Materiały archiwalne obrazujące pomoc jednostek ludowego

Anna Gąsiorowska
MATERIAŁY ARCHIWALNE OBRAZUJĄCE POMOC
JEDNOSTEK LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO
MIESZKAŃCOM PRAWOBRZEŻNEJ WARSZAWY
(15.09.1944—17.01.1945)
1. Rys historyczny
W pierwszej połowie września 1944 roku armia radziecka i wojsko polskie
rozpoczęły operację, której celem było zlikwidowanie niemieckiego przyczółka w
rejonie Pragi i wyzwolenie prawobrzeżnej części Warszawy. W natarciu na Pragę
obok 47 armii radzieckiej dowodzonej przez gen. Por. Nikołaja Gusiewa brała udział 1
Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Dywizja ta od 27 lipca 1944 roku
znajdowała się w rejonie Dęblina. 5 września została podporządkowana operacyjnie
dowódcy 47 armii radzieckiej1 i miała wziąć udział w natarciu jednostek radzieckich
w kierunku Pragi2. Zadaniem bojowym 1 DP było przełamanie obrony 70 pułku 73
dywizji piechoty niemieckiej na odcinku między hutą szkła a stacją kolejową w
Międzylesiu, następnie opanowanie szosy Zielona—Wawer, opanowanie Pragi i
wyjście na wschodni brzeg Wisły pomiędzy mostem Kierbedzia a północnym
nasypem kolejowym3.
Natarcie rozpoczęto 10 września 1944 roku. Już wieczorem 12 września 1 DP
1
Patrz dziennik działań bojowych 1 DP za wrzesień 1944 roku. CAW, III-7-15, k. 24.
K. S o b c z a k, Wyzwolenie Pragi we wrześniu 1944, [w:] Dzieje Pragi, Warszawa 1970, s. 238.
3
Tamże.
2
przełamała linię obrony i podeszła do północno-wschodniej części Grochowa4, a
współdziałająca z nią 175 dywizja radziecka dotarła do kościoła na Grochowie. W tym
też dniu dał się zauważyć zwiększony opór nieprzyjacielski. Niemcy ulokowali się na
linii folwark Dotrzyma — zachodni skraj Grochowa. 13 września o godz. 16.30 1 pułk
piechoty 1 DP osiągnął ulicę Grochowską, a 175 dywizja radziecka zepchnęła
Niemców z terenu Grochowa w stronę Saskiej Kępy. W wyniku tych działań
bojowych 14 września prawobrzeżna Warszawa została uwolniona od Niemców, poza
okolicami mostu kolejowego na wprost Cytadeli. Most ten był przedmiotem natarcia 3
pułku piechoty. Rankiem 14 września Niemcy odparli szturm i 3 pp musiał się
wycofać. Teren ten został zdobyty przez 3 pułk, po ponownym szturmie, dopiero rano
15 września. W tym też czasie została ostatecznie oczyszczona od Niemców Saska
Kępa. Tak więc 15 września 1944 roku cała prawobrzeżna Warszawa została
ostatecznie wyzwolona. W czasie 5 dni walk o Pragę 1 DP poniosła poważne straty,
poległo 353 żołnierzy, 1436 zostało rannych a 109 zginęło bez wieści5.
Wkraczające do miasta jednostki LWP i władze polskie zastały około 130 tys.
ludzi, tj. połowę stanu mieszkańców Pragi z roku 1939. Większość stanowiły kobiety,
dzieci i starsi mężczyźni. Brak było mężczyzn w wieku od 18 do 50 lat6. Ci ostatni
zostali wywiezieni w początkach sierpnia 1944 roku do Rzeszy.
Entuzjazm ludzi zmęczonych wojną i okupacją był ogromny. Żołnierzy
polskich i radzieckich mieszkańcy Pragi witali bardzo gorąco7. Warunki bytowania
pozostałej przy życiu ludności były niezwykle ciężkie. Jedynym źródłem zarobku w
tym czasie był handel. Czwarta część domów mieszkalnych leżała w gruzach, z
pozostałych — ponad 80% wymagało natychmiastowej naprawy. Brak było żywności,
wody i elektryczności. Jeśli chodzi o przemysł to uległ on zniszczeniu w 50°/o, z tego
85% wskutek planowej akcji okupanta8. Również surowce i narzędzia w większej
części zostały wywiezione do Niemiec. Należy także dodać, że świeżo wyzwolone
tereny znajdowały się w pasie przyfrontowym, ostrzał trwał bezustannie, poruszanie
4
Meldunek bojowy 1 DP nr 260 z dnia 11.09.1944 roku. CAW, III-7-32, k. 184.
CAW, III-7-32, k. 207, 228, 277.
6
J. K a z i m i e r s k i, Praga w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu, [w:] Dzieje Pragi..., s. 260.
7
Patrz meldunek zastępcy dowódcy 1 DP ds. pol-wych do szefa Zarządu Pol-Wych 1 AWP. CAW,
III-7-572, k. 41—42.
8
B. R u m i ń s k i, Od wyzwolenia Pragi do zdobycia Warszawy, Stolica nr 3, z dnia 17.01.1965
roku.
5
się po mieście groziło ciągłym niebezpieczeństwem. W ciągu tylko 2 dni po
wyzwoleniu raniono 432 osoby9. Ponadto, 5-letnia niewola doprowadziła pewną część
społeczeństwa do rozluźnienia dyscypliny społecznej a często nawet demoralizacji,
czego wyrazem były liczne grabieże i kradzież zarówno mienia społecznego jak i
prywatnego10. Wreszcie, mimo ogromnej radości spowodowanej wyzwoleniem i
sympatii dla wojska, często natrafiano na negatywny stosunek do nowopowstających
władz, jak i brak zaangażowania ludności po stronie tej władzy. Miało na to niemały
wpływ trwające po lewej stronie Wisły powstanie, jak i propaganda obozu
londyńskiego.
Zaistniała sytuacja zmusiła PKWN do stworzenia jak najszybciej warunków
względnej stabilizacji na terenie Pragi.
Jedną z najważniejszych i pierwszoplanowych czynności mających na celu
normalizację życia w mieście było utworzenie i zorganizowanie władz miejskich.
Toteż, już w połowie września 1944 roku powołano Radę Narodową m.st. Warszawy,
obok niej działały równolegle władze miejskie — Zarząd Miejski i Starostwo
Grodzkie (to ostatnie jako organ administracji miejskiej, powołany 13 listopada 1944
roku). Komórkami, które sprawowały kontrolę społeczną nad organizowaniem życia
publicznego były komitety obywatelskie11. Najniższymi zaś organami łączącymi
społeczeństwo z organami władzy były komitety domowe.
Zaangażowanie aparatu pol-wych i żołnierzy ludowego Wojska Polskiego w
tworzeniu tych władz było niemałe. Świadczą o tym, zachowane w zbiorach CAW
dokumenty z tamtego okresu12.
2. Charakterystyka przekazów źródłowych
Materiały archiwalne znajdujące się w CAW, a dotyczące pomocy udzielanej
9
B. B r z e z i ń s k i i J. G o ł ę b i o w s k i, Warszawska Organizacja PPR wobec zagadnień
odbudowy. Studia Warszawskie t. 5, Warszawa 1970, s. 147.
10
CAW, III-4-233, k. 83.
11
Na terenie Pragi do końca 1944 roku działało 5 Komitetów.
12
Meldunek zastępcy dowódcy 1 DP ds. pol-wych do szefa Zarządu Pol-Wych 1 AWP (III-7-572, k.
44) i wytyczne szefa ZPW 1 AWP mówiące m.in. o pomocy wojska w organizowaniu aparatu administracyjnego
(III-4-233, k. 191 i 192).
przez wojsko ludności Pragi i okolic w pierwszym okresie po jej wyzwoleniu, można
podzielić na kilka zasadniczych grup. Na uwagę zasługują źródła obrazujące pomoc
wojska w:
1) organizowaniu władz miejskich na wyzwolonym terenie;
2) odbudowie przemysłu, remoncie szpitali i szkół;
3) przydziale żywności, opału i organizowaniu opieki lekarskiej;
4) ofiarowaniu pieniędzy pochodzących z dobrowolnych składek wśród
żołnierzy;
5) dziedzinie kultury i oświaty;
6) organizowaniu uroczystości i świąt narodowych.
Wymienione wyżej rodzaje współpracy wojska z ludnością cywilną znalazły
swoje odbicie głównie w dziennych i. okresowych meldunkach z pracy aparatu polwych jednostek, biorących bezpośredni udział w wyzwalaniu prawobrzeżnej
Warszawy, lub też w wytycznych Szefa GZPW do współpracy z ludnością cywilną.
Większość przekazów źródłowych znajduje się w zespole akt Dowództwa 1 AWP,
sporo zachowało się w aktach Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego.
Należy zauważyć, że przeważająca część meldunków nie dotyczy jednej formy
pomocy, ale omawia po kilka jednocześnie. Taki charakter mają szczególnie
dokumenty podsumowujące całość pracy poszczególnych jednostek wojskowych z
ludnością cywilną oraz różne notatki oficerów GZPW13.
Interesującą grupę archiwaliów stanowią akta informujące o pomocy wojska
w organizowaniu władz miejskich na terenie prawobrzeżnej Warszawy. Te przekazy
zachowały się głównie w zespole GZPW i w dowództwie 1 AWP. Większość z nich
omawia wspomniany problem w połączeniu z informacją o działalności grup
agitacyjnych14. Głównym zadaniem tych grup było m.in. organizowanie wyborów do
władz terenowych, komitetów obywatelskich i domowych oraz rad narodowych;
ponadto żołnierze wyjaśniali ludności wiele spraw dotyczących aktualnej sytuacji
politycznej. Jak świadczą zachowane archiwalia członkowie grup agitacyjnych
13
Por. m.in. CAW, III-2-67, k. 34—37.
Po wyzwoleniu Pragi, aparat pol-wych 1 DP zajął się natychmiast tworzeniem grup agitacyjnopropagandowych. W ich skład wchodził 1 podoficer i kilku żołnierzy. Por. CAW, III-7-572, k. 48.
14
wygłaszali odczyty nt. powstania LWP, zajmowali się także popularyzacją dekretów i
postanowień PKWN15.
Tworzenie zalążków władz cywilnych nie zawsze było sprawą możliwą do
załatwienia natychmiast, często wymagało co najmniej kilku dni trudnej pracy. Tam,
gdzie jeszcze nie udało się władz zorganizować, brak ten dawał się dotkliwie
odczuwać.
Wspomina
o
tym,
m.in.
meldunek
szefa
Zarządu
Polityczno-
Wychowawczego 1 AWP do szefa GZPW z dnia 19 września 1944 roku16. Na uwagę
zasługuje też inny meldunek szczegółowo informujący o przebiegu zebrań ludności,
zorganizowanych przez grupy agitacyjne, w czasie których przeprowadzono wybory
do władz miejskich17 i komitetów domowych18.
Grupy agitacyjne 1 AWP zasięgiem swojej pracy obejmowały nie tylko
centrum Pragi, ale także okolice podmiejskie, jak np. Miłosne, Wawer, Wygodę,
Rembertów, Ząbki, Zielonkę, Pohulankę i Czaplowiznę. O pomocy w wyborach do
gminnych rad narodowych mówią meldunki szefa Zarządu Pol.-Wych. 1 AWP z 21
września19 i 10 października 1944 roku20. Ten ostatni przekaz źródłowy wspomina
także o ścisłej współpracy wojska z Radą Narodową na terenie Pragi. Jak z niego
wynika żołnierze 1 brygady saperów przeprowadzili w gminie Wawer wybory i
wytypowali 3 członków do Obywatelskiego Sądu Grodzkiego21.
W zespole akt Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego zachował się
odpis raportu z działalności grup agitacyjno-propagandowych wśród ludności
cywilnej, za okres od 20 września do 20 października 1944 roku22. Wynika z niego, że
w zorganizowanych w tym okresie zebraniach wzięło udział ponad 20 tys. osób; na
terenie komisariatu XXIV na Pradze zwołano 140 zebrań komitetów domowych23.
15
Por. meldunki o pracy z ludnością cywilną w październiku 1944 roku CAW, III-4-230, k. 157 i III-
7-571, k. 77.
16
CAW, III-2-23, k. 60.
Np. meldunek z dnia 21.09.1944 roku donosi o udziale żołnierzy 1 DP im. T. Kościuszki w
organizowaniu wyborów do Rady Narodowej w Rembertowie. CAW, III-4-232, k. 54.
18
Meldunek z dnia 22.09.1944 roku donosi m.in., że 7 i 8 pułk piechoty przeprowadziły zebrania z
ludnością Pragi, na których dokonano wyborów komitetów domowych. CAW, III-4-232, k. 55.
19
CAW, III-2-23, k. 65.
20
CAW, III-4-233, k. 8.
21
Meldunek z dnia 26.10.1944 roku. CAW, III-2-23, k. 157.
22
Raport por. Coben-Cieślikowskiej do szefa GZPW. CAW, Prot. 524, t. 624, k. 117, 118.
23
Zadaniem komitetów domowych było niesienie pomocy ludności w dziedzinie aprowizacji, głównie
zaś w sprawiedliwym rozdziale żywności ofiarowanej przez wojsko. Dlatego żołnierze nie tylko pomagali w
organizowaniu komitetów, ale i kontrolowali ich pracę. Por. Sprawozdanie z dnia 7.11.1944 roku. Tamże.
17
Sprawozdanie miesięczne szefa ZPW i AWP o przebiegu pracy politycznej z
ludnością cywilną na Pradze i w okolicznych osiedlach w miesiącu październiku,
podaje, że na tym terenie zorganizowano 40 zebrań, w których uczestniczyło 15 tys.
osób, a w 100 podwarszawskich miejscowościach przeprowadzono 80 wieców przy
frekwencji 25 tys. osób24.
O tym, jak czynnie i licznie aparat pol-wych 1 AWP brał udział w
organizowaniu władz cywilnych na terenie prawobrzeżnej Warszawy świadczy ilość
meldunków na ten temat przechowywanych w zespołach akt GZPW, 1 AWP, 1 DP i 1
pal. Rola wojska w tym początkowym okresie stabilizacji życia na Pradze nie
ograniczała się tylko do pomocy w wyborze władz cywilnych; często też musiano u
tych władz interweniować w wielu codziennych sprawach, chociażby takich jak
regulacja cen25.
*
Następnym zagadnieniem wielokrotnie poruszanym w meldunkach, a
mającym ogromne znaczenie dla unormowania życia na wyzwolonym terenie, była
pomoc w odbudowa i uruchomieniu przemysłu. Jak już wspomniano 50% fabryk
praskich zostało zniszczonych przez okupanta oraz w czasie działań wojennych, reszta
była całkowicie zdewastowana i rozgrabiona. Uruchomieniem ich zajęli się przede
wszystkim robotnicy i personel techniczny. Wielką pomoc w tym przedsięwzięciu
niosło wojsko, zabezpieczając obiekty, dając transport i pomoc materialną.
Już 17 września 1944 roku żołnierze 1 AWP zabezpieczyli hutę szkła i
Warszawską Fabrykę Pomp na Grochowie26. Zakłady te powierzono specjalnie do
tego celu wydzielonym jednostkom, a mianowicie batalionom zdobyczy wojennej.
Archiwalia informują o podjęciu przez naczelne władze wojskowe walki z wszelkimi
nadużyciami i samowolą27. W zespole akt Głównego Zarządu PolitycznoWychowawczego zachowało się pismo i zarządzenie szefa Wydziału Organizacyjnego
24
CAW, III-4-233, k. 104.
CAW, III-2-23, k. 81.
26
CAW, III-4-232, k. 50.
27
CAW, III-2-23, k. 58.
25
GZPW z dnia 17 października 1944 roku do zastępcy dowódcy 1 AWP i Naczelnej
Prokuratury WP w sprawie sposobów przeciwdziałania. grabieży dokonywanej przez
ludność cywilną i wojsko w zakładach przemysłowych na Pradze oraz w sprawie
pomocy aparatu pol-wych w tępieniu bezprawia i kradzieży na niekorzyść państwa i
obywateli28.
Wśród archiwaliów traktujących o odbudowie przemysłu na terenie
prawobrzeżnej Warszawy spotyka się także akta informujące o indywidualnych
wystąpieniach żołnierzy, mających na celu pomoc w odbudowie zniszczeń wojennych.
I tak np. w jednym z meldunków znajdujemy informację o tym, że st. sierżant Wł.
Dziekan z jedn. wojsk. nr 53340 zobowiązał się ofiarować własną działkę hodowlaną i
maszyny stolarskie dla powstających w Palenicy warsztatów stolarskich, których
zadaniem była produkcja na rzecz odbudowy zniszczeń wojennych na Pradze29.
Nie mniej palącym problemem była pomoc w remoncie szpitali i szkół.
Meldunek zastępcy dowódcy ds. pol-wych 1 DP do Zarządu PolitycznoWychowawczego 1 AWP z dnia 19 września 1944 roku donosi o remoncie 2
budynków szpitalnych na terenie Pragi30. Inny przekaz archiwalny, dotyczący pracy
aparatu pol-wych 1 DP, mówi o dostarczeniu przez wojsko materiałów budowlanych i
środków transportu do odbudowy szkół m.in. w Zaciszu i Zielonce31. Dzięki tej
pomocy dzieci w Zielonce mogły rozpocząć naukę już 4 grudnia 1944 roku32.
O pomocy udzielanej przez żołnierzy 3 DP w odremontowaniu szkoły na
Bródnie wspomina meldunek dzienny o stanie pracy politycznej w jednostkach 1
armii, przesłany do Naczelnego Dowództwa WP33.
*
Zasadniczym problemem, który wymagał natychmiastowego załatwienia było
28
CAW, III-2-79, k. 265 i 268.
CAW, III-2-85, k. 12.
30
CAW, m-7-572, k. 45.
31
CAW, III-7-572, k. 181. O remontowaniu szkół przez wojsko donosi m.in. meldunek zastępcy
dowódcy 1 DP ds. pol-wych z dnia 22.09, 1844 roku. CAW. III-7-572, k. 48.
32
Meldunek zastępcy dowódcy ds. pol-wych 1 AWP z dnia 4.12.1944 roku mówi m.in. o uroczystym
rozpoczęciu roku szkolnego przy licznym udziale żołnierzy 1 DP. CAW, III-7-5171, k. 171.
33
CAW, III-4-234, k. 85 i 86.
29
zaopatrzenie głodującej ludności w podstawowe środki żywnościowe i opał oraz
zapewnienie jej pomocy lekarskiej. Sprawami tymi, obok władz miejskich, zajęły się
również jednostki WP. Żołnierze starali się przyjść z materialnym wsparciem
wynędzniałym mieszkańcom miasta, organizując zbiórki żywności.
W zasobach CAW znajduje się dużo materiałów obrazujących tę pomoc.
Niemalże w każdym meldunku czy sprawozdaniu z pracy wśród ludności cywilnej są
wzmianki o oddawaniu własnych racji żywnościowych przez żołnierzy34 i wydawaniu
przez kuchnie wojskowe obiadów najbardziej potrzebującym35. Zebraną przez
żołnierzy żywność oddawano do dyspozycji obywatelskich komitetów pomocy
stolicy36, a te z kolei rozdawały je najbiedniejszym37. Np. uciekinierzy z Warszawy,
przebywający czasowo w Wesołej, otrzymali od Obywatelskiego Komitetu Pomocy
Stolicy 2,5 tony mąki przydzielonej przez wojsko38. W zespole akt Głównego Zarządu
Polityczno-Wychowawczego znajduje się m.in. kopia meldunku szefa ZPW 1 AWP z
dnia 20 września 1944 roku, w której czytamy, że 1 baon 2 pp złożył dla uchodźców z
Warszawy 20 bochenków chleba, a 3 kompania tego baonu oddała na ten sam cel
swoje porcje cukru. W meldunku zawarta jest też informacja o przesłaniu przez
Komitet Obywatelski XV komisariatu na Pradze listu do gen. Bolesława Kieniewicza
z podziękowaniem za skuteczną i natychmiastową pomoc w zlikwidowaniu głodu
wśród najbiedniejszych mieszkańców miasta39.
Na uwagę badacza zasługuje też miesięczne sprawozdanie znajdujące się w
zespole akt 1 armii WP, a będące podsumowaniem całokształtu pracy żołnierzy wśród
ludności cywilnej w październiku 1944 roku Wymienia ono m.in. dary żywnościowe,
34
Np. żołnierze z 3 BAL oddali 25% swoich racji żywnościowych osobom potrzebującym
natychmiastowej pomocy. CAW, III-2-23, k. 71. W innym wypadku informacja, że żołnierze baonu kobiecego
oddają ze swej porcji każdego dnia (w ciągu całego miesiąca) po 100 gramów chleba dla dzieci szkolnych.
CAW, III-2-23, k. 245.
35
M.in. żołnierze 1 samodzielnego baonu chemicznego zobowiązali się wydawać dziennie kilkanaście
obiadów. Patrz meldunek szefa ZPW 1 AWP z dnia 18.10.1944 roku. CAW, III-4-233, k. 37. Kompania
fizylierów 1 DP oddawała 10 porcji posiłków dziennie dla przytułku w Rembertowie. CAW, Prot. 524, t. 624, k.
110—112.
36
Dwutygodniowy meldunek z działalności politycznej w 7 samodzielnym baonie zapasowym z dnia
18.09.1944 roku donosi m.in. o wyborze Komitetu Pomocy Stolicy. CAW, III-2-28, k. 17.
37
Komitety obywatelskie niesienia pomocy mieszkańcom Pragi Obdarowały ponad 15 tyś. osób
żywnością otrzymaną od żołnierzy 4 DP. CAW, III-2-23, k. 7.9.
38
CAW, III-7-571, k. 111.
39
CAW, III-2-23, k. 64.
jakie złożyli żołnierze z jednostek 1 armii w ciągu tego miesiąca40.
O opiece, jaką żołnierze otaczali młodzież szkolną i sieroty świadczą
wzmianki w meldunkach, sporządzanych w dowództwie 1 AWP. I tak np. 4 pp
dostarczył w ramach pomocy sierocińcowi w Wawrze 5 ton ziemniaków, 2 tony
węgla, 75 kg mąki i 5 kg mydła, żołnierze 5 BAC oddali dzienne racje chleba, cukru i
konserw41. W innym meldunku czytamy, że 2 baon 9 pp oddał na rzecz sierot z
Warszawy 845 porcji cukru i 570 porcji konserw, a 1 baon 12 pp — 15 kg cukru i 22
bochenki chleba42. Na Święta Bożego Narodzenia żołnierze 1 pal zorganizowali,
dzieciom szkolnym w Ząbkach gwiazdkę. Wśród darów, oprócz zeszytów, ołówków i
książek, były mydła toaletowe, kubeczki a nawet łyżwy43.
Należy wspomnieć o pomocy dla ludności Pragi udzielonej przez Ludowy
Komisariat Obrony ZSRR w postaci 10 tys. ton mąki, znacznej ilości lekarstw i
środków opatrunkowych. Wzmianki na ten temat znajdujemy również w materiałach
archiwalnych przechowywanych w CAW44.
Ludność oswobodzonego miasta cierpiała w niemałym stopniu również na
brak opieki lekarskiej i lekarstw. O zorganizowaniu pomocy w tej dziedzinie
wspomina m. in. meldunek dzienny zastępcy dowódcy 1 DP z dnia 25 września 1944
roku.
Jeśli chodzi o zaopatrzenie ludności w opał to i tu wojsko przyszło z pomocą,
dając transport45 a niekiedy i sam opał46.
Liczną grupę stanowią archiwalia dotyczące finansowego wsparcia ludności.
Żołnierze jednostek frontowych LWP, stacjonujących na terenie prawobrzeżnej
Warszawy, widząc ogromną nędzę ludności i brak podstawowych środków
utrzymania, samorzutnie organizowali nie tylko zbiórki artykułów żywnościowych;
40
I tak, 6 kompania łączności oddała mieszkańcom Pragi i Wawra 817 kg chleba, 85 kg cukru, 31 kg
konserw, 105 kg sucharów, 35 kg mąki i 178 kg kaszy. CAW, III-4-230, k. 157.
41
Meldunek szefa ZPW 1 AWP z dnia 29.11.1944 roku. CAW, III-4-233, k. 178.
42
Meldunek szefa ZPW 1 AWP z dnia 16.12.1944 roku. CAW, III-2-23, k. 317,
43
CAW, III-11-100, k. 217.
44
Pismo szefa GZPW do zastępców dowódców jednostek polecające przeprowadzenie pogadanek z
ludnością cywilną nt. pomocy udzielonej przez ZSRR mieszkańcom Pragi. CAW, III-7-564, k. 48; III-2-243, k.
95. Źródła dotyczące tego zagadnienia omawia Cz. T o k a r z, Archiwalia obrazujące pomoc materiałową dla
LWP w latach 1943—1945, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1669, s; 146—151.
45
Meldunek zastępcy dowódcy dywizji ds. pol-wych do szefa ZPW 1 AWP z dnia 10.10.1944 roku
donosi m.in. o pomocy w transporcie przy zaopatrywaniu mieszkańców Pragi w węgiel. CAW, III-7-572, k. 83.
46
Meldunek ZPW 1 AWP do GZPW z dnia 19.12.1944 roku dotyczy m.in. dostarczenia dla szkoły w
Rembertowie 10 ton torfu przez żołnierzy z batalionu zdobyczy wojennej. CAW, III-2-23, k. 41.
pragnęli też podzielić się z mieszkańcami miasta własnym skromnym żołdem. Można
tu przytoczyć fragment meldunku szefa ZPW i AWP skierowanego do GZPW dnia 19
września, w którym czytamy: „żołnierze współczują wynędzniałej i znękanej ludności
Pragi. Dzielą się posiłkami i chlebem, 1 dyon 1 pal organizuje samorzutnie zbiórkę
pieniężną na pomoc ludności Warszawy, zebrano już 7.100 rb. Podobną zbiórkę
rozpoczął 8 pułk piechoty. 5 BAC na pomoc dzieciom Warszawy zebrał 50.000 rb.”47.
Inne meldunki mówią o żołnierzach 1 pal, którzy zebrali na pomoc
mieszkańcom Pragi do 27 września 1944 roku sumę 11.700 zł. Ponadto bateria
parkowa 3 BAHL zainicjowała zbiórkę pieniężną, w wyniku której zebrano 2.280 zł.
Natomiast żołnierze samodzielnego batalionu saperów 1 DP podjęli na ogólnym wiecu
uchwałę, aby cały jednomiesięczny żołd, ofiarować na pomoc Warszawie48.
Meldunków dotyczących pomocy finansowej wojska dla ludności stolicy zachowało
się stosunkowo wiele49.
W zespole akt dowództwa 1 AWP na uwagę zasługuje meldunek
podsumowujący pracę jednostek 1 armii z ludnością Pragi w październiku 1944 roku;
m.in. podaje on, że w miesiącu tym jednostki 1 AWP złożyły w komitetach pomocy
Warszawie i przekazały do Banku Polowego sumę 396.585 zł, a na pomoc
mieszkańcom miasta samodzielna bateria Sztabu Dowództwa Artylerii i 6 kompania
łączności50 zadeklarowały przekazanie całomiesięcznych poborów. Inny, późniejszy
meldunek 1 AWP przesłany do szefa GZPW w dniu 9 grudnia 1944 roku mówi, iż
żołnierze i oficerowie jednostek podległych zebrali na pomoc ludności Warszawy w
październiku i listopadzie 1944 roku kwotę — 406.533 złotych51.
*
Władze miejskie i dowództwa jednostek wojskowych przebywających na
47
CAW, III-2-23, k. 59.
Patrz: CAW, III-7-571, k. 82; meldunki: III-2-23, k. 79 i 111-7-572, k. 71.
49
Por. m.in. meldunek szefa ZPW 1 AWP z dnia 26.10.1944 roku informujący o tym, że pracownicy
pralni nr 5 zebrali na pomoc Warszawie 1.739 zł (III-2-23, k. 153). Meldunek 1 DP z dnia 10.11.1944 roku
podaje sumy zebrane w poszczególnych pułkach: 1 pp — 6.625 zł, 2 pp — 3.462 zł, 3 pp — 2.584 zł, 1 pal —
11.623 zł oraz Sztab dywizji — 2.950 zł (III-7-57-1, k. 140). 3 samodzielny pułk artylerii samochodowej złożył
na pomoc Warszawie 16.600 zł; a 5 brygada artylerii ciężkiej — 1.631 zł (III-2-23, k. 264).
50
Meldunek z dnia 20.11.1944 roku. CAW, III-4-230, k. 157.
51
Meldunek z dnia 9.12.1944 roku. CAW, III-2-23, k. 306.
48
terenie prawobrzeżnej Warszawy nie ograniczały się tylko do zaspakajania
podstawowych
potrzeb
materialnych
mieszkańców.
Przystąpiły
równocześnie
energicznie do uruchomienia szkolnictwa i życia kulturalnego. O pomocy wojska w tej
dziedzinie mówią m.in. przekazy źródłowe znajdujące się w zasobach CAW52.
Meldunek szefa ZPW 1 AWP do GZPW z dnia 14 listopada 1944 roku
wspomina m.in. o pomocy wojska w uruchomieniu szkół i zorganizowaniu Związku
Nauczycielstwa Polskiego na Pradze53. Zachowany w CAW protokół z odprawy
dowódców dywizji, brygad i jednostek samodzielnych, zwołanej w dniu 21 listopada
1944 roku, a poświęconej omówieniu pracy wojska wśród ludności cywilnej, daje
wskazówki dalszej działalności w tej dziedzinie, polegającej m.in. na organizowaniu
świetlic, zakładaniu bibliotek oraz nawiązywaniu kontaktów z młodzieżą szkolną54.
Archiwalia informują też o organizowaniu przez wojsko kursów dla lektorów55 i
działaczy oświatowych56. Dnia 1 grudnia 1944 roku szef ZPW 1 AWP wydał dla
oddziałów i pododdziałów armii wytyczne, w których czytamy m.in. „do wojska
należy zabezpieczenie dóbr kulturalnych i majątku narodowego”57. Działając w myśl
tych wytycznych żołnierze 1 DP zabezpieczyli i przekazali miastu bibliotekę
Potockich, liczącą ponad 1.000 tomów58.
O tym, jak dużą wagę przywiązywano do odrodzenia życia kulturalnego
niszczonego bezwzględnie przez Niemców, świadczy ilość przedstawień i koncertów
organizowanych przez grupy żołnierskie i teatry wojskowe. Teatry dywizyjne i
pułkowe niemal codziennie dawały przedstawienia dla spragnionej rozrywki ludności
miasta59. Organizowano także seanse filmowe. Często występy teatrów żołnierskich
były odpłatne, a dochód przekazywano na pomoc ludności lub na inne cele społeczne.
52
Jak przypisy 31, 32, 33 i 43.
CAW, III-4-233, k. 129.
54
CAW, III-2-23, k. 69.
55
Np. aparat polityczny 1 DP zorganizował 5 dniowy kurs lektorski dla 12 osób. Por. meldunek z dnia
15.01.1945 roku. CAW, III-7-608, k. 21—25.
56
Sprawozdanie miesięczne z pracy propagandowej za okres od 20.09. do 20.10.1944 roku mówi
m.in. o zorganizowaniu 80-osobowego kursu działaczy oświatowych. CAW, III-4-230, k. 76.
57
CAW, III-4-233, k. III—192.
58
Patrz meldunek zastępcy dowódcy 1 DP ds. pol-wych do szefa ZPW 1 AWP z dnia 10.11.1944
roku. CAW, III-7-572, k. 134.
59
Meldunek szefa ZPW 1 AWP do GZPW z dnia 24.09.1944 roku donosi m.in. o tym, że teatr 3 DP
organizował codziennie przedstawienia w różnych dzielnicach Pragi, a brygada kawalerii w dniu 21.09.1844
roku po wiecu urządziła koncert grupy artystycznej (III-2-23, k. 69). Teatr 9 pułku piechoty dał w końcu grudnia
1944 roku dwa przedstawienia dla ludności cywilnej (meldunek z dnia 27.12.1944 roku, III-36-133, k. 349).
53
I tak np. w Rembertowie staraniem TPŻ i 2 DP urządzono dla mieszkańców osiedla
wieczór sylwestrowy, w czasie którego występował teatr i orkiestra dywizyjna.
Dochód z tej imprezy w sumie około 20 tys. złotych przekazano na budowę Domu
Kultury w Rembertowie60. Popularną formą informacji politycznej i rozrywki były
organizowane przez wojsko publiczne audycje nadawane przez przenośną radiostację
wojskową. Świadczą o tym meldunki zachowane w aktach Głównego. Zarządu
Polityczno Wychowawczego61. Fragment raportu instruktora Wydziału Propagandy
ZPW do szefa ZPW 1 AWP informuje o tym, że dwukrotnie przeprowadzano audycje
radiowe w Radości i Palenicy; wysłuchało je około 1.500 osób62.
*
Ostatnią grupą zasługującą na uwagę stanowią materiały archiwalne dotyczące
pomocy wojska w urządzaniu i obchodzie świąt narodowych i uroczystości
państwowych. Działające na Pradze grupy agitacyjno-propagandowe zwoływały m.in.
wiece dla ludności cywilnej, organizowały zebrania, na których wyjaśniano aktualną
sytuację polityczną, omawiano i propagowano dekrety oraz postanowienia PKWN63.
Grupy te czynnie uczestniczyły w organizowaniu obchodów świąt narodowych i
państwowych.
W zespołach archiwalnych zachowały się źródła dotyczące tego problemu. Są
to głównie — jak większość omawianych materiałów — meldunki zastępców
dowódców jednostek ds. pol-wych, kierowane do instytucji nadrzędnych.
Już 12 października 1944 roku uroczyście obchodzono rocznicę bitwy pod
Lenino; jeden z meldunków donosi, że podczas tych uroczystości zakonnice z
klasztoru w Glinkach wręczyły sztandar 3 pułkowi piechoty, a aparat pol-wych 1
DAPlot. zorganizował akademię, w której brało udział ponad 600 osób64. Również
60
Patrz raport sporządzony na podstawie meldunków otrzymywanych z jednostek 1 armii przesłany
do Wydziału Organizacyjnego Armii dnia 3.01.1945 roku. CAW, III-4-292, k. 6.
61
Np. meldunki z jednostek nadesłane do ZPW 1 AWP dnia 14.11. 1944 roku. CAW, Prot. 524, t.
624, k. 88.
62
CAW, Prot. 524, t. 624, k. 131.
63
Patrz meldunki zastępcy dowódcy 1 DP do szefa ZPW 1 AWP z dnia 22.09.1844 roku (III-7-572, k.
48) oraz z dnia 4.12.1944 roku (III-2-23, k. 283).
64
Meldunki szefa ZPW 1 AWP do GZPW z dnia 14J0.1944 roku (III-4-233, k. 25) i z dnia
12.10.1944 roku (III-11-100, k. 116).
uroczyście obchodzono w wyzwolonej części Warszawy Święto Zmarłych,
organizując m.in. manifestacje przy grobach osób zamordowanych przez Niemców w
Wawrze65. Poza tym aparat pol-wych organizował uroczyste obchody rocznicy
Rewolucji Październikowej66, odzyskania niepodległości w dniu 11 listopada 1918
roku67, wybuchu Powstania Listopadowego68 i Świąt Bożego Narodzenia69. Święta te
miały w roku 1944 szczególnie uroczysty charakter i chociaż jeszcze trwała wojna, to
na tym wolnym skrawku, jakim była prawobrzeżna Warszawa, cieszono się
ogromnie70. Wyrazy tej radości często spotykamy w dokumentach.
Nie tylko żołnierze organizowali niespodzianki ludności cywilnej w czasie
świąt, dając podarki dzieciom71, bezpłatne koncerty i przedstawienia. Mieszkamy
Praga chcąc okazać wdzięczność swoim wyzwolicielom urządzali gwiazdki dla
żołnierzy, a nawet zapraszali ich do swoich domów na święta72.
3. Uwagi końcowe
Stwierdzić należy, że zgromadzone w Centralnym Archiwum Wojskowym
materiały, obrazujące pomoc jednostek LWP ludności prawobrzeżnej Warszawy w
ciągu pierwszych 4 miesięcy po jej wyzwoleniu — stanowią pokaźną bazę źródłową
dla badaczy zajmujących się dziejami najnowszymi.
W niniejszej informacji została omówiona tylko niewielka część archiwaliów,
65
178.
66
Meldunek ZPW 1 AWP do GZPW z dnia 2.11.1944 roku. CAW, III-4-233, k. 80 i III-2-23, k. 177 i
Patrz sprawozdanie szefa ZPW 1 AWP z dnia 8.11.1944 roku z obchodów Rocznicy Rewolucji
Październikowej w Rembertowie, na Grochowie, w Radości i w Palenicy. Uroczystość trwała ponad 40 minut.
Brało udział 3.000 osób. CAW, Prot. 524, t. 624, k. 87.
67
CAW, Prot. 524, t. 624, k. 84—86.
68
Uroczystości związane z obchodami rocznicy Powstania Listopadowego omawiają m.in. meldunki
szefa ZPW 1 AWP do GZPW i naczelnego dowódcy WP z dnia 1.12.1944 roku CAW, III-4-233, k. 184, III-4234, k. 81, 82 i III-23, k. 267.
69
Dotyczy tego m.in. meldunek z dnia 28.12.1944 roku znajdujący się w zespole 1 AWP. Stwierdza
się w nim, że w okresie od 1 do 27 grudnia współpraca z ludnością cywilną ograniczała się do przygotowań
świątecznych i pisania przez żołnierzy listów do ofiarodawców. CAW, III-38-133, k. 357.
70
Meldunek zastępcy dowódcy 1 pal ds. pol-wych do Wydziału Pol-Wych 1 DP z dnia 24.12.1844
roku. CAW, III-11-100, k. 218 i 219.
71
Tamże. Patrz też meldunek zastępcy dowódcy ds. pol-wych 1 pal do WPW 1 DP z dnia 25.12.1944
roku. CAW, III-11-100, k. 219.
72
Np. mówi o tym meldunek zastępcy dowódcy ds. pol-wych 1 pal do WPW 1 DP z dnia 115.12.1944
roku. CAW, III-11-100, k. 209 i 206.
zasygnalizowano przede wszystkim te zespoły akt, w których źródła dotyczące
pomocy wojska dla ludności Pragi występują w znacznej ilości. Przedstawione grupy
materiałów archiwalnych zostały w pełni opracowane i są udostępniane badaczom,
Istotną pomoc dla historyków podejmujących omawiany temat stanowi —
przygotowany przez pracowników CAW i wydany drukiem — inwentarz akt
ludowego Wojska Polskiego.