w służbie uniwersytetowi

W SŁUŻBIE
UNIWERSYTETOWI
Z dziejów Gabinetu Archeologicznego
Uniwersytetu Jagiellońskiego*
K
onieczność utrzymania ładu i porządku w muzealnych pomieszczeniach, dbałość o właściwy stan zabytków
i ich odpowiednie zabezpieczenie, czasem nawet dokonywanie drobniejszych
czynności konserwatorskich – wszystko
to należało do obowiązków bezpośrednich opiekunów cennych, niezwykle delikatnych eksponatów archeologicznego
gabinetu. Pracownicy tego uniwersyteckiego szczebla określani byli niegdyś
jako pedele1, słudzy lub woźni, w czasach
nowszych już raczej jako laboranci. Ich
rola w trosce o zabytki powierzone ich
pieczy była ogromna, choć nie o wszyst-
Zbiory Gabinetu Archeologicznego ALMA MATER nr 128
56
w jednej z sal Collegium Maius
(z prawej prof. Józef Łepkowski, twórca kolekcji).
Rysunek Juliusza Kossaka, 1877 r.
kich przetrwały pełniejsze informacje.
O jednym z nich zachowała się tylko
lakoniczna wzmianka prof. Józefa Łepkowskiego, wspominającego przy jakiejś
okazji „sługę Gabinetu Felixa Waltera”2.
Trwałą pamięć pozostawił po sobie Michał Orkisz (1860–1940), który
funkcję służącego, a następnie woźnego
Gabinetu Archeologicznego (w ostatniej fazie Muzeum Uniwersyteckiego
Sztuki i Archeologii) pełnił od stycznia
1888 roku3. Był on niezwykle oddanym
pomocnikiem prof. Łepkowskiego, bezpośrednio czuwającym nad zbiorami,
szczególnie w okresie długotrwałej cho-
roby swego zwierzchnika4. Dyrektorowi
Gabinetu pomagał ponadto prowadzić
księgę inwentarzową zbiorów oraz tzw.
księgę gości (zapisywano w niej skrupulatnie zwiedzających Gabinet). Bardzo
pochlebną opinię wystawił mu w 1893
roku prof. Marian Sokołowski, który po
prof. Łepkowskim przejął kierownictwo
Gabinetu: Może się [Michał Orkisz]
z przedmiotami muzealnymi obchodzić
i utrzymywać w zbiorach porządek przy
wielkiej zręczności, co tam, gdzie chodzi
często o okazy kruche i z nietrwałego złożone materiału, jest rzeczą niemałej wagi
[...], pod każdym względem jako człowiek
zasługuje na zaufanie5.
Zasługi Michała Orkisza podkreślono
jeszcze dobitniej w czterdziestolecie jego
pracy w Uniwersytecie: zainteresował
się żywo zbiorami i z własnej inicjatywy,
przy wrodzonej mu inteligencji i chęci
kształcenia się, podejmował prace, które
daleko wychodziły poza zakres obowiązków służącego. Ułożył i napisał katalog
kartkowy biblioteki Muzeum Uniwersyteckiego Sztuki i Archeologii, obejmującej
około 2500 dzieł 6. Na podstawie znajdującej się w Muzeum literatury nauko-
wej określił wszystkie monety i medale,
w liczbie ponad 7000, będące własnością
Muzeum, i ułożył katalog rzeczowy tego
zbioru, na co w ciągu lat 17 poświęcił
cały czas wolny od obowiązkowych zajęć
służącego. Ułożył nadto szereg indeksów,
ułatwiających orientację w publikacjach
albumowych. Wszystkie te czynności wykonał bezinteresownie, wiedziony jedynie
zamiłowaniem do pracy i przywiązaniem
do zbiorów uniwersyteckich. Praca Michała Orkisza była tym bardziej cenna, że
wspomniane Zakłady, obejmujące razem
przeszło 30 tysięcy przedmiotów, nie posiadały przez szereg lat asystentów, a zrazu nawet naukowych sił pomocniczych.
Przez lat 40 przesunął się przez te Zakłady szereg generacyj uczniów, którym
Michał Orkisz okazywał zawsze ogromną
życzliwość, nie szczędząc pomocy w wyszukiwaniu potrzebnego im do prac naukowych materiału. Zaskarbił sobie też
ich szacunek i przywiązanie7.
Michał Orkisz przeniesiony został na
emeryturę w roku 1935, a więc po 47 latach pracy. Ponieważ jednak nie znaleziono następcy, pracował nadal. Zachował
go w swej pamięci z dużą sympatią prof.
Karol Estreicher jun., opisując w swych
wspomnieniach epizod związany z niekontrolowanym „odnowieniem” kaplicy św. Jana Kantego (usytuowanej przy
wejściu do Collegium Maius) jesienią
1931 roku8. Nawet po wielu latach, już
jako osiemdziesięcioletni starzec (zmarł
w 1940 roku), Michał Orkisz nie szczędził troski i własnego wysiłku, by po wybuchu drugiej wojny światowej w odpowiedni sposób zabezpieczać i troszczyć
się o zbiory, niegdyś powierzone jego
pieczy9.
Ostatnim woźnym-laborantem, początkowo w Katedrze Archeologii Klasycznej, następnie w Katedrze Archeologii Śródziemnomorskiej, był Kazimierz
Figiel (1911–1985)10. W roku 1931 na
wniosek prof. Zdzisława Jachimeckiego
został zatrudniony w charakterze stałego
najemnika dla seminariów humanistycznych przy ul. Szpitalnej 4011, gdzie był
ostatnio pomocnikiem służącego etatowego. Od 1 stycznia 1932 roku zajmował
stanowisko „woźnego płatnego w stosunku dziennym”, od 1 maja 1936 został
„kontraktowym pomocniczym woźnym”
przy Zakładzie Archeologii Klasycznej,
w latach następnych „prowizorycznym
woźnym”, „stałym woźnym” i wreszcie,
od 1 stycznia 1950, „laborantem”.
Niezależnie od innych czynności do
obowiązków Kazimierza Figla należała także opieka nad zbiorami tej części
dawnego Gabinetu („Połączonych Zbiorów Sztuki i Archeologii”), która w 1921
roku została wyłączona z jego struktury i od tego momentu znajdowała się
w gestii kierownictwa Katedry. Profesor
Stanisław Jan Gąsiorowski tak określał
zakres obowiązków Kazimierza Figla:
pracownik pełniący w Zakładzie Archeologii Klasycznej czynności konserwatora
technicznego przy utrzymywaniu w stanie
użytecznym zbiorów archeologicznych.
Nadto wymieniony jest pomocny profesorowi i pomocniczym siłom naukowym
przy ćwiczeniach i demonstracjach12.
Kazimierz Figiel wykazał wiele troski
i starań o zbiór zabytków starożytnych,
znajdujący się w latach po zakończeniu
drugiej wojny światowej w bardzo trudnych warunkach lokalowych13. Był on
również tym opiekunem kolekcji, który
łączył jej odleglejszą tradycję z aktualnymi losami; młodszym pracownikom przekazał szereg ważnych relacji i informacji
dotyczących niepisanych dziejów Katedry i związanej z nią kolekcji14. Był zresztą pan Kazimierz cenionym i niezwykle
w sprawy Uniwersytetu zaangażowanym
pracownikiem, oddanym uczelni całkowicie. Mimo przejścia na emeryturę (po ponad 50 latach pracy) nadal służył uczelni,
nie szczędząc swej pracy, pełniąc liczne
funkcje już tylko społecznie15. Pozostawił po sobie wdzięczną pamięć zarówno
wśród pracowników, jak i sporego grona
studentów archeologii, historii sztuki i filologii klasycznej.
Joachim Śliwa
kierownik Zakładu Archeologii Egiptu
i Bliskiego Wschodu Instytutu Archeologii UJ
*
Uniwersytecki Gabinet Archeologiczny powołany został
do życia w roku 1867 z inicjatywy prof. Józefa Łepkowskiego (1826–1894). Sylwetkę twórcy, jego następców
oraz niektórych darczyńców ujęto w szerszym opracowaniu opublikowanym stosunkowo niedawno [zob. J. Śliwa
(red.), Egipt, Grecja, Italia... Zabytki starożytne z dawnej
kolekcji Gabinetu Archeologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Księgarnia Akademicka, Kraków 2007]. Część
tekstów publikowana była wcześniej na łamach „Alma
Mater” w latach 1998–2006.
1
Lub bedele, od łac. bedellus, według Zygmunta Glogera,
nazwa woźnego i posługacza wszelkich magistratur publicznych, w ostatnich czasach służąca już tylko woźnym
uniwersytetów i szkół wyższych (Encyklopedia staropolska,
Warszawa 1900, t. 1, s. 138).
2
W Archiwum UJ nie zachowały się żadne materiały dotyczące jego osoby.
3
Tzn. tuż po ulokowaniu zbiorów Gabinetu w Collegium
Novum (1887), początkowo jako „służący muzealny”, następnie „starszy służący muzealny” i wreszcie „stały starszy woźny muzealny”. Michał Orkisz urodził się 30 sierp-
nia 1860 r. w podkrakowskim Zelkowie jako syn Michała
i Franciszki z Wierzbickich. Ukończył 3-klasową szkołę
„pospolitą” w Bolechowicach. Wraz z żoną Marią z Tomaszewskich (prowadziła kram w Sukiennicach, zmarła
12 czerwca 1921) w skromnych warunkach wychował
i wykształcił pięcioro dzieci (Marian, ur. 1890, dr praw;
Stanisława, ur. 1892; Michał, ur. 1894; Lucjan, ur. 1900,
doc. astronomii UJ, odkrywca komety noszącej jego nazwisko; Juliusz, ur. 1905, artysta malarz). Zob. Archiwum
UJ, teczka osobowa Michała Orkisza, sygn. S II 620. Również opinie i dokumenty cytowane niżej, jeśli nie stwierdzono inaczej, pochodzą z tego źródła.
4
Feliks Kopera jako dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie w doskonałej opinii wystawionej 20 maja 1902 r.
M. Orkiszowi stwierdzał: Była chwila w Gabinecie Archeologicznym, w czasie ostatnich lat życia śp. prof. Łepkowskiego, że cały Gabinet był na opiece służącego, a mimo tego,
podobnie jak i dzisiaj, Gabinet był wzorowo utrzymany.
5
Cyt. za: L. Kalinowski, Marian Sokołowski, [w:] „Stulecie Katedry Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego
(1882–1982), Prace z historii sztuki”, z. 19, Kraków 1990,
s. 33.
6
Z myślą o zabezpieczeniu księgozbioru M. Orkisz uczył się
podstaw introligatorstwa w znakomitej pracowni Roberta
Jahody (świadectwo z roku 1901).
7
Opinię tę sygnowali: prof. Jerzy Mycielski jako dyrektor
Zakładu Historii Sztuki oraz prof. Julian Pagaczewski jako
dyrektor Muzeum Uniwersyteckiego Sztuki i Archeologii
w piśmie skierowanym 16 stycznia 1928 r. do rektoratu
UJ jako załącznik do dokumentacji przesłanej następnie
do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie z intencją przyznania M. Orkiszowi
brązowego Krzyża Zasługi (odznaczenie zostało przyznane dnia 22 stycznia 1930 r.).
8
Zob. K. Estreicher, Nie od razu Kraków zbudowano, Warszawa 1958, s. 98; Stary bedel Michał Orkisz, który sześćdziesiąt lat [sic!] służył w Muzeum Uniwersyteckim, spokojnie wytrzymał atak furii konserwatorskiej.
9
Jak podaje Lech Kalinowski (jw., przypis 5), za pośrednictwem Teresy Lasockiej (w przyszłości żona prof. Estreichera), informował ponadto władze Polski podziemnej
o losach krakowskich zbiorów i krakowskich dzieł sztuki.
10
K. Figiel urodził się 15 lutego 1911 r. w Giebułtowie jako
syn Józefa i Marii z Maronków. Wkrótce po ukończeniu 3-klasowej szkoły w rodzinnej miejscowości (1925)
podjął pracę jako robotnik w Zarządzie Gmachów UJ
(1928) i od tej chwili całe swe życie zawodowe związał
z Uniwersytetem (w czasie drugiej wojny światowej był
pracownikiem Społem). W początkowych latach pracy
(nim zamieszkał w Krakowie) niezwykle uciążliwy był,
zgodnie z jego ustną relacją, codzienny marsz z Giebułtowa do Krakowa i z powrotem. W małżeństwie z Apolonią z Bielów, zatrudnioną również na Uniwersytecie,
miał dwie córki (Genowefa i Kazimiera). Od lat 50. XX
wieku zajmował wraz z rodziną służbowe mieszkanie
przy pomieszczeniach Katedry Archeologii Śródziemnomorskiej (ul. św. Anny, następnie ul. Gołębia 14).
Niestety, teczka osobowa K. Figla (sygn. S II 620) przechowywana w Archiwum UJ zawiera jedynie materiały
obejmujące okres do roku 1950.
11
Seminarium Historii i Teorii Muzyki, Zakłady Archeologii Klasycznej, Historii Starożytnej oraz Anatomii i Cytologii Roślin.
12
Opinia z 13 lutego 1950 r.
13
Praktycznie zresztą zbiór odzyskany w 1945 r., po okresie
przechowywania w pomieszczeniach Katedry (Collegium
Nowodworskiego, następnie ul. Gołębia 14), zdeponowany został wraz z odlewami gipsowymi w 1954 r. w Muzeum UJ (Collegium Maius). Stamtąd na żądanie dyrekcji
Muzeum zbiór został w 1998 r. odebrany (z wyjątkiem
odlewów gipsowych) i zabezpieczony, jednak bez możliwości eksponowania, w budynku Instytutu Archeologii
UJ (Collegium Minus).
14
Na informacje uzyskane od K. Figla w latach 60. XX wieku powołuje się także C.Z. Gałczyńska, Historia zbioru
zabytków archeologicznych w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Meander” XIX, 1964, s. 453.
15
Przez wiele lat K. Figiel był między innymi członkiem
zarządu Pracowniczej Kasy Zapomogowo-Pożyczkowej
(znany był powszechnie jako jej skarbnik) oraz innych
stowarzyszeń samopomocowych pracowników administracji UJ.
ALMA MATER nr 128
57