Zbigniew RUDNICKI - Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Zbigniew RUDNICKI
Studiowanie stosunków międzynarodowych i integracji europejskiej na
uniwersytetach w Europie Zachodniej
Uwagi niniejsze i spostrzeżenia powstały na marginesie wcześniejszych badań
nad wzorcami studiów europejskich, prowadzonych bezpośrednio w wybranych
ośrodkach uniwersyteckich krajów Europy Zachodniej a uzupełnionych zwrotną
ankietą-kwestionariuszem rozesłaną do szeregu prowadzących studia europejskie
uniwersytetów zachodnioeuropejskich.1 Materiał zgromadzony w wyniku badań
uzupełniony został o doświadczenia i znajomość rzeczy, wynikające z zainteresowań
autora i potrzeb dydaktycznych.
Wymienność etykiet
Przybliżenie sprawy obecności studiów międzynarodowych w programach
nauczania wyższego stopnia wymaga w pierwszym rzędzie umiejscowienia ich w
uniwersyteckich strukturach organizacyjnych, przy czym należy pamiętać, że mamy
do czynienia z wymiennym używaniem różnych nazw, takich jak stosunki
międzynarodowe (International Relations), polityka światowa (World Politics),
polityka międzynarodowa (International Politics) czy wspomniane powyżej studia
międzynarodowe (International Studies).2 Jeśli weźmiemy pod uwagę studia
międzynarodowe jako przygotowanie do późniejszej profesji to w naszym polu
widzenia pojawia się szereg dyscyplin takich jak: prawo międzynarodowe publiczne,
prawo
międzynarodowe
gospodarcze,
prawo
porównawcze
i
stosunki
międzynarodowe. Podział rysujący się z punktu widzenia wykonywanego zawodu
każe zatem wyróżniać prawo i politykę międzynarodową. Stosunki międzynarodowe,
1
Badania na temat Zachodnie wzorce studiów nad integracją europejską na tle polskich potrzeb
edukacyjnych przeprowadzone zostały przez działających pod kierunkiem prof. dr hab. Jerzego
Mikułowskiego Pomorskiego zespół, w skład którego obok autora niniejszego opracowania weszła dr
Danuta Kabat. Badania stacjonarne przeprowadzono w ośrodkach uniwersyteckich prowadzących
studia europejskie w Belgii, Holandii, Irlandii, Niemczech, Portugalii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i
Włoszech oraz na Malcie.
2
Por. Brecher Michael, International Studies in the Twentieth Century and Beyond: Flawed
Dichotomies, Synthesis, Cumulation, International Studies Quarterly (1999) 43, s.213-264.
czytamy w jednym ze współczesnych słowników to: (1) dyscyplina studiów
akademickich, która bada polityczne, militarne i ekonomiczne interakcje pomiędzy
państwami-narodami; analiza tego kto, gdzie i jak działa na światowej scenie
politycznej; polityka międzynarodowa; (2) całość prywatnych interakcji pomiędzy
obywatelami różnych krajów; (3) praktyka dyplomacji.3
Pluralizm wewnątrzdyscyplinarny
Od samego początku kształtowania się stosunków międzynarodowych jako
kierunku nauczania uniwersyteckiego obserwujemy zmienność poglądów na główne
cele poznawcze, pole badawcze i metody, a jak słusznie zauważają Charles O.
Lerche, Jr. i Abdul A. Said, w studiach tych dokonała się dogłębna rewolucja po
zakończeniu II wojny światowej.4 Wykładane w okresie międzywojennym (przy czym
sporadycznie przed rokiem 1920) przypominały zazwyczaj emocjonalnie zabarwioną
formę historii dyplomacji. Stawiały sobie jasno określony cel, którym było dociekanie
przyczyn dla których ludzie w przeszłości wszczynali wojny, po to aby prześledzić
błędy w ich postępowaniu i stworzyć instytucje, które byłyby w stanie zdelegalizować
wojnę i wykazać jej irracjonalność oraz doprowadzić do powszechnego zrzeszenia się
państw w ramach Ligi Narodów.5
Element zmienności towarzyszy stale studiom międzynarodowym na drodze
ich rozwoju i stanowi odzwierciedlenie żywego związku jaki łączy dyscyplinę z jej
przedmiotem zainteresowań. Stosunki międzynarodowe są między innymi reakcją na
zmieniający się obraz świata, którego historia w ostatnim stuleciu obfitowała - jak
nigdy przedtem - w gwałtownie zmieniające się realia międzynarodowe, począwszy
od I wojny światowej a skończywszy na wydarzeniach po roku 1989, kiedy to
nadszedł prawdziwy koniec Zimnej Wojny i położył kres systemowi dwubiegunowemu
w stosunkach międzynarodowych. Stosunki międzynarodowe rozwinęły się jako
3
International relations 1. The academic field of study that examines the political, military, and
economic interactions among nations; the analysis of who gets what, when and how on the world's
political stage; international politics. 2. The totality of private interactions among citizens in different
countries. 3. The practice of diplomacy. Por. The Dorsey Dictionary of American Governments and
Politics, Chicago, Illinois: Dorsey Press (1988), s.291-2.
4
Lerche Charles O., Jr., Said Abdul A., Concepts of International Politics, 2nd edition, Englewood
Cliffs, N.J., 1970, s.1.
5
It was rationalist, moralist, legalistic, and optimistic. Its goal was utopia, its methodology a mixture
of history and exhortation. More recent studies have, however, been characterized by the utilization of
a broad spectrum of analytical approaches and research techniques. Ibidem.
specjalizacja w obrębie dyscypliny nauk politycznych w drodze łączenia na poły
realistycznego lub nastawionego na faktografię postrzegania historii dyplomacji z
próbami
ujmowania
stosunków
między
wielkimi
mocarstwami
w
bardziej
systematycznych, czy wręcz naukowych kategoriach.
Od samego początku systematycznego uprawiania dyscypliny, które miało
miejsce w Wielkiej Brytanii w okresie międzywojennym,6 zainteresowanie stosunkami
międzynarodowymi stanowiło mieszankę tych dwu elementów, tworzoną na różne
sposoby, zawsze w staraniach o lepsze zrozumienie a w efekcie bardziej rozumne
posłużenie się sztuką rządzenia przez wielkie mocarstwa. Inaczej niż dzieje się to w
przypadku prawników internacjonalistów,7 którzy postrzegają siebie w kategoriach
ogólnoświatowego kosmopolitycznego kolegium, myślących w podobny sposób
intelektualistów; eksperci w dziedzinie stosunków międzynarodowych trwają w nie
pozbawionym słuszności przekonaniu, że ich domena wiedzy została zmajoryzowana
przez uczonych ze Stanów Zjednoczonych, obok tych z Wielkiej Brytanii oraz
"białych" przedstawicieli krajów Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Wywodzącym się z
tego kręgu profesjonalistom w sprawach polityki zagranicznej, jedynymi za granicą,
którzy realnie mogli stawić im czoła, byli specjaliści od polityki międzynarodowej i
spraw wojskowych w byłym Związku Radzieckim. Interdyscyplinarność stosunków
międzynarodowych nie tylko przyspiesza rozwój teorii, ale stwarza też nowe
problemy. "Tak duża ilość dyscyplin" - pisze Hoffmann - "prawo i socjologia,
geografia i cybernetyka, historia i demografia zajmują się badaniem stosunków
międzynarodowych, że niezbędne jest określenie priorytetów. Nawet jeśli pojmuje się
politologię raczej jako naukę syntetyzującą, a nie jako autonomiczną dyscyplinę, to
trzeba zdać sobie sprawę z zasadniczej różnicy między syntezą a zestawieniem,
nauką a chaosem. Każda dyscyplina próbuje odpowiedzieć na różne zestawy pytań.
6
Pierwsza katedra stosunków międzynarodowych (Woodrow Wilson Chair) została założona w
University College of Wales w Aberystwyrth w dowód pamięci studentów tego uniwersytetu, którzy
polegli na wojnie. Katedra zgodnie z założeniem programowym służyć miała systematycznym studiom
nad stosunkami międzynarodowymi ze szczególnym uwzględnieniem upowszechniania idei pokoju
między narodami. Por. Ellis E.L., The University College of Wales, Aberystwyrth, 1872-1972, Cardiff,
1972, s.187-8.
7
Mam tu na myśli nie tylko praktyków i specjalistów od prawa międzynarodowego publicznego ale
także tych od prawa porównawczego i międzynarodowego prawa gospodarczego.
Nie są to pytania i odpowiedzi jednakowego rodzaju: różnią się w swym przedmiocie
(człowiek jako jednostka biologiczna, czy też zależność między ludźmi a rzeczami, czy
też warunkami geograficznymi), różnią się też swym celem - (opis czy wyjaśnienie,
lub też filozofia). Aby uzyskać syntezę, musi istnieć wspólny mianownik, jednostka
przeliczeniowa, na którą można wymienić wartości wszystkich dyscyplin".8
Na odrębne, szczególne potraktowanie zasługuje złożoność materii jaką na
gruncie stosunków międzynarodowych stanowią współistniejące przeciwstawne
tendencje takie jak: podejście teoretyczne czy historyczne; dedukcyjne bądź
indukcyjne dochodzenie do teorii; horyzontalne bądź wertykalne ustawienie
poszukiwań badawczych. Nie dosyć na tym, ponieważ należałoby jeszcze odnotować
przeciwstawianie systemu i aktora jako optymalnego poziomu analizy; racjonalnego
rachunku i psychologicznych ograniczeń w dokonywaniu wyborów; realności i
wyobrażenia jako klucza do wyjaśniania zachowania się państw, czy w końcu
neorealizmu i neoinstytucjonalizmu jako właściwego paradygmatu w studiach nad
polityką światową. Badania nad stosunkami międzynarodowymi charakteryzują się
kolejnymi, następującymi po sobie "modami", wraz z którymi zmieniają się sposoby
podejścia i wartościowania.9
Nauczanie stosunków międzynarodowych
W trakcie badań prowadzonych w Archiwum Wspólnot Europejskich we
Florencji natrafiłem na interesujący dokument dotyczący projektu Międzynarodowego
Instytutu Nauk Społecznych, który został zlecony do przygotowania Stefenowi
Glaserowi w ramach prac i ekspertyz prowadzonych na zlecenie Europejskiej Ligi
Współpracy
Gospodarczej,
organizacji
pozarządowej
powstałej
przed
ponad
półwieczem w Europie Zachodniej z inicjatywy Józefa Retingera. Dokument ten
8
Hoffmann Stanley, Theory and International Relations (w:) James N. Rosenau, ed. International
Policy and Foreign Policy; A Reader in Research and Theory, rev. ed., New York, 1969, s.31.
9
Zmieniająca się wielokrotnie na przestrzeni XX wieku agenda stosunków międzynarodowych
wyrażająca się w kolejnych falach 'mody' ukierunkowanych na: formalno-strukturalne aspekty
instytucji międzynarodowych w latach dwudziestych (szczególnie Ligi Narodów); dychotomię realizm idealizm w latach trzydziestych i czterdziestych; podejmowanie decyzji i neofunkcjonalizm w latach
pięćdziesiątych i sześćdziesiątych; neorealizm, neoinstytucjonalizm, komparatywne ujęcia polityki
zagranicznej i polityczną psychologię w latach siedemdziesiątych; krytyczną teorię, postmodernizm i
feminizm w latach osiemdziesiątych i konstruktywizm w latach dziewięćdziesiątych. Por. Brecher
Michael, op.cit., s.216.
będący jednym z wielu przykładów aktywności badawczej i edukacyjnej tej
organizacji powstał, sądząc z kontekstu w początkowym okresie działalności Ligi,
około roku 1948 i dotyczył projektu uruchomienia międzynarodowych studiów na
bazie nauk społecznych.10
Idei światowego czy też międzynarodowego uniwersytetu przyświecały dwa
cele: naukowy i ideologiczny.11 O charakterze zamierzonego przedsięwzięcia mówi
pośrednio zaprezentowany w raporcie projekt struktury uniwersytetu, w którym
przewidziano utworzenie następujących jednostek, których nazwy w brzmieniu
oryginalnym przytaczam poniżej: (1). Training School for Teachers; (2). Center for
Adult Education; (3). Special Department or School for Journalists; (4). Department
of International Relations. Naczelnym zadaniem miało być szkolenie nauczycieli
akademickich w dziedzinie stosunków międzynarodowych.12 Nauczyciele mieli być
kształceni nie krócej niż przez rok.13 Projektowany ośrodek kształcenia dorosłych miał
na celu doprowadzić do zbliżenia (rapprochement) odmiennych systemów prawa w
różnych krajach świata. Nie ma wątpliwości, pisze Glaser, że takie zbliżenie może
mieć doniosłe znaczenie w stosunkach międzynarodowych.14 W ramach specjalnego
oddziału miała również powstać szkoła ćwiczeń dla dyplomatów. Autor raportu dzieli
się spostrzeżeniem z którego wynika, że w konsekwencji zmian, które dokonały się
po wojnie, w zawodzie dyplomaty przestały już wystarczać jedynie dobre maniery i
ujmująca powierzchowność oraz satysfakcjonująca znajomość języków obcych.
Potrzebna jest bowiem zdolność prawidłowego podejścia do ludzi i rzeczy oraz
rzetelna wiedza tych przedmiotów i spraw, które składają się na wspólną podstawę
stosunków międzynarodowych. Dzisiejszy dyplomata powinien z całą pewnością,
10
11
12
Glaser Stefen A., Report on International Institute of Social Sciences, ECA/EM/959.
W tekście dokumentu pojawiają się takie określenia jak super university czy one world idea.
"First of all it should be train university teachers in what we call international relations, a subject of
which does not exist in the programme of learning of the continental universities”. Ibidem, s.5.
13
"... research center with the view to bring about a 'rapprochement' of the different systems of law
in different countries of the world. There is no doubt that such a 'rapprochement' would have a great
importance in the domain of international relations." Ibidem.
14
"... research center with the view to bring about a 'rapprochement' of the different systems of law
in different countries of the world. There is no doubt that such a 'rapprochement' would have a great
importance in the domain of international relations." Ibidem.
zdaniem Glasera, wiedzieć sporo o socjologii i ekonomii oraz winien mieć rozeznanie
w prawie międzynarodowym.15
Nie wnikając głębiej w szczegóły projektu można z całą pewnością stwierdzić,
że obok odbudowy Europy ze zniszczeń wojennych i przywrócenia jej należnej roli na
arenie międzynarodowej - nauczanie stosunków międzynarodowych na szczeblu
uniwersyteckim
stało
się
przedmiotem
troski
i
zainteresowania
elit
zachodnioeuropejskich zaniepokojonych stanem dyscypliny po II wojnie światowej.
Należy także zauważyć, że wspomniana koncepcja studiów międzynarodowych
dyskutowana była nie tylko w odniesieniu do programu ale także uwzględniała
sylwetkę
absolwenta.
Mogłoby
się
wydawać,
że
nauczanie
stosunków
międzynarodowych na uniwersytetach europejskich w pierwszych latach po wojnie
było w najlepszym razie w powijakach. Gwoli ścisłości należy jednak zaznaczyć, że
ocena przedstawiona przez Glasera dotyczyła czasów współczesnych powstającemu
projektowi; stanu wywołanemu zapewne niedawno zakończoną wojną światową i jak
można przypuszczać naporem pilniejszych potrzeb edukacyjnych - nastawionych w
pierwszym rzędzie na odbudowę zdziesiątkowanego przez wojnę stanu kadrowego,
co oznaczało przywrócenie rutynowego trybu kształcenia specjalistów w zawodach
preferowanych z punktu widzenia rekonstrukcji gospodarek narodowych, służby
zdrowia, systemu szkolnictwa, etc. W tym stanie rzeczy stosunki międzynarodowe
jako kierunek nauczania nie mogły liczyć na pierwszeństwo przed studiami
inżynierskimi, medycyną, rolnictwem, prawem i studiami dla nauczycieli.
Z badań nad historią uniwersyteckiego nauczania dyscypliny jednoznacznie
wynika, że stosunki międzynarodowe zyskały sobie prawo obywatelstwa na
uniwersytetach już w okresie międzywojennym. Co więcej ten stan rzeczy odnosi się
nie tylko do kolebki dyscypliny jaką była Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, w
których stosunki międzynarodowe rozwinęły się i upowszechniły ale również do wielu
innych państw, w tym państw naszego regionu. Dokumenty konferencji poświęconej
studiom międzynarodowym odbywającej się w Paryżu w 1939 roku zaświadczają
15
"As is known what is a consequence today in this profession are no longer good manners and good
looks only, and a sufficient knowledge of foreign languages, but a capacity of right approach of people
and things, and a true knowledge of those subjects and affairs which form a common basis of
international relations. A diplomat of today should certainly know a lot about sociology and economy,
should be acquainted with international law". Ibidem.
obecność specjalistów z Austrii, Kanady, Chile, Czechosłowacji, Meksyku, Polski,
Rumunii, Holandii, Norwegii, Szwajcarii, Jugosławii oraz Francji. Wśród autorów
wystąpień obok tak znakomitych nazwisk jak Alred Verdross, J.H.W. Verzjil czy Paul
Guggenheim znajdujemy także Polaków w osobach Wacława Komarnickiego,
Antoniego Derynga i Bohdana Winiarskiego.16
Należy żałować, że zmiany geopolityczne, będące skutkiem II wojny
światowej, odcięły Polskę i inne kraje regionu, który został zdominowany przez
Związek Radziecki, od możliwości kontynuowania tradycji uniwersyteckiego nauczania
stosunków międzynarodowych, rozwijanych pomyślnie w okresie międzywojennym.
Wynika to w sposób jednoznaczny ze spisu osobowego uczestników prezentujących
referaty na konferencji w St.Catharine’s, Windsor Great Park (Wielka Brytania) w
1950 roku, poświęconej studiom międzynarodowym i nauczaniu stosunków
międzynarodowych, gdzie nie sposób uświadczyć osoby zza Żelaznej Kurtyny.17
Rozległość pola badawczego i zmienność perspektyw a także istnienie
konkurencyjnych względem siebie a nawet kontrastujących podejść teoretycznych w
ramach dyscypliny sprawiają, że studia międzynarodowe stanowią mozaikę, w której
w zależności od celu kształceniowego zmieniają się podziały wewnętrzne oraz
odniesienia (afiliacje) zewnętrzne. Pozwala to w praktyce na elastyczne lokowanie
programów studiów międzynarodowych na różnych wydziałach uniwersyteckich i
odmienne ich profilowanie. I tak do rzadkości należą przypadki czystych wydziałów
stosunków międzynarodowych. Jeśli studia międzynarodowe występują w formie
autonomicznej to są to mniejsze jednostki pozawydziałowe lub międzywydziałowe,
tworzone często na szczeblu instytutowym. W podobnych przypadkach występują
jednostki nastawione głównie na działalność badawczą, a jeśli ich pracownicy
16
Waclaw Komarnicki, Poland: The Study and Teaching of International Relations; Antoni Deryng,
Methods of Scientific Research and Methods of University Teaching Used for the Subject of
International Relations; Bohdan Winiarski, International Politics as a Science of International
Relations,(w:) Zimmern, Sir Alfred (ed.), University Teaching of International Relations: A Record of
the Eleventh Session of the International Studies Conference, Paris: International Institute of
Intellectual Cooperation, 1939.
17
Por. Goodwin Geoffrey L., (ed.), The University Teaching of International Relations, London:
Blackwell 1951 (Documents of a Meeting Convened by the International Studies Conference at St.
Catherine's, Windsor Great Park, England, 16-20 March 1950).
prowadzą zajęcia dla studentów to najczęściej w charakterze wykładowców
zasilających. Nierzadko stosunki międzynarodowe występują w koniunkcji z naukami
społecznymi, politycznymi lub prawnymi. Czasem następuje odwrócenie proporcji i
wewnętrzny zazwyczaj segment studiów międzynarodowych staje się dominującym,
silnie
rozbudowanym,
autonomiczną
jedną
tworząc
z
program
subdyscyplin
specjalistyczny,
stosunków
eksponujący
jako
międzynarodowych
(np.
międzynarodowe stosunki gospodarcze, studia strategiczne, etc.). Z wielu przyczyn, z
których
niektóre
przewijają
się
w
tle
niniejszego
opracowania,
studia
międzynarodowe nie prezentują sobą a nawet nie mogą przedstawiać jakiegoś
wyraźnie zunifikowanego wzorca programowego. Różnią się w zależności od tradycji
lokalnej i celów kształceniowych. Jednakowoż można wyróżnić powstałą na gruncie
północnoamerykańskim tradycję tzw. area studies gdzie wyraźnym kryterium
porządkującym
jest
podział
odnoszący
się
do
wyodrębnionych
obszarów
geograficznych, bądź problemowych.
Reasumując, z obserwacji poczynionych przy okazji badań prowadzonych nad
wzorami studiów europejskich daje się zauważyć powszechne występowanie studiów
międzynarodowych na uniwersytetach zachodnioeuropejskich, przy czym różnią się
one zasadniczo co do samej koncepcji - począwszy od dużych jednostek zajmujących
się
wyłącznie
kształceniem
w
szeroko
rozumianym
zakresie
stosunków
międzynarodowych, poprzez kierunki o profilu międzynarodowym lokowane w
zależności od miejscowej tradycji na jednym z wydziałów, aż do rozpowszechnionych
w ramach różnych kierunków studiów przedmiotów wykładowych poświęconych z
nazwy i treści elementom stosunków międzynarodowych.
Studia
międzynarodowe
w
amerykańskiej
School
of
Advenced
International Studies w Bolonii
Przykładem szerokiego i zróżnicowanego wewnętrznie programu studiów w
dziedzinie stosunków międzynarodowych jest program studiów realizowany przez
Johns Hopkins University School of Advanced International Studies (SAIS) a
konkretnie jego europejski oddział w Bolonii (Bologna Center) gdzie mamy do
czynienia z rozbudowanym i zdywersyfikowanym programem studiów drugiego
stopnia
(M.A.),
realizowanym
w
cyklu
pełnym
dwuletnim,
lub
niepełnym
jednorocznym. W zależności od czasu trwania studiów absolwenci SAIS otrzymują
świadectwo ukończenia studiów uzupełniających lub dyplom magisterski w zakresie
studiów
międzynarodowych.
Na
studia
składają
się
przedmioty
rdzenia
podstawowego, wspólne dla wszystkich kierunków (programów) plus wybrany
program
(bądź
kombinacja
dwóch
programów)
oferowanych
w
zakresie:
międzynarodowych stosunków gospodarczych (International Economics), metod
ilościowych i finansowych (Quantitative and Finnancial Methods), międzynarodowej
polityki gospodarczej (International Economic Policy), studiów nad rozwojem
ekonomicznym (Economic Development). Realizowany pod szyldem stosunków
międzynarodowych zestaw programowy zawiera pakiet przedmiotów takich jak:
światowa teoria i historia (Global Theory and History), międzynarodowe prawo i
instytucje (International Law and Institutions), zarządzanie konfliktem (Conflict
Management), studia strategiczne (Strategic Studies), zmiana społeczna i rozwój
(Social Change and Development). Nie koniec na tym, ponieważ mamy jeszcze do
czynienia z drugą linią programową studiów regionalnych (Regional Studies). I tak
jak powyższe programy wydzielone zostały w oparciu o kryterium problemowe to w
grupie studiów regionalnych zastosowano kryterium geograficzne. Poszczególnymi
programami objęto Afrykę, Azję, studia nad Chinami, studia nad Japonią i Koreą oraz
studia wschodnio-azjatyckie. Osobne programy w tej grupie poświęcone są polityce
zagranicznej Stanów Zjednoczonych, Kanadzie, Europie a także Ameryce Łacińskiej,
Bliskiemu Wschodowi i studiom nad Rosją i Europą Wschodnią. Czwartą, ostatnią
grupę stanowią programy językowe (Language Studies) gdzie reprezentowane są
języki orientalne (arabski, chiński i japoński, indonezyjski, wietnamski i tajski). Naukę
języków europejskich prowadzi się w zakresie francuskiego, niemieckiego, włoskiego,
portugalskiego, hiszpańskiego i rosyjskiego oraz zaawansowanego angielskiego dla
cudzoziemców. Praktyka nauczania językowego może kojarzyć się nam z nauczaniem
języków obcych na kierunkach innych niż neofilologie w naszych uniwersytetach - w
czasach kiedy jeszcze nie oszczędzano na prowadzeniu lektoratów z języków obcych.
Rekapitulując studia międzynarodowe w SAIS są zorganizowane w ten sposób,
że obok (1) przedmiotów podstawowych (Core Courses) oferowane są do wyboru
programy w kategoriach (2) obszarów problemowych (Functional Fields) i (3)
studiów regionalnych (Regional Studies), uzupełnione (4) nauczaniem języków
obcych. Obok obowiązujących wszystkich studentów przedmiotów podstawowych,
studenci wybierają także programy z grupy 2 i 3, w ramach których uczestniczą w
wybranych seminariach i wykładach. W obrębie każdego programu wydzielona jest
grupa przedmiotów obowiązkowych. W przypadku stosunków międzynarodowych są
to: najnowsza teoria stosunków międzynarodowych, międzynarodowe stosunki
gospodarcze, etyka w stosunkach międzynarodowych i światowy ład prawny,
wprowadzenie
do
prawa
międzynarodowego,
polityka
i
strategia
oraz
międzynarodowa polityka naukowowo-techniczna. Przykład SAIS został celowo
przywołany z uwagi na prezentowane przezeń szerokie spektrum możliwości
kształtowania programów studiów międzynarodowych. Inne funkcjonujące w
zachodnioeuropejskiej dydaktyce uniwersyteckiej uzusy dotyczą zazwyczaj któregoś z
"głębiej" wyprofilowanych programów, osnutych na kanwie jednej z dyscyplin
podstawowych takich jak: nauka polityczna, nauki społeczne, prawo lub ekonomia.
Stąd
też
programy
studiów
międzynarodowych
prowadzone
na
wydziałach
uniwersytetów Europy Zachodniej zorientowane są na stosunki międzynarodowe,18
politykę zagraniczną, organizacje międzynarodowe i prawo międzynarodowe. W
przypadku innych kierunków studiów obserwujemy nasycanie ich programów
elementami stosunków międzynarodowych w postaci odrębnych przedmiotów takich
jak: polityka międzynarodowa, międzynarodowe stosunki gospodarcze, organizacje
międzynarodowe, bezpieczeństwo międzynarodowe, etc. Warto pamiętać, że
stosowany powszechnie na Zachodzie dwustopniowy system studiów wyższych
pozwala
na
organizowanie
studiów
drugiego
stopnia,
podyplomowych
i
specjalizacyjnych w postaci różnych odmian studiów międzynarodowych. Stanowią
one zazwyczaj rozwinięcie lub dopełnienie studiów pierwszego stopnia, kończących
się uzyskaniem bacalaratu.
Studia europejskie jako szczególny rodzaj studiów międzynarodowych
Szczególną odmianę stanowią studia europejskie, które w ostatnim czasie
wpisują się w główny nurt studiów międzynarodowych i porównawczych czy to na
gruncie nauk społecznych, czy też nauk politycznych.19 Studia te, bez względu na to,
18
Zazwyczaj pokrywające się tematycznie z prowadzonymi w warunkach polskich międzynarodowymi
stosunkami politycznymi.
19
“The study of contemporary Europe has moved from what used to be a backwater of area studies
to being a core area of attention in mainstream political science and international relations”; vide:
czy są ukierunkowane na integrację europejską czy tzw. wymiar europejski
(European dimension) stanowią swoistą odmianę studiów międzynarodowych. Dzieje
się tak głównie za sprawą globalizacji, stanowiącej aktualnie naturalny kontekst
odniesienia dla integracji europejskiej, traktowanej jako odpowiedź na postępujący
proces umiędzynarodowienia gospodarki wraz ze wszystkimi jego implikacjami.
Można wyodrębnić szereg cech wskazujących na przynależność studiów
europejskich do rodziny studiów międzynarodowych. Warto też uświadomić sobie
fakt, że z perspektywy stosunków międzynarodowych studia europejskie można
potraktować jako subrodzinę, przynależną do grupy area studies. Z drugiej strony
teoria integracji europejskiej jest przecież szczególną aplikacją teorii integracji
regionalnej czy międzynarodowej, będącej jedną z teorii cząstkowych stosunków
międzynarodowych. Rzecz ma się podobnie jak w przypadku studiów porównawczych
(prowadzonych najczęściej w ramach nauki politycznej), które posiadają szereg
niekwestionowanych cech charakterystycznych dla studiów międzynarodowych, choć
pole międzynarodowe jest w nich elementem otoczenia i odniesienia w stosunku do
spraw rodzimych.
Studia
europejskie
zorientowane
na integrację, niezależnie
od debat
prowadzonych wokół globalizacji i europeizacji eksploatują ostatnio co najmniej trzy
obszary problemowe o wyraźnym zabarwieniu międzynarodowym: analizę polityki
zagranicznej, studia z dziedziny bezpieczeństwa oraz kwestię tworzenia terminów
naukowych pozwalających na intelektualne nanoszenie zjawisk na mapę nowej
Europy. Umiędzynarodowienie pola przedmiotowego studiów europejskich jest
rezultatem rzeczywistych powiązań, powstałych w wyniku interakcji Unii Europejskiej
ze środowiskiem międzynarodowym, w takich przypadkach jak polityka zewnętrzna
lub zagraniczna, wyjątkowość Unii Europejskiej jako aktora w polityce zagranicznej a
także próby redefiniowania bezpieczeństwa europejskiego w post-zimnowojennej
Europie.20
Wallace Helen, Studying contemporary Europe, British Journal of Politics and International Relations,
Vol. 2, No. 1, Political Studies Association 2000, s. 95 i n.
20
Na trzeci z wymienionych problemów zwraca uwagę Jerzy Mikułowski Pomorski w swoim
wystąpieniu pt. Studia europejskie w Akademii Ekonomicznej w Krakowie i ich perspektywy w obliczu
zmian minimum programowego dla kierunku Stosunki Międzynarodowe na konferencji Studia
Nie tylko związki natury naukowej ale także i konkretne inicjatywy edukacyjne
wskazują wyraźnie na iunctim pomiędzy studiami europejskimi sensu largo a studiami
międzynarodowymi. Dowodzą tego, powołane z inspiracji ruchów pro europejskich,
organizacji pozarządowych i wreszcie samych rządów państw Europy Zachodniej,
takie instytucje edukacyjne jak: College of Europe w Brugii czy znany Uniwersytecki
Instytut
Europejski
Florencji,21
we
rozwijający
od
prawie
ćwierćwiecza
międzynarodowe studia podyplomowe w zakresie historii i cywilizacji, ekonomii,
prawa oraz nauk politycznych i społecznych. Międzynarodowy charakter Instytutu
wynika nie tylko z problematyki studiów ale także z międzynarodowego pochodzenia
profesorów i pozostałego personelu a nawet międzyrządowego trybu finansowania
badań.
Formuła
studiów
międzynarodowych
zazwyczaj
w
europejskich
studiów
formule
przyczyniła
uzupełniających
interdyscyplinarnej,
się
także
do
rozwoju
i podyplomowych, prowadzonych
łączącej
problematykę
integracji
europejskiej ze sprawami międzynarodowymi na gruncie prawa, nauki politycznej i
ekonomii,
wzbogaconych
niekiedy
elementami
nauk
społecznych
i
szeroko
rozumianej humanistyki. Dobre przykłady takich rozwiązań stanowią Europa Kolleg
przy Wydziale Prawa Uniwersytetu w Hamburgu, realizujący od szeregu lat
podyplomowe studia w zakresie Europäische Integration und Internationale
Wirtschaftsbeziehungen, przekształcone ostatnio w studia magisterskie oraz Europa
Institut Uniwersytetu w Bazylei, który prowadzi podyplomowe interdyscyplinarne
studia magisterskie kończące się uzyskaniem stopnia MAES (Master of Advanced
European Studies) w dziedzinie prawa, polityki i ekonomii. Instytut Europejski w
Bazylei, podobnie jak wspomniany wyżej Europa Kolleg w Hamburgu oferuje
europeistyczny program międzynarodowy dla studentów krajowych i zagranicznych.
W obydwu przypadkach udział w zajęciach i egzaminach wymaga znajomości
języków obcych a wiodącymi językami studiów są niemiecki, angielski i francuski.
międzynarodowe jako przedmiot badań i nauczania w Polsce, zorganizowanej przez Polski Instytut
Spraw Międzynarodowych w Warszawie, 4-5 grudnia 2000 r.
21
Por. A University for Europe: Prehistory of the European University Institute in Florence (1948-
1976), Jean- Marie Palayret with the assistance of Richard Schreurs (ed.), Presidency of the Council of
Ministers Department of Information and Publishing, Collana Storia e Cultura, 1996.
Sumując, omawiane programy studiów realizowane są jako studia elitarne (roczniki
nie
przekraczają
zazwyczaj
30
osób),
z
udziałem
międzynarodowej
kadry
akademickiej i z międzynarodowym audytorium studenckim. Zbliżoną formułę
reprezentują studia dyplomatyczne prowadzone obok tzw. DA Diploma programme w
Diplomatische Akademie Wien, w programie Master of Advanced International
Studies.
Krótko mówiąc, obserwujemy w ostatnich latach w Europie Zachodniej coraz
intensywniejsze
zlewanie
się
w
jeden
amalgamat
tradycyjnych
stosunków
międzynarodowych ze studiami europejskimi, przy czym na podkreślenie zasługije
fakt, że europeizacja studiów w dziedzinie stosunków międzynarodowych postępuje
dalej niż amerykanizacja dyscypliny, obserwowana na gruncie Stanów Zjednoczonych
i Kanady. Zjawisko to samo w sobie wymaga bliższej uwagi, niemniej jednak można
wskazać na jedną z możliwych przyczyn jaką jest pełnienie różnych ról na arenie
międzynarodowej przez Stany Zjednoczone, które ex definitione zorientowane są na
politykę globalną i państwa Europy Zachodniej, traktowane każde z osobna i pospołu
w ramach Unii Europejskiej i mimo postępującej globalizacji preferują w pierwszym
rzędzie arenę europejską jako obszar wpływów i interesów.
Postępujące zbliżenie stosunków międzynarodowych do studiów europejskich
daje się zauważyć na każdym szczeblu uniwersyteckiego nauczania. Dobitnym tego
przykładem może być prowadzony przez Luciano Bardi na Wydziale Nauk
Politycznych Uniwersytetu w Bolonii wykład z przedmiotu stosunki międzynarodowe
(Relazioni Internazionali), który dzieli się na dwie części (Parte generale i Parte
monografica sull'Integrazione Europea).22 Część I wykładanego przedmiotu obejmuje
aparat pojęciowy stosunków międzynarodowych, podejścia teoretyczne i metody a
także podstawowe płaszczyzny odniesienia (system; państwo/naród; jednostka).
Dalej następuje przedstawienie takich kwestii jak: system polityczny, system polityki
międzynarodowej i formy jakie system międzynarodowy przybierał na przestrzeni
wieków (od imperium do equilibrium). Po nich następuje omówienie państwa
narodowego i jego miejsca w stosunkach międzynarodowych, procesy decyzyjne w
polityce międzynarodowej z uwzględnieniem czynnika wybitnych jednostek oraz
22
Guida dello Studente per la Facolta di Scienze Politiche, Anno Accademico 1998-1999, Universita
degli Studi di Bologna, 1998.
perspektywy post-dwubiegunowego układu międzynarodowego. Natomiast w części
II (monograficznej) poświęconej integracji europejskiej znajdujemy następujące
obszary problemowe: (1) teorie integracji; (2) instytucje wspólnotowe; (3)
równowaga międzyinstytucjonalna oraz relacje wzajemne pomiędzy Unią Europejską
(Wspólnotą) a państwami członkowskimi; (4) postępy procesu integracji. Słuchacze
kursu muszą mieć wysłuchane wcześniej i zaliczone takie przedmioty jak: nauka o
polityce, polityka porównawcza, metodologia nauk politycznych i język angielski. Nota
bene, stosunki międzynarodowe jako kierunek prowadzony w Akademii Ekonomicznej
w Krakowie stanowią w sposób niezamierzony rozwinięcie koncepcji łączenia spraw
międzynarodowych z europejskimi (z wyraźnym ukierunkowaniem na integrację
europejską).23
Studia dyplomatyczne
Dla dopełnienia obrazu w przedmiocie studiów międzynarodowych warto
wspomnieć jeszcze, że niezależnie od ewolucji polegającej na zbliżeniu studiów
europejskich do głównego nurtu stosunków międzynarodowych, podobne zjawisko
możemy odnotować w przypadku studiów dyplomatycznych. Studia te z uwagi na
dość szczególny, a nawet "ezoteryczny" (jak chcą niektórzy), charakter zawodu
dyplomaty do niedawna funkcjonowały na obrzeżach studiów międzynarodowych. W
przeważającej mierze studia te ustanawiano jako szkoły służby zagranicznej przy
uniwersytetach takich jak: Georgetown, Harvard, Tufts czy Kentucky oraz akademie
23
Studia międzynarodowe w Akademii Ekonomicznej w Krakowie prowadzone były do niedawna w
ramach kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze i polityczne. Od roku 1992 utworzono w
ramach tego kierunku specjalność studia europejskie. Obecnie studia te funkcjonują pod nazwą
stosunki międzynarodowe z uruchomionymi poprzednio specjalnościami: handel zagraniczny, studia
europejskie, zarządzanie międzynarodowe. W planie pozostaje jeszcze utworzenie czwartej
specjalności: międzynarodowe stosunki gospodarcze. Studia w części kierunkowej i specjalizacyjnej
zawierają szereg przedmiotów charakterystycznych dla studiów międzynarodowych takich jak:
międzynarodowe stosunki polityczne, międzynarodowe stosunki gospodarcze, prawo międzynarodowe
publiczne, prawo międzynarodowe prywatne, międzynarodowe organizacje gospodarcze, teoria
stosunków międzynarodowych, socjologia stosunków międzynarodowych, protokół dyplomatyczny,
finanse międzynarodowe, transakcje międzynarodowe, porównania międzynarodowe, negocjacje w
międzynarodowych
stosunkach
gospodarczych,
komunikowanie
międzynarodowe,
komunikacja
międzykulturowa i inne. Szerzej o studiach europejskich w Akademii Ekonomicznej w Krakowie
traktuje cytowane powyżej osobne wystąpienie Jerzego Mikułowskiego Pomorskiego.
dyplomatyczne, które w wielu krajach działają przy tamtejszych ministerstwach
spraw zagranicznych.24
W ostatnich latach edukacja dyplomatyczna uzupełniona została studiami w
nowych ośrodkach takich jak: brytyjskie Leicester, Seton Hall, Westminster oraz na
Malcie.
Studia
te
cieszą
się
znacznym
powodzeniem.
Przyczyn
obecnego
zainteresowania studiami dyplomatycznymi upatruje się w rosnącym znaczeniu
dyplomacji w stosunkach międzynarodowych po zakończeniu Zimnej Wojny a także
rosnącym zapotrzebowaniu na nowe kadry w służbie zagranicznej wielu krajów a
niekiedy budowanie służby od podstaw, jak to ma miejsce w przypadku nowych
państw powstałych w Europie po roku 1989. Absolwenci studiów dyplomatycznych
znajdują coraz częściej zatrudnienie w innych miejscach niż tradycyjna służba
zagraniczna,
takich
jak:
międzynarodowe
organizacje
pozarządowe,
firmy
ponadnarodowe i inne prace wymagające umiejętności nawiązywania kontaktów i
sprawnego poruszania się we współczesnym świecie.25
Wnioski końcowe
Stosunki międzynarodowe aktualnie nauczane w Polsce wywodzą się z dwóch
praktykowanych równolegle nurtów programowych, przy czym pierwszy dotyczy
zasadniczo przedmiotu a drugi kierunku studiów. Ten pierwszy wiąże się z prawem
międzynarodowym i nauką polityczną; drugi natomiast bliższy jest konstrukcji
studiów międzynarodowych prowadzonych w uczelniach ekonomicznych w formule
"międzynarodowych stosunków gospodarczych i politycznych". Wspomniana powyżej
pojemność formuły dyscypliny stosunków międzynarodowych domaga się w każdym
przypadku konstruowania programu studiów i dokonywania koniecznych wyborów.
Posługując się słowami Stanisława Nahlika, stosunki międzynarodowe można
rozumieć dwojako: w szerszym i węższym znaczeniu. W szerszym znaczeniu
stosunkami międzynarodowymi są wszelkie stosunki międzyludzkie, które w
jakimkolwiek ze swych zasadniczych elementów - podmiotowym czy przedmiotowym
24
Przykładowo, Instituto de Altos Estudios Diplomaticos "Pedro Gual" Ministerio de Relaciones
Exteriores w Wenezueli, Dyplomatyczna Akademia Chorwackiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i
Dyplomatyczny Instytut Ministerstwa Spraw Zagranicznych Portugalii.
25
Wzorce studiów dyplomatycznych zasługują na więcej miejsca i uwagi niż można im poświęcić w
niniejszym opracowaniu.
- wykraczają poza teren jednego państwa. Podmiotowym, jeśli stronami danego
stosunku są osoby bądź posiadające obywatelstwo różnych państw, bądź w różnych
państwach zamieszkałych, a niekiedy nawet tylko przebywające czasowo (w
przypadku osób fizycznych), bądź w różnych państwach posiadające siedzibę (w
przypadku osób prawnych). Przedmiotowym, jeśli przedmiot danego stosunku
znajduje się na terytorium innego państwa niż to, z którym jakimkolwiek węzłem są
związane osoby zaangażowane w ten stosunek. Ale są też stosunki międzynarodowe
w węższym znaczeniu. To stosunki rozgrywające się niejako na wyższej płaszczyźnie:
między państwami, narodami, ewentualnie innymi jeszcze tworami składającymi się
na tzw, społeczność międzynarodową. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć,
że stosunki międzynarodowe w szerszym znaczeniu to stosunki przede wszystkim,
choć nie wyłącznie, między ludźmi, a stosunki międzynarodowe w węższym
znaczeniu to stosunki przede wszystkim, choć nie wyłącznie, między państwami.
Mówiąc potocznie - i pisząc - o stosunkach międzynarodowych, ma się najczęściej na
myśli węższe znaczenie tego pojęcia.26
Jak widać z doświadczenia i praktyki bieżącej zachodnioeuropejskiego
szkolnictwa wyższego można znaleźć tam wiele interesujących i inspirujących
wzorców, co nie znaczy jednak, że są one gotowe do prostego przeniesienia na grunt
krajowy. Niewątpliwie posiadamy także pewną tradycję, zarówno w dziedzinie badań
jak i nauczania, sięgającą początkami do okresu międzywojennego. Z racji
gwałtownych i radykalnych zmian w otoczeniu międzynarodowym winniśmy starać
się nadążać za biegiem spraw tym bardziej, że spodziewane członkostwo w Unii
Europejskiej stawia nas bardziej jeszcze niż dotąd wobec nowych potrzeb na tym
polu. Winniśmy zatem aktualizować i dostosowywać nasze programy badań i
nauczania. W procesie tym nie należy zapominać o najnowszych tendencjach
wynikających z przewartościowań dokonujących się w świecie i dyscyplinie stosunków
międzynarodowych po zakończeniu Zimnej Wojny.
W chwili obecnej rysują się trzy wyraźne perspektywy rozwojowe wyznaczane,
z grubsza rzecz biorąc, przez globalizację, zastępowanie bezpieczeństwa typu
26
Nahlik Stanisław Edward, Prawo międzynarodowe i stosunki międzynarodowe, Zeszyt I, Wydanie II
poprawione, Katedra Prawa Międzynarodowego Publicznego, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 1981,
s.13.
wojskowego przez ekonomiczne i powstanie głównego ogniska napięć pomiędzy
sentymentami kosmopolitycznymi a wpisanymi w treść interesu narodowego
uczuciami narodowymi i etnicznymi. W związku z os tanią z wyżej wzmiankowanych
tendencji jesteśmy świadkami ożywionej dyskusji nad miejscem państwa i
znaczeniem
suwerenności
we
współczesnych
stosunkach
międzynarodowych.
Wszystko to pociąga za sobą potrzebę wyjścia poza stare struktury i przyzwyczajenia
a przede wszystkim konieczność wykształcenia świeżego narybku, który z czasem
sam podejmie trud kształcenia swoich następców. W sytuacji pożądanej przebudowy
zaplecza naukowego dyscypliny należałoby przyjąć jakiś rodzaj działań w oparciu o
środki rządowe, który pozwoliłby na wykształcenie w renomowanych ośrodkach
zagranicznych ludzi zdolnych i dobrze predysponowanych a w pierwszej kolejności
nawet dobrego zagospodarowania tych, którym udało się już w ramach istniejących
możliwości zdobyć za granicą kwalifikacje i pewne doświadczenie. Nie sposób ukryć,
że wiąże się to z potrzebą wyasygnowania środków a cała sprawa łączy się z
koniecznością przewartościowania stosunku czynników oficjalnych do uznania i
potrzeb polskich środowisk akademickich. Sceptycyzm, płynący z obserwacji zjawisk
rozgrywających się na intensywnie ekonomizującym się polskim rynku usług
edukacyjnych i dotychczasowych zachowań władz każe wątpić czy sugestia ta
znajdzie w jakiejś mierze zastosowanie.