malarstwo – układ chronologiczny

Transkrypt

Mikołaj Konstanty Čiurlionis (MIKALOJUS KONSTANTINAS ČIURLIONIS)
malarstwo – układ chronologiczny
Żródło obrazów i tekstów: www.ciurlionis.lt
Tłumaczenie z języka litewskiego: Romuald Mieczkowski
na zlecenie Mareckiego Ośrodka Kultury, sierpień 2008
001. Nadmorski obrazek 1
Olej, karton, 1901, 19 x 23,5. Čt-211
1901
2 obrazy
Pajūrio vaizdelis 1
Kartonas, aliejus, 1901, 19 x 23,5. Čt-211
002. Nadmorski obrazek 2
olej, karton,, 1901, 19,9 x 26,9. Čt-212
Pajūrio vaizdelis 2
Kartonas, aliejus, 1901, 19,9 x 26,9. Čt-212
1903
003. Kompozycja
Pastel, papier, 1903, 71,2 x 62,8. Čt-123
9 obrazów
Kompozicija
Popierius, pastelė, 1903, 71,2 x 62,8. Čt-123
SYMFONIA
POGRZEBOWA
004. Symfonia pogrzebowa I
cykl 7 obrazów
Laidotuvių simfonija.
I iš 7 paveikslų ciklo
005. Symfonia pogrzebowa II
Pastel, papier, 1903, 62,3 x 73. Čt-107
II iš 7 paveikslų ciklo,
Popierius, pastelė, 1903, 62,3 x 73. Čt-107
006. Symfonia pogrzebowa III
III iš 7 paveikslų ciklo,
007. Symfonia pogrzebowa IV
IV iš 7 paveikslų ciklo,
1
008. Symfonia pogrzebowa V
Pastel, papier, 1903, 73 x 62. Čt-110
V iš 7 paveikslų ciklo,
Popierius, pastelė, 1903, 73 x 62. Čt-110
009. Symfonia pogrzebowa VI
VI iš 7 paveikslų ciklo,
010. Symfonia pogrzebowa VII
VII iš 7 paveikslų ciklo,
Od 1902 roku, po decyzji zajęcia się sztuką, M. K. Čiurlionis zaczął uczyć się rysunku w warszawskiej Szkole
Sztuk Pięknych J. Kauzika. Ucząc się, namalował swój pierwszy obraz z cyklu siedmiu – „Symfonia
pogrzebowa”.
Podstawowa idea tego cyklu – to ostatnia podróż człowieka, jednakże bez tragicznych odcieni. W ostrym
kolorycie obrazu dominuje stałe dążenie do światła. Na pierwszym obrazie widzimy baśniowe miasto z
aniołami, dekorującymi wśród tłumów ludzi trumnę. Symbolika aniołów tutaj jest dość prosta – są oni
przewodnikami człowieka, odprowadzają umarłych w ostatniej podróży i spotykają ich na tamtym świecie.
Cykl jest skomponowany na zasadzie kinematograficznej: zbliża albo oddala obraz, czasami wyodrębnia
szczegóły, a czasami - podaje się uogólniony obraz. Wszystkie obrazy mają więź sytuacyjną, a ostatnia
kompozycja z cyklu może być i samodzielnym utworem.
Figura z opuszczoną głową może posiadać i podwójny sens symboliczny – według starych wierzeń to może
być zmarły, który powrócił do domu; taka figura może też obrazować i pozostałych w pustych domach ludzi,
ich samotność, zadumę. Bliższa jest interpretacja psychologicznego uogólnienia.
1903/
1904
011. Kozioł
Pastel, papier, 1903/1904, 72,7 x 62,4. Čt-125
3 obrazy
Ożys
Popierius, pastelė, 1903/1904, 72,7 x 62,4. Čt-125
012. Spokój
Ramybė
„Lubię ciszę, ale dzisiaj nie mogę jej wytrzymać. Wygląda jakby ktoś podkradał się. Strasznie. Do głowy
przyszła mi myśl, że w tej ciszy kryje się ważna tajemnica. Czasami wygląda, że w tej ciszy i ciemna noc
jest, jakieś olbrzymie straszydło. Rozpostarło się i wolno, wolno oddycha. Szeroko otwarte i drętwe na oczy
ogromne, a w nich obojętności głębia i jakaś ważna tajemnica” (List do E. Morawskiego, 14 maja 1902
roku).
Ten pastelowy obraz „Spokoj” nie jest jedyny. Čiurlionis wysłał swym bliskim pocztówkę z tym motywem, a
potem namalował jeszcze dwa warianty „Spokoju”, z których jeden, większych rozmiarów, przypuszcza się,
był namalowany na życzenie Jonasa i Ony Vileišisów podczas Pierwszej Wojny Światowej i pozostawał w
Charkowie. Dalszy los obrazu jest nieznany.
„Spokój” można określić jako pejzaż psychologiczny – jest jasne, że artysta, obierając motyw przyrody,
stworzył byt antropomorficzny – wyspę w oceanie, z dwoma oczami – ogniskami.
2
Tutaj mamy charakterystyczny dla wczesnego okresu twórczości M.K. Čiurlionisa wpływ sztuki symbolicznej.
Artysta cenił obrazy A. Böcklina (1827 – 1901), a „Spokój” nawiązuje swymi oczywistymi więziami do
namalowanej przez niego „Wyspy umarłych” (1880).
013. Poranek
Pastel, papier, 1903/1904, 67,3 x 59. Čt-136
Rytas
Popierius, pastelė, 1903/1904, 67,3 x 59. Čt-136
1904
22 obrazy
014. Wieże. Projekt okładki książki
Pastel, papier, 1904, 38 x 30,5. Čt-157
Bokštai. Knygos viršelio projektas
Popierius, pastelė, 1904, 38 x 30,5. Čt-157
015. Dudziarz
Dūdorius
016. Jehowa. I część tryptyku witrażowego
Jehova. I eskizas iš vitražų triptiko
Po raz pierwszy postać Jehowa w twórczości M. K. Čiurlionisa pojawia się 3 (16) października 1903 roku, w
pocztówce do brata Povilasa, przez samego artystę nazwana „Jehowa”.
W jedynym zachowanym szkicu do witrażu „Jehowa” artysta przedstawia rozpościerający się ocean i górę, z
wąsatym obliczem Boga, jednocześnie przypominającym kaptur. Za tą górą – zachodzi słońce Boga, jest ona
jakby z Pisma Świętego, z przypowieści o porannym pojawieniu się Boga na Górze Synaj. Čiurlionis nie
podejmuje próby ukazania oddzielnie pojawiającego się Boga, uzmysławia Najwyższego jako część przyrody
i przedstawia go w postaci góry - jak starożytni litewscy panteiści - wierząc, że właśnie w przyrodzie, w jej
wartościach żyją ich bogowie. Takie ubóstwienie przyrody charakterystyczne jest dla późniejszych obrazów
artysty.
Prawie we wszystkich kulturach góra oznacza więź pomiędzy niebem a ziemią, mikrokosmosem a
makrokosmosem.
017. Kompozycja
Kompozicija
018. Koncert. Projekt plakatu
Koncertas. Plakato projektas
3
019. Koncert. Projekt plakatu
Mintis. Knygos viršelio projektas
020. Szmer lasu
Olej, płótno, 1904, 76 x 58,8. Čt-100
Miško ošimas
Drobė, aliejus, 1904, 76 x 58,8. Čt-100
To jeden z wcześniejszych obrazów M. K. Čiurlionisa, namalowany w Warszawie.
Ciemne rury organów i struny arfy, przypominające kamienne drzewa, biaława ręka leśnej mgły niczym
miraż przekształca obraz w dźwięczny akord, a szum lasu – w muzykę.
Ta kompozycja – to jedna z pierwszych prób artysty połączenia widzialnych i słyszalnych pierwiastków w
jedną całość.
To idea, która pozyskała szeroki diapazon w późniejszej twórczości M. K. Čiurlionisa.
021. Mojżesz
Mozė
022. Mojżesz. I szkic tryptyku witrażowego
Mozė. I eskizas iš vitražų triptiko
Szkic do tryptyku witrażów nawiązuje do ujawnienia się przed Bogiem Mojżesza z płonącego krzaka. W
górnej części ostrej kompozycji arki płonie krzak, zaś na planie pierwszym widzimy plecy schylonego
mężczyzny, z promieniami, wychodzącymi z jego głowy. Čiurlionis nie miał celu dokładnego przedstawienia
Mojżesza, jeśli chodzi o ikonografię. Przedstawia on bardzo uogólnioną sylwetkę człowieka od pleców, a jego
osobowość określają jasne promienie.
W sztuce Mojżesz najczęściej jest przedstawiany jako siwobrody patriarcha, z długimi włosami i z
promieniami, przypominającymi rogi.
023. Trwoga
Olej, płótno, 1904, 68 x 50,5. Čt-153
Pavojus
Podstawowym motywem kompozycji jest dzwon – dość często spotykany w twórczości M. K. Čiurlionisa. Na
tym obrazie dzwon występuje jako sygnał niebezpieczeństwa.
Kompozycję moglibyśmy mieć podstawy łączyć ze społecznymi nastrojami w przededniu wojny Rosji z
Japonią i pierwszej rosyjskiej rewolucji. Artysta lubił dzielić się politycznymi poglądami z bratem Povilasem,
pocztówka z Warszawy, wysłana mu do Wilna z kompozycją „Niebezpieczeństwo”, jest datowana dniem 24
stycznia 1903 roku. W tym dniu rozpoczęła się wojna (V. Landsbergis, Sztuka Čiurlionisa – Wilno, 1976, str.
106).
4
024. Rex. Szkice do dyptyku witrażowego
Pastel, papier, 1904
cz. II - 74,5 x 29. Čt-150, cz. I - 74,3 x 29,2. Čt-151
Rex I i II. Vitražų diptiko eskizai
Popierius, pastelė, 1904
cz. II - 74,5 x 29. Čt-150, cz. I - 74,3 x 29,2. Čt-151
Pierwsza część witrażu opowiada o stworzeniu Ziemi z gliny. W kwitnącym ogrodzie Rex w koronie podnosi
figurkę człowieka. Inna część przedstawia Człowieka (czy już jego potomka), ze skały uwidacznia się odbicie
tego samego koronowanego Boga – jakby przypomnienie tych, których On stworzył.
Wygląda na to, że pomysł stworzenia witrażu i jego szkic dostatecznie jest jasny, jednakże i tutaj można
odnaleźć najprzeróżniejsze aspekty interpretacji. Według F. Rozinera (F. Roziner, Iskusstwo Čiurlionisa.
Moskwa, 1993, str. 108), pierwszy jest następujący: w raju Pan Bóg stwarza człowieka według swojego
podobieństwa, ale człowiek, żyjący na Ziemi, daleko nieprzystający do Raju, chroni w swej pamięci boskie
czyny i z kamienia tworzy obraz Boga – taki, jaki sobie wyobraża. Inna interpretacja: w fantastycznym
świecie Rex w końcu swej egzystencji, w gasnącej zorzy wieczornej, stwarza młodzieńca, w którego
świadomości jest nakaz przedłużenia życia Rexa i zachowania pamięci o nim, a może i jemu nakazano
zostać takim samym Rexem. I oto on uwiecznia w kamieniu odchodzącego bóstwa oblicze. Taką
interpretację można objaśnić obecnością księżyca w akcie tworzenia oblicza Boga przez człowieka.
Noc i księżyc mogą symbolizować odejście, a wschód słońca – przyjście nowej żywotnej lub nawet boskiej
siły.
025. Jesienią. Projekt okładki książki
Rudenį. Knygos viršelio projektas
GNIEW
tryptyk
026. Gniew. I z cyklu 3 obrazów
Rūstybė. I iš 3 paveikslų ciklo
027. Gniew. II z cyklu 3 obrazów
Rūstybė. II iš 3 paveikslų ciklo
028. Gniew. III z cyklu 3 obrazów
Rūstybė. III iš 3 paveikslų ciklo
029. Zachód słońca
Saulėlydis
5
030. Wschód słońca
Saulėtekis
031. Chata za wsią. Projekt okładki książki
Troba už kaimo. Knygos viršelio projektas
POTOP
cykl 5 obrazów
032. Potop. I z cyklu 5 obrazów
Tvanas. I iš 5 paveikslų ciklo
033. Potop. III z cyklu 5 obrazów
Tvanas. III iš 5 paveikslų ciklo
034. Potop. IV z cyklu 5 obrazów
Tvanas. IV iš 5 paveikslų ciklo
035. Potop. V z cyklu 5 obrazów
Tvanas. V iš 5 paveikslų ciklo
W twórczości M.K. Čiurlionisa (nie tylko w sztuce, ale i w obrazkach literackich „Listy do „Dewduraczka”)
odnajdujemy motywy potopu: „Śniłem straszny sen, bardzo straszny. Była ciemna noc, lał i zacinał deszcz,
jak z cebra, a dookoła pustka. Ciemnoszara ziemia. Bałem się deszczu, chciałem biec, uciec, ale nogi
podgrążały się w bagnie. <…> A deszcz wzmagał się, a z nim i strach, i kiedy chciałem krzyczeć i wołać
pomocy, prąd chłodnej wody wypełniał mi gardło. Raptem olśniły myśli: wszystko na ziemi zatonęło,
wszystko: miasta, wsie, chaty, świątynie, lasy, wieże, pola, góry – wszystko zalała woda. Ludzie nic o tym
nie wiedzieli, gdyż była to noc, i spokojnie śpią w swych chatach, pałacach, willach, hotelach. Śpią głębokim
snem; lecz to już są topielcy, biali, obrzęknięci, zastygnięci...<…> Szum strasznego deszczu, beznadziejne
zmartwienie, bezgraniczny strach.” (M. K. Čiurlionis, O muzyce i sztuce. Wilno, 1960, str. 271 – 272).
W tych samych listach znajdziemy i bezpośrednie odnośniki do biblijnego potopu: „Byliśmy na szczycie góry
Ararat, a Ty, jak wiesz, Maleńka, ostatnie krople czterdziestudniowego, deszczu, który zalał całą ziemię,
zmieniły się w diamenty” (M. K. Čiurlionis, Twórczość słowa. / Zebrał V. Landsbergis. Wilno, 1997, str. 72).
W obrazach „Potopu” dominują dwa motywy – z nieba wyciągniętych rąk (tworzących bramę) i straszydła –
w postaci smoka czy żmii na niebie. Na pierwszym obrazie złączone ręce można tłumaczyć jako idylliczne
preludium do katastrofy, na późniejszym - stają się one symbolem beznadziejności i modlitwy.
To wieloplanowy obraz, który można interpretować również jako modlitwę lub prośbę, jak wołanie o deszcz
podczas upału, gdyż kolorystyka i nastrój pierwszego obrazu mogą oznaczać nie tylko rozkwit, lecz i palący
znój, zmęczenie.
6
R. Andriušytė łączy miasto na pierwszym obrazie z miastem zła Gustava Moreau. (M. K. Čiurlionis. Obrazy.
Szkice. Myśli / Zebrała B. Verkelytė-Fedaravičienė, Wilno, 1997, str. 23).
Takie wyjaśnienie może prowadzić do groźby potopu. Smoka lub żmiję na niebie można połączyć z
symbolem mistycznego strachu Fin-de-Siecle. W światowej mitologii płazy były uznawane za władców
podziemi, do nich należały zjawiska atmosfery, były one pośrednikami pomiędzy ziemią a niebem, skąd
mogły ściągnąć deszcze. Węże i żmije kojarzono z niezrozumiałym przyjściem deszczy. W mitologii
wiekszości narodów żmija, smok czy inny płaz, uznawane były za sprawców potopu, ponieważ żmija jest
opiekunką wód, do niej należy żywioł wód.
Dla „Potopu” Čiurlionisa bliska być mogła przypowieść Indian o Wielkiej Żmii z nieba, która była sprawczynią
potopu. Jednakże takich wyjaśnień na temat cyklu M. K. Čiurlionisa można szukać i w bliższej nam mitologii
litewskiej.
Nie rozumiejąc przyczyn pojawienia się deszczu, człowiek pierwotny opiekunów wód – żmije i smoki
przeniósł do obłoków. W sztuce większości narodów są przedstawiane one razem z obłokami burzy. Z ich
wyglądem uosabniano ciemno, mgłę, wodę, deszcze, chmury, tęcze, burzę. Oczywiste, że jest to
dualistyczny symbol – wąż albo żmija były tymi, co zsyłają burze, kataklizmy, ale jednocześnie są to
stworzenia, do których podczas posuchy kierowano różne obrzędy, od których oczekiwano deszczu. Tak
więc, w „Potopie” M. K. Čiurlionisa żmija może zesłać deszcz dotkniętemu posuchą miastu, ale i może
spowodować potop złemu miastu, przewinionym ludziom.
1904/
1905
036. Anioł
Pastel, papier, 1904,1905 73,2 x 62,5. Čt-130
21 obrazów
Angelas
Popierius, pastelė, 1904,1905 73,2 x 62,5. Čt-130
037. Hymn
Pastel, papier, 73,5 x 61,5. Čt-171
Himnas
Popierius, pastelė, 73,5 x 61,5. Čt-171
038. Krzyż
Kryžius
039. Myśl
Mintis
040. Noc. Etiuda
Olej, płótno,1904/1905, 23 x 21. Čt-202
Naktis. Etiuda
Drobė, aliejus,1904/1905, 23 x 21. Čt-202
DOBA
cykl 4 obrazów
041. Dzień. II z cyklu 4 obrazów „Doba”
Pastel, papier, 1904/1905, 62 x 79. Čt-137
Diena. II iš 4 paveikslų ciklo “Para”
Popierius, pastelė, 1904/1905, 62 x 79. Čt-137
7
042. Wieczór. III z cyklu 4 obrazów „Doba”
Vakaras. III iš 4 paveikslų ciklo “Para”
043. Noc. IV z cyklu 4 obrazów „Doba”
Naktis. IV iš 4 paveikslų ciklo “Para”
W tym cyklu M. K. Čiurlionis próbował uogólnić życie przyrody podczas ciągle powtarzających się pór doby –
ranka – dnia – nocy. Prawda, obraz „Ranek” nie zachował się. Przyroda na tych obrazach jest
persofinikowana. Na wszystkich powtarza się motyw dłoni – rozwartych, z jedną podniesioną, albo ze
ściśniętymi w pięść palcami. Bardzo ważną rolę na wszystkich obrazach spełniają obłoki. W nich jakby
powtarzają się czynności, odbywające się na ziemi, tylko już w boskim wymiarze.
044. Spokój
Pastel, papier, węgiel, 1904/1905, 54 x 74. Čt-215
Ramybė
Popierius, pastelė, anglis, 1904/1905, 54 x 74. Čt-215
REX
tryptyk
045. Rex. I obraz z tryptyku
Rex. I paveikslas iš triptiko
046. Rex. II obraz z tryptyku
Rex. II paveikslas iš triptiko
047. Rex. III obraz z tryptyku
Pastel, papier, 1904/1905, 74 x 61,6. 103
Rex. III paveikslas iš triptiko
Popierius, pastelė, 1904/1905, 74 x 61,6. 103
„Rex” (król, władca) – jeden z najważniejszych tematów w twórczości M. K. Čiurlionisa. Już we wczesnym
malarstwie artysta podejmował próby rozwiązania zagadnienia, kto włada światową egzystencją.
Tryptyk „Rex” to jeden z wcześniejszych wariantów przedstawienia tego tematu. Čiurlionis próbował nowych
środków w obrazowaniu – przybliżenia obrazów, jak w kinematografii – ich oddalania, ukazując ten sam
motyw.
Na postumencie bóstwa zarysowuje się napis w postaci trzech hieroglifów. Jest oczywiste: to zaszyfrowana
informacja, ale nie udaje się jej wyjaśnić.
Wiadomo, że bracia, Konstantinas ir Povilas Čiurlionisowie, lubili tworzyć szyfrowane alfabety. Stworzyli ich
nawet kilka, ale żaden z nich nie daje dokładnej odpowiedzi. Można tylko przypuszczać, że w którymś z
niezachowanych, szyfrowanych alfabetów, było napisane słowo „Rex”.
8
048. Poranek (Sztandary)
Rytas (Vėliavos)
049 Twierdza
Tvirtovė
050. Wieść
Žinia
Idea wieści jest przekazana w postaci ogromnego ptaka, lecącego z mgły, przez góry i słońce. Idea ta jest
wyrażona jasno i dynamicznie. Kompozycja - doskonała i lakoniczna, wspaniałe rozwiązanie kolorystyczne
tworzy wrażenie wolnego lotu.
FANTAZJE
cykl 10
obrazów
052. Kompozycja.
Z cyklu 10 obrazów „Fantazje”
Kompozicija.
Iš 10 paveikslų ciklo “Fantazijos"
053. Mosty.
Tiltai.
Iš 10 paveikslų ciklo “Fantazijos”
054. Twarze.
Pastel, papier, 1904/1905, 73 x 59,5. Čt-131
Veidai.
Popierius, pastelė, 1904/1905, 73 x 59,5. Čt-131
055. Widzenie.
Regėjimas.
„Widzenie” jest obrazem o wielu znaczeniach. Zło we wcieleniu żmii wyraźnie podkreślone przez ściemnione
słońce na dalekim planie.
Najczęściej ten obraz M. K. Čiurlionisa utożsamiany jest z nauką teozoficzną, ponieważ na większości
okładek pism i książek teozoficznych można zobaczyć jako element graficzny - literę T (w formie krzyża) i
owiniętą na niej żmiję, tworzącą literę S. Te dwie litery, podstawowe w teozofii, wykorzystywano jako
9
inicjały tej nauki. W „Widzeniu” Čiurlionisa żmija nie przypomina litery S, mało prawdopodobne, że artysta,
który interesował się ogólnymi, abstrakcyjnymi problemami świata, nagle zabrał się do obrazowania
symboliki jednego z takich formalnych ruchów teozoficznych.
Na tym obrazie można uzmysłowić więź z przypowieścią o Mojżeszu ze Starego Testamentu, z podniesionym
na pustyni krzyżem i z miedzianym wężem. Čiurlionis zrzekł się w tym motywie literackości, zachowując
tylko symbol biblijny.
To oddziaływuje wyobraźnia artysty, dzięki której wyraża on interesujące go zagadnienia z zakresu nauki,
filozofii, religii. Nie wszystkie obrazy, należące do cyklu „Fantazje”, zachowały się do dni dzisiejszych.
W „Świecie marsjańskim” widzimy zainteresowania artysty sprawami astronomii, jego przemyślenia o
możliwym życiu na innych planetach.
056. Noc. Z cyklu 10 obrazów „Fantazje”
Naktis. Iš 10 paveikslų ciklo “Fantazijos”
Przedstawiona w „Nocy” postać, płynąca łódką, bardziej przypomina greckie mitologiczne bóstwo - Charona,
przewożącego przez rzekę Styks dusze umarłych do Hadesu (Królestwa Zmarłych). Zwykle Charon jest
przedstawiany jako brodaty starzec, w łódce siedzi jedna postać i więcej małych, czasami ze skrzydłami – to
są dusze zmarłych. Inne dusze czekają na brzegu. W „Nocy” M. K. Čiurlionisa widzimy w świetle księżyca w
płynącej łodzi białą, uogólnioną i abstrakcyjną postać. Brzegi rzeki łączy most różnych światów - żywych i
martwych, symbol łączności nieba z ziemią.
Podstawowy element kompozycji „Nocy” to płynący łodzią starzec, rodem z głośnego obrazu Arnolda
Böcklina “Wyspa umarłych” (1880).
1905
11 obrazów
057. Obłok
Debesis
058. Etiuda morska
Płótno, olej, 1905, 11 x 13,3. Čt-196
Jūros etiuda
059. Etiuda morska
Płótno, olej, 1905, 11 x 13,3. Čt-214
Jūros etiuda
Drobė, aliejus, 1905, 11 x 13,3
060. Brzeg morza
Jūros krantas
10
061. Brzeg
Krantas
062. Las nad jeziorem
Olej, półkarton, 1905, 19,3 x 23,7. Čt-194
Miškas prie ežero
Puskartonis, aliejus, 1905, 19,3 x 23,7. Čt-194
063. Noc
Olej, półkarton, 1905, 19,3 x 23,7. Čt-113
Naktis
Puskartonis, aliejus, 1905, 19,3 x 23,7. Čt-113
064. Procesja
Procesja
065. Prawda
Tiesa
M. K. Čiurlionis przez cały czas interesował się nowymi teoriami. Uczestniczył w dyskusjach filozoficznych i
psychologicznych, którym przewodniczył W. Wundt, podczas których jego uczeń – A Mahrburg tłumaczył z
psychologicznego punktu widzenia istotę mitów, religii, sztuki, języków.
Artysta podejmował próby wyrażenia stanów abstrakcyjnych przy pomocy języka plastycznego – „Prawda”,
„Przyjaźń”, „Myśl”, „Smutek” – to nazwy takich obrazów. Tak niematerialne rzeczy, dla każdego znane, a
tak trudno uzmysławiane.
W „Prawdzie” najważniejszy jest akcent światła – paląca się w ręku świeca. Obok latają aniołowie, nadpalają
sobie skrzydła i lecą w dół. Jakby wszystko oświetlało prawdę, symbol światłej duszy człowieka.
Dla Čiurlionisa światło spełnia wyjątkową rolę. Często w jego listach i pamiętnikach ukazuje się ten sam
symbol: „Ile słońca było w nas i ponad nami” (List do S. Kymantaitė, 24 czerwca 1908 roku, Druskieniki);
„Byłoby mi niezwykle jasno, gdybym sam był jaśniejszy” (List do S. Kymantaitė, 14 kwietnia 1908 roku,
Druskieniki), „Dzisiaj niczego nie bałem się – ptak ciemna odleciał – jest tak jasno, że nad naszymi głowami
widzę dwanaście tęcz”. (List do S. Kymantaitė, 31 października 1908 roku, S. Petersburg), „Lecz trzeba mieć
światło ze sobą, w sobie, żebyśmy świecili w ciemności wszystkim na drodze stojącym, żeby oni,
wyruszając, sami znaleźli w sobie światło i szli (swoją) drogą…” (Z pamiętnika, 1900?).
066. Nadmorska skała
Olej, płótno, 1905, 18,8 x 21,9. Čt-220
Uola pajūryje
Drobė, aliejus, 1905, 18,8 x 21,9. Čt-220
11
067. Skała nad morzem
Olej, płótno, 1905, 9,6 x 14,3. Čt-195
Uola prie jūros
Drobė, aliejus, 1905, 9,6 x 14,3. Čt-195
1905/
1906
068. Statek
Pastel, papier, 1905/1906, 75 x 63,5. Čt-167
14 obrazów
Laivas
Popierius, pastelė, 1905/1906, 75 x 63,5. Čt-167
STWORZENIE
ŚWIATA
069. Stworzenie świata. I z cyklu 13 obrazów.
Tempera, papier, 1905/1906, 36,5 x 31,3. Čt-181
cykl 10
obrazów
Pasaulio sutvėrimas. I iš 13 paveikslų ciklo
Popierius, tempera, 1905/1906, 36,5 x 31,3. Čt-181
070. Stworzenie świata. II z cyklu 13 obrazów
Tempera, papier, 1905/1906, 36,2 x 31. Čt-182
Pasaulio sutvėrimas. II iš 13 paveikslų ciklo
Popierius, tempera, 1905/1906, 36,2 x 31. Čt-182
071. Stworzenie świata. III z cyklu 13 obrazów
Tempera, papier, 1905/1906, 37 x 31,3. Čt-183
Pasaulio sutvėrimas. III iš 13 paveikslų ciklo
Popierius, tempera, 1905/1906, 37 x 31,3. Čt-183
072. Stworzenie świata. IV z cyklu 13 obrazów
Pasaulio sutvėrimas. IV iš 13 paveikslų ciklo
073. Stworzenie świata. V z cyklu 13 obrazów
Pasaulio sutvėrimas. V iš 13 paveikslų ciklo
074. Stworzenie świata. VI z cyklu 13 obrazów
Pasaulio sutvėrimas. VI iš 13 paveikslų ciklo
12
075. Stworzenie świata. VII z cyklu 13 obrazów
Pasaulio sutvėrimas. VII iš 13 paveikslų ciklo
076. Stworzenie świata. VIII z cyklu 13 obrazów
Pasaulio sutvėrimas. VIII iš 13 paveikslų ciklo
077. Stworzenie świata. IX z cyklu 13 obrazów
Pasaulio sutvėrimas. IX iš 13 paveikslų ciklo
078. Stworzenie świata. X z cyklu 13 obrazów
Pasaulio sutvėrimas. X iš 13 paveikslų ciklo
079. Stworzenie świata. XI z cyklu 13 obrazów
Pasaulio sutvėrimas. XI iš 13 paveikslų ciklo
080. Stworzenie świata. XII z cyklu 13 obrazów
Tempera, papier, 1905/1906, 37 x 30. Čt-192
Pasaulio sutvėrimas. XII iš 13 paveikslų ciklo
Popierius, tempera, 1905/1906, 37 x 30. Čt-192
081. Stworzenie świata. XIII z cyklu 13 obrazów
Pasaulio sutvėrimas. XIII iš 13 paveikslų ciklo
Jednym z zainteresowań Čiurlionisa była kosmologia. Interesował się on starożytnymi religiami Dalekiego
Wschodu – hinduską, egipską, semicką i innymi, czytał Biblię. W tym samym czasie pasjonował się także
naukowymi teoriami budowy Wszechświata, jego powstania i rozwoju – teoriami P. Laplasa i I. Kanta o
stworzeniu Ziemi.
Zagadnienie powstania życia towarzyszyło malarzowi w jego twórczości, jednakże w cyklu „Stworzenie
świata” znalazło się w centrum rozważań. O tym cyklu Čiurlionis pisał: „Mam pomysł malować go przez całe
życie, o ile dalej będę miał nowe pomysły. To stworzenie świata, tylko nie spleśniałego podług Biblii, a
jakiegoś innego świata – fantastycznego.” (List do P. Čiurlionisa. Druskieniki, 28? kwietnia 1905 roku).
W twórczości M. K. Čiurlionisa ten cykl ma szczególne miejsce – to początek owocnego etapu pracy. Odtąd
polubił on temperę, pozwalającą na swobodniejsze pociągnięcia pędzlem i osiągnięcie odpowiedniego
kolorytu. Zaczęła się pełniej rozwijać opowieść literacka, pojawiił się bezpośredni symbolizm, dokonało się
13
przejście do symboliki abstrakcyjnej.
Źrodła „Stworzenia świata” są bardzo różne, niektóre obrazy kojarzone są wersją przyjęcia chrześcijaństwa,
inne - ze wspomnianymi teoriami z zakresu kosmogonii, jeszcze inne przedstawiają rozwój planety, dotyczą
teorii ewolucji. Jednakże ani na jednym obrazie nie znajdziemy jakichś bezpośrednich źródeł tych aluzji.
Wszystko pozostaje w wyobraźni artysty.
Ważny jest aspekt cykliczności – sens każdego oddzielnego obrazu odpowiada całości cyklu. Wszystkie
obrazy łączy jedno przesłanie, jeden koloryt, jedna kompozycja.
W cyklu można wyodrębnić dwie części – kosmiczną (Tworzenie Wszechświata) i powstanie życia na
stworzonej planecie.
Ręka bóstwa i słowa „Stań się” (“Tebūnie”) na pierwszym obrazie cyklu „Stworzenie świata” odpowiada
różnym kosmogonicznym mitom (Biblia, Starożytny Egipt i in.), charakterystyczna jest pomoc słowa.
Właściciel ręki mógłby być na czwartym obrazie bóstwem w koronie, nawiązuje to do litewskich mitów, do
Starożytnego Egiptu, do Biblii i z większości kosmogonicznych mitów o duchu boskim nad pierwotnym
chaosem.
Na drugim obrazie cyklu dźwięczy kosmiczny temat – to jakby zalążek formującego się nowego systemu.
Artysta przekracza mitologiczne granice i odnajduje się w naukowych teoriach o początkach świata końca
XIX i początku XX wieku. W tym czasie popularna była teoria I. Kanta i P. Laplasa o Systemie Słonecznym z
kosmicznej mgły. Kierował się nią i ulubiony przez Čiurlionisa astronom K. Flammarion. Dlatego można
przypuszczać, że właśnie naukowe odkrycia zrobiły wpływ na pojawienie się tego obrazu.
Trzeci obraz to z tej samej mgły uformowane planety, ale jeszcze bez życia.
Kosmiczny proces uwieńcza obraz piąty. Artysta jakby wraca do biblijnych wątków i na jednym obrazie łączy
nawet wydarzenia dwóch dni – odłączenie się nieba i oceanu oraz stworzenie ciał niebieskich.
Szósty obraz cyklu ukazuje rozpoczęcie życia na części stworzonej planety. W nawiązaniu do Biblii, prawie
wszystkie pozostałe obrazy odpowiadają temu dniowi stworzenia świata - kiedy Bóg stworzył rośliność.
Jednakże właśnie w drugiej części cyklu następuje zwrot artysty w kierunku tworzenia fantastycznego
świata, chociaż zarazem zarysowuje się ewolucja życia na Ziemi na podstawie teorii naukowych.
Na tych obrazach widoczna jest oznaka życia od najprostszych form świata roślinnego (VI obraz),
pierwotnych suchych roślin (VII obraz) - do bardziej doskonałych form roślinności – lotosów (VIII obraz),
niegdyś ogromnych lasów (IX, X obraz) i harmonii podwodnego świata (XII obraz).
Ostatni obraz z cyklu „Stworzenie świata”, ukazujący zachód słońca, przypomina odzielne dni stworzenia
świata według Biblii. Możliwe było to tylko zakończenie pierwszego etapu, ponieważ artysta zamierzał ten
cykl rozbudować do 100 obrazów.
Temat stworzenia świata był aktualny dla artystów w różnych okresach: od przedstawiciela włoskiego
Renesansu Michała Anioła - po mistyczne wizje poety i malarza V. Blake, XIX-wiecznych malarzyilustratorów G. Dore ir E. Burn-Johnsa i rówieśników Čiurlionisa - O. Redona i F. Kupki.
1906
18 obrazów
082. Wieczność
Tempera, papier, pastel, 1906, 72,9 x 62,4. Čt-101
Amžinybė
Popierius, tempera, pastelė, 1906, 72,9 x 62,4. Čt101
Przez całe życie M.K. Čiurlionis rozważał o budowie Wszechświata i panującej nad światem sile. W jego
twórczości możemy zobaczyć, jak rozwijały się poglądy od wczesnych projektów witraży i tryptyku „Rex”
(1904/5) - poprzez „Hymn” (1906) i „Wieczność” - do monumentalnego obrazu „Rex” (1909).
083. Motyle
Tempera, papier, olej, 1906, 31,6 x 36,6. Čt-82
Drugiai
Popierius, tempera, aliejus, 1906, 31,6 x 36,6. Čt-82
084. Etiuda przyrody
Tempera, papier, 1906, 28,5 x 34. Čt-93
Gamtos etiuda
Popierius, tempera, 1906, 28,5 x 34. Čt-93
14
HYMN
tryptyk
085. Hymn. I z cyklu 3 obrazów
Himnas. I iš 3 paveikslų ciklo
086. Hymn. II z cyklu 3 obrazów
Himnas. II iš 3 paveikslų ciklo
087. Hymn. III z cyklu 3 obrazów
Papier, tempera, olej, 1906, 36,7 x 31,5. Čt-84
Himnas. III iš 3 paveikslų ciklo
088. Morze nocą
Tempera, karton, 1906, 20 x 26. Čt-199
Jūra naktį
Kartonas, tempera, 1906, 20 x 26. Čt-199
089. Góra
Tempera, papier, 1906, 73,8 x 62,8. Čt-174
Kalnas
Popierius, tempera, 1906, 73,8 x 62,8. Čt-174
W 1905 roku, razem z rodziną Volmanów, M. K. Čiurlionis podróżował po Kaukazie. Artysta był oczarowany
majestatycznością i pięknością gór. „Widziałem góry, szczyty, których dotykały obłoki, widziałem i olbrzymie
szczyty w śniegu, które wysoko, ponad wszystkie obłoki, trzymały swoje promieniste korony, słyszałem
szum Tereku, którego łożysko już nie jest w wodzie, a płynie piana, i grzmi, i uderza o kamienie. Widziałem
przez 140 kilometrów Elbrus, niczym olbrzymi obłok śnieżny, z łańcuchem białych gór na przodzie.
Widziałem, w słońca zachodzie, międzygórze Dariala, pośród polnych, szarozielonkawych, czerwonawych,
fantastycznych skał. Szliśmy wówczas pieszo i ta droga, jak sen, na całe życie pozostanie w pamięci.” (List
do P. Čiurlionisa, Druskieniki, 9 września 1905 roku).
Z tych wrażeń narodził się obraz „Góra” – jako maksymalnie uogólniony pejzaż, odznaczający się swoistym,
dynamicznym, pełnym temperamentu i mocy malarstwem.
ISKRY
tryptyk
090. Iskry. I z cyklu 3 obrazów
Kibirkštys. I iš 3 paveikslų ciklo
091. Iskry. II z cyklu 3 obrazów
Kibirkštys. II iš 3 paveikslų ciklo
15
092. Iskry. III z cyklu 3 obrazów
Kibirkštys. III iš 3 paveikslų ciklo
„Iskry” – to jeden z pierwszych obrazów, poświęconych serii przyrody. W tym cyklu artysta zbliża się do
abstrakcji. Przedstawia nie konkretny pejzaż, tylko uogólnione życie przyrody.
Malarz A. Žmuidzinavičius w swych wspomnieniach opowiada, że Čiurlionis z braćmi płynął po Niemnie do
Jurborka. Jedno z wrażeń tej podróży może być utrwalone w cyklu „Iskry”: „Otworzyłem oczy. Wysoko,
ostro przed naszą drogą, w mgle kuliste gwiazdy. Pełzną jedna po drugiej, tutaj w górę, tutaj w dół, w
baśniowych wirach mgieł. Rozsypywał je lecący czarny smok. W powietrzu rozbrzmiewały dźwięki symfonii
nocnej burzy. Z boków olbrzymie słupy trzymały niebo. A to pewnie był kolejowy most, przez który
porzeszedł dudniący nocny pociąg. Jakież piękno!” (A. Žmuidzinavičius, Okruchy wspomnień /M. K.
Čiurlionis/ red. P. Galaunė. Kowno, Muzeum Sztuki Witolda Wielkiego, Galeria M. K. Čiurlionisa, wydanie nr
9, 1938, str. 79).
093. Małe statki
Laiveliai
094. Las
Tempera, karton, 1906, 28,4 x 34,5. Čt-92
Miškas
Kartonas, tempera, 1906, 28,4 x 34,5. Čt-92
095. Noc
Papier, pastel, 1906, 31,8 x 36,6. Čt-95
Naktis
PORANEK
dyptyk
096. Świt. I z cyklu 2 obrazów
Rytmetis. I iš 2 paveikslų ciklo
097. Świt. II z cyklu 2 obrazów
Rytmetis. II iš 2 paveikslų ciklo
098. Uran
Tempera, karton, 1906, 29 x 33,6. Čt-94
Uranas
Kartonas, tempera, 1906, 29 x 33,6. Čt-94
16
M.K. Čiurlionis lubił malować w plenerze, ale tylko niewielka część jego szkiców i obrazów bezpośrednio
przedstawia przyrodę. W większości bywa to uogólniony pejzaż, albo wyodrębniona, pozbawiona
szczegółów, idea podstawowa.
Utwór „Mgły” najprawdopodobniej jest przypomnieniem wrażeń z pleneru w Istebnej (na Śląsku) w roku
1906, wyrażonych jeszcze na kilku obrazach z tego okresu. Na nich - w minimalnym zimnym kolorycie
przedstawione są góry, pogrążone w porannych mgłach, gdzieniegdzie widoczne są zarysy drzew i
międzygórza.
1906/
1907
099. Przyjaźń
17 obrazów
Bičiulystė
Obraz był namalowany i sprezentowany dla Bronisławy Volman, na znak przyjaźni, dlatego sam pomysł jego
wykonania ma realne podłoże. Później artysta przypomni o tym w liście do małżonki S. Kymantaitė: „A czy
pamiętasz, jak wyciągałaś mi światła kulę, kiedy jeszcze nie znałem Ciebie. (…) Rozmawiaj ze mną często,
jak rozmawiałaś wtedy, kiedy jeszcze nie znałem Ciebie, i trzymaj zawsze duże światło w swoich dłoniach.”
(Petersburg, 11 października 1908 roku).
Przyjaźń to światło, którym człowiek promieniuje i które może przekazać innemu człowiekowi, tym samym
wzbogacając przyjaciela i samego siebie, dlatego uczucie przyjaźni jest takie drogie i tak chronione.
Podstawowy akcent tej malarskiej alegorii - to kula światła. Trzymająca ją postać przypomina rzeźby
egipskie, a w szczególności - powszechnie znane oblicze Nefertiti.
100. Kwiaty
Gėlės
Obraz o subtelnym kolorycie, mistycznym, pełnym medytacji nastroju. Podług środków wykonania i maniery
jest bliski do prac z cyklu „Stworzenie świata”. M. K. Čiurlionis przedstawia lotosy, przypominające kwiaty,
narodzające się, jakby poskręcane, powstające z jakiejś nieokreślonej materii. Lotosy są symbolem narodzin
świata.
101. Sen Józefa
Juozapo sapnas
To jeden z obrazów Čiurlionisa, stworzony według przypowieści biblijnej. Artysta kierował się przypowieścią
o zdolności wyjaśniania snów przez Jóżefa z Księgi Starego Testamentu. Namalował sen, jak Józefowi
kłaniają się słońce i księżyc oraz jedenaście gwiazd.
Niewiadomo, czym zainteresowała artystę ta przypowieść biblijna. Pod koniec wieku XIX i na początku XX
przedstawianie snu było dość popularne, jednakże większość artystów wybierało wątki uniwersalne, bądź
nawiązywała do innych bohaterów z Biblii oraz snów oraz wizji świętych.
SMUTEK
dyptykl
102. Smutek. I obraz z cyklu
Pastel, karton, 1906/1907, 66,2 x 81,6. Čt-148
Liūdesys
I paveikslas iš ciklo, “Liūdesys”
Kartonas, pastelė, 1906/1907, 66,2 x 81,6. Čt-148
17
103. Smutek. II obraz z cyklu
Pastel, karton, 1906/1907, 67,9 x 91,5
Liūdesys
II paveikslas iš ciklo “Liūdesys”
Kartonas, pastelė, 1906/1907, 67,9 x 91,5
Pejzaż, pełny fantazji, z emocjonalną, psychologiczną treścią. Czarne chorągwie niekiedy kojarzą się z
ostrymi roślinami na wybrzeżu albo z czarnymi skrzydłami. Na obrazach dużo symboliki – są to wybrzeża
morskie z zachodzącym słońcem, rozwiane chorągwie w procesji, ruiny miasta, sznur wzlatujących ptaków.
Kompozycja i koloryt pejzażu przepełnione są nieziemską subtelnością. Symbole pomagają nam odczytać
podstawowe przesłenie tego cyklu.
ZODIAK
cykl
12 obrazów
104. Słońce w znaku Wodnika.
I z 12 obrazów z cyklu „Zodiak”
Saulė eina Vandenio ženklu.
I iš 12 paveikslų ciklo “Zodiakas”
105. Słońce w znaku Ryby.
II z 12 obrazów z cyklu „Zodiak”
Saulė eina Žuvų ženklu.
II iš 12 paveikslų ciklo “Zodiakas”
106. Słońce w znaku Barana.
III z 12 obrazów z cyklu „Zodiak”
Saulė eina Avino ženklu.
III iš 12 paveikslų ciklo “Zodiakas”
107. Słońce w znaku Byka.
IV z 12 obrazów z cyklu „Zodiak”
Saulė eina Jaučio ženklu.
IV iš 12 paveikslų ciklo “Zodiakas”
108. Słońce w znaku Bliźniąt.
V z 12 obrazów z cyklu „Zodiak”
Saulė eina Dvynių ženklu.
V iš 12 paveikslų ciklo “Zodiakas”
109. Słońce w znaku Raka.
VI z 12 obrazów z cyklu „Zodiak”
Saulė eina Vėžų ženklu.
VI iš 12 paveikslų ciklo “Zodiakas”
18
110. Słońce w znaku Lwa.
VII z 12 obrazów z cyklu „Zodiak
Saulė eina Liūtų ženklu.
VII iš 12 paveikslų ciklo “Zodiakas”
111. Słońce w znaku Panny.
VIII z 12 obrazów z cyklu „Zodiak”
Saulė eina Mergelės ženklu.
VIII iš 12 paveikslų ciklo “Zodiakas”
112. Słońce w znaku Wagi.
IX z 12 obrazów z cyklu „Zodiak”
Saulė eina Svarstyklių ženklu.
IX iš 12 paveikslų ciklo “Zodiakas”
113. Słońce w znaku Skorpiona.
X z 12 obrazów z cyklu „Zodiak”
Saulė eina Skorpiono ženklu.
X iš 12 paveikslų ciklo “Zodiakas”
114. Słońce w znaku Strzelca.
XI z 12 obrazów z cyklu „Zodiak”
Saulė eina Šaulio ženklu.
XI iš 12 paveikslų ciklo “Zodiakas”
115. Słońce w znaku Koziorożca.
XII z 12 obrazów z cyklu „Zodiak”
Tempera, papier, 1906/1907, 35,8 x 31. Čt-63
Saulė eina Ožiaragio ženklu.
XII iš 12 paveikslų ciklo “Zodiakas”
Popierius, tempera, 1906/1907, 35,8 x 31. Čt-63
Astronomia była jedną z dziedzin, którą M.K. Čiurlionis stale interesował się i zgłębiał. W XIX – XX stuleciach
szczególnie popularne były poglądy astronoma K. Flammariona, adresowane do szerokiego kręgu
społeczeństwa. Badania tego astronoma wywarły wpływ na kształtowanie się poglądów i Čiurlionisa. W
czasie podróży artysta lubił oglądać gwiezdne niebo: „Księżyc zaszedł, a całą swą wyrazistością zalśniły
gwiazdy, najcudowniejsza część sklepienia niebieskiego: Orion, Plejady, Syriusz, także „Kalifornia”, według
Flammariona. Przypomniała mi się powrotna droga z naszej wyprawy: wtedy też było takie samo niebo, ale
dalej będzie jeszcze piękniejsze. W takich chwilach dobrze jest zapomnieć, skąd i dokąd idziesz, jak masz na
imię i patrzeć oczami nowonarodzonego.<…> Jak tak można żyć, z zawsze szeroko otwartymi oczami na
wszystko, co piękne, i nie obudzić się, nie powrócić do siebie” (list do B. Volman, 1 września 1906 roku,
Praga).
Na dojrzałość cyklu „Zodiak” składa się oszczędność wyrazu plastycznego, monumentalizm kompozycji, co
czyni pracą etapową. Podstawowym przesłaniem cyklu jest nie tylko przedstawienie znaków
atronomicznych, ale i ruch Słońca na niebie, cała wstęga Zodiaku. „Przy pomocy środków artystycznych
Čiurlionis mówi o wszystkim. Na drodze Słońca - walka światła z ciemnością, i to nie jest abstrakcja czy
banalna alegoria. To realne, kosmicznie łaczące się przesilenie dnia i nocy, przebudzenie się przyrody i jej
19
zniknięcie, harmonia procesów wielkiego Wszechświata, konflikty, święta i tajemnice” (V. Landsbergis,
Sztuka Čiurlionisa, Wilno, 1976 roku, str. 177).
1907
116. Etiuda
49 obrazów
Etiuda
117. Etiuda
Tempera, papier, 1907, 36,1 x 30,5
Etiuda
Popierius, tempera, 1907, 36,1 x 30,5
PODRÓŻ
KRÓLEWICZA
118. Podróż królewicza. I obraz z tryptyku
Tempera, płótno, 1907, 45,8 x 50,3. Čt-41
tryptyk
Karalaičio kelionė. I paveikslas iš triptiko
Drobė, tempera, 1907, 45,8 x 50,3. Čt-41
119. Podróż Królewicza. II obraz z tryptyku
Tempera, płótno, 1907, 46 x 47,1. Čt-42
Karalaičio kelionė. II paveikslas iš triptiko
Drobė, tempera, 1907, 46 x 47,1. Čt-42
120. Podróż królewicza. III obraz z tryptyku
Karalaičio kelionė. III paveikslas iš triptiko
W „Podróży królewicza” opowieść odbywa w Królestwie Obłoków. Romantyczne chmury stanowią
podstawowy motyw tryptyku. Obłoki są tutaj i straszne, i wielkie, i uroczyste. Pozwalają uzmysłowić bajkę o
poszukiwaniu szczęścia.
Pierwszy obraz to błogosławieństwo przed podróżą, w pracy centralnej widzimy walkę z wielkim skrzydlatym
straszydłem, na trzecim obrazie jego bohater płynie do obiecanego „zaczarowanego” zamku obłoków. W
tryptyku odnajdujemy wszystkie ważne dla bajki elementy – podróż, walkę i nagrodę dla mężnego
zwycięzcy.
MOJA DROGA
tryptyk
121. Moja droga. I obraz z tryptyku
Mano kelias. I paveikslas iš triptiko
122. Moja droga. II obraz z tryptyku
Tempera, papier, 1907, 54 x 45,9. Čt-70
Mano kelias. II paveikslas iš triptiko
Popierius, tempera, 1907, 54 x 45,9. Čt-70
20
123. Moja droga. III obraz z tryptyku
Mano kelias. III paveikslas iš triptiko
Tryptyk to najbardziej udane i najważniejsze ze wszystkich dzieł M.K. Čiurlionisa. Centralny obraz tryptyku,
z jego dominującą częścią, jest unikalnym i abstrakcyjnym wyrazem rozważań malarza-kompozytora.
Osobowość dla Čiurlionisa – to wszechstronie rozwinięty człowiek, „który wszystko czuje, rozumie i dąży do
prawdy, dobra i piękna.” (M. K. Čiurlionis, O muzyce i sztuce, Wilno, 1960, str. 82). Mocna potrzeba ideału,
misje artysty i uzmysłowienie odpowiedzialności („umocniło się przekonanie, że trzeba dużo od siebie
potrzebować”, tamże, str. 109) na tym obrazie wyraża mowa wizualna. Pozioma linia obrazu – powiedzmy skrawek przebytej drogi albo czasu, pionowa – odbicie dążeń duchowych. „Graficzny” obraz, z
nagromadzonym liryzmem, jakby z brzmieniem muzyki, wyraźnie wyobrębnia się z bocznych kontrastowych
kompozycji, które posiadają więcej elementów opowieści, epickości.
Pierwszy obraz to maksymalnie uogólniony pejzaż. M.K. Čiurlionis stworzył w nim niepostrzegane dystanse,
przestrzenie, wrażenie majestatyczności. Swoista forma szczytu góry – niewątpliwie antropomorficzna, lecz
przyzwalająca na wolne skojarzenia, jakby figura w białym odzieniu, z poniesioną ręką, może skrzydłem, a
może trzymająca harfę…
Ten sam kierunek ruchu – skręcający, podnoszący się w prawo, powtarza się na centralnym obrazie i na
trzecim - na baszcie prawego zamku.
124. Myśli
Mintys
Ze wspomnień S. Čiurlionienė-Kymantaitė: „Konstanty żył stale zauroczony pięknem, każda gałązka była
przedmiotem jego zachwytu. Zachwycał się barwami kwiatów, a co już mówić o obłokach… Pamiętam,
siedzieliśmy na wysokiej wydmie, niedaleko góry Naglisa – niebo było wyjątkowo zaczerwienione – i nagle
nad naszymi głowami zaczęły płynąć dziwne obłoki – statki, tyle ich, z rozpostartymi żaglami – w siwym,
wydętym, zaczerwionym porządku – „posuwają się… posuwają… dumnie.
- Patrz, twoje obrazy - pokazałam.
Widziałam – widzę jeszcze dzisiaj – jak wskoczył, patrzy całkowicie zauroczony i oczami ten cud nieba
pochłania.” (S. Čiurlionienė-Kymantaitė, Ze wspomnień o M. K. Čiurlionisie // M. K. Čiurlionis, O muzyce i
sztuce, Wilno, 1960, str. 327).
M. K. Čiurlionis na równi stawia formy statku ziemskiego – łodzi i niebiańskich obłoków. W ten sposób
artysta wyodrębnia kilka zbiegających się opozycji: ciemne – jasne, ciężkie – lekkie, małe – duże, ziemskie
– niebiańskie, przejściowe – wieczne…
125. Las
Miškas
„Oto na jednym obrazie widzimy gwiezdną noc. Stuletnie sosny wychodzą z gąszczy, z dumnie
podniesionymi, uwieńczonymi głowami, niczym mędrcy czy władcy, zebrani w sejmie, by omówić sprawy
istotne – to poważne i wyglądające na mocne olbrzymy lasu. Tylko z gwiazdami nawykłe rozmawiać, tylko z
wichrem walczyć. Jedna sosna gałęzią przed inne wychodząca, jakby prowadzi za sobą cały ten pochód,
jakby wyszła na plac, chcąc ogłosić niesłyszaną prawdę. A inne sosny stoją, jakby zadumane, i słuchają.
<…> A te inne sosny, czy nie napełniła je ciemność nocy jakąś czarodziejską harmonią, z czarnych cieni i
szarawych jasnoniebieskich mgieł na gwiaździstym sklepieniu nieba?” (J. Čiurlionytė, Wspomnienia o M. K.
Čiurlionisie, Wilno, 1973, str. 84).
Obraz wiąże się z mitologią, w której las odgrywa ważną rolę. Kontury drzew są pełne ekspresji i ruchu.
21
Każdy ich szczyt jest ukoronowany – znakiem lasu, przyrody, władców nocy. Taki widok artysta mógł
zobaczyć na swojej rodzinnej Dzukii i nadał mu sens symboliczny.
BAJKA
tryptyk
126. Bajka. I obraz z tryptyku
Pasaka. I paveikslas iš triptiko
127. Bajka. II obraz z tryptyku
Pasaka. II paveikslas iš triptiko
128. Bajka. III obraz z tryptyku
Pasaka. III paveikslas iš triptiko
W twórczości M. K. Čiurlionisa można znaleźć niemało szkiców, symboli, znaczeń, wziętych z baśni. Jego
baśnie nie da się skojarzyć z jakimiś konkretnym źródłem, opierał się w nich na tradycje ludowe. Być może
od swoich korzeni są one odległe i trudno uświadomić ich sens, wyłaczyć tylko bajkom charakterystyczne
logiczne więzie, lecz - jak mówi w swoich wspopmnieniach Sofija Čiurlionienė-Kymantaitė - dla prostego
człowieka wszystko jest jasne i bez nadzwyczajnych badań.
Eksponując ten tryptyk na II Wystawie Sztuki Litewskiej w Kownie, artyście i archeologowi Tadeuszowi
Dowgirdowi (Tadas Daugirdas, 1852 – 1919) nadarzyła się okazja dowiedzieć się o jednym ze zwiedzających
- ze wsi, któremu próbowano tłumaczyć obrazy Čiurlionisa – „Zatrzymała go kiwnięciem ręki zaczynająca już
mówić opiekunka (wystawy). Nie potrzeba – ja wszystko rozumiem! To bajka. Widzisz, wchodzą ludzie na
górę cudu szukać, uważają, że jest on tam, o, królewna – i kto będzie mocniejszy, piękniejszy, mądrzejszy,
ten ją i weźmie. Weszli na górę – i patrz, królewny nie ma, a siedzi takie biedne, szare dzieciąto –
zdmuchnie puch z latawca i będzie płakać”.
Kiedy Tadeusz Dowgird opowiedział to dla Konstantego Čiurlionisa, „artysta, wzruszony do łez <…> mówił,
jakie to szczęście, że on się nie omylił, że jego sztuka odnajduje drogę o serca ludu, ponieważ stamtąd się
wywodzi.” (S. Čiurlionienė-Kymantaitė, Ze wspomnień o M. K. Čiurlionisie // M. K. Čiurlionis, O muzyce i
sztuce, Wilno, 1960, str. 324 – 325).
129. Wiosenny motyw
Pavasario motyvas
„… Widziałem dookoła wiosnę, jakby jasne księstwo, wszystkie drzewa zapaliły świeczniki i żyrandole,
szykuje się wielkie świeto ciszy poranka.” (Z listu do S. Kymantaitė, Warszawa, 10 kwietnia 1908 roku).
Wszystkie obrazy z cyklu „Wiosna” są niczym hymn burzliwego ruchu, odrodzenia przyrody. Powtarza się w
nich motyw wiosennego drzewka – od wiotkich, ledwo zarysowujących się pączków, gałązek, do mocnego
kwitnącego kasztanu. Na wszystkich tych obrazach odzwierciedlone zostało piękno litewskiej wiosny –
topniejące śniegi w sadzie, wesołe wiosenne wodospady, wesołą nowinę Zmartwychwstania ogłaszają
dzwony i kwitnąca, pełna siły wiosna.
„Wiosna” nie jest cyklem jednolitym, każdy obraz jest odzielny i indywidualny.
22
WIOSNA
cykl
niejednolity
130. Wiosna
Pavasaris
131. Wiosna
Pavasaris
132. Wiosna
Pavasaris
133. Przeszłość
Pastel, karton, 1907, 68,8 x 77,5. Čt-210
Praeitis
Kartonas, pastelė, 1907, 68,8 x 77,5. Čt-210
Dróżka, wysadzona wysmukłymi drzewkami, odchodzi daleko przez okno w ścianie starej budowli. Jedyne
wspomnienie przeszłości widnieje na wysokim brzegu morza, jakby mówi, że wszystko, co posiadamy w
teraźniejszości, jest tworzone na fundamentach przeszłości. Ściana, posiadająca antropomorficzne cechy,
jest większa od drzew. Taki dość realny widok staje się niemal surrealistycznym pejzażem i pozyskuje sens
symboliczny.
Rajgród
tryptyk
134. Rajgród. I obraz z tryptyku
Raigardas. I paveikslas iš triptiko
135. Rajgród. II obraz z tryptyku
Raigardas. II paveikslas iš triptiko
136. Rajgród. III obraz z tryptyku
Tempera, papier, 1907, 61 x 72. Čt-87
Raigardas. III paveikslas iš triptiko
„Łaka, jak duży jedwabny kilim, z ciemnymi i jasnymi zielonymi okienkami, przez łąkę śmiesznie wije się
droga i znika gdzieś w ruinach. < … > Daleko na horyzoncie - niebieski las. Zbliż się do niego, a on ci opowie
tajemniczą, starą legendę , albo smętnym lamentem zacznie szumieć” (Z pamiętnika M. K. Čiurlionisa).
„Rajgród” – jedyny malowany w plenerze i całkowicie zakończony pejzaż. To jedyna kompozycja
23
panoramiczna „z lotu ptaka”, przedstawiająca znajdujący się w okolicach Drusienik legendarny wąwóz
Rajgród, który tak umiłował sobie Čiurlionis. “To tutaj, według opowieści ludzi ukryte jest olbrzymie miasto
Rajgród – z fantazyjnymi wieżami, z dzwoniącymi na Wielkanoc dzwonami, z marmurowymi białymi murami
i złotymi dachami. To dobre dusze mieszkańców tego biednego i skazanego miasta błądzą po bagnach i jak
gwiazdy na niebie świecą w pyłach nocy. To z tego miasta złe dusze wychodzą nocą na bezdroża, by
straszyć przejeżdżających ludzi, czynić różne złośliwe rzeczy. To tu w cichą noc słychać rozdzierający serce
krzyk: „Ratujcie, ratujcie, tonę!” < … > To tu w świetle księżyca rozbrzmiewa niezwykła muzyka, jakby
wydobywająca się spod ziemi, taka smutna, ale jednocześnie zachwycająca dźwiękami niesłyszanych
instrumentów.” (J. Čiurlionytė, Wspomnienia o M. K. Čiurlionisie, Wilno, 1973, str. 77).
137. Słońce
Saulė
M. K. Čiurlionis był jednym z organizatorów II Wystawy Sztuki Litewskiej. Zebrał eksponaty, namalował
plakaty i zaproszenia.
O wystawie „ogłaszał niezwykły plakat Čiurlionisa: wielkie słońce, zachodzące za lasem – słońce przez cały
obraz i na jego tle kontury drzew. Aby wykonać litografię do tego afiszu, Čiurlionis jeździł do Warszawy.” (Ze
wspomnień S. Čiurlionienė-Kymantaitė).
Nie zachował się żaden z plakatów II Wystawy Sztuki Litewskiej, później ten sam motyw był wykorzystany
do plakatu podczas pośmiertnej wystawy malarstwa M. K. Čiurlionisa.
Obraz posiada i sens symboliczny – po wyzwoleniu się z carskiej niewoli na Litwie pojawia się profesjonalna
sztuka narodowa. Żółte i różowe echa konturowych linii, w rytmicznym świetle, mieniące się w ciemniejszym
tle słońca, tworzą wrażenie prawdziwie płonącego nieba.
Sonata I
(SONATA
SŁONECZNA)
4 obrazy
138. Sonata I (Sonata słoneczna). Allegro
Sonata I (Saulės sonata). Allegro
139. Sonata I (Sonata słoneczna). Andante
Sonata I (Saulės sonata). Andante
Popierius, tempera, 1907, 63 x 58. Čt-20
140. Sonata I (Sonata słoneczna). Scherzo
Sonata I (Saulės sonata). Scherzo
141. Sonata I (Sonata słoneczna). Finał
Sonata I (Saulės sonata). Finale
Pierwsze dwie sonaty M. K. Čiurlionisa powstały najpóźniej latem 1907 roku, zapewne w Druskienikach,
ponieważ „tej zimy w Wilnie nie malował – tylko szkicował, notował myśli.” (S. Čiurlionienė-Kymantaitė. Ze
wspomnień o K. Čiurlionisie // M. K. Čiurlionis, O muzyce i sztuce, Wilno, 1960, str. 322).
W malarskich sonatach Čiurlionis obrał formę sonaty muzycznej. Czasami podawał całą treść czterech
24
części, czasami ograniczał się do trzech albo dwóch części cyklu. W dole obrazu Allegro namalowany został
motyw z bramą i zarysem zamku – to lejtmotov, który został umieszczony w centrum obrazu, a w jego
części górnej mamy powtórzenie tematu, repryzę. Od otwartej repryzy bramy możemy powróć słonecznym
traktem w dół, do ekspozycji. Rytm wielkich form i spokojnych linii tworzy spokojną część cyklu Andante – kontrastową wobec Allegro.
Lekko, wesoło zostało namalowane Scherzo, podobnie Allegro - i kontrastowo wobec Andante. Na brzegach
szeroko rozlanej rzeki kwitną kwiaty, nad ażurowymi mostami i arkami lecą kolorowe motyle, na horyzoncie
– duży dysk ciemniejącego słońca i dwa ostrza księżyca.
Finale, obraz czwarty, zamyka cykl życia słońca. Zastygły dzwon – to słońce, które zgasło. W ornamencie na
nim zostały powtórzone wszystkie motywy z poprzednich części. W części Allegro, na widocznych pustych
tronach gór, teraz siedzą uśpieni królowie. W ciemniej przestrzeni, za pajęczyną, migają „dalekie gwiazdy”.
Cała kompozycja przypomina proces kosmiczny, w którym topnieje miara naszego czasu.
Sonata II
(SONATA
WIOSENNA)
4 obrazy
142. Sonata II (Sonata wiosenna). Allegro
Sonata II (Pavasario sonata). Allegro
143. Sonata II (Sonata wiosenna). Andante
Sonata II (Pavasario sonata). Andante
144. Sonata II (Sonata wiosenna). Scherzo
Sonata II (Pavasario sonata). Scherzo
145. Sonata II (Sonata wiosenna). Finał
Sonata II (Pavasario sonata). Finale
W „Sonacie wiosennej" przedstawiona została litewska wiosna, podporządkowana podstawowym zasadom
sonaty w strukturze cyklu. W Allegro przez równomiernie otwory na płaszczyźnie topniejącego śniegu, w
głębi widać inne przestrzenie, świat innego czasu. Cztery plany, jeden nad drugim, tworzą polifonię, na
którą w formie sonaty składają się złączone i przetworzone tematy ekspozycji i repryzy.
Horyzont dalekiego lasu, góry obłoków i wielkie skrzydła wiatraka tworzą spokojną, monumentalną
kompozycję Andante. Gwałtowne Scherzo, z zieleniejącymi się drzewami, latającymi motylami i jaskółkami,
udziela radości i polotu, a oszczędnie i zdumiewająco namalowany Finał, w którym planeta jest nad
obłokami, na swojej najwyższej wyżynie, metaforycznie powtarza słowa dziadka z bajki Čiurlionisa: „Patrzcie
z najwyższych wież…”
146. Cisza
Pastel, karton, 1907, 65,4 x 82,8. Čt-116
Tyla
Kartonas, pastelė, 1907, 65,4 x 82,8. Čt-116
25
W twórczości M.K. Čiurlionisa dźwięczy i temat ciszy. Ażeby można było przejść do stanu ciszy, artysta
wykorzystuje lakoniczniczne formy. Oto trzy latawce, w niezdetalizowanej, abstrakcyjnej okoliczności
decydują o tym, bez końca kruchym stanie – wystarczy jednego podmuchu wiatru, ażeby nie było ciszy.
Siostra Čiurlionisa, V. Čiurlionytė-Karužienė, tę čiurlionisowską ciszę łączy nie ze stanem ziemskim, tylko
kosmicznym: “Czy to nie objaśnianie Wszechświata w naszej świadomości? Cisza – Spokój – to
niezamknięte nasze „ja” w kapsule, to dar Wszechświata, ażeby człowiek odczuł tę wielkość”.
Aby wejść do „rytmu” ciszy, w twórczości Čiurlionisa niezbędny był jeden warunek. Pracował on w całkowitej
samotności, odizolowany od wszystkich, w swoim małym pokoiku, gdzie wytwarzał odpowiednią atmosferę.
Jej podstawą była cisza – może nie tyle wobec śpieszącego świata, co cisza duchowa, w której można
posiąść kosmiczną harmonię i słyszeć kosmiczną muzykę.
147. Wieczór
Vakaras
LATO
cykl
niejednolity
148. Lato
Vasara
W Narodowym Muzeum Sztuki M. K. Čiurlionisa przechowuje się 7 prac niedużego formatu - „Lato” (1907).
Na niektórych temat jest potraktowany bardzo „akwarelistycznie”, tryptyk „Lato” namalowany jest
detalistycznie, z wykorzystaniem konkretnej roślinności i piętna dalekich faktur. Jeśli tryptyk przypomina
wąwóz Rajgrodu, to inne prace są wyabstrahowane, wyraźniej na nich jest akcentowana jedność ziemi i
nieba, pełnia lata.
149. Lato
Tempera, papier, 48,7 x 29,9. Čt-146
Vasara
Popierius, tempera, 48,7 x 29,9. Čt-146
150. Lato
Vasara
151. Lato
Tempera, akwarela, gwasz, papier, 1907,
36,4 x 28,2. Čt-175
Vasara
Popierius, tempera, akvarelė, guašas, 1907,
36,4 x 28,2. Čt-175
LATO
tryptyk
152. Lato. I obraz z tryptyku
Tempera, gwasz, papier, 1907, 36,2 x 31,2. Čt-64
Vasara. I paveikslas iš triptiko
Popierius, tempera, guašas, 1907, 36,2 x 31,2. Čt-64
26
153_lato2
153. Lato. II obraz z tryptyku
36,1 x 31. Čt-65
Vasara. II paveikslas iš triptiko
Popierius, tempera, akvarelė, guašas, 1907, 36,1 x
31. Čt-65
154_lato3
154. Lato. III obraz z tryptyku
35,8 x 30,1. Čt-66 Vasara. III paveikslas iš
triptiko
Popierius, tempera, akvarelė, guašas, 1907,
35,8 x 30,1. Čt-66
Artysta planował namalować szeroką serię „Lata”. Niektórymi szkicami pozostawał niezadowolony. W liście
do Bronisławy Volman wspomina: “Mam 9 numerów z cyklu „Lato”, których połowa pójdzie zapewne do
pieca…” (M. K. Čiurlionis, O muzyce i sztuce, Wilno, 1960, str. 206).
Dzisiaj wszystkie są ciekawe. W ostatnim obrazie tryptyku „Lato” artysta odsłania tajemnicze życie przyrody
z bardzo bliska. Kompozycja pierwsza – to jakby ostrze ziemi, pokazujące życie podziemnych organizmów,
ucieleśniające samą ideę wzrastania – z głębi tysiącleci - do „innego” świata, „innego” czasu.
Kompozycja środkowa stanowi symboliczny akcent całego tryptyku. Grupa topoli na szczycie góry
przekształca się w dłoń, wyciągniętą do powitania, której niczym echo odpowiada biały obłok.
Na obrazie trzecim, poprzez subtelnie skomponowane zioła, kwiatuszki, mchy – na horyzoncie, ponad
głowami, kobieca figura w postaci białego obłoku – „symbol samego lata i uczucia lata” (V. Landsbergis.
Sztuka Čiurlionisa, Wilno, 1976, str. 143).
ZIMA
cykl 8 obrazów
155. Zima. I z cyklu 8 obrazów
Žiema. I iš 8 paveikslų ciklo
156. Zima. II z cyklu 8 obrazów
Žiema. II iš 8 paveikslų ciklo
157. Zima. III z cyklu 8 obrazów
Žiema. III iš 8 paveikslų ciklo
158. Zima. IV z cyklu 8 obrazów
Žiema. IV iš 8 paveikslų ciklo
27
159. Zima. V z cyklu 8 obrazów
Žiema. V iš 8 paveikslų ciklo
160. Zima. VI z cyklu 8 obrazów
Žiema. VI iš 8 paveikslų ciklo
162. Zima. VII z cyklu 8 obrazów
Žiema. VII iš 8 paveikslų ciklo
163. Zima. VIII z cyklu 8 obrazów
Žiema. VIII iš 8 paveikslų ciklo
Cykl „Zima” to jedno z najbardziej wyrazistych w plastycznych osiągnięciach Čiurlionisa. Korzystając z dość
konkretnych motywów przyrody, artysta je tak uogólnia, przekształca w symbole lub metafory, że tych
osiem obrazów można nazwać abstrakcyjnymi improwizacjami. To są kompozycje wolne, uogólniające stany
przyrody ziemskiej – czasowej, ciągle zmieniającej się i za każdym razem innej.
W cyklu nie ma jakiegoś jednego szkicu literackiego, obrazy łączy sam koloryt, jedna idea i nastrój. Artysta
improwizuje, najbardziej w oparciu na motyw drzewa – i to są różne wymiary i różne obrazowanie tegoż
drzewa.
163. Motyw zimowy
Žiemos motyvas
1907/
1908
164. Fantazja
1 obraz
Fantazija
1908
165. Druga Wystawa Sztuki Litewskiej (Dzwon)
Projekt plakatu
Tempera, gwasz, papier, 1908, 72,3 x 62. Čt-169
28 obrazów
Antroji lietuvių dailės paroda (Varpas).
Plakato projektas
Popierius, tempera, guašas, 1908, 72,3 x 62. Čt-169
28
FANTAZJA
tryptyk
166. Preludium. Z tryptyku „Fantazja”
Tempera, papier, 1908, 61 x 70,7. Čt-23Preliudas.
Iš triptiko “Fantazja”
167. Fuga. Z tryptyku „Fantazja”
Fuga. Iš triptiko “Fantazja”
168. Finał. Z tryptyku ”Fantazja”
Finalas. Iš triptiko “Fantazja”
Baśniowe i dekoracyjne, „muzyczne” elementy w złożonych relacjach przeplatają siię ze sobą. „Bajce”
odpowiadają brzegi – Preludium i Finał, a „muzyce” – Fuga.
Preludium to obraz pełen fantazji, z dziwnymi roślinami - egzotycznymi i litewskimi, jakby podwodnymi,
prehistorycznymi, istniejącymi realnie i w duchu secesji, stylizowanymi pod żyrandole – z dwoma
zaciemnionymi słońcami, świecącymi w dół swymi krawędziami dysków. Jest również figura siwobrodego
starca w koronie i długich szatach.
Wpływy emocjonalne i psychologiczne, wewnętrzny niepokój zawiera Fuga, odpowiadająca muzycznej idei
jego twórcy – intensywnemu, bezgranicznemu ruchowi. Fuga przechodzi w Finał, w którym na kilku planach
rozmieszczonego miasta, w górę i polifonicznie rozpościera się warunkowo realna przestrzeń przyrody: jako
jasne, choć gęsto zachmurzone niebo.
Szkice do opery
„Jurata”
169. Szkic dekoracji do opery „Jurata”
Jūratės operos dekoracijos eskizas
170. Szkic kurtyny do opery „Jurata”
Jūratės operos uždangos eskizas
29
z cyklu
MIASTO
173. Miasto. Z cyklu „Miasto”
Miestas. Iš ciklo “Miestas”
Miestas. Iš ciklo “Miestas”
PRELUDIUM
I FUGA
175. Preludium. Z dyptyku „Preludium i fuga”
dyptyk
Preliudas. Iš diptiko “Preliudas ir fuga”
176. Fuga. Z dyptyku „Preludium i fuga”
Fuga. Iš diptiko “Preliudas ir fuga”
1. Preliudium – to część wprowadzająca. Fantastyczna panorama góry i pełnego obłoków nieba określa myśl
przewodnią kompozycji muzycznej. Na obrazie widzimy górę, wokół której pierścieniem przechodzi droga,
obsadzona drzewami, które opadają w dół i potem na zasadzie inercji idą do góry – już do świata Fugi. Na
wpływ ruchu muzycznego wskazuje i znajdujący się na szczycie góry ogromny centaur – z prawa
wyznaczający kierunek, sugerujący, w którym coś ma się wydarzyć. Właśnie w tym kierunku rozwija się
partytura polifonicznych obłoków, która w Fudze pomieszcza trzy rzędy takich polifonicznych figur.
2. “Antropomorficzne, zoomorficzne kształty obłoków i wcześniej Čiurlionis nie odbierał inaczej niż jako
motyw baśniowy, nawet szkic („Podróż króla”); tylko tu już nie ma bajki, lecz mamy do czynienia z
dynamiczną ekspresją rytmów, gestów, figur, impulsywnie zwielokrotnioną różnymi, wydawałoby się, tutaj
zmieniającymi się wariantami, ujednoliconą kierunkiem ruchu i naporu. Ruch wstrzymuje ogromna biaława
noga na obłoku-kamieniu; krocząca z prawa, która zamyka kompozycję, jako znak szczególnej stałości”. (V.
Landsbergis, Sztuka Čiurlionisa, Wilno, 1976, str. 218)
PRELUDIUM
FUGA
177. Preludium. Z dyptyku „Preludium. Fuga”
Akwarela, tempera, papier, 1908, 60,2 x 71,1. Čt-88
dyptyk
Preliudas. Iš diptiko “Preliudas. Fuga”
Popierius, akvarelė, tempera, 1908, 60,2 x 71,1. Čt-
178. Fuga. Z dyptyku „Preludium. Fuga”
Fuga. Iš diptiko “Preliudas. Fuga”
„Fuga” – to obraz pełny pogodnej powagi.
Podstawowe jego motywy – kontury pagórków, fal, figur na tronach i ołtarzy ofiarnych w formie dłoni, a
30
wśród nich - rosnące sosenki.
M. K. Čiurlionisowi nie wystarczy zwyczajnej przestrzeni obrazu, szuka on prawie akustycznego jego
ogrania. Niekończące się światy falują głębią swojej przezroczystości…
Čiurlionis muzyczne dźwięki na obrazie osiąga przy pomocy realnych elementów – prostych pagórków,
małych kwiatów. Pierwsze wrażenie – to bardzo subtelny i delikatny pejzaż.
Przedstawienie prostych i na w pół realnych elementów przyrody jest bardzo bezpośrednie i logiczne.
Większość planów, wraz z rytmiką graficznych motywów, nadaje obrazowi wielowątkowość, wzbogaca
różnością niuansów, uogólnionymi przeżyciami estetycznymi.
Sonata nr 3
(SONATA
WĘŻA)
4 części
179. Sonata nr 3 (Sonata węża). Allegro
Sonata Nr. 3 (Žalčio sonata). Allegro
180. Sonata nr 3 (Sonata węża). Andante
Sonata Nr. 3 (Žalčio sonata). Andante
181. Sonata nr 3 (Sonata węża). Scherzo
Sonata Nr. 3 (Žalčio sonata). Scherzo
182. Sonata nr 3 (Sonata węża). Finale
Sonata Nr. 3 (Žalčio sonata). Finale
Malowanie Sonaty rozpoczęte zostało w Druskienikach, a zakończone w Połądze. „Sonata Węża”, wykonana
tylko w jednym kolorycie to jeden z najbardziej złożonych i tajemniczych obrazów M. K. Čiurlionisa. Wąż w
mitologii litewskiej to symbol mądrości. Wąż Čiurlionisa niewątpliwie nawiązuje do duchownego życia
człowieka. Cykl można interpretować i psychologicznie: świecąca myśl wieńczy pożądania i odczucia
człowieka, poetykę snów i tęsknotę poznawania... We wszystkich częściach rozwija się tematycznie
tworzywo, wraz z motywami, które tworzą jedyną kompozycję „Sonaty Węża”.
Allegro węża – starego mieszkańca świata. Andante – wyodrębnione ponad dwoma niełączącymi się
brzegami bez dna, z lewa - zielonego i zamieszkałego, a z prawa – dzikiego i pustynnego. W Scherzo wąż
płynie przez tajemnicze wrota, wpływa do nieokreślonej przestrzeni. W Finale łączy się ze światem,
obejmującym go świecącą aureolią.
Sonata nr 4
(SONATA
LETNIA)
4 części
183. Sonata nr 4 (Sonata letnia). Allegro
Sonata Nr. 4 (Vasaros sonata). Allegro
31
184. Sonata nr 4 (Sonata letnia). Andante
Sonata Nr. 4 (Vasaros sonata). Andante
185. Sonata nr 4 (Sonata letnia). Scherzo
Sonata Nr. 4 (Vasaros sonata). Scherzo
186. Sonata nr 4 (Sonata letnia).Finale
Sonata Nr. 4 (Vasaros sonata). Finale
Sonata Letnia za życia M. K. Čiurlionisa nie była eksponowana, nie pozostało żadnych informacji o strukturze
cyklu i pierwotnym jego wyglądzie. Nazwa formowała się pomału, w katalogach pośmiertnych wystaw
wywoływała domysły i wątpliwości.
Allegro – w bezgraniczności morza dużo małych wysp, między nimi płyną maleńkie żaglowce, podobne do
wschodmich dżonek. Na największej wyspie - ołtarz ofiarny, oznaczony stylizowanymi inicjałami MKČ, a
mosty łączące szczyty gór – z inicjałami jego małżonki - SK.
Andante spokój – to pejzaż dalekich łąk, pagórków i morza. Ogromny dąb swymi gałęziami podtrzymuje
niebo, wioskę i pola orne. Obok chatek – baśniowa wieża z trębaczami, oznajmiającymi dobrą nowinę na
wszystkie cztery strony świata.
Zielone Scherzo odznacza się improwizacyjną lekkością. Obraz jest pełen światła i nieoczekiwanej
gwałtowności. Kompozycja w pionie, z jaskółkami, motylami, kwiatami, liściami, ogniami - dodaje radości, a
poziome ornamenty bramy podkreślają ich dynamikę. Wymiana dalekich i bliskich planów stwarza
wielowarstwowe, polifoniczne brzmienie obrazu.
Przenoszący się przez obłoki „murowani” królowie Finału błogosławią istniejący gdzieś świat.
Sonata Nr 5
(SONATA
MORSKA)
tryptyk
187. Sonata Nr 5 (Sonata morska). Allegro
Sonata Nr. 5 (Jūros sonata). Allegro
188. Sonata Nr 5 (Sonata morska). Andante
Sonata Nr. 5 (Jūros sonata). Andante
189. Sonata Nr 5 (Sonata morska). Finale
Sonata Nr. 5 (Jūros sonata). Finale
„Silne morze. Duże, bezgraniczne, niewymierzone. Całe niebo obejmuje swym błękitem twoje fale, a ty,
pełne wielkości, falujesz cicho i spokojnie, ponieważ wiesz, że nie ma granic twojej potęgi, twojej wielkości,
twoje jestestwo bezgraniczne. Wielkie, potężne, piękne morze! W nocy na ciebie patrzy pół świata, dalekie
32
słońca w twoich głębiach topią swoje migocące, tajemnicze, senne spojrzenia, a ty, wieczna królowo
olbrzymów, posapujesz spokojnie i cicho, dlatego że wiesz, że jesteś sama i nikt tobie nie jest władcą” (M.
K. Čiurlionis, Twórczość słowa. Zebrał V. Landsbergis, Wilno, 1997, str. 83).
Sonaty - piąta i szósta – to szczytowe osiągnięcie w malarstwie w zakresie sonat i fug. Fale Bałtyku i
zarośnięte sosnami wydmy nadały temu cyklowi bezpośrednie wrażenia, a szczęśliwe dni twórcy, spędzone z
narzeczoną nad morzem, oświetliły sonatę radosnymi kolorami, napełniły podniosłymi rytmami.
W „Sonacie morskiej” widzimy trzy stany morza. To wesołymi falami igrające z promykami bursztynowymi
morze, z falami, odtwarzającymi wydmy i lecącą nad falami mewą (Allegro); to morze zadziwione przed
burzą - osłaniające swej toni tajemnice - zatopione, a może i powstałe na dnie miasta, z ręką, unoszącą z
głębin stateczek (Andante); w samym końcu – burzliwe morze, miotające maleńkimi stateczkami (Finale),
gdzie brzmi mocne i wielkie piękno, to apoteoza morza – myśli i uczuć, kulminacja całej sonaty.
Sonata nr 6
(SONATA
GWIEZDNA)
2 części
190. Sonata nr 6 (Sonata gwiezdna). Allegro
Sonata Nr. 6 (Žvaigždžių sonata). Allegro
191. Sonata nr 6 (Sonata gwiezdna). Andante
Sonata Nr. 6 (Žvaigždžių sonata). Andante
„Sonatę gwiezdną” wyróżnia temat kosmiczny – fantastyczną i poliperspektywiczną strukturą obrazu.
Wszystkie elementy kompozycji charakteryzuje złożony rytm, powtarzane są jego różne warianty. W trzecim
wymiarze przekazana jest niewykorzystana perspektywa przestrzeni - lecz poprzez zasłonięcie obiektów i
szczególnie poprzez ich przezroczystość, prześwietlenia.
W Sonacie odzwierciedlają się oryginalne filozoficzne światopoglądy Čiurlionisa. Pomiędzy dwoma
momentami stworzenia Wszechświata – pierwotny chaos mgieł i powstająca harmonia.
Delikatne i subtelne wykonanie utworu czyni nawet wzniosły temat Wszechświata przytulnym i intymnym.
1908/
1909
2 obrazy
z cyklu
MIASTO
Miestas. Iš eskizų ciklo “Miestas"
Miestas. Iš eskizų ciklo “Miestas”
1909
18
obrazó
w
194. Anioł (Preludium anielskie)
Angelas (Angelo preliudas)
W różowym świetle różnobarwni aniołowie podróżują lektykami, łaczącymi światy ziemskie i niebieskie,
wysokimi arkami mostów i doskonałości schodami wznoszą się do góry. W samym środku kompozycji
dominuje na skale siedzący anioł, ze skrzydłami o kolorach tęczy – niczym symbol dżźności każdego anioła.
Jednakże na tym samym obrazie anioł pozyskuje i cechy demoniczne, jak i na obrazach M. Wrubla czy G.
Segantine.
33
195. Aniołki (Raj)
Tempera, karton, 1909, 47x61,8. Čt-91
Angelėliai (Rojus)
Kartonas, tempera, 47 x 61,8. Čt-91
W większości religii jest to miejsce błogosławionej pierwotności i ostatniego stadium bycia. M.K. Čiurlionis
ukazuje je jako jasne, pozbawiony trosk bytu, w którym też jest i możliwość doskonalenia się – wznoszenia
się schodami do góry, na jeszcze wyższe szczyty. Ten motyw obazu związany jest z zainteresowaniem
artysty i popularnymi w XIX – XX stuleciach poglądami C. Flammariona, zaś przede wszystkim urywkiem
jego pism, dotyczących wyobrażanego życia na Marsie: „Jakaś panorama zachodu słońca... Kwiaty, owoce,
aromat, bajkowe pałace wznoszą się na wyspie z pomarańczową roślinnością. Ocean rozpościerał się jak
przezroczyste zwierciadła, i wesołe, lecące pary, opuszczają się, zataczając krąg na tych odurzających
oparami brzegach... moja sąsiadka, której skrzydła drgały z niecierpliwości, wstała swoją subtelną nogą na
pąk kwiatów...”
196. Ofiara
Auka
W twórczości symbolistów temat aniołów był dość popularny. Malowali ich O. Redon, M. Wrubel, G. Moreau,
M. Denis i inni.
Właśnie przy ukazywaniu aniołów widać wolny pogląd M.K. Čiurlionisa na ikonografię – anioł nie jest z
jakiejś konkretnej religii, tylko występuje jako symbol o wielu znaczeniach. To jednocześnie i przypowieść o
biblijnych dziejach Kaina ir Abla, jednakże nieskonkretyzowana, przedstawiona jako uogólniony symbol aktu
ofiarowania.
Anioł „Ofiary” to jakby pośrednik miedzy niebem a ziemią, Bogiem a człowiekiem, podejmujący decyzję –
przyjąć ofiarę lub nie. Tak samo on, stojący na samej górze schodów, może symbolizować najwyższe
osiągnięcie duchowej ewolucji człowieka.
Twórczością M. K. Čiurlionisa interesowała się znana tancerka Isadora Duncan. Pewnego razu, już po śmierci
Čiurlionisa, po przyjściu w Paryżu do przyjaciela artysty E. Morawskįego, zachwyciła się ona wisząca na
ścianie kopią obrazu „Ofiara”, którą przyjacielowi namalował sam autor. Siostra Čiurlionisa, mająca okazję
widzieć Duncan na scenie, wspomina, jak tancerka na scenie, po wyjściu, żeby podziękować za oklaski,
stanęła po środku estrady, wyciągnęła ręce i tak stała, z przechyloną nieco w stronę głową. Przypominając
„Ofiarę” Čiurlionisa.
197. Ołtarz ofiarny
Aukuras
„Całe nasze Życie spali się na ofiarnym Ołtarzu Wieczności, Nieskończoności, Wszechświata Sztuki.” (List do
S. Kymantaite, 26 listopada 1908 roku, Petersburg)
„Ołtarz ofiarny” – to jedna z najbardziej monumentalnych kompozycji. Artysta zestawia potężne schodowe
formy piramidy z oddaloną płaszczyzną poziomu morza.Obraz otwiera się jakby z „lotu ptaka”.
Ściany ołtarza ofiarnego są wymalowane motywami już spotykanymi na innych obrazach M.K. Čiurlionisa –
podróż jeźdźca, walka rycerza ze smokiem, wchodzenie schodami aniołów, egipskie piramidy…
Kosmiczne wielkości, odważnie powiększone proporcje między obiektami przy pomocy prostych środków
ukazują wielkość myśli.
34
198. Fantazja (Demon)
Tempera, karton, 1909, 56,4 x 73. Čt-34
Fantazija (Demonas)
Kartonas, tempera, 1909, 56,4 x 73. Čt-34
Demonowie zajmują ważne miejsce w twórczości większości symbolistów (szczególnie u O. Redona i M.
Wrubla). Nie pozostał obojętny wobec tego nich i M.K. Čiurlionis. Chociaż jego „demonianę” nie można
uznać za znaczną, to jeden z obrazów bezpośrednio poświęcony jest temu stworowi.
Čiurlionis przestawia złe miasto z ciemnymi, ponurymi budowlami i wieżami, przypominającymi w dużym
stopniu przedstawioną przez artystę jako Wieżę Babel – symbol zła, przeciwstawienie się ludzkości
przeciwko Bogowi. W samym środku, z rozpostartymi skrzydłami nietoperza, stoi sam władca ciemnego
miasta - demon.
Jest to literacki, statyczny obraz, bardzo przypominający projekt scenograficzny. Artysta nie rozwiązuje
szczegółowo problemów działalności i egzystencji demona, lecz tylko konstatuje fakt jego egzystencji.
199. Motyw cmentarny
Tempera, akwarela, karton, 1909, 30,4 x 35,6. Čt-219
Kapinių motyvas
Kartonas, tempera, akvarelė, 1909, 30,4 x 35,6. Čt219
brak
zdjęcia
Chrystus na Górze Oliwnej
Płótno, olej, 1909. 94 x 66,5. Ćt-218
Kristus Alyvų kalne
Jest dokładnie wiadomo, „Chrystus na Górze Oliwnej” był namalowany jako prezent ślubny siostrze Józi. (Ze
wspomnień Juzė Čiurlionytė-Stulgaitienės. Archiwum oddziału Muzeum Čiurlionisa, maszynopis, str. 9).
Jeszcze w epoce Renesansu powstał niezmieniający się schemat, przedstawiający modlitwę na Górze
Oliwnej. Zwykle Chrystus jest przedstawiany klęczący na kamienistym wzniesieniu. Nieopodal leżą jego trzej
uczniowie – Piotr, Jakub, Jan. W oddali widać miasto Jerozolimę.
M.K. Čiurlionis obrał mało rozwinięty motyw. Wyrzekł się epickiej opowieści i na obrazie „Chrystus na Górze
Oliwnej” przedstawia przy wziesieniu sylwetkę Chrystusa – w bardzo wydłużonych proporcjach (szczególnie
zdeformowany jest rysunek rąk), wyidealizowana jest odpowiednio obrazująca Chrystusa ikonografia:
długie, falujące włosy, broda, uduchowiona twarz, wokół świecący nimb. Čiurlionis nie akcentuje miotania
się pomiędzy dwoma przyrodzeniami, tylko skupia się na modlitwie.
„Chrystus na Górze Oliwnej” to dość prosty motyw reliogijnego obrazu, będący jedynie swobodną kopią, nie
charakteryzuje go wyjątkowa wyobraźnia. Obierający taką tradycyjną kompozycję i manierę, artysta
osiągnął swój cel.
200. Litewski cmentarz
Lietuviškos kapinės
Kartonas, tempera, 1909, 61,5 x 62
To uogólniony, pełen powagi i tajemniczości obraz, na którym widzimy pięknie wytworzoną małą litewską
architekturę – krzyże kapliczne i przydrożne, form i ornamentów różnorodność. Te memorialne pomniki, o
funkcjach krzyży, były ustawiane nie tylko na cmentarzach, lecz i w sadybach, na rozdrożu dróg, przy
zbiornikach wody, w historycznych miejscach. Wyrażały one szacunek, sakralność, pamięć. We wszystkich
czasach zachwycały motywami bogatej, stylizowanej roślinności i odzwierciedleniem życia świata
zwierzęcego, ornamentyką, formowaną w przeciągu wieków.
M. K. Čiurlionis te małe pomniki malował w 1909 roku, robił szkice, na ten temat stworzył i więcej obrazów,
zaś ornamentykę wykorzystał w grafice.
35
201. Bajka(Bajka królewska)
Pasaka (Karalių pasaka)
202. Bajka (Bajka zamkowa)
Pasaka (Pilies pasaka)
Podróże, motywy góry, zamku są częste w twórczości M. K. Čiurlionisa. Podróże to namiętność artysty.
Aczkolwiek nie posiadał wystarczająco na nie środków, dzięki pomocy przyjaciół odwiedził niektóre miasta
Centralnej i Wschodniej Europy, był nad Morzem Czarnym, na Kaukazie. W swojej twórczości literackiej i w
listach często wspomina podróże: „Odlecę do bardzo dalekich krajów, do wiecznego piękna, słońca, bajki, do
krainy wyobraźni, do zaczarowanej krainy, do najpiękniejszej na ziemi krainy, i długo będę patrzył, ażeby
potem Ty mógłbyś wyczytać to z moich oczu” (Z „Listów do Devdorakėlisa”).
Na obrazie „Bajka” („Bajka zamkowa”) wszystkie wspomniane motywy są złączone w ogólną kompozycję –
w nieskończoność szerokości nieba wznosi się w formie spiczastego stożka góra, a na jej szczycie - zamek,
obwarowany murami, z podążającą do góry procesją. Taki motyw „zaczarowanej góry” bywa często
spotykany w pełnych cudów baśniach.
203. Grzmot
Perkūnas
Kartonas, tempera, 1909, 60,9 x 61. Čt-17
W litewskiej mitologii i ludowych podaniach Perkun jest jednym z nawyższych bożków. Nie jest on
abstrakcyjnym, pasywnym bóstwem. Perkun najczęściej przedstawiany bywa na podobieństwo człowieka. To
pełen czynu bożek, nie tylko obserwujący życie, lecz również w nim uczestniczący. To grzmotu, błyskawicy i
burzy bóstwo. Sam wygląd Perkuna jest personifikacją burzy. Obowiązkowym jego atrybutem jest broń –
strzała, topór, kula.
Obraz M.K. Čiurlionisa „Perkun” wyraźnie nawiązuje do popularnego w przekazach ludowych podań jego
wyglądu. Artysta ukazuje go w stanie burzy, której przyczyną, budzicielem, jest szkicowo namalowany
Perkun, trzymający w ręku błyskawice.
204. Preludium (Preludium Pogoni)
Preliudas (Vyčio preliudas)
Jeździec – jeden z ulubionych motywów w sztuce XIX w.
Na tym obrazie M.K. Čiurlionisa widzimy ponad wieżami miejskimi lecącą Pogoń, którą można postrzegać ze
strony państwowości Litwy, jak i walki o dobry symbol. Artysta bardzo często przedstawia miasto, ale
niekonkretne, lecz wyideologizowane, jednakże wzniesienia pagórków, urwiska i jary czymś przypominają
krajobraz Wilna.
Muzyczna struktura obrazu nie jest tak wyrazista, jak w sonatach, jednakże przestrzeń jest wieloplanowa,
mamy powtarzanie się motywów, biegnący przez pagórki jeździec, niczym zbiegające się gaiki drzew w
melodię, nadają obrazowi wrażenie dźwięku poligonicznego.
36
205. Rex
Rex
To największy, namalowany przez M.K. Čiurlionisa obraz, ucieleśniający jeden z najczęstszych tematów w
twórczości artysty. Na tym obrazie widzimy sformowanego już władcę Wszechświata, koncepcje świata
duchownego. Artysta łączy koncepcje różnych religii, koncepcje boskie dopełniając swoją wyobraźnią.
W obrazie „Rex” realizowana jest idea struktury świata z czterech podstawowych elementów – ognia
(płomień ofiarnego ołtarza), wody (ocean), ziemi i powietrza. Rozszczepienie obrazu na wiele sfer
przypomina myśli K. Flammariona o wielu kształtach egzystencji świata, które podróżującym duszom
pomagają poznać wielkość Wszechświata. Każdy etap tej podróży podnosi je na wyższy poziom
doskonalenia duchownego.
W tym obrazie pojawia się gdzieindziej nieakcentowana cecha Władcy – dualizm. Widzimy tu nad światem
dominujących dwóch władców – światła i ciemności – to centrum Wszechświata, oś Ziemi.
Właśnie obraz „Rex” Čiurlionisa, sygnalizuje jego krok ku syntezie: swoje doświadczenie interesujący się
różnymi dziedzinami artysta usiłuje zjednoczyć ze Wszechświatem, przejmując określone idee z Biblii, mitów
hinduskich, egipskich, pismi teozoficznych, łącząc je z astronomią i innymi dziedzinami nauk, z odkryciami i
osobistymi przeżyciami.
brak zdjęcia
Kurtyna dla sceny Towarzystwa „Rūta”
Płótno, tempera, 310 x 500. Čt-205
Rūtos draugijos scenos uždanga
Drobė, tempera, 310 x 500. Čt-205
„W czerwcu byliśmy w Wilnie, ponad dwa tygodnie. Malowałem dla „Rūty” (Towarzystwo Litwinów) kurtynę
sceny, która ma tu swoją siedzibę. Radość była niemała. Rozciągnąłem płótno na ścianie na 6 metrów
długości, 4 wysokości, sam zagruntowałem, w ciągu dwóch dni naszkicowałem węglem kontury, a dalej
manewrując drabiną, z zawrotami głowy, odbyło się malowanie. Zosė (Sofija Kymantaitė) mnie dużo
pomogła, stylizując kwiaty, praca niemal piszczała. Kurtyna mniej więcej tak obmyślana. Spokojne ciche
morze, na niebie - białe obłoki, przez które przebija się słońce, brzeg - piaszczysty, jak w Połądze, po mału
słońce zatacza półkrąg, na pierwszym planie olbrzymi dąb, przed nim – pogański ołtarz ofiarny, na którym
tli się ogień, białe dymy plączą się z gałęziami dębu. Siwy starzec, kapłan przy ołtarzu, za nim - tłum
wiejski, złożony w większości z pastuszków. I to wszystko. Po bokach kurtyny - dwa duże, po litewsku
stylizowane kwiaty tulipanu w wazonie; z nimi miałem bardzo dużo pracy”. (Z listu do Povilasa Čiurlionisa,
Kule-Druskieniki, 1909).
206_uwielbieni
e-słonca
206. Uwielbienie słońca
Kurtyna dla sceny towarzystwa Ruta
Saulės pagarbinimas
Rūtos draugijos scenos uždanga
Sonata Nr 7
(SONATA
PIRAMID)
2 części
207. Sonata Nr 7 (Sonata piramid). Allegro
Sonata Nr. 7 (Piramidžių sonata) Allegro
37
208. Sonata Nr 7 (Sonata piramid). Scherzo
Sonata Nr. 7 (Piramidžių sonata). Scherzo Čt-5
Popierius, tempera, 1909, 53,8 x 69,4.
„Sonata piramid” jest niepełna - w muzeum chronione są dwie części – Allegro i Scherzo. Andante przypadło
kolekcjonerowi P. Pustoškinasowi, z jego pozwolenia była eksponowana na pośmiertnej wystawie M. K.
Čiurlionisa w Wilnie i Kownie, następnie w latach 1911 – 1912 w Moskwie i Petersburgu. W 1928 roku, w
liście do muzeum, on pisał, że kupił obraz na wystawie w Petersburgu, a w 1913 roku wywiózł do Hagi.
Według listu z Niderlandzkiego Instytutu Historii Sztuki w Hadze z 1964 roku, „Sonata piramid” Andante
była eksponowana w Milanie (Galeria Levante). Dalszy los obrazu nie jest znany, mówi się o nim jedynie na
podstawie czarno-białej fotografii.
W tym cyklu oczywisty jest krok w kierunku sztuki dekoracyjnej. Gęsta i jaskrawa warstwa tempery
współgra z ażurowymi szczegółami, lekkimi poziomymi pociągnięciami pędzla.
W strukturze obrazu Allegro najbliższy plan – widok spokojnej nocy z fantazyjnymi sylwetkami, z
odpowiednią ekspozycją, dalszy plan - z mostem ze schodami – przerobiony, a górny - bardziej
przezroczysty, od zachodzącego słońca do oświetlonych piramid – jako repryza.
M.K. Čiurlionis w obrazie Scherzo wykorzystał zasadę fugi, przy pomocy kilku rzędowych planów wyjaśniając
motywy wesołych „egipskich” wariacji.
209. Twierdza (Bajka twierdzy)
Tvirtovė (Tvirtovės pasaka)
Kartonas, tempera, 59,9 x 77,1. Čt-33
M.K. Čiurlionis w swojej twórczości wykorzystywał świadomie transformowane motywy architektoniczne. To
zamki, twierdze, pałace, miasta, dzwonice, wieże, obrazy ludowej plastyki, w których w różny sposób łączył
elementy tradycji Wschodu, Egiptu, historii Zachodu i architektury ludowej.
W „Twierdzy” Čiurlionis stworzył kompozycję z oddzielnych elementów, które nie posiadają jakiegokolwiek
architektonicznie funkcjonalnego znaczenia: gigantyczna brama – arka; droga, powtarzająca się na kilku
płaszczyznach przestrzeni równinnej i przenikająca do górnych płaszczyzn; rzeka, wpływająca prosto do
twierdzy; przepaść dachu – schody, łaczące górną powierzchnię z twierdzą, obsadzoną rzędami drzew. W
jasnych żółtych barwach wyraźne ciemne słońce kieruje swoje rzadkie promienie do pełnego wielkości
obrazu przeszłości.
210. Błyskawice
Žaibai
Błyskawice - wydaje się - takie naturalne zjawisko przyrody, w wyobraźni artysty, w wyniku jego
światopoglądów, nabierają znaczenia symbolicznego.
Na obrazie M.K. Čiurlionisa „Błyskawice” widzimy siedem zmarźniętych strzał błyskawicy, wydobywających
się z owalnej formy obłoku i lecących do morza. To morze ma symbolizować siedem dni stworzenia świata.
Duży owal jest bezpośrednią aluzją do uniwersalnego symbola kosmicznego w postaci jaja, który nadaje
obrazowi symboliczny widok, związany z narodzinami świata.
38
211. Krzyże przydrożne na Żmudzi
Žemaičių koplytstulpiai
1909/
1910
1 obraz
212. Statki
Tempera, akwarela, gwasz, karton, 1909/1910,
46,7x 69,8. Čt-178
Laivai
Kartonas, tempera, akvarelė, guašas, 1909/1910,
46,7 x 69,8. Čt-178
39

malarstwo – układ chronologiczny

Transkrypt

Podobne dokumenty

Leszek Misiak malarstwo

Heft für Piotr.indd - Piotr Mariusz Urbaniak