Pełen tekst pdf - Instytut Badawczy Leśnictwa

PRACE INSTYTUTU BADAWCZEGO LEŚNICTWA, Seria A
Nr 909
200111
Jan MATRAS
Instytut Badawczy Leś n ictwa
Genetyki i Fizjologii Drzew Leśnych
ul. Bitwy Warszawskiej 1920 R nr 3, 00-973 Warszawa
e-mail : [email protected]. pl
Zakład
BADANIA PROWENIENCYJNE MODRZEWIA
PROWADZONE PRZEZ INSTYTUT BADAWCZY
LEŚNICTWA W LATACH 1948-2000
...
PROVENANCE STUDIES OF THE FOREST RESEARCH INSTITUTE
ON THE EUROPEAN LARCH IN 1948-2000
Abstraet. The results are presented ol the studies on the European larch carried out in the Department olGenetics and Forest Tree Physiology olthe Forest Research Jnstitute since 1948. The main aim ol these studies was to know
the population andlamilies variability ol the quantity, quality and vitalityleatures, as well as their susceptibility to the injuries caused by abiotic and biotic
lactors. Additionally the influence ol the environmentallactors on the mention
above leatures and properties was assessed and the breeding value and plasticity ol tested populations and lamilies was evaluated accordingly. Studies
were perlormed on laur provenance and three lamUy plots established between 1949 and 1967. Based on obtained results there were selected populations oj highest increment (Skarżysko, Rawa Mazowiecka, Grójec and
Marcule), populations ol best quality (Dąbrówki, Kowary, Prószków, Bliżyn
and Marcule) and the population§. most susceptible to the Lachnellula
willkommii cancer (Ho łub la, Pelpin, Konstancjewo Płonne, Henryków and
Dukla).
Key words:European larch, population variability,lamUy variability, quantity
leatures, quality leatures
Prac. Inst. Bad.
Leś.,
A, 2001 , 1(909): 41 - 63.
1.
WSTĘP
Badania proweniencyjne nad modrzewieiTI prowadzone są w Zakładzie Genetyki i Fizjologii Drzew Leśnych IBL nieprzerwanie od 1948 f. Podzielono je na
etapy, obejmujące od kilku do kilkunastu lat, a uzyskiwane wyniki prezentowano
w sprawozdaniach etapowych oraz publikacjach w czasopismach leśnych. . .
Pierwszy etap badań obejmował lata 1948-1964. Prowadzono wówczas badania porównawcze modrzewia polskiego różnego pochodzenia (KOCIĘCKI 1959,
1962, 1964).
Drugi etap obejmował lata 1965-1977 i dotyczył badań nad wzrostem i forri1ą
modrzewia i przydatnością różnych pochodzeń w poszczególnych krainach przyrodniczoleśnych . Badania w tym okresie prowadzono zarówno na istniejących już
powierzchniach, jak i na nowych, obejmujących znacznie większą liczbę pochodzeń (KOCIĘCKI 1972, 1977).
Wyniki kolejnego etapu badań dotyczą lat 1978-1987 i przedstawiono je w
opracowaniu "Badania nad wzrostelTI i formą modrzewia i przydatnością różnych
pochodzeń" (KoCIĘCKI 1987). W sprawozdaniu tym po raz pierwszy zaprezentowano również wyniki z powierzchni równoległych, prowadzonych przez jednostki
współpracujące w badaniach nad zmiennością populacyjną modrzewia. Dotyczyło
to doświadczenia z 1967 f., w którym uczestniczyły: SGGW w Warszawie, AR
w Krakowie i AR w Poznaniu.
Ostatni etap badań obejmuje lata 1988-200l. Częściowe wyniki z tego okresu zostały już przedstawione w sprawozdaniu naukowym "Badania nad wzrostem
i formą modrzewia i przydatnością różnych pochodzeń" (MATRAS i in. 1995).
W niniej szyrr1 opracowaniu zaprezentowano podstawowe wyniki pomiarów z powierzchni zebrane w ostatnim okresie, a całość ponadpięćdziesięcioletnich badań
nad modrzewiem zostanie podsumowana w kolejnej publikacji.
2. CEL I ZAKRES PRACY
Podstawowym celem badań było gromadzenie informacji na temat indywidualnej i populacyjnej zmienności fenotyp owej i genetycznej modrzewia w
Polsce, hodowlanej wartości modrzewia różnych pochodzeń oraz możliwości pro~
dukcyjnych modrzewia w uprawach jednogatunkowych.
W kolejnych etapach zakres prowadzonych badań poszerzono m.in. o ocenę '
plastyczności badanych pochodzeń modrzewia, co było możliwe w momencie założenia szeregu powierzchni równoległych, ocenę zmienności '
wewnątrz- i międzypopulacyjnej wybranych cech jakościowych oraz podatności
poszczególnych populacji na raka modrzewia.
Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim
43
3. METODYKA BADAŃ
Szczegółowe
informacje dotyczące zarówno zakładania kolejnych powierzchni
doświadczalnych jak i prowadzonych na nich obserwacji i pomiarów podano we
wcześniejszych opracowaniach (Kocięcki 1959,1962,1964, 1972, 1977, 1978, 1987;
Matras i in. 1995). W ostatnim etapie prowadzono okresowe (co 5 lat) pomiary
pierśnicy wszystkich drzew na poletkach, z dokładnością do 1 mm, pomiary wysokoś­
ci wytypowanych drzew modelowych oraz ocenę cech jako- ściowych, w tym głów­
nie prostości pnia, długości korony oraz jej budowy. Otrzymane wyniki pomiarów
posłużyły do oceny statystycznej istotności różnic między badanymi populacjami modrzewia na poszczególnych powierzchniach badawczych.
Szczegółową ocenę jakości pni wykonano na większości powierzchni przy- jmując następujące zróżnicowanie jakości strzał:
12345-
drzewa o prostej strzale,
"
drzewa o strzale z 1 lub 2 lekkimi skrzywieniami,
drzewa o strzale z 3 lub 4 lekkimi-skrzywieniami,
drzewa o strzale z 1 lub 2 silnymi skrzywieniami,
drzewa o strzale wielokrotnie skrzywionej lub szablastej.
Ocenę jakości koron wykonano na powierzchni w Rogowie z 1949 r.
następującej skali:
1 - drzewa o koronie prawidłowo rozwiniętej, dłuższej niż 1/3 długości
2 - drzewa o koronie słabiej rozwiniętej, do 1/3 długości korony,
3 - drzewa o koronie zdeformowanej, zredukowanej, krótkiej.
według
strzały,
4. POWIERZCHNIE DOŚWIADCZALNE
W 1949 r. w Rogowie, na terenie Leśnego Zakładu Doświadczalnego SGGW,
założono pierwszą powierzchnię doświadczalną z populacj ami modrzewia z Małej
Wsi (Nadl. Grójec), Skarżyska i Góry Chełmowej oraz modrzewiem sudeckim z
Nadleśnictwa Szczytna Śląska jako standardem. Nasiona do doświadczenia pozyskano w sezonie 1948/1949 r. Szyszki zostały zebrane w rezerwacie "Góra
Chełmowa" (ówczesne Nadl. Święta Katarzyna), w leśnictwie Ciechostowice
(Nadl. Skarżysko), Vi rezerwacie modrzewia w leśnictwie Mała Wieś (Nadl.
Grójec) i w Nadleśnictwie Szczytna Śląska (proweniencja sudecka). Populacje z
Góry Chełmowej , Skarżyska i Małej W si należą do podgatunku modrzewia
polskiego (Larix decidua var. polonica Ostenf. et Syrach-Larsen). Obok zasadniczego doświadczenia wysadzono proweniencje z Pienin (Krościenko) i Śląska
(Nizina Śląska). O pochodzeniu nasion ostatniej proweniencji brak obecnie
dokładnych informacji. Doświadczenie założono w dwóch powtórzeniach bez randomizacji (bez lososwego rozmieszczenia bloków na powierzchni)w więźbie 1,5 x 1,5
m po ok. 800 sztuk sadzonek (ryc. 1).
W 1966 r. w Leszczydole (obecnie Nadl. Wyszków ) założono powierzchnię
rodową modrzewia. Do założenia tego doświadczenia wykorzystano rody wyho-
44
1. Matras
Ryc. 1. Powierzchnia proweniencyjna z modrzewiem
w 1949 r. w LZD Rogów, oddz. 75, pow. 2,75 ha
Fig. l. Provenance experimental plot with European larch
established in 1949, in LZD Rogów
założona
Pieniny
Pieniny
Śąsk
Śąsk
Sudety
4
/I
114
112
Plan sytuacyjny
Ryc. 2. Powierzchnia-rodowa z modrzewiem polskim założona w 1996 r. Wyszkowie
Fig. 2. Family experimental plot with European larch established in 1996 in Forest District
Wyszków
Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim
45
Olsztyn
Białystok
Lublin
Ryc. 3. Lokalizacja populacji modrzewia wykorzystanych do założenia doświadczenia z
1967 r. oraz powierzchni doświadczalnych; I - powierzchnia obserwacyjna Sękocin,
powierzchnie porównawcze: 11- Bliżyn, III - Rogów, IV - Krynica, V - Siemianice
Fig. 3. Location of experimental plots and European larch stands where seeds were collected
for the 1967 experiment; 1- obserwation plot Sękocin, reference plots: II - Bliżyn, III - Rogów,
IV - Krynica, V - Siemianice
Proweniencje: Provenances: 1 - Myślibórz Płn., 2 - Pelplin, 4 - Płonne, 5 - Góra
Modrzewiowa, 6 - Tomkowo, Czerniej ewo, 8 - Trębaczew, 9 - Mała Wieś, 10 - Marcule, 11 Skarżysko, 12 - Bliżyn, 13 - Góra Chełm owa, 14 - Moskorzew, 15 - Dąbrówki, 16 - Hołubla,
17 - Dukla, 18 - Krościenko, 19 - Pilica, 20 - Prószków, 21 - Henryków, 22 - Kłodzko, 23 Szczytna Śląska, 24 - Kowary
dowane z nasion zebranych z 11 drzew doborowych i 9 drzew porównawczych z
Nadleśnictwa Bliżyn. Nieszkółkowane dwulatki wysadzono w więźbie 4x4 m w
10 blokach po 20 sadzonek każdego rodu na poletku (ryc. 2).
W 1964 r. rozpoczęto przygotowania do założenia dużego doświadczenia proweniencyjnego z populacjami modrzewia z całego zasięgu tego gatunku w Polsce.
Zgromadzono materiały reprezentujące 23 drzewostany (ryc. 3) (KOCIĘCKI 1977,
1987; MATRAS i in. 1995). Część wyhodowanych jednolatek przekazano do .
dyspozycji SGGW-AR w Warszawie, AR w Krakowie i AR w Poznaniu do
46
J. Ma/ras
I
12
13
4
. ,18 ·
9
11
14
2
17
8
22 20
10
15
1
16
7
21
9
.1 6
21
20
6
19
Pochodzenie Provenances
"
.,
"
15
~8
17
7'
18
23
14
\\.
24
<5
5
4
12
,
' ~
6
. 22
20'
21
.. ,
.. ;
...
; 1~
'.'
:,
11 ,
10
,'4
2
15
1
..
"
,
\
8 '
12
.
7\
,
.. 11
14
16.
~
'.'
2
' '22 "
6
\~ ,
1
23
24
9
1. Myślibórz
2. Pelplin - Opalenie
4. Konstancjewo Rez. Płonne
5. Konstancjewo Rez, Góra Modrzewiowa
6. Konstancjewo Rez. Tomkowo
7. Czemiejewo Rez. Bielawy
8. Rawa Mazowiecka Rez. Trębaczew
9. Grójec - Mała Wieś
10. Marcule Rez. Piotrowe Pole
11 . Skarżysko - Ciechostowice
12. Bliżyn - Jastrzębia
13. Świet.Park Nar. - Rez. Góra Chełmowa
14, Moskorzew - Feliksówka
15. Dąbrówki - Wydrze
16. Hołubla - Łętownia
17. Dukla Rez. Barwinek
18. Krościenko Rez. Księży las
19. Pilica Rez. Smoleń
20. Prószków - Jaśkowice
21 . Henryków - Muszkowice
22. Kłodzko - Oldrzychowice
23. Szczytna $Iąska - Borowina
24. Kowary - Jedlinki
17 ":
,13
~9 "
18
~
Ryc. 4. Powierzchnia proweniencyjna z modrzewiem założona w 1967 r. w Nadleśnictwie
Bliżyn, oddz. 173, pow. 2,80 ha
Fig. 4. Provenance plot with European larch established in 1967 in Bliżyn Forest District
Informacje o założonych powierzchniach
doświadczalnych i uzyskanych wynikach z powierzchni równoległych założonych
przez jednostki współpracujące były już publikowane (ANDRZEJCZYK 1990;
ANDRZEJCZYK, BELLON 1992; DOBRZYŃSKI 1992; KULEJ 1980, 1983, 1985,
1986, 1989, 1991; KULEJ, NIEDZIELSKA 1990; MILLER, RzEŹNIK 1982; NEBE,
RzEŹNIK 1982; RzEŹNIK 1980, 1995.) Własną powierzchnię założono w Nadleśnictwie Bliżyn w oddz. 173 leśnictwa Szałas, w układzie bloków losowych w
trzech powtórzeniach. Sadzonki wysadzono na poletkach w więźbie 2x2 m po 100
sadzonek na każdym poletku (ryc. 4).
Z posiadanych nadmiarów sadzonek założono dodatkowo powierzchnię obserwacyjną (bez powtórzeń) w oddziale 36a leśnictwa. Sękocin (Nad!. Chojnów).
Na poletkach o wymiarach 24x9 m wysadzono w więźbie 1,5 x 1,0 m po 150 sadzonek (ryc. 5).
powierzchni
równoległych.
47
Badania proweniencyjne nad modrzewiem europej skim
1. Myślibórz
2. Pelplin - Opalenie
4. Konstancjewo Rez. Płonne
5. Konstancjewo Rez. Góra Modrzewiowa
6. Konstancjewo Rez. Tomkowo
7. Czerniejewo Rez. Bielawy
8. Rawa Mazowiecka Rez. Trębaczew
9. Grójec - Mała Wieś
10. Marcule Rez. Piotrowe Pole
11. Skarżysko - Ciechostowice
12. Bliżyn - Jastrzębia
13. Świet.Park Nar. - Rez. Góra Chełmowa
14. Moskorzew - Feliksówka
15. Dąbrówki - Wydrze
16. Hołubla - Łętownia
17. Dukla Rez. Barwinek
18. Krościenko Rez. Księży Las
19. Pilica Rez. Smoleń
"'
20. Prószków - Jaśkowice
21 . Henryków - Muszkowice
22. Kłodzko - Oldrzychowice
23. Szczytna Śląska - Borowina
24. Kowary - Jedlinki
Ryc. 5. Powierzchnia proweniencyjna z modrzewiem założona w 1967 r. w Nadleśnictwie
Sękocin, oddz. 36, pow. 0,46 ha
Fig. 5. Provenance experimental plot with European larch established 'in 1967 in Sękocin
5. WYNIKI POMIARÓW I OBSERWACJI NA POSZCZEGÓLNYCH
POWIERZCHNIACH
5.1 Powierzchnia
5.1.1
doświadczalna
Produkcyjność
w Rogowie z 1949 r.
na pniu
W pierwszym okresie średnia wysokość drzew wszystkich proweniencji była
stosunkowo wyrównana. W kolejnych okresach obserwowano różną dynamikę
przyrostu tej cechy tak, że różne populacje pojawiały się jako pierwsze w uszeregowaniu. Do piątego roku najlepiej przyrastały modrzewie z Małej Wsi, od 25
roku najwyższe były modrzewie ze Skarżyska; bardzo szybko przyrastał w tym
okresie również modrzew sudecki. Po 45 latach najwyższe były populacje z Góry
Chełmowej (26,7 m) i Skarżyska (26,2 m), a najniższe z Pienin (24,6 m) i Małej
Wsi (24,7 m; tab. 1).
48
1. Matras
500 ~------------------------------------------------------~
.~
450
(;)
.ś 400
Q)
E 350
:::J
g
-IV
.s::.
300
250
M 200
.ś
, t.,)
150
' ClI
O
N
:E~
100
50
O
196 3
1968
197 3
1 978
1983
1988
1993
Lata obserwacji I Year ot measurement
D Ma/a Wieś D Skarżysko I!D Góra Che/mowa mi Sudety. Pieniny. Śląsk
Ryc. 6. Średnia miąższość modrzewia różnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej
w Rogowie w kolejnych latach
Fig. 6. Volume production of different provenances ofEuropean larch in successive years on
the experimental plot in Rogów
Wyniki pomiaru pierśnic począwszy od pierwszego pomiaru w dziewiątym
roku od założenia powierzchni przedstawiono w tabeli 2. Od początku najlepsza
pod względem tej cechy jest proweniencja z Małej Wsi. Analizując trzy podstawowe populacje i populację standardową, przez 40 lat wzrostu stwierdzono, że uszeregowanie pod względerri średniej pierśnicy jest podobne. Do 15 roku życia nie
obserwowano dużych różnic pomiędzy pochodzeniami: największą pierśnicą charakteryzował się modrzew z Małej Wsi, a pozostałe pochodzenia ze Skarżyska,
Sudetów i Góry Chełmowej zajmowały kolejne miejsca. Różnica wielkości
pierśnicy nie przekraczała 4 mm. Po 30 latach różnica ta wzrosła i wynosiła 9 mm
pomiędzy pochodzeniami z Małej Wsi i Sudetów. Po 45 latach życia zaznaczyła
się już wyraźna różnica pomiędzy proweniencj ami z Małej W si (średnia pierśnica
29,3 cm) i z Pienin (średnia pierśnica 25,2 cm).
Podobne zróżnicowanie między populacjami modrzewia obserwowano w
przypadku miąższości drzew przeliczanej na poletko i na l hektar. Do 30. roku
życia różnice w produkcyjności populacji w przeliczeniu na l ha, pomimo że
wzrastają - są niewielkie. Dopiero po tym okresie zróżnicowanie staje się
wyraźnie widoczne. Zdecydowanie najniższą produkcyjność na tej powierzchni
wykazuje proweniencja z Pienin (ryc. 6). Po 45 latach wzrostu zapas na l ha wynosi dla proweniencji ze Skarżyska 412 m3, a z Pienin 241 m 3 .
Ocenę cech jakościowych strzał prowadzono na tej powierzchni czterokrotnie. Ostatnia ocena wykonana w 1993 r. została poszerzona dodatkowo o ocenę
cech jakościowych koron drzew. Średni współczynnik jakości strzał badanych
proweniencji przedstawiono na rycinie 7. Zróżnicowanie wraz z wiekiem tych
cech nie było zbyt duże, choć można mówić o pewnej poprawie jakości strzał.
49
Badania prow~niencyjne nad modrzewiem europejskim
Tabela 1
Table I
Przeciętna wysokość (m) modrzewia poszczególnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej
w Rogowie w kolejnych latach
Mean height (m) of different provenimces 'ofEuropean larch in successive years on the experimental
plot in Rogów
Rok pomiaru
Year of
measurement
Pochodzenia
Provenances
Sudety
Pieniny
Śląsk
0,079
0,079
-
0,316
0,310
0,324
-
0,626
0,593
0,582
0,587
-
-
1952
' 0,888
0,854
0,816
0,815
-
-
1953
1,399
1,373
1,270
1,209
-
-
1954
2,159
2,163
1,977
1,883
-
-
1955
2,934
2,969
2,715
2,501
-
1956
3,778
3,848
3,517
3,312
-
-
1957
4,771
4,481
4,246
-
-
1958
1968 .
6,011
4,862
,
6,20.1
5,651
5,287
-
-
13,800
14,800
13,500
14, 100
-
-
1973
16,700
18,590
17, l 00
17,800
-
-
1983
20,700
21 ,SOO
21,800
22,400
14,800
21,000
1988
23,500
24,500
23,300
23,700
22,300
22,200
1993
24,700
26,200
26,700
25 ,500
24,600
24,800
Mała Wieś
Skarżysko
1949
0,097
0,077
1950
0,346
1951
Góra
Chełmowa
-
-
"-
'
Tabela 2
TabIe 2
Przeciętna pierśnica
(mm) modrzewia poszczególnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej
w Rogowie, w kolejnych latach
Mean DBH (mm) of different provenances ofEuropean larch in successive years on the experimental
plot in Rogów
Rok pomiaru
Year of
measurement
Pochodzenia Provenances
Sudety
Pieniny
Śląsk
41,2
40,1
-
59,6
55,2
55,4
-
69, I
64,4
64,6
-
83,8
77,1
81 ,2
-
Mała Wieś
Skarżysko
1957
47,4
46,2
195.8
1959,
62,1
70,8 '
1960
86,3
Góra
Chełm owa
1962
95,3
93,0
90,0
93 ,0
1963
108,2
106,0
102,7
107,6
-
r
1968
158,0
155,0
155,0
154,0
-
-
,
1973
193,0
189,0
187,0
195,0
-
1978
212,7
208.6
205,2
204,2
-
1983
232,0
219,4
212,7
201,5
219,1
1988
271 , 1
224,1
261 ,3 .
256,8
251 ,2
238,4
259,1
1993
292,9
280,5
273,5
262,6
252,1
276,1
",
-
-
50
J Ma/ras
........
3,2
~
3
.~
m
o
---
2,8
~
--
2 ,6
o
-,
2 ,4
-<.)
'1/1
..li:
ni
2 ,2
~
~
./
/
---....,...-- . /
~ . /"
2
/"
1 ,8
1963
1968
Lała obserwacji /Years
./
1973
/
--o
1993
ot measurement
--+-Mala Wieś -Skarżysko --.-GÓra Che/mowa -Sudety
Ryc. 7. Jakość różnych pochodzeń modrzewia na powierzchni doświadczalnej wRogowie
w kolejnych latach
Fig. 7. Quality of different provenances of European larch in successive years on the
experimental plot in ~ogów
Drzewa o naj prostszej strzale a jednocześnie dobrze ukształtowanej koronie
należą do proweniencji ze Śląska. Modrzewie z Sudetów również cechują się
dobrąjakością strzały, lecz korony mają gorzej ukształtowane. Obecnie najgorzej
ukształtowane strzały mają proweniencje z Małej Wsi oraz z Góry Chełmowej.
5.1.2. Sumaryczna produkcja
Dane dotyczące sumarycznej produkcji przedstawia rycina 8. Najlepszymi
proweniencj ami pod tym względem są modrzewie ze Skarżyska i Małej Wsi. Cechują się one zbliżoną produkcyjnością, chociaż minimalnie lepsza jest proweniencja ze Skarżyska. Po 45 latach sumaryczna produkcja wyniosła w przypadku
modrzewia ze Skarżyska 592 m3/ha, co daje przeciętny przyrost roczny z całego
okresu 13 ,15 m 3/ha. Modrzew z Sudetów, użyty w tym doświadczeniu jako standardowy, zajmuje trzecie miejsce. Przyrost przeciętny w zależności od pochodzenia osiąga kulminację po 30-40 latach wzrostu. W wieku 45 lat u wszystkich
proweniencji nastąpił niewielki spadek przyrostu przeciętnego w stosunku do pomiarów wykonanych 5 lat wcześniej (ryc. 9).
5.2. Rodowa powierzchnia doświadczalna w Les~czydole
Wyniki z powierzchni rodowej prezentowane w tej pracy dotyczą pomiarów i
obserwacji drzew w wieku 25 lat. Pomiarami objęto bloki, na których nie wykonano ogławiania modrzewia. Wyniki pomiarów pierśnic przedstawiono na rycinie
10, a informacje odnośnie miąższości pojedynczych drzew w rodach na rycinie 11 .
Ze względu na układ doświadczenia obliczanie miąższości na hektar nie jest
możliwe. Wraz z wiekiem zaobserwowano stopniowe zwiększanie się różnic
Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim
51
700 .---------------------------------------------------------____~
ro
.r:.
600+---------------------------------------------~~----~~~~~
M
E
~ 500+-----------------------------~----~~~~~
E
:::l
~ 400+-------------------~~----,_~~~_4
iii
.s::::
M 300 +------ - - - - - - -- - - ------....j.,n t6-
.§.
'u
'~ 200 +---------~=_!:=__u;.__-ł
N
tli
.~
~
100
-t-l~~_'E___ł
1963
1968
1978
1973
1983
1988
1993
Lata obserwacji I Years of measurement
D Ma/a Wieś D Skarżysko Im Góra Che/mowa mil Sudety
Ryc. 8. Sumaryczna produkcja modrzewia na powierzchni
kolejnych latach
doświadczalnej
w Rogowie w
Fig. 8. Total volume of different jJrovenances of European larch in successive years on the
experimental plot in Rogów
14r-----------------------------------------------------~
~
13
~ 12t---------~-----?~~~~L-~~~~~~~~~~~~--l
.§.
c
11~-------------7~F-_7~------------------------------1
CI>
~ 10~-----------Fr.~~----------~----------------------1
u
c:
~
~
9~--------~~~--------------------------------------1
-..
.s::::
e~------~~~----------------------------------------1
M
.§. 7 ~----_H~--------------------------------------------~
tli
e
6~--_H~--------------------------------------------~
~
5~~~----------------------------------------------~
~
1963
1968
1973
1978
1983
1988
1993
Lat~ obserwacji lYears of measurement
~ Ma/a Wieś
- . - Góra Che/mowa _Sudety
roczny przyrost różnych
doświadczalnej w Rogowie w kolejnych latach
Ryc. 9.
Przeciętny
--it- Skarżysko
pochodzeń
modrzewia na powierzchni
Fig. 9. Mean year increment of different provenances of European larch in successive years on
the experimental plot in Rogów
między
poszczególnymi rodami. Największą średnią pierśnicę w wieku 25 lat
stwierdzono u rodu drzewa doborowego nr 17 (296,9 mm), natomiast najmniejszą
również u rodu drzewa doborowego nr 31 (251,7 mm). Maksymalny rozstęp
średnich pierśnic rodów drzew doborowych wynosi więc obecnie 45,2 mm
)1
(
J. Matras
52
310 r-------------m---~~
=----------------------------------------,
<Li
E
E~
lI)(]l
(]l
300
N
N
290
~E
~ E 280
.-!;;
~
I
'~ al
270
.!!! O 260
a.c
C1l
.-
CO
w 250
.§E
~
240
CI)
230
220
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Numery rodów INumber of families
Ryc. 10. Średnia pierśnica modrzewia różnych rodów na powierzchni doświadczalnej w
Leszczydole
Fig. 10. Mean DBH of different families of European larch on the experimental plot in
Leszczydół
-----------.:CX)'1T"" '- ------------------------------,
C1l
0 ,85 ....
t:!
" 0,8
~
'Cn
o E
Cl~
ClI
tl
w
~
c-
0.75
-0,7
>ow
_~ g>
0.65
'0' -00
a. co
0.6
~M
o
E w
0.55
o o
05
:;E
'U).2
:tl>
.~
~
~
ci
I
~
~
I
~
'
0,45
0,4
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Numery rodów INumber of families
Ryc. 11. Miąższość pojedynczego drzewa napowierzchni rodowej w Leszczydole
Fig., 11 . Mean volume of a single tree of different families of European larch on the
experimental plot in Leszcżydół
(15,2-%), podczas gdy różnice między rodami drzew porównawczych są prawie
dwukrotnie mniejsze i wynoszą tylko 20,1 mm. Odpowiednio 274,7 mm dla rodu
nr 16/2 i 254,6 mm dla rodu "nr 31/4. Zaobserwowane różnice są szczególnie interesujące, biorąc pod uwagę fakt, że średnie pierśnice drzew doborowych i drzew
porównawczych praktycznie się nie różnią - wynoszą odpowiednio 270,8 mm i
265,4 mm. Jeszcze większe różnice stwierdzono przy porównywaniu miąższości
pojedynczych drzew. Maksymalna różnica miąższości pojedynczych drzew
należących do różnych rodów wynosi 0,310 m 3 (39,3%); ród nr 17 (drzewo doborowe) - 0,789 m 3 i ród nr 31/4 - 0,479 m 3 _ W tym przypadku różnice średniej
Badania proweniencyjne nad modrzewiem europej skim
53
miąższości drzewa w poszczególnych rodach, zarówno drzew doborowych, jak
i porównawczych, są już stosunkowo duże - odpowiednio 29,9 i 26,5%. Zwię­
kszające się z upływem czasu zróżnicowanie między rodami zarówno drzew doborowych, j ak i porównawczych ' świadczy o tym, że faktyczna ocena cech
przyrostowych rodów, a zapewne równi~ż populacji, jest faktycznie możliwa dopiero po okresie młodocianym, a optymalnym okresemjest prawdopodobnie okres
kulminacji przyrostu przeciętnego .
5.3. Proweniencyjna powierzchnia doświadczalna w Bliżynie
Podstawą
do
badań zmienności
genetycznej modrzewia w Polsce jest seria
pięciu doświadczeń założonych w latach 1967-1968 jako powierzchnie równoległe z tego samego materiału wyjściowego, według ujednoliconej metodyki. Jest
to obecnie doświadczenie, w którym reprezentowane jest najwięcej pochodzeń,
założone w układzie bloków losowych, a więc dające możliwość wsiechstronnej
analizy otrzymanych wyników. Dlatego też, wyniki z tych powierzchni zostaną
omówione szczegółowo .
Wyniki pomiarów z 30-letniej powierzchni prowadzonej przez ZGiFDL w
Bliżynie przedstawiono na rycinach 12, 13, 14, 15. Po początkowym okresie słabe­
go wzrostu modrzewia na powierzchni w Bliżynie, związanego z błędami popełnio­
nymi przy przygotowaniu gleby, obecnie modrzew rozwija się poprawnie.
Uwidoczniło się to przede wszystkim w znacznym wzroście zróżnicowania między
pochodzeniami występującymi na tej powierzchni. Przeprowadzona analiza wariancji dla pierśnicy, wysokości, miąższości (w przeliczeniu na poletko i -na pojedyncze drzewo) oraz jakości strzał wykazała we wszystkich przypadkach
występowanie istotnych różnic między poszczególnymi pochodzeniami.
Stosunkowo duże różnice stwierdzono w przypadku średnich pierśnic.
Wahały się one w przedziale od 101 ,5 mm dla pochodzenia z Pelpina do 166,5 mm
_dla modrzewia ze Skarżyska (różnica ok. 40% wartości maksymalnej). Do grupy
populacji o wynikach zbliżonych do najlepszego pochodzenia należą również proweniencje: z Rawy Mazowieckiej - 157,9 mm, Grójca - 156,4 mm, Marcul-155,2
mm i Pilicy - 150,8 mm. Natomiast niewiele lepiej od najgorszego pochodzenia
przyrastał modrzew :z Prószkowa - 107,5 mm, Dąbrówek - 113,8 mm, Dukli 116,9 mm i Konstancj'ewa Tomkowa-119,3 mm (ryc. 12).
Zróżnicowanie średnich wysokości poszczególnych populacji było niewiele
mniej sze niż stwierdzone w przypadku pierśnicy. Maksymalna różnica między pochodzeniami wynosiła 5,50 m. (ze Skarżyska - 15,6 m i Pelpina - 10J m), co stanowi prawie 35% wartości maksymalnej. Do grupy najlepiej przyrastających na
wysokość należą ponadto pochodzenia ze Szczytnej Śląskiej - 15,2 m, Pilicy 14,4 m i Grójca - 14,1 m, natomiast wyraźnie słabiej przyrastały pochodzenia z
Prószkowa- 11,2 m, Dukli -11 ,1 m, Hołubli - 11 ,2 m, Konstancjewa Płonnego 11,7 m i Myśliborza - 11,5 m (ryc. 13).
!
,
54
1. Matras
-E-
1 90 ~------------------------------------ '---------------------'
E
180
-E
E
ocu ........
170
160
150
140
CI
-(/) CO
(;0
'Q. c
cu · ro
,-
130
Q)
c;2
120
:0
-Q)
l"-
.....
(")
'<t.
(1)
.....
.....
110
~
-CI)
100~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ryc. 12. Średnia pierśnica modrzewia różnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej
w Bliżynie
.Fig. 12. Mean DBH of different provenances of European larch on the experimental plot in
Bliżyn
19 r--------------------------------------------------------------,
18
17
E
-
16
15
14
Ol
o
<O
o
..r
~
'"
13
12
11
10
9
Pochodzenia /Provenances
Ryc. 13. Średnia wysokość modrzewia różnych pochodzeń na powierzchni doświad­
czalnej w Bliżynie .
Fig. 13. Mean height of different provenances of European larch on the experimental plot in
Bliżyn
Interesujące
jest zjawisko stwierdzone na powierzchni w Bliżynie dotyczące
różnic we wzroście na wysokość i grubość u niektórych pochodzeń. Proweniencja
ze Szczytnej Śląskiej - bardzo przeciętna pod względem średniej pierśnicy (13
miejsce w uszeregowaniu pod względem wielkości tej cechy) - należy do
najwyższych i niewiele ustępuje pod względem średniej wysokości najlepszemu
pochodzeniu ze Skarżyska. Odwrotną sytuację stwierdzono u pochodzenia z Rawy
Mazowieckiej.
,
Zgodnie z oczekiwaniami, przy tak znacznych różnicach średniej pierśnicy i
wysokości, zróżnicowanie średniej miąższości jednego drzewa u poszczególnych
pochodzeń jest bardzo duże . Maksymalna różnica średniej miąższości jednego
55
Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim
0,22
,.......C?i
,...Ol
ID
o
...
o ~
.... ~...
ci
o
,...
,...
....~
...o
,...
8
o
...
o
::ł
...
10
...
co
N
;;:
c:f
N
*
ci
...
10
~
....~
o
.... ....o
8
o
...
Ol
,...
.......
N
n~
o
M
,...
...
,...~ ,...oC1> o
(7)
o
o"
N
ci
~
,...N o
C1>
M
o
o"
...~
N
M
....
I',
Il,
o
I,"
M
~
C1>
:g II
I,·
III
o"
m
~
I
[:
r",
I~
t~
II.
Ryc. 14. Średnia miąższość pojedynczego drzewa różnych pochodzeń modrzewia na
powierzchni doświadczalnej w Bliżynie
Fig. 14. Mean volume of a single tree of different provenances of European larch on the
experimental plot in Bliżyn
M
M
Ol
3
~
ni 2,5
:::I
N
Ol
N
N
Q
-u
-I/)
~
..,
2
lU
N
...
,...
:e.
...
...N,...co
~
~
N
M
N
N
N
'II'
'II'
N
N
~
o
N
N
M
,...
<Xl
Ol.
...~.
M
M
,....
....
...
<D
<Xl.
,....
M
M
<D.
,....
....
11).
1,5
N
,....
<D
....a;. 10
,....
<Xl
,.... ,...
....
11)•
<D
II)
<Xl.
,....
,...
<D
<D.
,....
....<Xl•
li)
,....
~
Ryc. 15.
Średnia jakość drzew różnych pochodzeń modrzewia na powierzchni
doświadczalnej w Bliżynie
Fig. 15. Mean quality of trees of different provenances of European larch on the experimentaJ
plot in Bliżyn
drzewa wynosi 0,1357 m 3 (ze Skarżyska - 0,1910 m 3 i Pelpina - 0,0553 m ), co
stanowi 71, l % wielkości maksymalnej dla pochodzeń. Do grupy o stosunkowo
dużej średniej miąższości drzewa, pomimo że znacznie mniejszej od najlepszego,
3
należą pochodzenia: z Rawy Mazowieckiej - 0,1661 m3, Grójca - 0,1609 m i
Marcul - 0,1510 m3 . Naj słabiej pod względem średniej miąższości drzewa prezentują się, oprócz wymienionego już wcześniej pochodzenia z Pelpina, również po3
56
1. Matras
chodzenia z: Prószkowa - 0,0671 m 3, Dukli - 0,0811 m3, Hołubli - 0,0807 m 3 ,
3
Dąbrówek - 0,0862 m 3 i Konstancjewa Płonnego - 0,0863 m (ryc. 14).
Równie ważna jest też jakość otrzymywanego surowca. O jakości przyszłego
drewna w dużej mierze decyduje jakość strzał, a przede wszystkim ich prostość.
Zakres tej cechy dla poletek waha się od 1,3 do 3,6 w pięciostopniowej skali, a dla
populacji od 1,5 do 2,9. Znacznie lepszym wskaźnikiem jakości strzał
poszczególnych populacji jest odsetek drzew ocen.ianych jako najlepsze (1 i 2) i
najgorsze (4 i 5) w pięciostopniowej skali. Udział tych dwóch grup wyraźnie
różnicuje pochodzenia. Do pochodzeń o największym udziale drzewo wskaźniku ·
4 i 5 należą: z Góry Chełmowej - 28,8%, Grójca - 17,7%, Pilicy - 15,6% i Henrykowa - 12,5%. Maksymalny odsetek drzew w grupie 1 i 2 stwierdzono natomiast u modrzewia z Dąbrówek - 97,6%, Krościepka - 95,8%, Kowar - 93,7%,
Prószkowa - 93,3%, Bliżyna - 93,2% i Marculi - 89,0% .
Na powierzchni w Bliżynie wykonano również obserwacje porażenia drzew
przez raka modrzewia. Analizy statystyczne zróżnicowania tej cechy nie wykazały
istotności różnic, choć prawdopodobieństwo, że te różnice są istotne, było bardzo
bliskie wartości granicznej. Zróżnicowanie tej cechy jest jednak stosunkowo duże;
od 51,1 % porażonych drzew u populacji z Hołubla do 6,6% u modrzewia z Grójca.
Znaczny odsetek porażonych drzewek stwierdzono również u pochodzeń z Pelpina - 48,60/0, Konstancjewa Płonnego - 37,1 %, Henrykowa - 35,0% i Dukli 33,3%.
5.4. Powierzchnia obserwacyjna w
Sękocinie
Wyniki ostatnich pomiarów i obserwacji z tej powierzchni podano na rycinach 16, 17; 18, 19 i 20. Zróżnicowanie średnich pierśnic modrzewi pochodzeń
występujących na powierzchni w Sękocinie jest stosunkowo duże (z Prószkowa
23,5 cm i Konstancjewa Płonnego -19,43 cm). Do grupy pochodzeń o największej
pierśnicy należy oprócz wymienianego już wyżej modrzewia z Prószkowa również modrzew ze Skarżyska - 23,04 cm i Rawy Mazowieckiej - 23,00 cm, natomiast do grupy słabo przyrastających należą pochodzenia z Kowar - 20,35 cm,
Dukli - 20,78 cm, Grójca - 20,56 cm i Pilicy - 20,24 cm (ryc. 16) .
.Podobnie duże zróżnicowanie można zaobserwować w przypadku średniej
wysokości drzew. Maksymalna różnica średnich wysokości wynosi 7,25 m;
(21,73 m - pochodzenie ze Szczytny Śląskiej i 14,48 m - z Konstancjewa Góry
Modrzewiowej). O ile w przypadku pierśnic nie zaobserowowano wyraźnej dominacji populacji sudeckich, o tyle pod względem średniej wysokości pochodzenia te wyraźnie dominują. Oprócz już wymienionego pochodzenia ze
Szczytny Śląskiej zaliczyć tu można również pochodzenia z Prószkowa - 21,4 m,
Kłodzka-21,3 m, Henrykowa-19,8 m i Kowar-19,2 m (ryc. 17).
Omówione wyżej różnice średnich pierśnic i wysokości u pochodzeń modrzewia rosnących na powierzchni w Sękoclnie skumulowały się w zróżnicowaniu pod
57
Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim
E
g
250
c
lU
Q)
~
E
g
210
190
ClI
.!ł
c:
~
170
Q)
o::
150
Ryc. 16. Średnia pierśnica modrzewia różnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej
w Sękocinie
Fig. 16. Mean DBH of different provenances of European larch on the experimental plot in
Sękocin
26 ~------------------------------------------------------------------~
~
Ś
24
l"M_
~
22
ai
~
i!\
14
12
10
'<t
~
~
ai
~
aS
i
18
16
N
IJ)
,
Pochodzenia IProvenances
Ryc. 17. Średnia wysokość modrzewia różnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej
w Sękocinie
Fig. 17. Mean height of different provenances of European Iarch on the experimentaI plot in
Sękocin
względem miąższości i to zarówno przy określaniu tego parametru na poletko,
jak i jako średniej miąższości pojedynczego drzewa. Średnie miąższości
pojedynczego drzewa wahają się od 0,4953 m3 u pochodzenia 'z Prószkowado
0,2311 m3 u modrzewia z Konstancjewa Góry Modrzewiowej. Średnią masę drzewa powyżej 0,4 m 3 uzyskały również modrzewie z Moskarzewa, Hołubli, Kłodzka
i Szczytny Śląskiej. Maksymalne różnice w produkcyjności populacji modrzewia
I
/
I
I!
\
l
/
lI
i
58
1
J Matras
0,6
M
.s 0,55
~
~
0,4
(1)
<O
""'en
en
'"ci
V
~
0,3
025
,
0,2
<O
'"V
'"ci
'"
ci
-:;; 0,35
~
S
.~
""'v
'"ci
0,5
~ 0,45
M
E
<O
'"env
""'
""'ci
en
<O
v
en
'"ci '"ci
(1)
en
V
OJ
N
'"o '
'"ci""'
<O
N
LI
<O
....
en
'"
ci
V
<O
OJ
'"'"ci
""'O
'"
'"ci
.....
'"en
'"
. ci
;::
""'en'"
o
v
ci
m!
~
;;;
(1)
<O
N
'"ci
<O
N
<O
'"
ci
'"ci
(I
m!
""'
ci
(1)
""'""'v
o'
en
~
V
V
<O
O
'"ci
'"
ci
m!
N
ci
~
v
ci
m!
I
....,.. -...- ..,... -...-
Pochodzenia IProvenances
Ryc. 18. Średnia mlązszoSc pojedynczego drzewa różnych pochodzeń modrzewia na
powierzchni doświadczalnej w Sękocinie
Fig. 18. Mean volume of a single tree of different provenances of European larch on the
expetimental plot in Sękocin
5 .---------------------------------------------------------------~
4 ,5
~
ni
4
~
Q 3,5
~
o
~
~
3
2,5
2
1,5
Ryc. 19.
Jakość różnych pochodzeń
modrzewia na powierzchni
doświadczalnej
w
Sękocinie
Fig. 19. Quality oftrees of different provenances ofEuropean larch on the experimental plot in
Sękocin
w wieku 30 lat u modrzewia na powierzchni w Sękocinie przekraczają znacznie
50% wartości maksymalnej (ryc. 18).
Ciekawie również wypadła ocena jakości strzał na tej powierzchni. Niewiele
pochodzeń uzyskało średni wskaźnik jakości strzały poniżej 2,0 w pięciostopnio­
wej skali oceny. Należą do nich tylko modrzewie z Myśliborza i Czemiejewa.
Dobrąj akością (wskaźnik 2,1-3, O) charakteryzuj ą się modrzewie z Konstancj ewa
Płonnego, Konstancjewa Tornkowa, Marcul, Skarżyska, Bliżyny i Moskorzewa.
Najgorszy wskaźnik w ocenie uzyskało pochodzenie z Góry Chełmowej - 4,41,
ale .niewiele lepsze wskaźniki uzyskały również, zaliczane do najlepiej ptzy-
59
Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim
Il)IO
.- -o
..... c:
ol:
CIl
u ......
co en
III en
co CIl
3213
;=
;=Q)
.!:
en
Q)
~~
-o .....
..x: o
Ol+-'
.....
c:
Q)
III
"C
ID
U
70 r-----------------------------------------------------~
60
N
l{)
C')
l{)
50
o
'<t
40
en
30
N
o
20
N
10
~
<O
o
N
N
en
.....
Lo.
otf
Ryc. 20. Udział drzew najlepszych (klasy 1) i naj gorszych (klasy 5) w różnych
pochodzeniach modrzewia na powierzchni doświadczalnej w Sękocinie
"
Fig. 20. Share of trees of highest (1) and lowest (5) quality in the different population of
European larch on the experimental plot in Sękocin
rastających, pochodzenia sudeckie modrzewia z Kłodzka, Szczytny Śląskiej i
Kowar (ryc. 19). Uzyskane wyniki średnich wskaźników jakości strzał na powierzchni w Sękocinie potwierdzają szczegółowe oceny udziału drzew w klasach
najlepszych i naj gorszych (ryc. 20).
6. DYSKUSJA I PODSUMOWANIE WYNIKÓW BADAŃ
Założona
w 1949 r. powierzchnia w Rogowie jest niezwykle cenna, gdyż
dostarcza szczegółoWych informacji odnośnie do wzrostu i rozwoju populacji modrzewia, zarówno w okresie młodocianym, jak i poźniejszym, co pozwala
porównać możliwości produkcyjne tych populacji. W Polsce nie ma w zasadzie
tego typu powierzchni; a i w Europie jest ich niewiele.
Na powierzchni w Rogowie faktyczne zróżnicowanie cech przyrostowych
(statystyczna istotność jest względna, bo powtórzeniom brakowało randomizacji)
pojawiło się dopiero w wieku 30-40 lat, w okresie kulminacji przyrostu przeciętne­
go. Dalsze obserwacje na powierzchni w Rogowie wskazują, że różnice między
populacjami mogą się jeszcze pogłębiać w wyniku zróżnicowanego tempa zmian
przyrostu po jego kulminacji. Długookresowe obserwacje na powierzchni w Rogowie wykazały, że przy właściwym doborze populacji, możliwe jest uzyskanie w
wieku 5-60 lat przeciętnego przyrostu rocznego w granicach 10-15 m 3/ha. Na powierzchni w Rogowie w wieku 45 lat wszystkie pochodzenia osiągnęły przeciętny
60
1. Matras
roczny przyrost powyżej 10 m3/ha ( ze Skarżyska - 13,15 m /ha, z Sudetów 11,85 m3/ha). Możliwości takie potwierdzają również wyniki z powierzchni z
doświadczeniem rodowym w Wyszkowie, gdzie w wieku 25 lat w luźnej więźbie
3
(ok. 6x6 m) przeciętna miąższość drzew w rodach wahała się od 0,479 m do
3
0,756 m3 , a poszczególne osobniki w rodach uzyskały nawet miąższość ok. 1 m .
Świadczy to o bardzo dużych możliwościach produkcyjnych tego gatunku,
który niewiele ustępuje takim gatunkom szybkorosnącymjakjedlica, ajest zdecydowanie lepszy od pozostałych gatunków leśnych wykorzystywanych w plantacjach drzew szybkorosnących. Ponadto stwierdzone zróżnicowanie świadczy o
bardzo dużych możliwościach hodowlanej poprawy, zarówno pod względem cech
jakościowych, jak i ilościowych na poziomie populacji, a szczególnie na poziomie
rodów i klonów. Występujące w Polsce populacje modrzewia charakteryzują się
bardzo dobrymi cechami przyrostowymi, nie ma więc uzasadnienia sprowadzanie
do Polski na szeroką skalę obcych populacji tego gatunku. Sprowadzanie tych populacji jest również nieuzasadnione z tego powodu, że populacje te mogą być mniej
odporne na działanie różnych czynników patogenicznych, np. raka modrzewia.
Bardzo ważnym wydaje się stwierdzenie, że faktyczne zróżnicowanie cech
wzrostowych i jakościowych uwidacznia się często dopiero w późniejszym okresie, a wzrost młodociany nie jest dobrym miernikiem tego zjawiska. Dlatego badania z zakresu zlnienności genetycznej muszą być prowadzone przez taki czas, aby
ocena populacji czy rodów mogła być wystarczająco pewna przy podejmowaniu
decyzji o zakładaniu drzewostanów potomnych o ulepszonych cechach hodowlanych. Wyniki z powierzchni w Rogowie wskazują, że właściwego wyboru populacji dla zakładania powierzchni leśnych nie można dokonać przed osiągnięciem
przez powierzchnię doświadczalną 40 lat, tak aby koń~owa ocena została wykonana
po kulminacji przyrostu przeciętnego. Oczywiście takie założenie wymaga zastosowania innych metod zakładania powierzchni doświadczalnych, aby w momencie
właściwej oceny poszczególne populacje były właściwie reprezentowane.
Najwięcej informacji dotyczących zróżnicowania cech jakościowych i iloś­
ciowych dostarcza doświadczenie z 1967 f., założone w postaci powierzchni
równoległych (MATRAS i in. 1995). Dopiero to doświadczenie, w którym zgromadzono 24 pochodzenia, daje wyobrażenie o zmienności genetycznej modrzewia
w Polsce. Jest ono tym bardziej interesujące, że założono je w różnych warunkach
ekologicznych, tak więc uwzględnia się w tym zróżnicowaniu również zmienność
wywoływaną · czynnikami środowiska. W niniejszym artykule zaprezentowano
wyniki pochodzące z dwóch z pięciu założonych powierzchni równoległych, ale
już to porównanie wykazuje, jak odmiennie zachowują się te same populacje na
różnych powierzchniach doświadczalnych. Tak więc tylko ocena tych samych populacji w różnych warunkach, uwzględniająca interakcję genotypu ze środowis­
kiem (ocena plastyczności populacji), umożliwia dopiero właściwą ocenę ich
wartości hodowlanej.
.
3
Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim
61
Przedstawione powyżej wyniki dotychczasowych badań nad zmiennością genetyczną populacji modrzewia w Polsce wnoszą wiele nowych i ciekawych
informacji odnośnie do lokalizacji pochodzeń, które powinny być stosowane w
szerszym niż dotychczas zakresie. Z badań tych wynika jednak również konieczność konsekwentnego prowadzenia selekcji bazy nasiennej wykorzystywanej na skalę gospodarczą. Musi to być selekcja prowadzona na poziomie
drzewostanów, ponieważ nawet w regionach matecznych występują drzewostany
skrajnie zróżnicowane pod wieloma względami. Dlatego też konieczne jest podję­
cie dalszych badań genetycznych mających na celu weryfikację drzewostanów
w regionach matecznych oraz wybór kolej:nych drzewostanów, które będą tworzyć
w przyszłości lokalne bazy nasienne.
7. WNIOSKI
1. Badane populacje stanowią materiał bardzo niejednorodny, różniący się istotnie statystycznie zarówno pod względem cechjakościowych, jak i ilościowych.
2. Wyniki pomiarów i obserwacji na naj starszych powierzchniach
doświadczalnych wykazują, że wybrane pochodzenia modrzewia mogą osiągnąć
w wieku 40-55 lat przeciętny roczny przyrost w granicach 10-15 m 3/ha.
3. Faktycznie występujące zróżnicowanie międzypopulacyjne i rodowe u modrzewia może uwidocznić się dopiero w późniejszym okresie, tj. okresie kulminacji przyrostu przeciętnego, stąd celowe · jest prowadzenie badań na
powierzchniach długookresowych przynajmniej do wieku 35-45 lat.
4. Ponieważ na ogół cechy jakościowe są odwrotnie skorelowane z cechami przyrostowymi, ocena poszczególnych populacji występujących w doświadczeniach jest
względna i zależy w dużej mierze od przyjętych wag dla analizowanych cech ..
5. Wśród badanych w doświadczeniach populacji nie występują takie, które
charakteryzują się zarówno szybkim wzrostem,jak i dobrąjakością. Za względnie
dobre, biorąc pod uwagę cechy przyrostowe i j akóściowe, można uznać pochodże­
nia ze Skarżyska, Bliżyna, Kłodzka, Myśliborza, Moskarzewa, Szczytny Śląskiej,
Kowar i Konstancjewa· Płonnego. Populacje te mogą być stosowane na szerszą niż
dotychczas skalę.
6. Nie powinno się w ogóle wykorzystywać do powielania drzewostanów z
Góry Chełmowej, Grójca, Rawy Mazowieckiej i Pilicy, z których pozyskiwano
n~siOnakd? doś.wiad.cłyze~, głó:Vhnie ze wzgl~du na bardzo niekorzystne cechy jakośCłOwe, tore uJawm
SIę w IC potomstwIe.
Praca została złożona 3 listopada 2000 r. i przyjęta przez Komitet Redakcyjny 10 stycznia 200 l r.
~
I
,
I
62
J. Matras
PROVENANCE STUDIES 'OF THE FOREST RESEARCH INSTITUTE
ON THE EUROPEAN LARCH IN 1948-2000
SU1nmary
The studiesofvariability of quantity and quality features within the individual population
and between populations ofEuropean larch have been carried out in the Department ofGenetics
and Forest Tree Physiology ofthe Forest Research Institute since 1948. The main aim ofthese
studies was to know the population and families variability ofthe quantity, quality and vitality
features, as weB as their susceptibility to the injuries caused by abiotic and biotic factors. Additionally the influence ofthe environmental factors on the mention above features and properties
was assessed and the breeding value and plasticity oftested populations and families was evaluated accordingly.
In 1949 the provenance plot was established in Rogów with the European larch populations from Mała Wieś (Grójec Forest District), Skarżysko, Góra Chełmowa and Szczytna
Śląska. In 1966 the family plot was set up in Leszczydół (Wyszków Forest District) with larch
from Bliżyn. In 1967 5 new paranel plots were created in Sękocin, Bliżyn, Siemianice, Rogów
and Krynica with the 23 populations of larch from the whole area of Poland.
Based on the results from plots established in 1967 a group of provenances characterized
by the highest increment were determined. They were populations from Skarzysko, Rawa Mazowiecka, Grójec and Marcule. Least productive were larch populations from Pelpin,
Prószków, Dukla, Hołubla, Dąbrówka, Konstancjewo_Płonne.
Larch population varied significantly conceming the quality features. Stem straightness
considered to be most important one was assessed in 5 class scale - from l - most to 5 - least
straight. The share of trees of 4 and 5 classes was highest in the populations from Góra
Chełmowa (28,8%), Grójec (17,7%), Pilica (15 ,6%) and Henryków (12,5%), while trees of l
and 2 classes from Dąbrówka (97,6%), Krościenko (95,8%), Kowary (93,7%), Prószków
(93,3%), Bliiyn (93,2%) and Marcule (89,0%).
The trees growing on plot located in Bliżyn were also characterized by the high variability
of susceptibility to the Lachnellula willkommii cancer. Most threaten population by this disease
was Hołubla (51, l % infected trees). High numbers ofinfected trees were also found in larch populationsfrom Pelpin (48,6%), Konstancjewo Płonne (37,1%), Henryków (35,0%) and Dukla
(33,3 %).
Larch populations occurring in Poland are characterized by very high rate of increment.
Long-term observatibn performed on plot located in Rogów shown that if selection of population was appropriate the average annual volume increment in the age of 50-60 years may reach
the value of 10-15 m 3/year. Similar results were obtained on the family plot located in
Wyszków, where in the age of 25 years and initial planting spacing of 4x4 m the average volume ofa single tree was between 0,479 - 0,756 m3 (depending on family) and trees ofvolume
over l m3 were found.
(trans I. P. L.)
PIŚMIENNICTWO
T. 1990. Jakość hodowlana polskich pochodzeń modrzewia na powierzchni proweniencyjnej w LZD Rogów. Praca doktorska, SGGW Warszawa.
ANDRZEJCZYK
Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim
63
ANDRZEJCZYK T. , BELLON S. 1992. Zmienność proweniencyjna modrzewi w warunkach Polski
Środkowej. Post. Tech. Leśn., 51 :
DOBRZYŃSKI M., 1992. Ocena wartości hodowlanej modrzewi różnych pochodzeń na powierzchniach do doświadczalnych w LZD Rogów. Praca magisterska, SGGW Warszawa.
KOCIĘCKI S. , 1959. Porównanie dwóch upraw doświadczalnych modrzewia polskiego założonych w
Czechosłowacji i w Polsce. Sylwan, nr 617: 39-43.
KOCIĘCKI S., 1962. Modrzew polski w uprawach doświadczalnych . Sylwan, 6: 23-32.
KOCIĘCKI S., 1964. Badania porównawcze modrzewia polskiego różnego pochodzenia. Sprawozdanie naukowe IBL.
KOCIĘCKI S., 1972. Modrzew polski na powierzchni porównawczej IBL w Lasach Doświadczalnych
SGGW wRogowie. Sylwan, 5: 23-32.
KOCIĘCKI S., 1977. Badania nad wzrostem i formą modrzewia i przydatnościa różnych pochodzeń w
poszczególnych krainach przyrodniczo-leśnych. Spraw. nauk. IBL.
KOCIĘCKI S., 1978. Informacja z badań nad modrzewiem prowadzonych w Polsce w latach 1949-77.
Spraw. nauk. IBL.
KOCIĘCKI S. 1987. B~dania nad wzrostem i formą modrzewia i przydatnością różnych pochodzeń.
Spraw. nauk. IBL.
KULEJ M. , 1980. Zmienność dynamiki wzrostu i niektórych cech morfologicznych modrzewi
różnych pochodzeń z obszaru całej Polski na powierzchni porównawczej w LZD Krynica. Praca doktorska, Kraków (maszynopis).
KULEJ M., 1983 Zmienność dynamiki wzrostu modrzewi różnych pochodzeń z obszaru całej Polski na
przykładzie powierzchni porównawczej w LZD Krynica. Acta Agr. Ser. Sily., et. Sily., Vol.
XXII: 35-53.
KULEJ M., 1985. Zmienność wybranych cech morfologicznych igieł, oraz ugałęzienia modrzewi
różnych pochodzeń z obszaru całej Polski na przykładzie powierzchni doświadczalnej w LZD
Krynica. Acta Agr. et. Sily., ser. Sily., Vol. XXIV: 31-44.
KULEJ M., 1986. Przydatność hodowlana modrzewi wybranych pochodzeń krajowych na
przykładzie powierzchni porównaczej w LZD Krynica. Acta Agr. et. Siły ., Ser. Sily., Vol.
XXV: 99-113.
KULEJ M. , 1989 Wartość hodowlana modrzewi różnych pochodzeń krajowych w górskich warunkach powierzchni doświadczalnej w Krynicy. Sylwan, 11-12: 31-41.
KULEJ M., 1991. Próba oceny polimorfizmu biochemicznego modrzewi różnych pochodzeń z terenu
Polski na podstawie analizy zawartości monoterpenów w korze. Sylwan, 10: 63-68.
KULEJ M., NIEDZIELSKA B., 1990. Zmienność wybranych właściwości drewna modrzewi różnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej w Krynicy. ActaAgr. et. Sily., ser. SilY.,VoI.29: 65-74.MATRAS 1., ANDRZEJCZYK T., BARZDAJN W., BELLON St., KULEJ M., RzEŹNIK Z. 1995. Badania
nad wzrostem i formą modrzewia i przydatnością różnych pochodzeń . Spraw. nauk IBL.
MILLER, Z.; RzEŹNIK, Z, 1982. Ocena modrzewia z różnych proweniencji na podstawie własności
technicznych drewna. Pr. Komis. Nauk Roln. Leśn.PTPN , 54: 97-105 .
NEBE, W.; RzEŹNIK, 1982. Zur Ernahrung der Larche in ll-jahrigen Proyenienzyersuch Siemianice.
Beitr. Forstwirtsch (Berlin), 16, I: 40-46.
RzEŹNIK Z. 1980. Przydatność hodowlana krajowych proweniencji modrzewi. Pr. Komis. Nauk
Roln. Leśn. PTPN, 50: 127-137.
RzEŻNIK Z 1995. Ecology and Management ofLarix Forests: A Look Ahead. Proceedings ofan International Symposium. Larch (Larix decidua MilI.) of Polish Proyenances on Experimental
Areas in Poland. Whitefish, MT, USA. , October 5-9, 1992.