Śląsku, m.in.: Ludwika Łakomego, Jana Nikodema Jaronia, a także publikacje ks. Augustina Weltzla, ks. Józefa Gregora, ks. Emanuela
Grima, ks. Jana Kudery, Konstantego Prusa, ks. Rudolfa Lubeckiego. Zgromadził publikacje wydane przez Instytut Śląski w serii „Biblioteka Pisarzy Śląskich”. W kręgu zainteresowań
ks. E. Szramka znalazły się również prace poświęcone szkolnictwu oraz problemom gospodarki i przemysłu na Śląsku. Zbierał otrzymane liczne kartki pocztowe i listy z różnych regionów Śląska, w języku polskim i niemieckim. W zbiorze znalazły się również dzieła jego
autorstwa.
Ks. E. Szramek swój księgozbiór gromadził latami. Utrzymywał kontakty z antykwariuszami w kraju i za granicą, kupował książki w czasie swoich podróży. Od 1934 roku przekazywał cenne materiały do bibliotek: Kurii Diecezjalnej, Śląskiego Seminarium Duchownego
w Krakowie oraz do Biblioteki Sejmu Śląskiego, której ofiarował m.in. swoją pracę Śląsk jako
problem socjologiczny.
W 1939 roku jego biblioteka liczyła 10 tysięcy tomów. Po wybuchu wojny ks. E. Szramek starał się zabezpieczyć swój cenny zbiór. Część książek kazał zamurować, część rozdał
na przechowanie znajomym. W dniu aresztowania Niemcy skonfiskowali bibliotekę, a książki rozdzielili pomiędzy bibliotekę Uniwersytetu Wrocławskiego i Schlesische Landesbibliothek w Katowicach. Po wojnie odnaleziono łącznie 323 pozycje w 329 woluminach, czyli
niewielki ułamek tego, co posiadał. Wśród zidentyfikowanych są: 10 dzieł starodrukowych,
303 prace opublikowane w XIX i XX wieku, 5 druków ulotnych, 2 rękopisy i 3 numery czasopism. Obecnie zbiór ten znajduje się w Bibliotece Kurii Diecezjalnej w Katowicach oraz
w Bibliotece Śląskiej – w Gabinecie ks. dr. Emila Szramka w Czytelni Głównej.
Podstawą wyróżnienia książek ks. E. Szramka były znajdujące się na kartach tytułowych noty rękopiśmienne lub pieczątki zawierające nazwisko kolekcjonera. Jego podpisy
mają różną treść: Emil Schramek stud. Theol. 1908, Emil Schramek stud. theol., Emil Schramek cand. Theol. 1910, Emil Schramek, Dr Schramek. Często posługiwał się pieczątką o treści
Ex Bibliotheca Aemilii Szramek Sacerd. Silesii Emil Schramek, Ks. Dr. Schramek. Zdarza się,
że na jednej książce jest nota rękopiśmienna i pieczątka. Niektóre woluminy nie mają znaków własnościowych ks. E. Szramka. Na podstawie odręcznych notatek zostały uznane za
należące do niego. W ocalałej części jego zbioru można natrafić na wiele publikacji z rękopiśmiennymi dedykacjami ofiarodawców.
Ks. Emil Szramek dbał o swoje książki. Większość została oprawiona w półpłótno, miała sztywne okładziny. Drobniejsze pozycje, broszury, zbliżone tematycznie, często tworzą jeden wolumin. Na grzbiecie zamieszczał naklejki i wpisywał ręcznie nazwisko autora i tytuł
w skrócie. Większe zbiory współoprawnych druków o podobnej problematyce określał jako
Silesiaca, Miscellanea historica, Paedagogica. Często w książkach robił podkreślenia, umieszczał dopiski, uwagi, refleksje. W wielu tomach znajdują się kartki z notatkami, zakładki,
a nawet zdjęcia. Na dziełach anonimowych dopisywał nazwisko autora bądź rozwijał skrócone. Dodawał adresy wydawnicze, daty wydania, wyjaśniał, uściślał. Noty te dowodzą zarówno pilnej lektury, jak i świetnej orientacji w życiu kulturalnym i politycznym na Śląsku.
Są dziś dla nas źródłem wiedzy o kulturze śląskiej.
Artykuły
ks. E. Szramka
poświęcone
gwarze śląskiej
Książki poświęcone ks. E. Szramkowi
W księgozbiorze zgromadzonym w Gabinecie bł. ks. dr. Emila Szramka 1887–1942 znajdują się jego publikacje, książki pochodzące z jego niegdyś bogatej biblioteki, tj. kilkadziesiąt
woluminów spośród 303 odnalezionych po wojnie prac opublikowanych w XIX i XX wieku.
Prezentowane są również jego dary, które przekazywał w latach 30. Bibliotece Sejmu Śląskiego – poprzedniczce Biblioteki Śląskiej.
W tradycji badań śląskoznawczych ks. dr E. Szramek zajmuje miejsce szczególne – jako
wybitny górnośląski humanista, gorący patriota, działacz społeczny, badacz, mecenas kultury, a także niezłomny duszpasterz i męczennik – dlatego w Gabinecie znajdują się również
prace i materiały dotyczące jego postaci oraz działalności.
Fotografie prezentowane w Gabinecie wraz z cennym zbiorem dokumentów bibliotecznych mogą stać się ciekawą formą lekcji śląskiej historii.
Świat wartości bł. ks. Emila Szramka, wybitnego humanisty o głębokiej duchowości trwa
w działaniach współczesnych. Od 2009 roku w Katowicach wręczane są nagrody im. ks.
Emila Szramka, przyznawane „za znaczącą działalność na rzecz dzisiejszych Katowic”. Wyróżniane są postaci zajmujące się m.in. działalnością charytatywną, edukacyjną, integracją
społeczną, ekumenizmem, piśmiennictwem i sztuką.
Ponadto od 2003 roku kilkudziesięciu uczniów i studentów z terenu archidiecezji katowickiej otrzymuje stypendia im. bł. ks. Emila Szramka. Stypendia przyznawane są zdolnej,
niezamożnej młodzieży w uznaniu ich zainteresowań i osiągnięć.
Opracowano na podstawie:
Herbert Bednorz, Józef Bańka: Życie i działalność ks. Emila Szramka 1887–1942. Katowice 1966; Jan Kudera: Ks.
Emil Szramek. Katowice 1999; Nowe oblicza bł. Emila Szramka. Pod red. K. Heskiej-Kwaśniewicz i J. Myszora. (Studia i Materiały Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach; Nr 12).Katowice 2003; Weronika
Pawłowicz: Księgozbiory polskiego duchowieństwa katolickiego na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku (do 1939 r.).
Katowice 2009; Alojzy Targ: Szramek Emil [w:] Śląski Słownik Biograficzny. Pod red. J. Kantyki i W. Zielińskiego,
t. 1. Katowice 1977; Franciszek Szymiczek: Stowarzyszenia akademickie polskiej młodzieży górnośląskiej we Wrocławiu 1863–1918. Wrocław 1963; Wojciech Świątkiewicz: Ks. Emil Szramek. Tygodnik „Idziemy”, 9.01.2011, http://
adonai.pl/sakramenty/kaplanstwo/?id=110 (26.10.2012); Victor – quia Victima. Ksiądz Emil Szramek (1887–1942).
Katowice 1996; Damian Zimoń: Bł. Ks. dr Emil Szramek (+1942) jako duszpasterz, www.swietyjozef.kalisz.pl/?dzial
=Dachau&id=21 (30.10.2012).
www.bs.katowice.pl
Biblioteka Śląska
plac Rady Europy 1
40-021 Katowice
Opracowanie folderu Zygmunt Borowicz i Krzysztof Hoła
Opracowanie edytorskie Zdzisław Grzybowski
Druk Biblioteka Śląska