Spotkanie psychologów – z Panią Sheilą Melzak

Praca z dziećmi cudzoziemskimi ofiarami traumy
Spotkanie psychologów i osób pracujących z
cudzoziemskimi dziećmi bez opieki
gość specjalny - Pani Sheila Melzak
Warszawa, 13 czerwca 2007
Spotkanie na temat pracy z dziećmi-ofiarami traumy, zorganizowane przez
PFM i Fundację „Dzieci Niczyje”, obejmowało dwie części: prezentację Pani
Melzak na temat jej doświadczeń z pracy z tą grupą dzieci, a także wymianę
doświadczeń polskich ekspertów na temat trudności w zapewnieniu
odpowiedniej opieki dzieciom cudzoziemskim, które doświadczyły traumy, w
Polsce. Prezentujemy główne wątki tego spotkania.
●●●
Komunikacja z dzieckiem dotkniętym traumą
Trudno jest dorosłym postrzegać cierpienie dziecka – ludzi często przerażają dramatyczne
przeżycia i doświadczenia dziecka na tyle, że trudno im o nich słuchać. Zdarza się, że dorosłym po
prostu nie mieści się w głowie, że dziecko mogło rzeczywiście tyle wycierpieć – i odwracają się od
tego, co słyszą. Nawet ludzie zawodowo mający kontakt z dziećmi czasem wolą nie widzieć
strasznych rzeczy, które dotknęły dziecko – wolą przemilczeć, nie przyjmować dramatycznych
faktów do wiadomości. Tymczasem, bez gotowości do wysłuchania dziecka nie ma mowy o
pomocy. Gotowość do wysłuchania dziecka jest też niezbędna, żeby dziecko zaczęło mówić o
swoich doświadczeniach – jemu też jest trudno.
●
Filozofia Medical Foundation - całościowe podejście
Sheila Melzak przedstawiła filozofię działania swojej organizacji, Medical Foundation for the Care
of Victims of Torture – jest to całościowe, wszechstronne podejście do sytuacji każdej osoby, która
zwraca się o pomoc (zarówno dzieci, jak dorosłych). Żeby komuś rzeczywiście pomóc, trzeba
zapewnić pomoc w różnych dziedzinach: m.in. ochronę międzynarodową pod względem prawnym,
ocenę/diagnozę potrzeb wsparcia psychologicznego, w razie potrzeby leczenie i rehabilitację.
Dlatego Fundacja stara się wesprzeć swoich klientów pod różnymi względami, zabiegając, aby ich
różnorodne potrzeby zostały zaspokojone: nie tylko oferując pomoc psychologiczną, ale zabiegając
o uregulowanie sytuacji prawnej czy socjalnej swoich podopiecznych.
Pani Melzak przedstawiła pięć punktów holistycznego podejścia do „klienta” - ofiary traumy:
1. zapewnienie bezpieczeństwa (regulacja sytuacji prawnej)
2. oszacowanie potrzeb i zakresu interwencji psychologa;
3. leczenie;
4. rehabilitacja;
5. integracja.
●
Ramy prawne
Niezwykle ważne dla zapewnienia klientowi odpowiedniej ochrony jest zapoznanie się z prawem
międzynarodowym oraz krajowym w tym zakresie. W sprawach dotyczących dzieci-ofiar tortur lub
traumy trzeba pamiętać o tym, że to nie tylko cudzoziemcy ubiegający się o status uchodźcy (tak
jest zwykle w kontekście pracy Medical Foundation, a także w Polsce), ale przede wszystkim –
dzieci. Dlatego dotyczy ich zarówno międzynarodowa Konwencja o Prawach Dziecka (KPD), jak i
prawo lokalne dotyczące praw dzieci. Dzieci cudzoziemskich dotyczy więc także na przykład art.
39 KPD: „Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki dla ułatwienia przebiegu
rehabilitacji fizycznej i psychicznej oraz reintegracji społecznej dziecka, które padło ofiarą
jakiejkolwiek formy zaniedbania, wyzysku lub wykorzystania, torturowania lub jakiejkolwiek innej
formy okrutnego, nieludzkiego czy poniżającego traktowania albo karania bądź konfliktu
zbrojnego. Taka rehabilitacja czy reintegracja przebiegać będzie w środowisku, które sprzyja
zdrowiu, zapewnieniu własnego szacunku i godności dziecka.”
●
Rozpoznanie sytuacji
Życie w niepewności i zawieszeniu (to charakterystyczne dla okresu oczekiwania na uregulowanie
sytuacji prawnej w kraju pobytu) jest trudne dla dzieci, mogą mieć problemy z radzeniem sobie z
tym psychicznie. Zdarza się, że to obecny etap życia dziecka – już w kraju pobytu – jest dla niego
źródłem traumy.
Dla dobrej diagnozy potrzeb dziecka ważne jest poznanie jego życiorysu w kolejnych etapach: jak
mu się żyło przed pojawieniem się przemocy/traumatycznego doświadczenia w jego życiu, jakiego
typu przemocy doświadczyło, kto podjął decyzję o jego wyjeździe z ojczyzny, do jakiego stopnia
dziecko było świadome tego, co się działo, jak wyglądała podróż, jak wygląda jego życie obecnie,
w kraju/społeczności przyjmującej.
Ważne jest rozpoznanie relacji dziecka z rodzicami. Możliwe, że rodzice, np. w ośrodkach dla
uchodźców, nie opiekują się dziećmi lub je zaniedbują z powodu własnej traumy, z którą oni sami
nie mogą się uporać. W swojej ojczyźnie, rodzice mieli siłę i godność. W kraju obecnego pobytu
mogą nie mieć już tego samego statusu społecznego, tracą poczucie własnej wartości – bywa, że w
efekcie cierpi ich relacja z dziećmi. Rozwiązanie problemów dziecka może więc wymagać
udzielenia wsparcia rodzicom – by mogli lepiej wywiązywać się ze swojej roli opiekunów dziecka.
Więź z kimś dorosłym jest ważna dla dziecka. Dlatego też warto pomóc każdemu dziecku, które
jest w kraju pobytu bez rodziców albo opiekunów znaleźć kogoś, komu to dziecko będzie mogło
zaufać. Taka jest właśnie idea opiekuna czy kuratora – to ktoś, kto powinien pełnić rolę dorosłego,
którego dziecko może obdarzyć zaufaniem, w kim może znaleźć oparcie. Zdarza się, że podobną
rolę powiernika dziecka, czy po prostu bliskiej osoby, pełni inny dorosły, nie opiekun czy kurator
(funkcja nie ma tu znaczenia – może to być nauczycielka albo pracownik socjalny, ale może też sprzątaczka w ośrodku dla uchodźców, która nawiąże z dzieckiem życzliwą relację). Dzięki pracy z
taką osobą dziecko ma szansę się otworzyć i opowiedzieć o swoich przeżyciach. Bardzo ważne są
też oczywiście relacje „jeden na jeden” ofiary traumy z terapeutą.
●
Symptomy – i co z nimi zrobić
Najważniejsze symptomy traumy można podzielić na trzy kategorie: nadpobudliwość,
natrętne/uporczywe myśli i zamknięcie się. Ofiary traumatycznych przeżyć często mają poczucie,
że nie panują nad sobą (co jest dodatkowym źródłem frustracji). Czasem bardzo emocjonalnie
reagują na wszystko – i same nie wiedzą, czemu nagle zmienia się im nastrój. Nie wiedzą, czemu
nagle chce im się płakać. Obawiają się swoich własnych reakcji: na przykład tego, że nieustannie
wracają myślami do dramatycznych doświadczeń w swoim życiu. Inni – w ogóle przestają o nich
mówić, nie nawiązują żadnych relacji z otoczeniem. Ludzie dotknięci traumą muszą się tego
czasem nauczyć od nowa. Powinny temu służyć zajęcia rehabilitacyjne.
Młodym ludziom, którzy przeżyli konflikt zbrojny, bardzo potrzebne są dyskusje na tematy
moralne i etyczne. Żyli w rzeczywistości, w której dorośli rozwiązywali problemy przemocą,
widzieli okrucieństwo, może sami go doświadczyli – jak to wpłynęło na ich rozumienie stosunków
międzyludzkich? Dobrze jest z nimi porozmawiać na takie tematy – żeby pomóc im samym
zrozumieć swoje doświadczenia i na nowo poukładać sobie w głowie: co jest dobre, co jest złe.
Całkiem możliwe, że dzieci posiadają swoją własną mądrość, zwłaszcza na temat przetrwania w
nieludzkich warunkach.
●
Co pomaga przezwyciężyć traumę?
Każdy człowiek jest inny, ma inne doświadczenia i inne potrzeby. Nie sposób więc podać jedną
receptę na pokonanie traumy. Mimo to są umiejętności, których rozbudzanie w dziecku je umacnia i
pomaga pokonać trudne doświadczenia. Są to:
•
relacje z ludźmi;
•
poczucie przynależności do grupy (może własnej społeczności etnicznej, społeczności
uchodźców, grupy tanecznej czy innej – jakiejś, która stanowi grupę odniesienia);
•
możliwość dokonania refleksji nad swoją historią, tym co zaszło w przeszłości (tutaj
pomocny może być terapeuta);
•
zdolność do myślenia o tym, jak aktywnie rozwiązywać własne problemy (ofiary traumy
często czują się bezradne wobec tego, co im się przydarza);
•
poczucie własnej kreatywności (stąd tyle różnych form terapii traumy przez sztukę –
pozwala odnaleźć dzieciom w sobie pokłady możliwości wyrażania siebie inaczej, niż przez
słowa. Doświadczenie własnej kreatywności daje też dzieciom poczucie wartości, wiary w
swoje wewnętrzne możliwości);
•
zdolność do zrozumienia swojej przeszłości, jak również wyobrażenia sobie własnej
przyszłości (typowym doznaniem wielu osób, które doświadczyły traumy jest
nieumiejętność popatrzenia wprzód na swoje życie, planowania czegokolwiek na
przyszłość, wyobrażenia sobie własnego rozwoju. Praca terapeuty powinna uwzględniać
także tę kwestię i pomóc młodemu człowiekowi odnaleźć nowe spojrzenie na własną
przyszłość).
●
Pomoc dzieciom-ofiarom traumy: perspektywa polskich ekspertów
Druga część spotkania miała charakter pracy w grupach i otwartej dyskusji. Eksperci analizowali
sytuację w Polsce pod kątem możliwości zapewnienia wsparcia dzieciom, które doświadczyły
traumy. Grupa zidentyfikowała następujące luki/problemy, które wymagają rozwiązania:
•
brak jest szkolenia na temat traumy i terapii osób dotkniętych traumą (potrzebne choć
podstawowe przygotowanie)
•
niezbędne jest zwiększenie liczby pracowników w ośrodkach
•
pracownicy socjalni i psychologowie potrzebują superwizji (Pani Melzak uważa, że
wartościową metodą superwizji jest także kontakt z innymi osobami, które pełnią podobną
rolę. Sama wymiana doświadczeń i opowiedzenie sobie o zawodowych trudnościach jest
pomocne)
•
•
brak fachowców, którzy mogą zapewnić superwizję
trudności w pracy psychologicznej z udziałem tłumacza: trudno jest znaleźć tłumacza, który
może tłumaczyć systematycznie kilka spotkań terapeutycznych. Często tłumaczami są
wolontariusze (mała systematyczność). Problematyczna sprawa zmiany tłumacza podczas
prowadzenia terapii z konkretną osobą (zakłóca poczucie ciągłości pracy, gdy na każdym
spotkaniu tłumacz jest inny). Pojawia się też problem wsparcia psychologicznego dla
tłumaczy. Pani Melzak wspomniała o grupie terapeutycznej dla tłumaczy, która funkcjonuje
w Wielkiej Brytanii.
Eksperci zaproponowali konkretne pomysły:
•
wspólne opracowanie dokumentu-zestawu sugestii zmian/rozwiązań w kwestiach pracy
psychologicznej. Ten dokument służyłby do lobbingu polskiej administracji.
•
regularne spotkania dla psychologów/pracowników socjalnych/innych osób, którym
potrzebne jest wsparcie. Spotkania miałyby wartość podwyższania kwalifikacji, ale także
kształtowania grupy wsparcia między uczestnikami. (Grupy wsparcia powinny liczyć nie
więcej niż 5 osób).
Pani Melzak i jej Medical Foundation proponują przygotowanie kolejnych szkoleń:
•
na temat identyfikacji dzieci-ofiar traumy, wymagających pomocy;
•
na temat identyfikacji ofiar tortur z perspektywy medycznej (modelowym rozwiązaniem
byłoby włączenie badania pod kątem tortur do standardu prowadzonych badań osób
ubiegających się o status uchodźcy).
Polskie Forum Migracyjne zamierza organizować kolejne spotkania dotyczące wsparcia
psychologicznego dla dzieci dotkniętych traumą. Szukamy też partnerów do współpracy w tej
dziedzinie. Propozycje prosimy wysyłać na adres: [email protected].
Opracowanie:
Agnieszka Kosowicz, Zuzanna Olszewska, Anna Maciejko (Polskie Forum Migracyjne)