WARSZAWA 1939-1944. Satyra konspiracyjna oraz

„WARSZAWA 1939-1944.
Satyra konspiracyjna oraz okupacyjna rzeczywistość w rysunkach
polskich grafików”
Wystawa w Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego
Luty - Maj 2012
Inicjatorem wystawy, autorem jej koncepcji i scenariusza jest profesor Tomasz Szarota, jeden
z najlepszych w Polsce znawców historii II wojny światowej, autorytet w tym zakresie o renomie
międzynarodowej. Sam pomysł wiąże się bezpośrednio z opublikowaniem rozszerzonej edycji książkialbumu Grzegorza Załęskiego „Satyra w konspiracji” (Wydawnictwo LTW, 2011). Znaleźć się teraz w niej
mogły rysunki, których umieszczenie wcześniej uniemożliwiała cenzura. Choć wystawa ogranicza się tylko
do Warszawy, uwzględnia obok zbiorów Grzegorza Załęskiego, udostępnionych przez jego syna
Krzysztofa, także materiały przechowywane przez Muzeum Karykatury, Muzeum Narodowe
w Warszawie, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Archiwum Akt Nowych, a także zbiory prywatne,
m.in. Andrzeja Krzysztofa Kunerta, Jana Tomaszewskiego czy Tomasza Szaroty. Sam tytuł wystawy
świadczy o tym, że obok satyry konspiracyjnej zaprezentowane zostaną również rysunki
pokazujące życie codzienne okupowanego miasta, warunki egzystencji jego mieszkańców.
W zamierzeniu organizatorów ma być ona zarazem hołdem złożonym twórcom owych rysunków, takim
jak Henryk Chmielewski ps. Yes, Stanisław Tomaszewski ps. Miedza, Aleksander Świdwiński,
Andrzej Will ps. Was, czy Jerzy Zaruba. Wielką atrakcją ekspozycji będą pokazywane na niej oryginały
rysunków, podziemnych broszur i egzemplarzy prasy konspiracyjnej, w tym jedyny istniejący
egzemplarz pierwszego pisemka satyrycznego „Biały koń”, wydanego w czerwcu 1940 r. Wystawa ma
charakter multimedialny, widz zobaczy fragmenty „Zakazanych piosenek” oraz fragment filmu „Robota
wawerska” stanowiące, wraz ze scenografią, swoiste tło na którym toczyła się walka w „nieujarzmionym
mieście.”
Wystawa została podzielona na kilka części tematycznych. Na pierwszą z nich, która nosi tytuł „Niemiec
wyszydzony”, składają się rysunki ośmieszające niemieckiego okupanta, wodza Trzeciej Rzeszy Adolfa
Hitlera i jego wiernego sojusznika Benito Mussoliniego, ale także te, ukazujące Niemców jako ofiary
własnego reżimu hitlerowskiego. Kolejna część ekspozycji – to rysunki pokazujące naszych sojuszników,
przede wszystkim postać przywódcy Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla. Część następna poświęcona
jest „aliantom naszych aliantów”, czyli Sowietom, Armii Czerwonej oraz postaci Stalina (w tym rysunki
antykomunistyczne, od jesieni 1943 r. ostro zwalczające działającą w podziemiu PPR). Szczególnie ważna
jest część ekspozycji „Obecność Polskiego Państwa Podziemnego” – z jednej stronu pokazane będą
wszelkie przejawy działań Polski Walczącej, a z drugiej zaś rysunki piętnujące naganne postawy
i zachowania rodaków, a więc nawiązujące do podziemnego „kodeksu moralności patriotycznoobywatelskiej” (na wystawie m.in.: „Padlina idzie do kina”, „Rządzą ulicą szkopy z ulicznicą”, Pan
Łajdakiewicz). Niemniej istotną częścią ekspozycji jest „Codzienna rzeczywistość okupacyjna” Warszawy,
w tym warszawskiego getta. Po raz pierwszy w Polsce widz będzie miał okazję zobaczyć reprodukcje
powstałych w getcie warszawskim w 1942 r. akwarel Toeofili /Tosi/ Reich-Ranicki. Osobne miejsce na
wystawie poświęcono konspiracyjnej prasie satyrycznej, a wśród niej zasługującym na szczególne
wyróżnienie pismom wydawanym po niemiecku w ramach akcji dywersyjnej „N”.
Wystawa będzie prezentowana w Muzeum Karykatury od 27 lutego do 20 maja 2012 roku.
Prof. zw. dr hab. Tomasz Szarota (urodzony w 1940 r. w Warszawie)
Pracuje w Instytucie Historii PAN, zasiada w Kolegium Programowym tworzonego w Gdańsku Muzeum II
Wojny Światowej. Jest autorem klasycznego już dzieła „Okupowanej Warszawy dzień powszedni” (wyd.
IV, rozszerzone, „Czytelnik” 2010 r.) oraz książki „Życie codzienne w stolicach okupowanej Europy” (PIW,
1995). Jest autorem biografii dowódcy AK gen. Stefana Roweckiego „Grota”, wydał własne studia i szkice
z lat wojny i okupacji pt. „Karuzela na placu Krasińskich.” Zajmuje się problemem stereotypów
narodowych i jest badaczem karykatury jako źródła historycznego.
Grzegorz Załęski (1907-1972)
Studiował na Oddziale Dramatycznym przy warszawskim Konserwatorium Muzycznym; w latach kryzysu
odszedł od teatru do dziennikarstwa. Przed wojną związany z czasopismami: "Morze", "Przegląd
Krajoznawczy", "Tygodnik Ilustrowany", "Uroda" i "Kurier Poranny". Był redaktorem działu
w konserwatywnym "Czasie", zastępcą redaktora naczelnego agencji prasowej Kabel. Po wybuchu wojny,
Załęski z grupą dziennikarzy na rozkaz płk. Umiastowskiego wyjechał na Wschód, początkowo przebywał
w Wilnie, potem we Lwowie. Aresztowany przez Sowietów, zbiegł do Warszawy, gdzie podjął pracę
w podziemnym dzienniku „Nowy Dzień”. Następnie został redaktorem naczelnym, kierownikiem techniki
i kolportażu "Demokraty" i "Moskita” pism wydawanych przez socjalistów, ludowców i bezpartyjnych. Po
Powstaniu w oflagu w Murnau. Po powrocie został dyrektorem naczelnym peperowskiej Spółdzielni
Wydawniczej "Wiedza". W ruinach odnalazł część konspiracyjnego archiwum. Jest autorem antologii
satyry w polskiej w prasie podziemnej "Satyra w konspiracji 1939-1944" (po raz pierwszy opublikowanej
w 1948 r. - nakład skonfiskowany; wznowione i poszerzone wydania w 1958 i 2011 r.)
„Wbrew szubienicom, mordom
i krzyżom,
Wbrew mocy, która podbiła świat,
Wielka Warszawo, polski Paryżu,
Śmiech w ruinach kwitnie jak kwiat.
Bo ten zwycięży, kto się śmieje,
Rozpacz to dzisiaj okropny grzech,
Dla tych, co zawsze mieli nadzieję,
Brzmi twój przekorny zwycięski
śmiech.”
Fragment: „Uśmiech Warszawy ”
Tomasz Wiatraczny (T. Hollender)
Rys. YES (H. Chmielewski) „Demokrata” 10.VIII.1943