H. Kiereś, Utopia - International Etienne Gilson Society

HENRYK KIEREŒ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw³a II
Utopia i terror
1. Terror i terroryzm
Termin ¹terrorº wywodzi sieÎ z øacinÂskiego czasownika terreÂre
oznaczajaÎcego `wzbudzac strach, przerazÇacÂ', a wieÎc w aspekcie etymologicznym termin ten oznacza takie dziaøanie, ktoÂre sÂwiadomie
wywoøuje stan zagrozÇenia bytowego z zamiarem wymuszenia ulegøosÂci na przedmiocie (celu) dziaøania. Terror jest odmianaÎ przemocy,
a dokøadnie moÂwiaÎc, jest on odmianaÎ przemocy strachu (w odroÂzÇnieniu od przemocy miøosÂci1) i posiada dwie zasadnicze formy: 1) terroru søownego, np. szantazÇu czy propagandy; 2) terroru fizycznego,
ktoÂry mozÇe przybrac postacÂ: a) terroru bezposÂredniego, kiedy dziaøanie uderza wprost w reprezentatywnaÎ osobeÎ lub instytucjeÎ, oraz b)
terroru posÂredniego, kiedy celem ataku saÎ osoby lub instytucje ¹trzecieº, ktoÂrych byt (bezpieczenÂstwo) zalezÇy od osÂrodkoÂw reprezentatywnych (chodzi o wywarcie presji na te osÂrodki).
Ponadto, nalezÇy odroÂzÇnic od siebie jeszcze dwa inne pojeÎcia,
a mianowicie: terror kryminalny, np. zastraszanie lub porywanie
osoÂb dla okupu (forma bandytyzmu), oraz terror ideologiczny, czyli
wøasÂnie terroryzm, kiedy dziaøaniu przysÂwieca jakas idea wiodaÎca,
np. idea wolnosÂci (niepodlegøosÂci lub anarchii) lub idea wyøaÎcznosÂci
czy tezÇ wyzÇszosÂci cywilizacyjnej baÎdz religijnej2.
1
Przemoc miøosÂci jest zgodna z celem zÇycia czøowieka i ma na celu jego
wøasne dobro; stosuje sieÎ jaÎ w przypadkach wystaÎpienia tzw. zøej woli w posteÎpowaniu czøowieka.
2
Z terroryzmem wiaÎzÇe sieÎ sofistyczna czy tezÇ makiawelowska koncepcja
polityki jako walki o wøadzeÎ wedøug zasady ¹cel usÂwieÎca sÂrodkiº.
44
Henryk Kiereœ
Terror ideologiczny, czyli terroryzm, ma podøozÇe cywilizacyjne
i jest zjawiskiem towarzyszaÎcym wojnie pomieÎdzy cywilizacjami.
Przypomnijmy za F. Konecznym, zÇe cywilizacja jest metodaÎ zÇycia
spoøecznego, zÇe istnieje wiele cywilizacji i zÇe dzieje ludzkie saÎ arenaÎ
sÂmiertelnych zapasoÂw pomieÎdzy nimi3.
Wydaje sieÎ, zÇe nalezÇy wyroÂzÇnic przynajmniej zasadnicze postaci
terroryzmu (terroru ideologicznego. OtoÂzÇ mozÇe on przybrac nasteÎpujaÎce formy: 1) terroru bojoÂwkarskiego, kiedy celem ataku jest
ustroÂj panÂstwa, jak np. dziaøania Frakcji Czerwonej Armii, Czerwonych Brygad czy grupy Baader-Meinhof w imieÎ ideologii komunizmu
(socjalizmu kolektywistycznego) czy tzw. czystki etniczne band UPA
w imieÎ niepodlegøosÂci Ukrainy podczas drugiej wojny sÂwiatowej, kiedy Polska byøa w stanie wojny z Niemcami hitlerowskimi i ZwiaÎzkiem
Sowieckim; 2) terroryzmu panÂstwowego (systemowego), kiedy podmiotem terroru jest panÂstwo (jego wøadze), narzeÎdziem wcielana
w zÇycie utopia, a przedmiotem terroru saÎ obywatele, jak np. w epoce
terroru (le reÂgime de la terreur) proklamowanej podczas rewolucji
francuskiej pod rzaÎdami M. de Robespierre'a i A. L. de Saint-Justa
lub identycznie w dwudziestowiecznych socjalizmach (komunizmie,
faszyzmie, nazizmie i liberalizmie), kiedy kryterium dziaøania panÂstwa jest walka ras, klas, pokolenÂ, pøci czy tzw. orientacji; 3) terroru
mieÎdzypanÂstwowego czy mieÎdzycywilizacyjnego lub mieÎdzysystemowego, np. atak bojoÂwek na WTC w Nowym Jorku w imieÎ obrony
panÂstw islamskich (cywilizacji islamskiej) przed tzw. westernizacjaÎ,
czyli w istocie agresywnaÎ globalizacjaÎ cywilizacji liberalizmu4.
W dociekaniach nad terroryzmem wskazuje sieÎ na jego zøozÇone
oblicze i wielokontekstowe uwarunkowania, co ± zdaniem wielu ±
stanowi przeszkodeÎ uniemozÇliwiajaÎcaÎ jego precyzyjne zdefiniowanie
czy przynajmniej wyliczenie jego cech charakterystycznych. W zwiaÎzku z tym powtoÂrzmy, zÇe terror jest takim dziaøaniem, ktoÂre wywoøuje
w przedmiocie dziaøania stan zagrozÇenia bytowego i w ten sposoÂb
wymusza na nim (taka jest intencja terroru) ulegøosÂc wobec wøasnych
3
F. Koneczny, O øad w historii, Londyn 1977.
Zob. hasøo: TERRORYZM, w: Encyklopedia ¹Biaøych Plamº, t. XVII,
Radom 2006, s. 145-148.
4
Utopia i terror
zÇaÎdanÂ. Natomiast terroryzm ma miejsce wtedy, kiedy podmiot dziaøania uznaje terror za jedyne skuteczne narzeÎdzie realizacji zamierzonego celu, w zwiaÎzku z czym nie respektuje istniejaÎcych konwencji
mieÎdzynarodowych i nie szuka politycznych sposoboÂw rozwiaÎzywania konfliktoÂw i upominania sieÎ o nalezÇne mu dobro. PodkresÂlicÂ
nalezÇy, zÇe rzekome trudnosÂci w zdefiniowaniu terroru, a szczegoÂlnie
terroryzmu, majaÎ swojaÎ przyczyneÎ w ideologizacji tego zjawiska, czyli
w okresÂlaniu i posøugiwaniu sieÎ epitetem terroryzmu wedøug wøasnych, subiektywnych kryterioÂw cywilizacyjnych. Jak juzÇ byøo powiedziane, terroryzm jest konsekwencjaÎ ideologizacji polityki, a kazÇda
ideologia ma to do siebie, zÇe bezwzgleÎdnie daÎzÇy do wyøaÎcznosÂci i nie
uznaje praw innych podmiotoÂw, a przede wszystkim ich prawa do
bytu politycznego, apriorycznie traktuje ich zÇaÎdania jako bezpodstawne. Jest to forma terroru per non est, a jego konsekwencjaÎ,
nierzadko celowo sprowokowanaÎ przez dominujaÎcy podmiot, jest
wøasÂnie reakcja terrorem. Wynika z tego, zÇe jesÂli w polityce dominuje
ideologia, to woÂwczas terroryzm jest nieunikniony, bo wtedy w dziaøaniu ludzkim prym wiedzie zgubna zasada ¹cel usÂwieÎca sÂrodkiº5.
2. Utopia i utopizm
Politycznym kosÂcÂcem Europy jest cywilizacja tzw. øacinÂska,
okresÂlana takzÇe mianem personalistycznej, ale wspoÂøczesna Europa
nie jest monolitem cywilizacyjnym, a raczej mieszaninaÎ roÂzÇnych metod zÇycia wspoÂlnotowego6. PrzyczynaÎ tego stanu rzeczy jest napoÂr
obcych cywilizacji, bezkrytycznie nasÂladowanych przez EuropejczykoÂw oraz ich wøasne bøeÎdy poznawcze. Jednym z takich bøeÎdoÂw jest
tzw. utopizm.
Czym jest utopizm?
5
We wspoÂøczesnej debacie nad problemem cywilizacji wyroÂzÇniajaÎ sieÎ nauki tzw. politologiczne, ktoÂre saÎ wyrazÂnie powiaÎzane z ideologiami spoøecznymi, szczegoÂlnie z roÂzÇnymi odmianami liberalizmu, co nie sprzyja rzeczowej
ocenie terroryzmu.
6
Por. P. JaroszynÂski, Polska i Europa, Lublin 1999.
45
46
Henryk Kiereœ
Termin ¹utopizmº jest derywatem neologizmu ¹utopiaº, ukutym
na bazie greki przez Tomasza Morusa, angielskiego pisarza doby
renesansu i kroÂlewskiego urzeÎdnika. Neologizm ten oznacza ¹miejsce, ktoÂrego nie maº, czyli miejsce, ktoÂre realnie nie istnieje, jest
bowiem wymysøem poetyckim (fikcjaÎ literackaÎ), a wieÎc bytuje jedynie intencjonalnie jako tresÂc ludzkich aktoÂw poznawczych i konstrukcyjnych. Takim miejscem w powiastce Morusa jest wyspa Utopia, na
ktoÂrej panuje idealny ustroÂj spoøeczny, a jej mieszkanÂcy ± Utopianie
± saÎ rzecz jasna ludzÂmi ze wszech miar szczeÎsÂliwymi7.
Morus swoim dzieøkiem nawiaÎzuje ± przekornie i krytycznie ± do
tradycji mitoÂw spoøecznych, tradycji sieÎgajaÎcej poczaÎtkoÂw ludzkiej
kultury, a polegajaÎcej na obmysÂlaniu doskonaøych spoøecznosÂci i panÂstw. Za sprawaÎ Morusa mity spoøeczne okresÂla sieÎ mianem literatury
utopijnej, zas w jeÎzyku codziennym søowo ¹utopiaº oznacza cos dajaÎcego sieÎ pomysÂlecÂ, lecz nierealizowalnego w rzeczywistym sÂwiecie.
TradycjeÎ utopijnaÎ tworzaÎ dwa nurty: literacki oraz, by tak rzec, polityczny, reprezentowany przez dzieøa filozofoÂw (np. PanÂstwo Platona)
oraz wizje reformatoroÂw politycznych. RoÂzÇnice mieÎdzy tymi nurtami
polegajaÎ na tym, zÇe utopie poetyckie jedynie opisujaÎ zastane, zazwyczaj odkryte przez fikcyjnego podroÂzÇnika panÂstwa, natomiast utopie ±
jak je okresÂla literatura przedmiotu ± ¹polityczneº czy ¹powazÇneº
traktujaÎ takzÇe o sposobach urzeczywistniania lansowanych recept cywilizacyjnych. Utopie poetyckie majaÎ charakter moralitetu spoøecznego, saÎ nacechowane dydaktyzmem, zas ¹polityczneº chcaÎ zmieniacÂ
rzeczywistosÂc spoøecznaÎ. I wøasÂnie utopizm traktuje teÎ tradycjeÎ powazÇnie i gøosi tezeÎ, zÇe wizje idealnych ustrojoÂw powinny byc przyczynaÎ wzorczaÎ mysÂli spoøecznej oraz oreÎzÇem polityki, jej ¹koøem zamachowymº. Charakterystyczne jest to, zÇe utopizm rozkwita w nowozÇytnej Europie, a wspoÂøczesÂnie dominuje w mysÂli spoøecznej, jest nieomalzÇe jedynym traktowanym serio instrumentem tzw. krytyki spoøecznej i prawie wyøaÎcznaÎ formaÎ debaty nad kwestiami ustrojowymi8.
7
Th. More, Utopia, tøum. K. Abgarowicz, Lublin 1993.
Na popularnosÂc utopizmu (tzw. utopii krytycznej) wpøynaÎø niewaÎtpliwie
K. Popper rozprawaÎ SpoøeczenÂstwo otwarte i jego wrogowie, tøum. H. Krahelska, t. 1 i 2, Warszawa 1993.
8
Utopia i terror
3. Utopia i problem cywilizacji
Tradycja utopistyczna jest wewneÎtrznie zroÂzÇnicowana, a przyczynaÎ tego stanu rzeczy jest przede wszystkim jej powiaÎzanie z twoÂrczosÂciaÎ par excellence literackaÎ, a takzÇe ± jak w przypadku utopizmu ±
krytyczna spekulacja nad wøasnaÎ produkcjaÎ oraz nad realnymi konsekwencjami wcielania w zÇycie utopijnych recept. KazÇda taka recepta
jest podporzaÎdkowana jakiejs naczelnej idei ± idei tzw. wiodaÎcej ±
ktoÂra jest leitmotivem i zasadaÎ rozstrzygania zagadnien szczegoÂøowych, dotyczaÎcych np. metody gospodarowania, ksztaøcenia i wychowania, twoÂrczosÂci czy speÎdzania wolnego czasu. I tak, mozÇna przykøadowo wymienic nasteÎpujaÎce odmiany utopii, zawsze biegunowo
przeciwstawnych: plebejskie (proletariackie) ± arystokratyczne;
agrarne ± przemysøowe; statyczne ± dynamiczne (tradycjonalistyczne
± posteÎpowe); ascetyczne ± konsumpcyjne; religijne ± ateistyczne9.
JednakzÇe niezalezÇnie od powyzÇszych zroÂzÇnicowan wspoÂlnaÎ cechaÎ
utopii jest to, zÇe tworzaÎ one cywilizacjeÎ tzw. gromadnosÂciowaÎ (socjalistycznaÎ), w ktoÂrej podmiotem i egzekutorem polityki jest wszechwøadne panÂstwo ± jego wøadze, a jej przedmiotem ± anonimowy czøowiek, jednostka ludzka. Wedøug utopizmu prawdziwego czøowieka
jeszcze nie ma, zaistnieje on dopiero jako konÂcowy produkt panÂstwowej technologii, inzÇynierii spoøecznej. Tak wieÎc w punkcie wyjsÂcia
czøowiek jest jedynie surowcem dla panÂstwa-maszyny, a poszczegoÂlni
ludzie to jednostki roÂzÇniaÎce sieÎ pomieÎdzy sobaÎ numerycznie. Rzecz
jasna, cel utopii jest sÂwietlany: uwolnic czøowieka od trapiaÎcego go zøa,
a szczegoÂlnie wyzwolic go ze zøa spoøecznego, aby moÂgø urzeczywistnicÂ
wøasne czøowieczenÂstwo. JednakzÇe na czym polega ludzka humanitas
i jak jaÎ urzeczywistnic ± o tym decyduje panÂstwo, ktoÂre rozporzaÎdza
wøasÂciwaÎ IdeaÎ czøowieka, a tym samym jest moralnie i prawnie zobowiaÎzane do jej konsekwentnego wcielania w zÇycie wøasnych obywateli.
Tak przedstawia sieÎ istota utopizmu, a na czym polegajaÎ jego
dylematy? NalezÇy przeciezÇ rozwiaÎzac kluczowaÎ kwestieÎ, mianowicie,
w jaki sposoÂb zrealizowac ¹jedynie søusznaκ wizjeÎ cywilizacji? Wraz
9
Zob. hasøo: UTOPIA, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, red.
A. Maryniarczyk, t. 9, Lublin 2008, s. 619-626.
47
48
Henryk Kiereœ
z tym pytaniem utopizm zaczyna sieÎ roÂzÇnicowacÂ, musi np. rozstrzygnaÎcÂ, czy panÂstwo jest jedynie formaÎ przejsÂciowaÎ zÇycia spoøecznego
i czy po osiaÎgnieÎciu swego celu ± zbudowaniu prawdziwego, zgodnego z IdeaÎ czøowieka ± stanie sieÎ zbeÎdne i zniknie, czy tezÇ jest ono
niezbywalnaÎ reÎkojmiaÎ tego zÇycia i celem samym w sobie? Jak wdrozÇyc utopieÎ w historieÎ ± na drodze ewolucji czy tezÇ rewolucji, czyli
krwawej rozprawy ze ¹staraκ cywilizacjaÎ? W jaki sposoÂb ustanowicÂ,
sprawowac i kontrolowac rzaÎdy? Jakie wybrac kryterium pracy i gospodarowania ± ascetyczne samoograniczenie czy nieograniczonaÎ
konsumpcjeÎ doÂbr materialnych? Jak dzielic wytworzone dobra ±
wedøug zasøug dla systemu czy wedøug roÂwnosÂci liczbowej? itp. Dylematy te ujawniajaÎ swoje oblicze wraz z praktykowaniem utopizmu
i choc saÎ nierozstrzygalne i w zwiaÎzku z tym prowadzaÎ do konfliktoÂw
na linii panÂstwo ± jednostka, kazÇdy utopista ¹sÂwieÎcie wierzyº, zÇe
lansowana przez niego recepta cywilizacyjna jest ¹jedynie søusznaº
i zÇe jej owocem beÎdzie czøowiek tak doskonaøy, zÇe z koniecznosÂci
niezdolny moralnie do popeønienia czynu, ktoÂry naruszaøby jego
wøasnaÎ IdeeÎ i jej depozyt, jakim jest prawo panÂstwowe10.
4. Konsekwencje cywilizacyjnego utopizmu
Pomimo mody na utopizm, mody uwarunkowanej dominacjaÎ
idealizmu filozoficznego
w nowozÇytnej i wspoÂøczesnej kulturze Zachodu, nie brakuje takzÇe
jego nieprzejednanych krytykoÂw. SkupiajaÎ oni swaÎ uwageÎ na konsekwencjach utopizmu i zgodnie ujmujaÎ je w kategoriach koszmaru
cywilizacyjnego czy ¹cywilizacji sÂmierciº. NajwieÎkszaÎ ceneÎ za ¹szlachetne urojenieº utopizmu pøaci realny czøowiek, poddawany okrutnym eksperymentom, eksterminowany fizycznie i duchowo. PodkresÂla sieÎ, zÇe nierozstrzygalnym tøem wszelkich wizji utopijnych jest
zakamuflowany, zagøuszony szczytnymi hasøami totalitaryzm oraz
monizm kulturowy. A jak juzÇ zostaøo powiedziane, utopijny totalitaryzm nie ma nic wspoÂlnego z politykaÎ, ktoÂra zgodnie z tradycjaÎ kultury europejskiej jest roztropnaÎ troskaÎ o dobro wspoÂlne (jakim jest
10
Zob. H. KieresÂ, Czøowiek i cywilizacja, Lublin 2007.
Utopia i terror
wieloaspektowo i integralnie widziane zÇycie kazÇdego konkretnego
czøowieka), a nie apriorycznaÎ inzÇynieriaÎ spoøecznaÎ czy motywowanaÎ
ideologicznie walkaÎ o wøadzeÎ. Jak podkresÂlaø Arystoteles, celem panÂstwa jest szczeÎsÂcie jego obywateli, ale polemizujaÎc z utopistami zastrzegaø, zÇe nie mozÇna zmuszac do szczeÎsÂcia, bo takie dziaøanie jest
niezgodne z ludzkaÎ naturaÎ i nieuchronnie prowadzi do upadku panÂstwa i anarchii spoøecznej11.
KonsekwencjaÎ totalitaryzmu jest tzw. legalizm, czyli oparcie zÇycia
ludzkiego na prawie ustanowionym przez autorytet panÂstwa i zgodnego z jego celami (utopiaÎ). Legalizm jest narzeÎdziem dopasowywania czøowieka do jego zaøozÇonej Idei, co powoduje, izÇ prawo staje sieÎ
wsÂcibskie i ingeruje w kazÇdy zakamarek ludzkiego zÇycia, oraz zÇe
moralne jest to, co jest zgodne z prawem, nawet jesÂli jego zasady
saÎ nikczemne i jawnie naruszajaÎ suwerennosÂc i godnosÂc czøowieka.
Owocem legalistycznej demoralizacji czøowieka jest ¹homo utopicusº, ktoÂry jest reprezentowany baÎdz przez sklonowanego ideologicznie osobnika, dla ktoÂrego realizowana utopia staje sieÎ rodzajem
religii i zÂroÂdøem jego ideologicznego fanatyzmu, baÎdz tezÇ przez ¹schizofrenikaº spoøecznego, ktoÂry zÇyje ¹oficjalnieº oraz ¹prywatnieº,
a wieÎc niejako dwulicowo, czyli w dwoÂch cywilizacjach jednoczesÂnie.
Na zakonÂczenie przypomnijmy zasadnicze tezy artykuøu:
1. Problem terroryzmu jest sÂcisÂle zwiaÎzany z kwestiaÎ cywilizacji,
czyli metody (ustroju) zÇycia wspoÂlnotowego.
2. ZÂroÂdøem terroryzmu saÎ cywilizacje gromadnosÂciowe, takie,
w ktoÂrych suwerenem i wyøaÎcznym podmiotem polityki jest panÂstwo
i jego ideologia, a nie realny czøowiek-obywatel.
3. JednaÎ z przyczyn powstawania cywilizacji gromadnosÂciowych
(socjalistycznych) jest utopizm.
4. Utopizm wyrasta z idealizmu mysÂlowego, a jego istoteÎ stanowi
zamysø radykalnej przebudowy sÂwiata i wyzwolenia czøowieka od zøa12.
11
Polityka, tøum. L. Piotrowicz, Warszawa 2006.
Godna polecenia jest rozprawa P. Johnsona IntelektualisÂci (Warszawa
b.d.w., tøum. A. Piber), w ktoÂrej znajdziemy znakomitaÎ wiwisekcjeÎ zÇycia i sposobu mysÂlenia wielu wspoÂøczesnych utopistoÂw.
12
49
50
Henryk Kiereœ
5. Analiza istniejaÎcych utopii i cywilizacyjnych konsekwencji
utopizmu dowodzi, zÇe terror panÂstwowy (systemowy) jest wyøaÎcznaÎ
formaÎ sprawowania rzaÎdoÂw, proÂb wcielania utopijnej recepty cywilizacyjnej w zÇycie; terror systemowy przybiera postac terroru fizycznego, czyli eksterminacji osoÂb niepasujaÎcych do utopijnej Idei prawdziwego czøowieka oraz terroru duchowego, np. cenzury i propagandy, kierujaÎcych sieÎ ± zgodnym z zaøozÇonaÎ IdeaÎ czøowieka ± kryterium
¹ideologicznej poprawnosÂciº.
6. Terror mieÎdzynarodowy czy mieÎdzysystemowy towarzyszy
wojnom pomieÎdzy cywilizacjami.
The Utopia and the Terror
Summary
Author in his article draws an attention to a fact that a problem of the
terrorism is closely connected with a question of civilization, i.e. with
a method (social order) of community life. A source of terrorism is
hidden in collective civilizations, whose sovereign and political agent is
exclusively a state and its ideology, and not a real man-citizen. One of the
reasons that constitute collective (socialist) civilization is the utopism. The
utopism rises from a mental idealism, and its essence is an intention of
radically reconstructing the world and delivering the man from the evil.
An analysis of existing utopias and civilizational consequences of the
utopism proves that a state (system) terror is not but a form of exercising
a political power, and embodying an utopian civilizational recipe in life;
a system terror assumes a shape of the phisical terror, i.e. of extermining
persons which do not match up to an utopian idea of real man, or of the
spiritual terror, e.g. of a censorship and propaganda, which are driven by ±
according to an assumption of an idea of man ± a criterion of ¹ideological
correctnessº. An international or intersystem terror attends wars between
the civilizations.