Archiwalia z lat 1916-1939 związane z generałem Andersem w

Natalia Bujniewicz
ARCHIWALIA Z LAT 1916-1939 ZWIĄZANE Z GENERAŁEM
ANDERSEM W ZASOBIE CENTRALNEGO
ARCHIWUM WOJSKOWEGO
W zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego znajduje się wiele dokumentów związanych ze służbą generała Władysława Andersa
w Wojsku Polskim. Ich przeważająca większość dotyczy okresu międzywojennego, od chwili wstąpienia do I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego do wybuchu II wojny światowej. Najobszerniejsze informacje o przebiegu kariery wojskowej generała znajdują się
w jego teczce personalnej, włączonej do Kolekcji Generałów i Osobistości CAW1. Pozostałe są rozproszone w wielu zespołach i kolekcjach.
Najstarszym dokumentem znajdującym się w aktach personalnych
gen. Andersa jest atestacja (zaświadczenie) z 3 Noworosyjskiego Pułku
Dragonów armii rosyjskiej za 1916 r.2, w której dotychczasowy dowódca Andersa scharakteryzował go jako prawego, energicznego oficera,
dowódcę podejmującego przemyślane decyzje, zdolnego żołnierza
mimo braku wykształcenia wojskowego. Ponadto w opinii wpisano,
że… nie pije i nie gra w karty (dok. nr 1). Kolejnym chronologicz1
2
CAW, Kolekcja Generałów i Osobistości, Władysław Anders.
Ibidem, k. 207.
69
nie dokumentem jest zaświadczenie o ukończeniu wojennego kursu
w Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu z 1917 r.3 (dok. nr 2).
Pierwszym dokumentem wystawionym przez polskie organy wojskowe
jest Wojenna Księga Ewidencyjna podrotmistrza Andersa sporządzona
4 czerwca 1918 r. „na zasadzie oficjalnych dokumentów (rosyjskiej
księgi ewidencyjnej i rozkazów do I-go Polskiego Korpusu i I-ej Dywizji Strzelców)”4 przez oficera sztabu 1 Dywizji Strzelców (dok. nr 8).
Z tej samej jednostki pochodzi „attestacja służbowa” z własnoręcznie
wpisaną pochlebną opinią pułkownika Lucjana Żeligowskiego, który
scharakteryzował Andersa jako inteligentnego, pracowitego, energicznego i taktownego oficera, doskonałego sztabowca5 (dok. nr 9). Cennymi archiwaliami są: odręcznie napisane podanie podrotmistrza Andersa
o przyjęcie do Polskiej Siły Zbrojnej z 6 lipca 1918 r.6 (dok. nr 11) oraz
oświadczenie, w którym zaręcza, że nie należy i nie będzie należał do
żadnych tajnych organizacji oraz że nie wiążą go żadne przysięgi zabraniające podporządkowania się polskim władzom wojskowym7 (dok.
nr 12).
W teczce personalnej gen. Andersa znajduje się także wiele kart
ewidencyjnych i rocznych kart kwalifikacyjnych z lat 1918-1934.
Podane są w nich takie dane jak: oddział macierzysty, stopień, data
i miejsce urodzenia, imiona rodziców, rodzeństwa, żony i dzieci, wyznanie, stan cywilny, wykształcenie cywilne i wojskowe, zawód, znajomość języków obcych, data wstąpienia do wojska i przebieg służby
wojskowej, odniesione rany, otrzymane odznaczenia, a także oceny
przełożonych dotyczące zarówno umiejętności wojskowych, jak i cywilnych żołnierza. W dokumentacji wojskowej Andersa znajdują się
wpisy m.in. gen. Daniela Konarzewskiego, gen. Stanisława Szeptyckiego czy gen. Tadeusza Piskora. Są one podstawowym źródłem inIbidem, k. 209.
Ibidem, k. 30-31.
5
Ibidem, k. 134.
6
Ibidem, k. 89.
7
Ibidem, k. 91.
3
4
70
formacji o oficerze, czasem niezwykle szczegółowych, choć znajdują
się wśród nich pewne nieścisłości, spowodowane brakiem dostępu do
odpowiedniej dokumentacji. Do ciekawszych należy fragment Karty
Ewidencyjnej ppłk. Andersa, w którym szczegółowo opisano przebieg
jego służby wojskowej od 1910 do 1918 roku z uwzględnieniem okresów zwolnienia ze służby z powodu odniesionych ran i kontuzji, a także
podano daty otrzymania awansów i odznaczeń w czasie służby w armii
rosyjskiej8 (dok. nr 10).
Innym ważnym źródłem są dokumenty odznaczeniowe. W teczce
gen. Andersa znajduje się kilka wniosków, m.in. o odznaczenie Krzyżem Walecznych (4 wnioski) (dok. nr 23) oraz Orderem Wojennym
Virtuti Militari V i IV klasy9 (dok. nr 21), a także wniosek o odznaczenie Krzyżem Komandorskim (III klasy) Orderu Odrodzenia Polski „za
wyjątkowo wybitne zasługi położone w służbie wojskowej”10 nadanego
Andersowi zarządzeniem prezydenta Rzeczypospolitej z 11 listopada
1938 r.11 (dok. nr 38, 49). W uzasadnieniach podano szczegółowe opisy
czynów, którymi Anders zasłużył na nadanie odznaczenia. We wniosku
o odznaczenie Orderem Virtuti Militari IV klasy opisano bitwę, stoczoną
przez 15 (1) Pułk Ułanów Wielkopolskich 29 lipca 1920 r. z Rosjanami,
w czasie której ppłk Anders wykazał się doskonałymi umiejętnościami
strategicznymi, a gdy sytuacja stała się krytyczna dla strony polskiej,
osobiście poprowadził ułanów do ataku, zmuszając nieprzyjaciela do
bezładnej ucieczki i odnosząc przy tym ciężką ranę. „Spokojem swym,
odwagą, szybką orjentacją ppłk Anders nietylko że ocalił całą kolumnę
od zniszczenia lecz zadał bolszewikom klęskę, rozbijając dwie brygady
wojsk czerwonych” motywował ten wniosek gen. Konarzewski12. Z dokumentami odznaczeniowymi związane są również orzeczenia świadków bohaterskich czynów opisywanych we wnioskach13.
Ibidem.
Ibidem, k. 111-125,128-129, 265-268.
10
Ibidem, k. 111.
11
Dziennik Personalny MSWojsk. nr 3 z 11 listopada 1938 r.
12
CAW, Kolekcja Generałów i Osobistości, Władysław Anders, k. 265-266.
13
Ibidem, k. 118-125.
8
9
71
Ponadto w teczce personalnej generała znajdują się dwa dokumenty
związane z jego nauką w paryskiej École Supérieure de Guerre – jest
to oryginał i tłumaczenie na język polski opinii wystawionej mu po
zakończeniu studiów. Wynika z nich, że wykazał się on pilnością, zapałem do nauki, znajomością sztuki wojennej i zyskał sobie sympatię
kolegów14 (dok. nr 33).
W teczce wszyte są również odpisy dwóch rozkazów pochwalnych,
dotyczących jesiennych manewrów na Wołyniu w 1925 r. Jest w nich
wymieniony płk Anders, pierwszy oficer Sztabu Generalnego Inspektoratu Kawalerii, który był jednym z organizatorów i koordynatorów prac
sztabu w czasie tych manewrów15. Pierwszy z nich podpisany został
przez gen. dyw. Stanisława Hallera, drugi – przez gen. broni Tadeusza
Rozwadowskiego (dok. nr 37).
Znajduje się tu również dokument interesujący dla dziejów przedwojennego Archiwum Wojskowego – jest to poświadczenie służby płk.
Andersa, podpisane przez kustosza mjr. Bolesława Waligórę, przyszłego dyrektora Archiwum, z 25 sierpnia 1933 r. Poświadczenie to, wystawione na podstawie przechowywanych w Archiwum dokumentów,
obejmuje początkowy okres służby Andersa, do demobilizacji I Korpusu Polskiego w 1918 r.16 (dok. nr 45).
Akta personalne generała zawierają także materiały sądowe dotyczące nadużyć finansowych, których Anders miał się dopuścić w związku z trzymaniem prywatnych koni w stajni wojskowej i żywieniem ich
owsem zakupionym dla wojska po cenach niższych niż rynkowe (dok.
nr 51).
Wśród zachowanych w teczce generała dokumentów, pochodzących w większości z okresu międzywojennego, znajduje się też niezwykle interesujący dokument, który powstał w 1950 r. Jest to jego życiorys i przebieg służby opracowany na podstawie akt przedwojennych.
Główny nacisk położono w nim na sprawy sądowe wytoczone AnderIbidem, k. 54, 55.
Ibidem, k. 26, 27.
16
Ibidem, k. 244.
14
15
72
sowi i „stereotypowo dodatnie” opinie wystawiane mu przez przełożonych. Do życiorysu tego dołączono fotokopie tendencyjnie wybranych
dokumentów, świadczących rzekomo o antypolskim i „przestępczym”
charakterze działań generała przed wojną (podkreślono w nim zainteresowanie Andersa wywiadem i informacją wojskową)17 (dok. nr 61).
Liczne dokumenty związane z generałem znajdują się również
w grupie zespołów Polskich Formacji Wschodnich. Wśród dokumentacji 1 Pułku Ułanów I Korpusu Polskiego znajdują się m.in.: rozkaz
dotyczący przejścia rotmistrza Andersa z 7 Dywizji Strzelców armii
rosyjskiej do polskiego pułku ułanów (I Korpusu Polskiego) z 8 września 1917 r.18 (dok. nr 3), zaświadczenie ze sztabu 7 Dywizji Strzelców
dotyczące przejścia sztabsrotmistrza Andersa do polskiego pułku ułanów z 31 października 1917 r.19 oraz meldunek dotyczący przydzielenia
sztabsrotmistrza Andersa do 6 szwadronu 1 pułku ułanów I Korpusu
Polskiego z września 1917 r.20 (dok. nr 4). Jest tu również spis oficerów
i żołnierzy innych rang polskiego pułku ułanów, w którym na 8 pozycji wymieniono sztabsrotmistrza Andersa21 oraz lista poborów oficerów
I Korpusu Polskiego (bez daty), na której Anders występuje jako dowódca 6 szwadronu22 (dok. nr 5).
W zespole akt 3 pułku ułanów I Korpusu Polskiego znajduje się
rozkaz dowódcy I Korpusu Polskiego generała Józefa Dowbora-Muśnickiego z 24 lutego 1918 r., w którym mianuje on rotmistrza Andersa
szefem sztabu 1 Dywizji Strzelców w miejsce usuniętego z powodu
niekompetencji ppłk. Pientko23 (dok. nr 6).
Do ciekawostek należą dwa rozkazy 1 Dywizji Strzelców pochodzące z zespołu Sztabu 1 Dywizji Strzelców I Korpusu Polskiego, podpisane przez szefa sztabu – podrotmistrza Andersa. Jeden z nich, wydaIbidem, k. 210.
CAW, 1 Pułk Ułanów I Korpusu Polskiego, sygn. I.122.38.2.
19
Ibidem.
20
Ibidem, sygn. I.122.38.25.
21
Ibidem, sygn. I.122.38.2.
22
Ibidem.
23
CAW, 3 Pułk Ułanów I Korpusu Polskiego, sygn. I.122.40.35.
17
18
73
ny przez czasowo dowodzącego Dywizją płk. Żeligowskiego, nakazuje
wykreślić z nazwy 1 Dywizji Strzelców wyraz „Polska”, natomiast drugi dotyczy spraw dyscyplinarnych i karnych24 (dok. nr 7).
W aktach Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych Byłego Zaboru Pruskiego znajduje się rozkaz dzienny nr 54 z 27 lutego 1919 r.,
w którym mowa jest m.in. o inspekcji przeprowadzonej przez ppłk.
Andersa, szefa sztabu Dowództwa, na froncie wielkopolskim w lutym
1919 r. oraz rozkaz dzienny nr 104 z 18 kwietnia 1919 r. o mianowaniu
ppłk. Andersa dowódcą 1 Pułku Ułanów Wielkopolskich (późniejszego
15 Pułku Ułanów Poznańskich) podpisany przez gen. Dowbora-Muśnickiego25 (dok. nr 13).
Kolejnym zespołem, w którym można odnaleźć interesujące dokumenty, są akta Dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego. Znajduje
się tu meldunek dowódcy tego Frontu, gen. Szeptyckiego, z 15 grudnia 1919 r. opisujący m.in. „śmiały wypad” 1 pułku ułanów dowodzonego przez ppłk. Andersa z przyczółka mostowego pod Bobrujskiem,
w wyniku którego zdobyto dwa działa z amunicją i wzięto 200 jeńców26
(dok. nr 15). Jest tu także Ordre de Bataille (schemat organizacyjny)
1 Dywizji Strzelców Wielkopolskich, w skład której wchodził 1 Pułk
Ułanów Wielkopolskich ppłk. Andersa z 10 lutego 1920 r.27 (dok. nr 16).
Wśród dokumentacji Dowództwa IV Armii z lat 1920-1921 znajduje się „meldunek sytuacyjny poranny” z 30 lipca 1920 r. do Oddziału
II Sztabu Generalnego o sytuacji na froncie, w tym o zranieniu ppłk.
Andersa 29 lipca w bitwie pod Kamieńcem Litewskim28 (dok. nr 17),
a także rozkazy operacyjne nr 1-4 krótko istniejącej Grupy ppłk. Andersa z 21-24 maja 1920 r.29 (dok. nr 18). Również w rozkazach operacyjCAW, Sztab 1 Dywizji Strzelców I Korpusu Polskiego, sygn. I.122.15.214.
CAW, Dowództwo Główne Sił Zbrojnych Byłego Zaboru Pruskiego, sygn.
I.170.2.15.
26
CAW, Dowództwo Frontu Litewsko-Białoruskiego, sygn. I.310.3.44 i I.310.3.188.
27
Ibidem, sygn. I.310.3.46.
28
CAW, Dowództwo IV Armii, sygn. I.311.4.286.
29
Ibidem, sygn. I.311.4.281.
24
25
74
nych wydanych przed i w czasie trwania Bitwy Warszawskiej znajdują
się wzmianki o zadaniach dla dowodzonych przez niego oddziałów30
(dok. nr 20).
W aktach Komendy Garnizonu Poznań znajduje się „Program
przyjęcia Naczelnego Wodza na Głównym Dworcu” z kwietnia 1921 r.
Józef Piłsudski przybył do Poznania w celu udekorowania sztandaru
15 pułku ułanów Krzyżem Virtuti Militari za walki w czasie wojny
polsko-bolszewickiej31 (dok. nr 25). Tego samego wydarzenia dotyczy
również fragment rozkazu nr 98 dowódcy Okręgu Generalnego Poznań
gen. Kazimierza Raszewskiego, w którym wyraża on pochwałę dla
dowódcy 15 pułku ułanów, ppłk. Andersa, za wyróżniającą się postawę tego pułku w czasie dekoracji sztandaru Krzyżem Virtuti Militari
(z 12 maja 1921 r.)32.
Stosunkowo dużo materiałów związanych z generałem zachowało
się w zespole Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) z lat 19211939. Są to dokumenty związane z pobytem Andersa i innych oficerów
Wojska Polskiego (w tym m.in. płk. Wacława Stachiewicza) w Paryżu
i nauką w École Supérieure de Guerre w latach 1921-1923. Są to np.
odpowiedzi na ankiety Oddziału V Sztabu Generalnego m.in. z opisami staży, które Anders odbył lub chciałby odbyć w czasie studiów
we Francji33 (dok. nr 27). Ciekawostką jest lista adresów oficerów WP
przydzielonych do szkół wojskowych we Francji. Podpułkownik Anders
mieszkał wraz z ppłk. Błeszyńskim na Boulevard de la Tour-Maubourg
pod nr 2734 (dok. nr 28). Są tu również urywki korespondencji między
polskimi władzami wojskowymi a Ministerstwem Wojny Republiki
Francuskiej w sprawie staży polskich oficerów we francuskich jednostIbidem, sygn. I.311.4.275.
CAW, Komenda Garnizonu Poznań, sygn. I.372.41.7.
32
CAW, Kolekcja Dzienników Rozkazów DOK VII.
33
CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), sygn. I.303.4.7421
i I.303.4.7448.
34
Ibidem, sygn. I.303.4.7456.
30
31
75
kach różnych rodzajów sił zbrojnych. Anders uzyskał zgodę na odbycie
dodatkowych staży w: Szkole Kawalerii w Saumur, 35 pułku lotniczym
w Lyonie, szkole wojskowej w Joinville oraz w 6 Dywizji Kawalerii
w czasie manewrów jesiennych35 (dok. nr 29, 30). W kolejnych dokumentach przedstawiona jest sprawa dalszych specjalizacji oficerów
studiujących w Paryżu. Wynika z nich, że dla Andersa przewidziano
karierę kawalerzysty – po powrocie do Polski miał zostać przydzielony
do Biura Ścisłej Rady Wojennej, a następnie zostać Dyrektorem Nauk
w Szkole Jazdy w Grudziądzu36 (dok. nr 32).
W archiwaliach Komendy Garnizonu Warszawa znajduje się rozkaz nr 256 dotyczący czasowego objęcia przez płk. Andersa funkcji
Komendanta Miasta Stołecznego Warszawy w czasie urlopu Komendanta, gen. Stefana Suszyńskiego, w dniach 17-26 listopada 1925 r.37
(dok. nr 39).
Innymi ważnymi dokumentami są rozkazy dowódców okręgów korpusów oraz ministra spraw wojskowych, zgromadzone
w Kolekcji Dzienników Rozkazów i Dzienników Personalnych Ministerstwa Spraw Wojskowych. Pierwszy z nich to rozkaz nr 175 z 25
października 1921 r., w którym dowódca Okręgu Generalnego Poznań pożegnał dowódcę 15 pułku ułanów ppłk. Andersa, przeniesionego do Oddziału III Sztabu Generalnego38 (dok. nr 26). Kolejnym
jest rozkaz nr 64a, wydany przez dowódcę DOK II gen. dyw. Junga
26 października 1928 r. w związku z odejściem w stan spoczynku,
w którym dziękuje za współpracę dowódcom poszczególnych jednostek, w tym dowódcy 2 Samodzielnej Brygady Kawalerii płk. Andersowi39 (dok. nr 44).
Kilka rozkazów dotyczy największej pasji Andersa – zawodów konnych. W Dzienniku Rozkazów DOK VII zamieszczone jest
sprawozdanie z Tygodnia Sportowego Wojskowego, który odbył się
Ibidem, sygn. I.303.4.7455.
Ibidem.
37
CAW, Komenda Garnizonu Warszawa, sygn. I.372.62.21.
38
CAW, Kolekcja Dzienników Rozkazów DOK VIII.
39
CAW, Kolekcja Dzienników Rozkazów DOK II.
35
36
76
15 maja 1921 r. w Poznaniu. W czasie zawodów ppłk Anders wchodził
w skład komisji „dla jazdy konnej”40. Natomiast w rozkazie dziennym
nr 58 z 2 czerwca 1926 r. znalazła się pochwała polskiej ekipy jeździeckiej biorącej udział w Międzynarodowym Konkursie Hippicznym
w Nicei w 1925 r.41 Szefem tej ekipy był płk Anders, w jej skład wchodzili natomiast: ppłk Karol Rómmel, rtm. Adam Królikiewicz, rtm.
Henryk Dobrzański, por. Kazimierz Szosland, por. Władysław Zgorzelski. Polacy zdobyli wówczas Puchar Narodów (dok. nr 36). Kolejny
rozkaz ukazał się w 1932 r. i dotyczył zawodów hippicznych o mistrzostwo armii, w których płk Anders zdobył trzecie miejsce42.
W Dziennikach Personalnych MSWojsk. znajduje się kilka rozporządzeń mówiących o przyznaniu Andersowi odznaczeń państwowych:
Dziennik Personalny nr 127 z 4 grudnia 1924 r. wymienia oficerów
polskich, w tym ppłk Andersa, którzy mają prawo nosić medal koalicyjny Medaille Interaliée de la Victorie43 (dok. 35). Rozporządzenie
z 20 listopada 1925 r. sankcjonowało nadanie mu Krzyża Oficerskiego Orderu Odrodzenia Polski44 (dok. nr 38), natomiast rozporządzenie
z 11 listopada 1938 r. – nadanie mu Krzyża Komandorskiego tego Orderu45 (dok. nr 49) Ponadto w Dzienniku Personalnym z 18 grudnia
1933 r. umieszczono zarządzenie Prezydenta RP, na mocy którego płk
Anders z dniem 1 stycznia 1934 r. awansował do stopnia generała brygady46 (dok. nr 46).
Natomiast w Dzienniku Rozkazów Ministerstwa Obrony Narodowej nr 11 z 1946 r. zamieszczono uchwałę Rady Ministrów PRL
z 26 września 1946 r. o pozbawieniu obywatelstwa polskiego gen. Andersa oraz generałów i oficerów wstępujących do Polskiego Korpusu
Przysposobienia i Rozmieszczenia47 (dok. nr 60).
CAW, Kolekcja Dzienników Rozkazów DOK VIII.
CAW, Kolekcja Dzienników Rozkazów MSWojsk.
42
Ibidem.
43
CAW, Kolekcja Dzienników Personalnych MSWojsk.
44
Ibidem.
45
Ibidem.
46
Ibidem.
47
CAW, Kolekcja Dzienników Rozkazów Ministerstwa Obrony Narodowej.
40
41
77
W spuściźnie aktowej 7 Brygady Kawalerii Wielkopolskiej zachował się rozkaz dzienny nr 46 dowódcy tej Brygady płk. Sochaczewskiego z 7 października 1921 r., dotyczący m.in. odejścia ppłk. Andersa
z 15 pułku ułanów48.
Pracę Władysława Andersa w Generalnym Inspektoracie Kawalerii
obrazuje kilka dokumentów. Jest to m.in. wykaz personelu wojskowego
i cywilnego Inspektoratu z 30 stycznia 1926 r., w którym na trzeciej pozycji znajduje się płk Anders49 oraz wytyczne napisane przez płk. Andersa, pierwszego oficera sztabu Głównego Inspektoratu Kawalerii,
dotyczące trzymania przez oficerów prywatnych koni w wojskowych
stajniach, ze stycznia 1926 r.50 (dok. nr 40).
Dowództwo Andersa w 15 Pułku Ułanów Poznańskich (dawnym
1 Pułku Ułanów Wielkopolskich) dokumentuje kilka akt zachowanych
w zespole Dowództwa IV Armii. Jest to Ordre de Bataille (schemat
organizacyjny) 14 Dywizji Piechoty Wielkopolskiej gen. Konarzewskiego, w skład której wchodził 15 pułk ułanów, z 15 listopada 1920 r.51
oraz wykaz oficerów dowództwa 14 Dywizji Piechoty Wielkopolskiej
(d. 1 Dywizji Strzelców Wielkopolskich) przedstawionych do odznaczenia Krzyżem Walecznych po raz pierwszy – na trzeciej pozycji znajduje
się tu ppłk. Anders (z 20 listopada 1920 r.)52 (dok. nr 23). Jest tu także
dokument odnoszący się do jednego z braci generała – Jerzego, który
również służył w 15 Pułku Ułanów Poznańskich. W 1920 r. Władysław
Anders rekomendował ppor. Jerzego Andersa do odznaczenia Krzyżem
Walecznych53 (dok. nr 22). Ostatnim dokumentem związanym z Andersem w tym zespole jest rozkaz pożegnalny do odchodzącego z frontu
15 pułku ułanów, wydany przez dowódcę IV Armii gen. Skierskiego
3 stycznia 1921 r.54 (dok. nr 24).
CAW, 7 Brygada Kawalerii Wielkopolskiej, sygn. I.314.8.1.
CAW, Generalny Inspektorat Kawalerii, sygn. I.300.31.12.
50
Ibidem.
51
CAW, Dowództwo IV Armii, sygn. I.311.4.38.
52
Ibidem, sygn. I.311.4.483.
53
Ibidem.
54
Ibidem, sygn. I.311.4.478.
48
49
78
W zespole akt Biura Personalnego MSWojsk. znajduje się najpóźniejsza zachowana w zasobie CAW opinia o gen. Andersie, wystawiona
w 1938 r. przez gen. T. Piskora. Charakteryzuje on Andersa jako bardzo
dobrego, opanowanego, podejmującego szybkie i trafne decyzje oficera55 (dok. nr 50).
W jednej z teczek zespołu Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych,
w której umieszczono dokumenty związane z zamachem majowym,
znajduje się spis oficerów, którzy opowiedzieli się po stronie rządowej, internowanych przez siły marszałka Piłsudskiego. Wśród nich
byli m.in. gen. Tadeusz Rozwadowski, gen. Marian Kukiel, gen. Stanisław Haller i płk Sztabu Generalnego Władysław Anders (internowany
w Wilanowie)56 (dok. nr 41). Z dokumentacji obrazującej postawę Andersa w czasie zamachu majowego, wśród akt Gabinetu Generalnego
Inspektora Sił Zbrojnych zachowała się lista oficerów wezwanych na
odprawę u marszałka Piłsudskiego 16 lipca 1926 r. Obok Andersa stawili się m.in. ppłk Stanisław Maczek, płk Wacław Stachiewicz i płk
Bolesław Wieniawa-Długoszowski57. W czasie tej odprawy, będącej
swego rodzaju grą wojenną, płk Anders uzyskał wysoką ocenę marszałka (dok. nr 42).
W zespole Oddziału III Sztabu Generalnego znajduje się raport napisany przez ppłk Andersa z zawodów jeździeckich na VIII Olimpiadzie w Paryżu w 1924 r. Anders nie brał w tych zawodach udziału, był
w Paryżu prywatnie, i z tej perspektywy opisał niekorzystne wrażenia,
jakie na przedstawicielach innych narodów wywarło nieprzygotowanie
jeźdźców i zły wybór koni ekipy polskiej. Dużo gorzkich słów padło
pod adresem ppłk. Rómmla, który zdecydował, że Polacy wystąpili nie
w mundurach wojskowych, lecz „ubrani w fantazyjne kurtki nieprzepisowego koloru, z niezliczoną ilością guzików, bez wężyków, bez kieszeni […]”, z czego Anders musiał tłumaczyć się swoim znajomym
obcokrajowcom. Organizatorom wyjazdu polskiej ekipy zarzucił złe
CAW, Biuro Personalne MSWojsk., sygn. I.300.18.205.
CAW, Gabinet Ministra Spraw Wojskowych, sygn. I.300.1.484.
57
CAW, Gabinet Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, sygn. I.302.1.2.
55
56
79
rozplanowanie funduszy, marnotrawienie pieniędzy i brak profesjonalizmu58 (dok. nr 34).
W zespołach akt Kresowej i Nowogródzkiej Brygady Kawalerii
znajdują się rozkazy dzienne pułkownika (później generała) Andersa
– dowódcy tych jednostek. W jednej z teczek zespołu Nowogródzkiej
BK zachowały się też listy uposażenia oficerów służących w Brygadzie
z 1939 r.59
Wśród grupy zespołów akt z okresu II wojny światowej znajduje się
jedyny zachowany oryginalny rozkaz Samodzielnej Grupy Operacyjnej
Kawalerii, którą gen. Anders dowodził w czasie kampanii wrześniowej.
Jest to ogólny rozkaz operacyjny z 19 września 1939 r. z godz. 15.35,
dotyczący dalszych działań bojowych jednostek podległych60 (dok.
nr 58).
Częścią Materiałów z Kampanii Wrześniowej są akta Wojska Polskiego, odnalezione po wojnie dzięki świadkom, którzy uczestniczyli
w ich ukrywaniu przed Niemcami. Ze względu na zły stan zachowania oryginałów, Centralne Archiwum Wojskowe wykonało odpisy tych
dokumentów61. Są to głównie rozkazy operacyjne dla poszczególnych
jednostek, w tym Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Andersa, meldunki dotyczące działań bojowych dowodzonych przez niego oddziałów
oraz zapisy rozmów radiowych. Wśród nich znajduje się odpis ogólnego rozkazu operacyjnego dowódcy Grupy Operacyjnej Kawalerii, gen.
bryg. Andersa z 13 września 1939 r. omawiający dalsze działania bojowe62 (dok. nr 52-57).
Centralne Archiwum Wojskowe posiada również kolekcję relacji
spisanych po wojnie przez uczestników kampanii wrześniowej. Niektóre z nich dotyczą także działań oddziałów dowodzonych we wrześniu
1939 r. przez gen. Andersa. Jest tu m.in. sprawozdanie z działalności
Nowogródzkiej Brygady Kawalerii spisane z relacji ppłk. Tadeusza
CAW, Oddział III Sztabu Generalnego, sygn. I.303.5.202.
CAW, Nowogródzka Brygada Kawalerii, sygn. I.314.20.
60
CAW, Materiały z Kampanii Wrześniowej, sygn. II.19.1.
61
Ibidem, sygn. II.1.4.
62
Ibidem.
58
59
80
Bartoszewskiego63. Na podstawie tych relacji pracownicy Wojskowego Biura Historycznego zaczęli przygotowywać opracowanie dotyczące kampanii wrześniowej, jednak prac nad nim nigdy nie ukończono.
Fragmenty tego dzieła stanowią część kolekcji materiałów dotyczących
kampanii wrześniowej w postaci maszynopisów poszczególnych rozdziałów tego opracowania oraz artykułów na ten temat. Wśród nich
znajduje się fragment opisujący ostatnią bitwę Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Andersa stoczoną koło miejscowości Rajtarowice 27 września 1939 r.64 (dok. nr 59).
Przegląd materiałów archiwalnych związanych z generałem Andersem kończy dokument nie znajdujący się bezpośrednio w zasobie CAW,
lecz włączony do niego jako kserokopia. Jest to karta ewidencyjna
z Sekcji Polskiej Archiwum Ministerstwa Obrony Zjednoczonego Królestwa, na której znajdują się informacje m.in. o zwolnieniu Generała
ze służby w Alianckich Siłach Zbrojnych w Zjednoczonym Królestwie,
datę Jego śmierci i miejsce pochówku65 (dok. nr 62).
Powyższe zestawienie nie wyczerpuje wszystkich archiwaliów
związanych z gen. Andersem znajdujących się w zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego. W wielu teczkach personalnych żołnierzy
15 (1) pułku ułanów z okresu międzywojennego zachowały się m.in.
wnioski o odznaczenie Krzyżem Walecznych podpisane przez dowodzącego ówcześnie tym oddziałem pułkownika Andersa. W Dziennikach Rozkazów i Dziennikach Personalnych są sygnowane przez niego
rozkazy dotyczące m.in. kwestii organizacyjnych czy porządkowych.
Kilka podpisanych przez niego dokumentów znajduje się również
wśród materiałów szkoleniowych jednostek kawalerii z 1939 r.66
Ibidem, sygn. II.3.21
CAW, Maszynopisy poszczególnych rozdziałów pracy o kampanii wrześniowej,
przygotowywanej do druku przez oficerów WBH oraz artykułów na ten temat, sygn.
II.4.24.
65
Karta ewidencyjna z Sekcji Polskiej Archiwum przy Ministerstwie Obrony
Zjednoczonego Królestwa.
66
CAW, Departament Kawalerii Ministerstwa Spraw Wojskowych, sygn.
I.300.30.102, 131, 147, 150.
63
64
81
Ponadto w Kolekcji Akt Wojskowej Komisji Archiwalnej znajdują
się kserokopie akt wykonanych w archiwach rosyjskich, m.in. dotyczące utworzenia Armii Polskiej w ZSRR i stenogramy rozmów gen.
Andersa z rosyjskim generałem Panfiłowem i Józefem Stalinem.
82