1.1. Źródła prawa

R O C Z N IK I N A U K P R A W N Y C H
Tom X, zeszyt 2______
20 00
JÓZEF KRUKOWSKI
Lublin
PR O C ED U R A U Z N A W A N IA S K U T K Ó W C Y W IL N Y C H
M A Ł Ż E Ń ST W A K A N O N IC Z N E G O W P R A W IE P O L S K IM
1. UWAGI WSTĘPNE
1. 1. Źródła prawa
W następstwie ratyfikacji konkordatu m iędzy S tolicą A postolską a R zecz­
pospolitą Polską (Dz.U. 1998, Nr 51, poz. 318) do systemu prawa polskiego
w prow adzona została nowa instytucja „m ałżeństw a kanonicznego ze skutkam i
cyw ilnym i”, zwanego m ałżeństw em k o n k o rd a to w y m 1. Regulacje dotyczące
tej instytucji zawarte są w następujących źródłach prawa:
- art. 10 Konkordatu;
- ustawie z 24 lipca 1998 r. „o zm ianie ustaw - Kodeks rodzinny i op ie­
kuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cyw ilnego,
ustawy o stosunku Państw a do Kościoła Katolickiego w R zeczypospolitej
Polskiej oraz niektórych innych ustaw ” [=ustawa] (Dz.U. 1998, Nr 117, poz.
757);
- rozporządzeniu M inistra Spraw W ew nętrznych i A dm inistracji z dnia 26
października 1998 r. w sprawie szczegółow ych zasad sporządzania aktów
stanu cywilnego, sposobu prow adzenia ksiąg stanu cyw ilnego, ich kontroli,
przechowyw ania i zabezpieczenia oraz wzorów aktów stanu cyw ilnego, ich
odpisów, zaświadczeń i protokołów [= rozporządzenie] (Dz.U. 1998 N r 136,
poz. 884).
1 Zob. J. K r u k o w s k i , K onkordaty współczesne. D o k try n a -te k sty (1964-1994),
W arszawa 1995, s. 76-181; W. A d a m c z e w s k i, M ałżeństw o we w spółczesnych umowach
Stolicy A postolskiej z państw am i, W arszaw a 1998, s. 89-157 (mps).
- obw ieszczeniu M inistra Spraw W ew nętrznych i Administracji z dnia
4 listopada 1998 r. w sprawie ogłoszenia stanowisk, których zajmowanie upo­
w ażnia do w ydania zaświadczenia stanow iącego podstawę sporządzenia aktu
m ałżeństw a zawartego w sposób określony w art. 1 par. 2 i 3 Kodeksu ro­
dzinnego i opiekuńczego (M.P. 1998, Nr 40, poz. 554).
- instrukcji K onferencji Episkopatu Polski z dnia 22 października 1998 r.
dla duszpasterzy dotyczącej m ałżeństw a konkordatow ego [=instrukcja] („Biu­
letyn Prasow y Katolickiej Agencji In fo rm acyjnej” 1998, nr 90).
1.2. D w a tryby zaw ierania m ałżeństw a cyw ilnego
Art. 10, ust. 1 konkordatu stawia zasadę: „Od chwili zawarcia małżeństwo
kanoniczne w yw iera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa
zgodnie z praw em polskim. Istotna zmiana, ja k ą wnosi ten artykuł do prawa
polskiego polega na tym, iż osoby, które zaw ierają m ałżeństw o w formie
kanonicznej, nie m u szą ponow nie zawierać m ałżeństw a na forum państw o­
wym , aby uzyskać skutki cywilne. Zaistnienie tych skutków jest uzależnione
od spełnienia trzech warunków:
1) niezaistnienie po stronie nupturientów przeszkód wynikających z prawa
polskiego;
2) złożenie przez nich podczas zaw ierania m ałżeństw a kanonicznego zgod­
nego ośw iadczenia woli dotyczącego w yw arcia takich skutków;
3) w pisanie faktu zawarcia m ałżeństw a w aktach stanu cywilnego, na
w niosek przekazany U rzędow i Stanu Cyw ilnego w terminie pięciu dni od
zaw arcia m ałżeństwa; term in ten ulega przedłużeniu, jeżeli nie został dotrzy­
m any z p ow odu siły wyższej, do czasu ustania tej przyczyny” .
Takie „uznanie skutków cyw ilnych m ałżeństw a kanonicznego” stanowi
„instrum ent” , dzięki którem u fakt zaw arcia m ałżeństw a kanonicznego w obec­
ności duchow nego, tzn. w porządku społeczności kościelnej, rodzi skutki
cywilne, czyli w porządku praw nym społeczności państwowej, bez konieczno­
ści p onow nego celebrow ania m ałżeństw a cy w iln ego 2. Taki instrument znalazł
2 Na potrzebę przeprow adzenia reform y polskiego praw a rodzinnego przy okazji ratyfikacji
konkordatu zw rócili uw agę nr.in.: J. I g n a t o w i c z, N owa form a zawierania m ałżeństw
(art. 10 K onkordatu), PS 1994, nr 2. s. 3-8; M. N a z a r, Zaw arcie małżeństwa według prawa
polskiego z uw zględnieniem postanow ień podpisanego 2 8 lipca 1993 r. Konkordatu między
Stolicą A postolską i R zecząpospolitą P olską, [w:] Obrót praw ny z zagranicą rv sprawach stanu
cywilnego. Konkordat. M ateriały z sem inarium w L ublinie w dniach 26-28 marca 1996 r.,
Lublin 1997, s. 89-144; A. M ą c z y ń s k i , Zaw arcie m ałżeństw a w polskim praw ie pryw at­
nym m iędzynarodow ym , tam że, s. 30-39); M. P i e t r z a k, Zm iany w ustawodawstwie polskim
już wcześniej zastosowanie w konkordatach zawartych przez Stolicę A p o sto l­
ską z innymi państwami, jak: z W łocham i (1926 i 1983) oraz z H iszpanią
(1976). Istnieją jednak m iędzy nimi nie tylko podobieństwa, ale ró w nież różnice, które dotyczą w arunków tego uznawania, a ściślej m ów iąc procedury,
ja k ą należy zachować w celu spełnienia tych warunków.
Konkordat polski nie określa tej procedury. Ustanowił j ą pra w o d aw c a pol­
ski w „ustawie z dnia 24 lipca 1998 r. o zm ianie ustaw - K odeks rodzinny
i opiekuńczy, Kodeks postępow ania cyw ilnego, Prawo o aktach stanu c y w il­
nego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w R zec zy po spo ­
litej Polskiej oraz niektórych innych ustaw ” oraz w aktach w yk on aw czych do
tej ustawy. Istota zmian, jakie zostały w prow adzone do praw a polskiego
w celu dostosowania go do art. 10 K onkordatu, polega na w prow adzeniu do
prawa polskiego nowego trybu zawarcia m ałżeństw a cywilnego. Do m om entu
nowelizacji dokonanej na mocy ustawy z 24 lipca 1998 r. praw o polskie
uznawało jeden tryb zawarcia m ałżeństw a cyw ilnego, tj. przez ośw iadczenie
woli obojga nupturientów wobec urzędnika stanu cywilnego i d w óch św iad­
ków. Po wejściu w życie tej ustawy istnieją w Polsce dw a tryby, czyli sp o so ­
by zawarcia m ałżeństw a cywilnego.
Pierwszy z nich polega na „złożeniu przez nupturientów ośw iadczenia, że
w stępują ze sobą w związek m ałżeński, w obecności kierow nika u.s.c.” (art. 1
par. 1).
Drugi sposób zawarcia m ałżeństw a cyw ilnego polega na złożeniu o św iad ­
czenia w obecności duchow nego i spełnieniu następujących przesłanek:
„1) oświadczenie przez nupturientów woli jednoczesnego zawarcia m ałże ń ­
stwa podlegającego prawu polskiemu;
2) sporządzenie przez kierow nika urzędu stanu cyw ilnego aktu m ałżeństw a.
Gdy zostaną spełnione po w yższe przesłanki m ałżeństw o uw aża się za
zawarte w chwili ośw iadczenia woli w obecności d u ch ow neg o” (art. 1 par. 2).
ja ko następstwa instytucji konkordatu, PiP 1994, nr 1, s. 15; P. K u g 1 a r z, F. Z o 1 1,
M ałżeństwo konkordatowe. Analiza praw noporów naw cza zawarcia m ałżeństw a w praw ie kano­
nicznym i w praw ie polskim . Rozw ażania na tle konkordatu z 28 lipca 1993, Kraków 1994;
W. G ó r a 1 s k i, M ałżeństwo konkordatowe (a rt.10, ttst.l um owy Stolicy A p o sto lskiej i R ze­
czypospolitej P olskiej z 1993 r.), [w:] Obrót praw ny z Zagranicą w sprawach stanu cywilnego.
Konkordat, Lublin 1997, s. 76-88; T. S m o c z y ń s k i, Prawo rodzinne i opiekuńcze.
W arszawa 1997, s. 35-37; M. P i e t r z a k , Praw o wyznaniowe, W arszaw a 1995, s. 126;
W. G ó r a 1 s k i, M ałżeństwo konkordatowe, AK 127(1996), z. 1. s. 63; A. M ą c z y ńs k i, Skutki cywilne m ałżeństwa kanonicznego w św ietle Konkordatu i praw a polskiego, [w:]
Konkordat 1993. D ar i zadanie dla K ościoła i Polski, red. J. Dyduch, Kraków 1998, s. 33.
O ba sposoby zaw arcia m ałżeństw a są równorzędne w tym sensie, iż osoby
zaw ierające m ałżeństw o wobec duchow nego, jeżeli spełniły w arunki określone
w ustaw ie z 26 lipca 1998 r., są stronami zw iązku m ałżeńskiego podlegające­
go prawu polskiem u tak sam o jak osoby, które zawierają je wobec kierownika
urzędu stanu cyw ilnego. Zarów no do jednych, jak i do drugich nupturientów
o d n o szą się te sam e przepisy dotyczące s k u t k ó w
c y w i l n y c h .
D rugi ze sposobów zaw arcia m ałżeństw a cywilnego, o jakim m ówi znow e­
lizow ana ustawa, jed nocześnie w yw iera s k u t k i
k a n o n i c z n e ,
czyli w ynikające z praw a kanonicznego, oraz skutki cywilne, czyli wynikające
z praw a polskiego. Skutki kanoniczne pozostają w wyłącznej kompetencji
w ładzy kościelnej, zaś skutki cyw ilne w kom petencji władzy państwowej
(kan. 1059 KPK). Skutki cyw ilne małżeństw a podlegają więc wyłącznie wła­
dzy państwowej.
Z asadę uznania skutków cyw ilnych m ałżeństw a kanonicznego ustawodawca
polski rozszerzył na inne „m ałżeństw a podlegające prawu wewnętrznem u
Kościoła albo innego zw iązku w y zn aniow ego” (art. 1 § 1 ustawy z 24 lipca
1998 r). U znanie to rodzi s k u t k i
c y w i l n o p r a w n e , określone
przez prawo polskie. Skutki te należy pojm ować integralnie, tzn., że obejm ują
one: skutek generalny, jakim jest powstanie związku m ałżeńskiego na gruncie
polskiego prawa, oraz w szystkie inne skutki prawne względem samych mał­
żonków i osób trzecich, będące następstwem zawarcia małżeństwa.
Ustawa z 24 lipca 1998 r. stawia wymóg, aby nupturienci przy zawieraniu
małżeństw a kanonicznego złożyli oświadczenie w sprawie nazwiska małżonków
i ich dzieci, dlatego że zmiana nazwiska nie jest skutkiem wynikającym auto­
matycznie z natury związku małżeńskiego, ale zależy od woli nupturientów.
1.3. Trzy fa z y zaw ierania m ałżeństw a konkordatow ego
Zaw arcie m ałżeństw a kanonicznego ze skutkami cyw ilnym i obejm uje serię
czynności i aktów praw nych, jakie ma podjąć kierow nik stanu cyw ilnego oraz
przedstaw iciel Kościoła, zw any w języku ustaw ow ym „duchow nym ” Kościoła
katolickiego lub innego zw iązku wyznaniowego. Jest to sui generis procedura
adm inistracyjna polegająca na współdziałaniu podm iotu państwowej władzy
adm inistracyjnej, jakim jest kierow nik urzędu stanu cywilnego, z podmiotem
władzy kościelnej, zw anym w języ k u ustawy „duchow nym ” Kościoła katolic­
kiego lub innego zw iązku w yznaniow ego. W procedurze tej należy wyróżnić
trzy kolejne fazy: 1) p oprz edza ją cą celebrowanie małżeństwa, 2) fazę celebro­
w ania m ałżeństw a, 3) następ ującą po celebrowaniu małżeństwa.
2. POSTĘPOWANIE POPRZEDZAJĄCE CELEBROWANIE M AŁŻEŃSTW A
Form alności, jakie m ają być dopełnione przed celebrow aniem m ałżeństw a,
określa ustawa z 24 lipca 1998 r. D otyczą one kom petencji kierow nika u.s.c.
i duchownego.
Działania, jakie m ają podjąć w ym ienione wyżej podm ioty, m ają na celu
stwierdzenie, iż m iędzy konkretnym i kandydatam i do zaw arcia m ałżeństw a
kanonicznego ze skutkami cyw ilnym i nie m a przeszkód w ynikających z prawa
polskiego3. Postępow anie tych podm iotów na tym etapie przyg otow ania do
zawarcia małżeństw a jest zróżnicowane w zależności od tego: czy nupturienci
znajdują się w w arunkach zw yczajnych, czy w niebezpieczeństw ie śmierci.
2.1. P o stępow anie w w arunkach zw yczajnych
Art. 10, ust. 2 Konkordatu ogólnie postanaw ia, iż „P rzygotow anie do
zawarcia m ałżeństw a kanonicznego obejm uje pouczenie nupturientów o n ie ro ­
zerwalności małżeństw a kanonicznego oraz o przepisach praw a polskiego
dotyczących skutków m ałżeństw a” . U staw o daw ca państw ow y w prow adził
w tym przedm iocie rozróżnienie między k om petencjam i duchow nego i k o m ­
petencjami kierow nika u.s.c.
2.1.1. O bow iązki duchow nego
U staw odaw ca polski nakłada na du chow nych K ościołów , których wierni
m ogą zawrzeć m ałżeństw o w yznaniow e ze skutkam i cyw ilnym i, aby „przed
zawarciem m ałżeństw a podlegającego prawu w ew nętrznem u K ościoła albo
innego związku w yznan iow ego ” poinform ow ali „osoby zam ierzające zaw rzeć
to małżeństwo o treści podstaw ow ych przepisów praw a polskiego dotyczących
zawarcia m ałżeństw a i jego skutków ” (art. 62 ustaw y o a.s.c. z dnia 2 4 lipca
1998 r.).
Konferencja Episkopatu Polski w' instrukcji z dnia 22 lipca 1998 r. zo b o ­
wiązuje nupturientów, aby zgłosili się do w łaściw ego urzędu parafialnego na
trzy miesiące przed p lanow aną datą zawarcia m ałżeństw a kanonicznego, aby
dopełnić:
a) „form alności w ym aganych przez praw o k o ścieln e”,
Szerzej na tem at różnic między skutkami kanonicznym i i skutkam i cyw ilnym i m ałżeń­
stwa konkordatowego zob: W. G ó r a 1 s k i. Zaw arcie m ałżeństw a konkordatow ego iv Polsce,
W arszawa 1998, s. 30-37; H. M i s z t a 1, Praw o m ałżeńskie, [w:] Praw o w yznaniow e III
Rzeczypospolitej, Sandom ierz 1999, s. 139-178.
b)
„form alności zw iązanych z uzyskaniem skutków cyw ilnych planowanego
m ałżeństw a k an oniczn ego ” (nr 11).
D uchow ny, do którego z w ró cą się osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo
konkordatow e, ma skierow ać je do kierow nika urzędu stanu cywilnego, aby
w ydał im „Zaśw iadczenie o braku okoliczności wyłączających zawarcie m ał­
żeń stw a” . Jednocześnie m a on obow iązek poinform ować nupturientów o treści
p odstaw ow ych przepisów praw a polskiego dotyczących zawarcia małżeństwa
i jego skutków (nr 12). O dby w a się to poprzez zapoznanie ich z art. 1, art. 8
i art. 23 K odeksu rodzinnego i opiekuńczego, załącznik nr 2 do instrukcji
KEP). U staw a z dnia 24 lipca 1998 r. i instrukcja Konferencji Episkopatu
Polski z 22 października zobow iązuje więc duchow nego do ścisłej współpracy
z kierow nikiem u.s.c. w celu przygotow ania nupturientów do zawarcia m ał­
żeństw a konkordatow ego.
2.1.2. K o m p etencje kierow nika u.s.c.
U staw od aw ca polski nakłada na kierow nika u.s.c. następujące obowiązki:
- U dzielenie osobom zam ierzającym zawrzeć m ałżeństwo pouczenia o
doniosłości zawiązku m ałżeńskiego i poinform ow anie ich o przepisach regulu­
jący ch praw a i obow iązki m ałżonków , o nazwisku m ałżonków i ich dzieci
(art. 3 § 3 k.r.o.);
- Przeprow adzenie czynności zm ierzających do ustalenia stanu wolnego
kandydatów do zaw arcia m ałżeństw a oraz braku innych przeszkód przewidzia­
nych przez prawo polskie (art. 3 k.r.o.);
- W ydanie osobom zam ierzającym zawrzeć małżeństwo w sposób określo­
ny w art. 1 § 2 i 3 zaśw iadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłącza­
jących zawarcie m ałżeństw a oraz treść i datę złożonych przed nim ośw iad­
czeń w spraw ie nazw isk przyszłych m ałżonków i ich dzieci (art. 4 k.r.o.).
Z aśw iadczenie to traci moc po upływie trzech miesięcy od dnia jego wydania;
- P oinform o w an ie nupturientów o dalszych czynnościach koniecznych do
zaw arcia m ałżeństw a.
Kierow nik u.s.c. m oże odm ów ić w ydania zaświadczenia osobom zam ierza­
jący m zaw rzeć m ałżeństw o kościelne w razie stwierdzenia istnienia przeszko­
dy, a w razie wątpliwości co do istnienia przeszkód ma zwrócić się o roz­
strzygnięcie do sądu (art. 5 k.r.o.).
K ierow nik u.s.c. ma sporządzić zaświadczenie zgodnie z w ym ogam i okreś­
lonym i w art. 18 rozporządzenia M inistra Spraw W ewnętrznych i Adm inistra­
cji z dnia 26 października 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządza­
nia aktów stanu cyw ilnego. W ym ogi te są następujące:
- „Zaświadczenie, o którym m ow a w art. 4 1 Kodeksu rodzinnego i opie­
kuńczego, stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie m ałżeń­
stwa i zaświadczenie, o którym m ow a w art. 8 par. 2 K odeksu rodzinnego
i opiekuńczego, stanowiące podstaw ę sporządzenia aktu m ałżeństw a zawartego
w sposób określony w art. 1 par. 1 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego,
sporządza się według wzoru stanow iącego załącznik do rozporządzenia”
(ust. 1).
- „Zaświadczenie stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie
m ałżeństwa kierow nik urzędu stanu cyw ilnego sporządza w czterech egz em ­
plarzach, z których trzy w ydaje nupturientom , celem do ręczenia duch o w n e­
m u” (ust. 2).
Gdyby w późniejszym czasie ujaw nione zostało, iż w chw ili zawarcia
m ałżeństwa (tj. w chwili złożenia ośw iadczeń określonych w art. 2 k.r.o.)
istniała przeszkoda przew idziana przez prawo polskie, w ów czas m ałżeństw o
cywilne podlegać będzie unieważnieniu. G dyby zaś ośw iadczania co do woli
uzyskania skutków cyw ilnych zostały złożone bez okazania duch ow nem u
zaświadczenia określonego w art. 4 1 k.r.o., w ów czas niem ożliw e będzie spo­
rządzenie przez kierow nika urzędu stanu cyw ilnego aktu m ałżeństw a z p o w o ­
du braku dokum entów, które stanow ią podstaw ę sporządzenia tego aktu (art.
61 praw a o a.s.c.).
Jeżeli nupturienci nie o k a ż ą d uchow nem u zaśw iadczenia w ydanego przez
kierownika u.s.c., duchow ny nie może przyjąć od nich ośw iadczeń p rz ew i­
dzianych w art. 1 par. 2 k.r.o., a tym sam ym nie może odbyć się cerem onia
zawarcia m ałżeństw a kanonicznego ze skutkam i cywilnym i.
Nowym elem entem w ustawie z 24 lipca 1998 r. jest w prow ad zen ie kon­
troli sądowej nad czynnościam i kierow nika urzędu stanu cyw ilnego. N ow a
regulacja dotyczy takiej sytuacji, w której kierow nik urzędu stanu cyw ilnego
odm awia w ykonania czynności (w tym przewidzianej w art. 4 1 k.r.o.), okre ś­
lonych w art.7 prawa o a.s.c. Należy zaznaczyć, iż ustawa uzależnia sąd o w ą
kontrolę zasadności tej odm ow y od inicjatywy osób zainteresow anych.
2.2. O bow iązki duchow nego w niebezpieczeństw ie śm ierci
W wypadku zaistnienia niebezpieczeństw a śmierci po stronie przynajm niej
jednego z nupturientów zawarcie m ałżeństw a konkordatow ego m oże nastąpić
bez zaświadczenia kierow nika u.s.c. (art. 9 par. 2 k.r.o.). Jeżeli w nieb ez p ie­
czeństwie śmierci nupturienci nie m o g ą przedstawić duchow nem u zaśw iadcze­
nia stwierdzającego brak przeszkód w yłączających ważne zaw arcie m ałże ń ­
stwa cywilnego, wówczas duchow ny m a przyjąć od stron ośw iadczenie co do
braku przeszkód w yłączających zawarcie m ałżeństw a w prawie polskim. Z po­
w odu braku zaśw iadczenia kierow nika u.s.c., w którym byłyby pełne dane
personalne co do tożsam ości osób, duchow ny m oże ustalić wszystkie te dane
na podstaw ie d oku m en tów tożsamości nupturientów i sporządzić zaświadcze­
nie o zaw arciu m ałżeństw a kanonicznego ze skutkam i cywilnymi.
U staw a nie stanowi norm y w kwestii, czy duchow ny asystujący przy za­
w arciu m ałżeństw a konkordatow ego w niebezpieczeństwie śmierci może przy­
jąć o św iadczenie stron o nazw iskach m ałżonków i ich dzieci. Istnieje więc
luka w praw ie dotyczącym tej sprawy. Należy sądzić, iż w takiej sytuacji
duchow n y m oże posłużyć się analogią legis, czyli zastosować norm ę zawartą
w art. 25 par. 2 k.r.o w wersji znow elizow anej ustawą z dnia 24 lipca
1994 r., d oty czącą kom petencji kierow nika u.s.c. D uchowny m oże więc przy­
jąć od stron ośw iadczenie również w sprawie nazw iska ich i ich dzieci, jeżeli
w danej sytuacji p rzem aw ia za tym ta sam a racja, tj, zaradzenie interesom
nupturientów i ich dzieci (np. potrzeba legitymacji potomstwa).
3. P O S T Ę P O W A N IE P O D C Z A S C E R E M O N II Z A W A R C IA M A Ł Ż E Ń S T W A
O pisane wyżej form alności, poprzedzające zawarcie małżeństw a stanowią
tylko gw aran cję pre w en cy jn ą w ażnego zawarcia małżeństwa. Zawarcie mał­
żeństw a następuje w m om encie celebrow ania małżeństw a, tj. złożenia przez
nupturientów o św iadczenia swej woli w odpowiedniej formie. Oryginalność
konkordatu polskiego polega na tym, że postanaw ia on, iż strony powinny
w yrazić dw a ośw iadczenia woli w celu zaw arcia m ałżeństw a kanonicznego
ze skutkam i cyw ilnym i, a mianowicie:
1) o św iadczenie woli co do zawarcia m ałżeństw a kanonicznego, czyli
zgodnie z praw em w ew nętrznym K ościoła katolickiego bądź zgodnie z pra­
w em w ew nętrznym innych K ościołów i zw iązków w yznaniow ych, wyliczo­
nych w rozporządzeniu M inistra Spraw W ew nętrznych i Administracji;
2) ośw iadczenia woli co do w yw arcia skutków cywilnych.
3.1. Z ło żen ie ośw iadczeń w oli co do zaw arcia m ałżeństw a
3.1.1. O św ia d czenie w oli zaw arcia m ałżeństw a w fo rm ie kanonicznej
Zaw arcie m ałżeństw a kanonicznego ze skutkami cyw ilnym i następuje, gdy
nupturienci w y ra żą zgodne ośw iadczenie w formie kanonicznej. W tym sensie
na m ocy art. 10 konkordatu nastąpiła recepcja przepisów kościelnych doty­
czących form y zaw arcia m ałżeństw a. Poza recepcją pozostają natomiast prze­
pisy odnoszące się do przeszkód m ałżeńskich i wad zgody na zawarcie m ał­
żeństwa kanonicznego.
Należy zauważyć, iż KPK w yróżnia dw ie formy zaw ierania małżeństwa:
zw yczajną i nadzwyczajną.
1) Form a zw yczajna polega na w yrażeniu przez nupturientów zgody na
zawarcie m ałżeństwa w w arunkach zw yczajnych wobec przedstaw iciela K o ś ­
cioła, jako świadka urzędowego, którym m oże być ordynariusz lub proboszcz,
bądź inny kapłan lub diakon przez nich delegow any, oraz wobec dwóch
świadków zwykłych (kan. 1108). Funkcję św iadka zw ykłego m oże pełnić
zarówno m ężczyzna jak i kobieta, zarów no osoba ochrzczona jak i nieochrzczona, która w razie potrzeby m oże zaśw iadczyć o fakcie zaw arcia m ał­
żeństwa.
2) Form a nadzwyczajna zaś polega na w yrażeniu zgody na zaw arcie m ał­
żeństwa przez nupturientów w nadzw yczajnych okolicznościach w obecności
samych świadków zwykłych, a mianowicie: gdy osoba kom petentna do asys­
towania w charakterze świadka urzędow ego jest nieosiągalna lub nie m ożna
udać się do niej z powodu poważnej niedogodności, a istnieje n iebezpieczeń­
stwo śmierci lub roztropnie przew iduje się, że takie okoliczności b ęd ą trwały
miesiąc czasu (kan. 1116). Z aw arcie m ałżeństw a według form y nadzw yczajnej
m oże nastąpić tylko w w ym ienionych wyżej w yjątkow ych okolicznościach.
Ustaw odaw ca polski zajął w tej sprawie stanowisko, iż p rzedm iotem u zn a­
nia m ałżeństw a ze skutkami cyw ilnym i m oże być m ałżeństw o zaw arte w nie­
bezpieczeństwie śmierci, ale tylko w obecności duchow nego. Istotną racją, dla
której ustawa z 24 lipca 1998 r. zaw ęża zakres form y nadzw yczajnej zawarcia
małżeństwa kanonicznego, jest dostosow anie praw a polskiego do postanow ień
konwencji nowojorskiej, której art. 1 w yraźnie wym aga, aby ośw iadczenia
o zawarciu m ałżeństwa były składane przed w łaściw ą władzą. U staw o daw ca
polski stawia więc wym óg, aby m ałżeństw a ze skutkam i cyw ilnym i były
zawierane wobec przedstawiciela w łaściw ego K ościoła lub innego zw iązku
wyznaniowego.
3.1.2.
O św iadczenie w oli w yrażone zgodnie z p ra w em w ew nętrznym
innego zw iązku w yznaniow ego
W celu rozszerzenia konkordatow ej zasady uznania skutków cyw ilnych
małżeństwa kanonicznego na inne związki w yznaniow e - zgodnie z kon sty tu­
cyjną zasadą równouprawnienia K ościołów i innych zw iązków w yznaniow y ch
- do ustawy z dnia 26 lipca 1998 r. w pisano termin „m ałżeństw o podlegające
prawu wewnętrznem u Kościoła albo innego zw iązku w y z n an io w eg o ”.
„Term in ten ma zastosow anie do m ałżeństw zawartych w Kościołach
i innych zw iązkach w yznaniow ych, m ających status prawny uregulow any w
form ie ustawy
Z godnie z art. 2 § 3 k.r.o. zastosow anie nowej regulacji,
określonej w zn ow elizow anych przepisach k.r.o. i łączących się z nimi prze­
pisach p raw a o a.s.c., zależy od tego, czy ustawy, regulujące status prawny
działających w Polsce K ościołów i zw iązków wyznaniowych, przewidują
w yw ołanie przez m ałżeństw o podlegające prawu w ew nętrznem u danego K oś­
cioła lub zw iązku w yznan iow ego takich skutków, jakie prawo polskie łączy
z zaw arciem m ałżeństw a przed kierow nikiem urzędu stanu cywilnego.
W zw iązku z tym dokonano now elizacji ustawy z dnia 17 m aja 1989 o sto­
sunku P aństw a do Kościoła K atolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (art.
15a) oraz innych ustaw indyw idualnych dotyczących sytuacji prawnej innych
K ościołów i zw iązków w yznaniow ych, których władze wyraziły zainteresow a­
nie taką regulacją, oraz ustawy o gw arancjach wolności sumienia i wyznania.
N ależy sądzić, iż w m iarę rozszerzania listy zw iązków w yznaniow ych o ure­
gulow anej odrębnym i ustaw am i sytuacji prawnej nastąpi dalsze rozszerzenie
zakresu zastosow ania nowej regulacji bez konieczności zmiany przepisów
k.r.o. oraz ustawy o a.s.c.
W celu w yko nan ia pow yższego postanow ienia ustawy, M inister Spraw
W e w nętrzny ch i A dm inistracji wydał dnia 26 października 1998 r. obw ie­
szczenie (M .P. N r 40, poz. 554), w którym ogłosił wykaz stanowisk w po­
szczególnych Kościołach, których zajm ow anie upow ażnia do wydania za­
św iadczenia stanow iącego podstaw ę do sporządzenia aktu małżeństw a zaw ar­
tego w sposób określony w art. 1 § 2 i 3 k.r.o. Z asadą uznania skutków
cyw ilnych objęte zostały - po za K ościołem Katolickim - również małżeństwa
zaw ierane w następujących K ościołach i Zw iązkach wyznaniowych: 1) Polski
A utokefaliczny K ościół P raw osław ny, 2) K ościół Ewangelicko-Augsburski,
3) Kościół Ew an gelicko -R eform ow an y, 4) Kościół Ewangelicko-M etodystyczny, 5) K ościół Chrześcijan B aptystów , 6) Kościół A dw entystów Dnia Siódm e­
go, 7) K ościół Polskokatolicki; 8) Kościół Starokatolicki Mariawitów,
9) Zw iązek G m in W y znan iow ych Ż ydow skich, 10) Kościół Zielonośw iąt­
kowy.
3.2. O św ia d czenie w oli co do w yw arcia skutków cyw ilnych
D rugim w arun kiem uznania skutków cyw ilnych, jaki stawia art. 10, ust. 1,
pkt 2, konkordatu oraz art. 1 par. 2 ustawy z 24 lipca 1998 r., jest złożenie
przez nupturientów przy zaw ieraniu m ałżeństw a kanonicznego „zgodnego
ośw iadczenia woli dotyczącego w yw arcia takich skutków ” . Art. 1, par. 2
k.r.o. stanowi: „M ałżeństw o zostaje rów nież zawarte, gdy m ężczyzn a i kobie­
ta zawierający związek m ałżeński podlegający prawu w ew nętrznem u Kościoła
albo innego związku w yznaniow ego w obecności duchow nego o św iad c zą wolę
jednoczesnego zw arcia m ałżeństw a podlegającego prawu polskiem u
Taki w ym óg jest w yrazem troski Kościoła o dobro d uchow e tych wiernych,
którzy znajdą się w szczególnej sytuacji, iż chcą zawrzeć m ałżeństw o k ano ­
niczne i nie są dotknięci przeszk od ą w ynikającą z prawa kanonicznego, ale
nie m ogą zawrzeć m ałżeństw a cyw ilnego z pow odu zaistnienia jakiejś przesz­
kody natury pastoralnej.
W myśl art. 10 konkordatu w arunkiem uzyskania skutków cyw ilnych jest
„zgodne oświadczenie woli o b ojga” zainteresow anych m ałżonków . Nie w y ­
starczy więc oświadczenie złożone tylko przez jednego z nupturientów naw et
za w iedzą drugiego, bądź tylko za do m yślną zgodą. W takiej sytuacji, w któ­
rej m ałżonkowie nie złożą zgodnego ośw iadczenia aktu woli, iż chcą zawrzeć
małżeństwo w formie kanonicznej ze skutkami cyw ilnym i, m ałżeństw o ich nie
będzie rodzić skutków cyw ilnych, ale tylko skutki kościelne.
O stateczną racją w prow adzenia takiego w ym ogu jest po szanow anie takiej
koncepcji świeckości państwa, w której organy państw ow e zach o w u ją neutral­
ną postawę wobec przekonań religijnych i św iatopoglądow ych, a jednocześnie
szanują prawo człow ieka do ich uzew nętrzniania w życiu publicznym (por.
art. 25, ust. 2 konstytucji RP). Gwarancja, iż uzyskanie skutków cyw ilnych
m ałżeństwa kanonicznego zależy od złożenia przez strony specjalnego
oświadczenia, jakie przewiduje art. 10 konkordatu, oznacza, że państw o nie
narzuca nikom u jakiegokolw iek w yznania lub ideologii, ale szanuje ich prawo
do swobodnego wyboru formy zaw arcia m ałżeństwa.
Osoby, które ch c ą zawrzeć m ałżeństw o kanoniczne bez skutków cy w il­
nych, same staw iają się w niekorzystnej sytuacji. D latego K ościół katolicki
dąży do tego, aby w szystkie m ałżeństw a kanoniczne w yw ierały skutki c y w il­
ne. W związku z tym Konferencja E piskopatu Polski w dniu 4 czerwca
1998 r. postanowiła, iż:
- „Wierni Kościoła Katolickiego w Polsce zawierający m ałżeństw o k an o­
niczne m ają obow iązek uzyskania dla niego skutków cyw ilnych, zap ew n io­
nych w Konkordacie.
- Bez zgody O rdynariusza miejsca nie wolno zatem asystow ać przy m ał­
żeństwach nupturientów, którzy nie chcą, by ich m ałżeństw o w yw ierało skutki
w prawie po lsk im ” .
- Ordynariusz m iejsca może zezwolić na zawarcie m ałżeństw a bez skut­
ków cywilnych tylko w w yjątkow ych przypadkach z w ażnych po w odó w p a s ­
toralnych (por. kan. 1071 par. 1, n. 2 KPK).
W sytuacji, w której osoby nie m o g ą zawrzeć m ałżeństw a cywilnego z
pow od u zaistnienia przeszkody cywilnej, np. nieukończenie 18 roku życia,
duszpasterz nie m oże asystować przy zawarciu przez nich małżeństw a k ano­
nicznego, bez zezw olenia ordynariusza m iejsca (kan. 1071 § 1, n. 2). Probo­
szcz pow inien „przedstaw ić spraw ę ordynariuszowi miejsca, podając powody
takiej decyzji nupturientów , celem uzyskania stosownej zgody. Podobnie
należy postąpić, jeżeli narzeczeni przyrzekają, że skutki cywilne dla swojego
m ałżeństw a kanonicznego ch c ą uzyskać przed kierow nikiem urzędu stanu
cyw ilnego dopiero po zawarciu m ałżeństw a w K ościele” (nr 6 instrukcji).
3.3. M o m e n t złożenia ośw iadczenia w oli
W praktyce pow staje kw estia m om entu, w jakim osoby zawierające m ał­
żeństw o konkordato w e m ają złożyć ośw iadczenie w sprawie uzyskania skut­
ków cyw ilnych, tzn.: czy przed cerem o nią ślubną, czy bezpośrednio po niej?
W od pow iedzi na to pytanie art. 1 § 2. ustawy stanowi: „M ałżeństwo zostaje
[...] zawarte, gdy m ężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podle­
gający praw u w ew nętrznem u K ościoła albo innego zw iązku wyznaniowego
w o becności duchow nego o św iadc zą w olę jednoczesnego zawarcia m ałżeń­
stwa podlegającego praw u polskiem u [...]” .
Z tego wynika, iż ośw iadczenie nupturientów w sprawie uzyskania skut­
ków cy w ilnych m a być złożone w m om encie sporządzania aktu zawarcia
m ałżeństw a kanonicznego. Instrukcja K onferencji Episkopatu Polski z 22
października 1998 r. dokładnie poucza, iż nupturienci m ają swoje ośw iadcze­
nie w yrazić bezpośrednio przed celebracją małżeństw a wobec świadków
i w o becności d uchow nego oraz potwierdzić je podpisem ( Nr 19).
3.4. P isem n a fo rm a ośw iadczenia w oli co do uzyskania skutków cyw ilnych
U staw a z 2 4 lipca 1998 r. staw ia wym óg, aby oświadczenie woli nuptu­
rientów w celu uzyskania skutków cyw ilnych zostało sporządzone w formie
dokum entu. O św iadczenie to pow inno być złożone na piśm ie i potwierdzone
podpisam i obojg a m ałżonków , duchow nego i dwóch pełnoletnich świadków
zw ykłych (art. 8 § 2).
Instrukcja K onferencji E piskopatu Polski z 22 października (nr 19) n akazu­
je, aby ośw iadczenie to zostało przez nupturientów wyrażone w obecności
św iadków i wobec duchow nego, który będzie asystował przy zawieraniu
m ałżeństw a. O św iadczenie to ma być sporządzone na formularzu „Zaświad­
czenia o zaw arciu m ałżeń stw a”, który podpisują nupturienci, świadkowie
i kapłan asystujący przy zawieraniu m ałżeństw a, na wszystkich trzech egzem ­
plarzach. Przy tym duchow ny ma złożyć swój podpis dopiero po zawarciu
m ałżeństw a konkordatowego. Instrukcja nakazuje, aby ośw iadczenie było
składane tylko przez nupturientów, którzy chcą, aby ich m ałżeństw o wywarło
skutki cywilne. Stawianie w ym ogu, aby ośw iadczenie składali rów nież nupturienci, którzy nie chcą, aby ich m ałżeństw o wyw ierało skutki cyw ilne, byłoby
całkowicie zbędne.
4. TRZECIA FAZA PROCEDURY - WPIS DO AKT STANU CYWILNEGO
Trzecia faza postępow ania obejm uje czynności, jakich należy dokonać
w celu spełnienia ostatniego warunku uzyskania skutków cyw ilnych
m ałżeństwa kanonicznego, to jest wpisu do rejestru a.s.c., na podstaw ie
przedłożonego z a w i a d o m i e n i a
przekazanego w term inie pięciu
dni od zawarcia małżeństwa; termin ten ulega przedłużeniu, jeżeli nie został
dotrzymany z powodu siły wyższej, do czasu ustania tej przyczyny (art. 10,
ust. 1 pkt 3 konkordatu).
4.1. O bow iązki duchow nego
Duchowny ma sporządzić zaśw iadczenie w sprawie dokonania w pisu do
rejestru cywilnego. Zaśw iadczenie to ma być sporządzone przez duchow nego,
w obecności którego został zawarty zw iązek małżeński podlegający prawu
wewnętrznem u Kościoła lub innego zw iązku w yznaniow ego (art. 8 § 2-3
k.r.o.).
- „Zaświadczenie to ma być sporządzone na piśm ie i podpisane przez
duchownego, m ałżonków i dw óch pełnoletnich św iadków obecnych przy
złożeniu tych oświadczeń (§ 2).
- „Zaświadczenie, o którym m ow a w par. 2, wraz z zaśw iadczeniem sp o ­
rządzonym przez kierow nika urzędu stanu cyw ilnego na podstaw ie art. 4,
par. 1, duchowny przekazuje do urzędu stanu cyw ilnego [...]” (§ 3).
W ym ogi te są ko nsekw encją przyjętej w praw ie polskim zasady, iż stan
cywilny stwierdza się wyłącznie na podstaw ie aktów sporządzonych w urzę­
dach stanu cywilnego. Z aśw iadczenie sporządzone przez duchow nego trakto­
wane jest więc analogicznie, jak zaśw iadczenie sporządzone w urzędach stanu
cywilnego.
M inister Spraw W ew nętrznych i Adm inistracji w obw ieszczeniu z dnia
4 listopada 1998 r. (M.P. 1998, nr 40, poz. 554) zam ieścił „W ykaz stanowisk,
których zajm owanie upow ażnia do sporządzenia zaśw iadczenia stanowiącego
podstaw ę sporządzenia aktu m ałżeństw a zawartego w sposób określony
w art. 1 par. 2 i 3 K odeksu rodzinnego i opiekuńczego. Stanowiska te w p o ­
szczególnych K ościołach są następujące: 1) w Kościele Katolickim: ordyna­
riusz miejsca, proboszcz, adm inistrator parafii, wikariusz w zastępstwie pro­
boszcza, duchow ny w zastępstw ie proboszcza; 2) w Polskim Autokefalicznym
Kościele Prawosławnym : biskup, proboszcz, wikariusz z upoważnienia pro­
boszcza; 3) w K ościele Ewangelicko-Augsburskim : biskup, proboszcz, adm i­
nistrator, wikariusz; 4) w K ościele Ewangelicko-Reform owanym : wszyscy
ordynow ani duchow ni; 5) w K ościele Ewangelicko-M etodystycznym : pastor
parafii; 6) w K ościele Chrześcijan Baptystów: prezbiter, kaznodzieja;
7) w K ościele A dw entystów Dnia Siódmego: duchowni starsi; 8) w Kościele
Polsko-Katolickim: proboszcz, adm inistrator parafii; 9) w Związku Gmin
W yznaniow ych Żydowskich: rabin, podrabin; 10) w Kościele Starokatolickim
M ariawitów: biskup naczelny, ordynariusz, biskup, proboszcz, administrator
parafii; 11) w K ościele Zielonoświątkowym : prezbiter.
Z aśw iadczenie to ma być sporządzone na odpowiednim formularzu, które­
go w zór zam ieszczony został w rozporządzeniu Ministra Spraw W ew nętrz­
nych i A dm inistracji z dnia 26 października 1998 r. „w sprawie szczegóło­
wych zasad sporządzania aktów stanu cywilnego, sposobu prowadzenia ksiąg
stanu cyw ilnego, ich kontroli, przechow yw ania i zabezpieczenia oraz wzorów
aktów stanu cyw ilnego, ich odpisów, zaświadczeń i protokołów ” (Dz.U. 1998,
nr 136, poz. 884).
4.1.1. O b ow iązki duchow nego w sytuacji zw yczajnej
Na d uchow nego, który asystuje przy zawarciu m ałżeństw a w sytuacji zwy­
czajnej (w edług form y zw yczajnej), Konferencja Episkopatu Polski nakłada
różne o bow iązki w zależności od tego: czy duchow ny asystuje przy zawarciu
m ałżeństw a kanonicznego na m ocy uprawnień w ynikających z urzędu czy na
podstaw ie delegacji, czy na p odstaw ie licencji.
1) D uchow ny asystujący przy zawarciu m ałżeństw a kanonicznego na mocy
upraw nień w ynikających z urzędu (proboszcz, adm inistrator parafii, wikariusz
parafii) w zględem sw oich parafian osobiście sporządza zaświadczenie i prze­
kazuje je kierow nikow i u.s.c.
2) D uchow ny asystuje przy zawieraniu m ałżeństw a na podstaw ie delegacji,
po w ypełnieniu form alności, o których m ow a w n. 18 niniejszej instrukcji,
m a obow iązek niezw łocznego przekazania trzech egzem plarzy „Zaświadczenia
o zaw arciu m ałże ń stw a” proboszczow i parafii, od którego otrzym ał delegację,
który po ich podpisaniu przekaże jed en egzem plarz m ałżonkom (bezpośrednio
lub pocztą poleconą), drugi do urzędu stanu cyw ilnego, w łaściw ego ze w z g lę ­
du na m iejsce zawarcia małżeństwa, a trzeci zach ow a w aktach parafii, celem
dokonania wpisu w księgach parafialnych.
3)
Duchowny, który asystuje przy zawieraniu m ałżeństw a na podstaw ie
licencji, zobowiązany jest do sporządzenia zaśw iadczenia o zawarciu m ałże ń ­
stwa kanonicznego i do przesłania go w łaściw em u kierow nikow i u.s.c.
4.1.2. O bow iązki duchow nego w niebezpieczeństw ie śm ierci
D uchowny, obecny przy zawarciu m ałżeństw a konkordatow ego w n iebez­
pieczeństwie śmierci, powinien sporządzić „Z aśw iadczenie o zaw arciu m ałżeń ­
stw a”, przy czym powinien zaznaczyć, że m ałżeństw o zostało zaw arte zgodnie
z art. 9 par. 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Jeżeli przy zawieraniu m ałżeństw a był obecny duchow ny, o którym m ówi
kan. 1116 par. 2 KPK i kan. 832 par. 2 KK K W , po imieniu i nazw isku d u ­
chownego, zamiast stanowiska podaje się formułę: duchow ny w zastępstw ie
proboszcza, obecny przy m ałżeństw ie zaw artym w niebezpieczeństw ie ś m ier­
ci (nr 26). D uchow ny obecny przy zaw arciu m ałżeństw a kanonicznego w
niebezpieczeństwie śmierci powinien zaw iadom ić kierow nika u.s.c.
4.2. K om petencje w łaściw ego kierow nika u.s.c.
Organem kom petentnym do sporządzenia aktu zaw arcia m ałżeństw a k o n ­
kordatow ego jest właściwy kierow nik u.s.c. Jest nim kierow nik u.s.c. m iejsco ­
wości, na której terenie dokonano aktu zaw arcia m ałżeństw a kanonicznego
(art. 12 ust. 3 ustawy o a.s.c. z 24 lipca 1998).
Z aśw iadczenie stwierdzające zawarcie m ałżeństw a kanonicznego, sp o rzą­
dzone w sposób określony przez M inistra Spraw W ew nętrznych i A d m in istra­
cji, ma być przesłane do kierow nika u.s.c. w łaściw ego ze względu na m iejsce
zawarcia m ałżeństwa kanonicznego.
Regulacja pow yższa jest zgodna z kardynalną zasad ą o aktach stanu c y w il­
nego, w myśl której o właściwości urzędu m ającego zarejestrow ać zdarzenie
z dziedziny stanu cyw ilnego decyduje m iejsce tego zdarzenia (ubi fa c tu s, ibi
actus). T aka regulacja um ożliw ia szybkie i łatwe przekazanie przez urząd
parafialny Kościoła katolickiego lub odpowiedni urząd innego zw iązku w y z­
naniowego do właściw ego kierow nika urzędu stanu cyw ilnego doku m en tów
stanowiących podstaw ę sporządzenia aktu m ałżeństw a cyw ilnego zawartego
w sposób określony w art. 2 k.r.o.
4.3. T erm in zaw iadom ienia o zaw arciu m ałżeństw a kanonicznego
K onkordat w art. 10, ust. 1, pkt 3, stanowi, iż wniosek zawiadamiający
o zawarciu m ałżeństw a ma być przekazany do urzędu stanu cywilnego w ter­
m inie p ięciu dni od dnia zawarcia m ałżeństw a kanonicznego. Ustawa z 24 lipca 1998 nazyw a ten wniosek zawiadom ieniem (art. 8 § 3 k.r.o. w wersji zno­
welizow anej ustawą z 24 lipca 1998 r).
T erm in pięciu dni jest term inem zawitym , którego sam owolnie nie można
przedłużać. D la ślubów zawartych w sobotę termin zaw iadom ienia upływa
więc w czw artek następnego tygodnia, dla ślubów zawartych w niedzielę w piątek. G dyby ostatni dzień terminu przypadł w dniu ustawowo wolnym
od pracy - ostatnim dniem zaw iadom ienia jest najbliższy dzień roboczy.
W sytuacji nadzw yczajnej bieg terminu ulega przedłużeniu na czas trwania
przeszkody, zw anej „siłą w y ższą” (art. 10, ust. 1, pkt 3 konkordatu; art. 8 § 3
k.r.o).
W świetle k.c. pod pojęciem „siła w y ż sz a” należy rozumieć zdarzenie,
którego nie m ożna było przew idzieć i któremu nie m ożna było się oprzeć.
Przez term in „siła w yższa” należy zatem rozumieć poważną przyczynę unie­
m o żliw iającą przesłanie takiego zawiadom ienia. Jako siłę wyższą można
zakw alifikow ać śmierć lub ciężką chorobę duchow nego, odpowiedzialnego za
nieprzekazanie takiego zaw iadom ienia w określonym czasie. W razie zaistnie­
nia takiej przyczyny term in ten podlega przedłużeniu do czasu jej ustania.
W razie przekazania zaśw iadczenia o zawarciu m ałżeństw a kanonicznego
w term inie dłuższym od pięciu dni z pow odu zaistnienia siły wyższej, kie­
ro w nik u.s.c. m oże przeprow adzić postępow anie wyjaśniające, czy podana
przy czyn a spełnia znam iona siły wyższej uzasadniającej zawieszenie tego
term inu (art. 22 praw o o a.s.c.).
K ierow nik u.s.c. ma praw o odm ów ić wpisu do rejestru m ałżeństw cywil­
nych, jeżeli zaw iadom ienie nadeszło po tym terminie. Z now elizow any art. 2
k.r.o. postanaw ia, że sporządzenie aktu zawarcia małżeństwa, m im o niezacho­
w ania przepisanych ustaw ow o warunków, czyli po upływie legalnego terminu,
m oże być zaskarżone do sądu przez każdego, kto ma w tym interes prawny.
Tytuł takiej skargi określa ustawa jak o u s t a l e n i e
n i e i s t n i e ­
nia
m a ł ż e ń s t w a . Skargę o orzeczenie nieistnienia małżeństw a na­
leży odróżnić od skargi o uniew ażnienie małżeństwa.
4.4. T erm in sp orządzenia aktu m ałżeństw a cyw ilnego
K ierow nik u.s.c. ma obow iązek sporządzić akt zawarcia małżeństw a nie­
zwłocznie, nie później niż w następnym dniu roboczym po dniu, w którym
do urzędu stanu cyw ilnego nadeszły dokum enty określone w ust. 1. Jako datę
zawarcia małżeństwa wpisuje się datę złożenia ośw iadczeń przew idzianych
w art. 1 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 61 a ust. 2).
Po sporządzeniu aktu przekazane dokum enty włącza się do akt zbiorow ych
rejestracji stanu cywilnego (ust. 3).
Jeżeli zaświadczenie, o którym m ow a w ust. 1, przekazane do urzędu stanu
cywilnego przez nadanie jako przesyłka polecona w polskim urzędzie p o cz to ­
wym zostało utracone przed dotarciem do urzędu stanu cyw ilnego, kierow nik
tego urzędu, na wniosek osoby zainteresowanej, zwróci się do duchow nego
0 potwierdzanie treści utraconego zaśw iadczenia oraz dostarczenie dow odu
nadania przesyłki. Na tej podstawie kierow nik urzędu stanu cyw ilnego sporzą­
dzi akt małżeństwa, jeżeli stwierdzi, że zachowany został termin, o którym
mowa w art. 8 §3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (ust. 4).
Kierownik urzędu stanu cyw ilnego o dm aw ia sporządzenia aktu m ałżeństw a,
jeżeli dokument, o którym m ow a w ust. 1, przekazano do urzędu stanu c y w il­
nego po upływie terminu określonego w art. 8 § 3 K odeksu rodzinnego
1 opiekuńczego (ust. 5).
4.5. In form acje w zaw iadom ieniu
W dokum encie zawiadam iającym urząd stanu cyw ilnego o zaw arciu m ał­
żeństwa wobec duchow nego w celu dokonania wpisu do rejestru m ałżeństw
przez kierownika urzędu stanu cyw ilnego, duchow ny ma stwierdzić, iż w jego
obecności nupturienci złożyli:
1) oświadczenia woli dotyczące zaw arcia związku m ałżeńskiego p odleg ają­
cego prawu w ew nętrznem u Kościoła;
2) oświadczenia woli wywarcia skutków cyw ilnych zaw ieranego m ałżeń­
stwa.
Zaświadczenie o tym fakcie wraz z treścią ośw iadczeń, jak ie nupturienci
złożyli wobec kierow nika u.s.c. o braku przeszkód do zaw arcia m ałżeństw a
(art. 8 §1-2 ) i co do nazwiska stron i ich dzieci.
Rozporządzenie M inistra Spraw W ew nętrznych i A dm inistracji z dnia 26
października 1998 r. w art. 18 pkt 3 w tej sprawie zaleca: „Z aśw iadczenie
stanowiące podstawę sporządzenia aktu m ałżeństw a duchow ny sporządza
w trzech egzem plarzach, z których jeden przeznaczony jest dla kierow nika
urzędu stanu cyw ilnego sporządzającego akt m ałżeństw a, drugi - dla m ałżon ­
ków, a trzeci pozostaw ia się w aktach jednostki organizacyjnej K ościoła lub
związku wyznaniowego, w której zawarto m ałżeństw o” .
N iezwłocznie po złożeniu tych oświadczeń duchow ny asystujący przy
zaw ieraniu m ałżeństw a sporządza więc zaświadczenie potwierdzające ten fakt.
Zaśw iad czenie to winno być sporządzone na formularzu określonym przez
M inistra Spraw W ew n ętrznych i Administracji. P odpisują je: nupturienci,
dwaj pełnoletni św iadkow ie i asystujący duchow ny (art. 8 par. 2 k.r.o.). Za­
św iadczenie to, jeśli chodzi o m ałżeństw o zawarte w Kościele katolickim,
zaw sze powinno być podpisane także przez proboszcza, administratora lub
w ikariusza parafii, na terenie której zostało zawarte małżeństwo (niezależnie
od faktycznego m iejsca cerem onii ślubnej (kościół parafialny czy kościół
rektoralny, zakonny, kaplica) oraz opatrzone okrągłą pieczęcią parafialną.
Zaw iadom ienie to m a być na formularzu, który nupturienci dostarczyli
z u.s.c. Inform acje te obejmują:
- nazw iska i im iona osób zawierających małżeństwo, ich nazw iska rodo­
we, stan cywilny, m iejsce i datę urodzenia oraz miejsce zamieszkania, miejsce
i datę zaw arcia małżeństw a;
- nazw iska i im iona oraz nazw iska rodowe rodziców każdej z dwojga osób
zaw ierających małżeństwo:
- nazw iska i im iona świadków;
- nazw isko, które b ęd ą nosić dzieci pochodzące z małżeństwa, wpisuje się
na podstawie pisem nych ośw iadczeń złożonych przed kierownikiem u.s.c.
i w pisanych do w ydanego przez niego zaświadczenia.
4.6. Sposób zaw iadom ienia
Zaw iadom ienie to m oże być przekazane przez posłańca lub drogą poczto­
wą. Jeżeli duchow ny w ybrał tę d ru g ą drogę, to zawiadom ienie powinno być
nadane w form ie przesyłki poleconej (art. 8 § 3 k.r.o. w wersji wpisanej do
ustaw y z 24 lipca 1998). N iezachow anie terminu pięciodniowego skutkuje
tym, iż nie może być sporządzony akt małżeństw a w księgach u.s.c. i w
takim w ypadku spraw a m oże trafić do sądu cywilnego.
4.7. K ontrola sądow a odm ow y w pisu do akt stanu cyw ilnego
U staw a z 24 lipca 1998 r. gw arantuje sądow ą kontrolę decyzji adm inistra­
cyjnej kierow nika u.s.c. zw iązanych z zawarciem małżeństwa, w tym decyzji
zw iązanych z zawarciem m ałżeństw a kanonicznego ze skutkami cywilnymi.
Art. 7a, pkt 2 ustawy o a.s.c. w brzmieniu znow elizowanym ustaw ą z 24
lipca 1998 r. w tej sprawie stanowi: „Osoba zainteresowana w terminie 14
dni od dnia doręczenia jej pism a kierow nikow i urzędu stanu cyw ilnego może
wystąpić z w nioskiem do sądu rejonow ego właściw ego ze względu na sie­
dzibę urzędu stanu cywilnego o rozstrzygnięcie, czy okoliczności p rzedstaw io ­
ne przez kierownika urzędu stanu cyw ilnego uzasadniają o d m o w ę dokonania
czynności. Prawom ocne postanow ienie sądu wiąże k ierow nika urzędu stanu
cyw ilnego” .
Decyzja kierownika u.s.c. o odm ow ie sporządzenia aktu m ałżeń stw a z p o ­
wodu niespełnienia jednej z przesłanek przew idzianych w art. 10, ust. 1,
pkt 1-3, a zw łaszcza z powodu niedotrzym ania pięciodniow ego term inu p rz e­
w idzianego na powiadom ienie w celu dokonania wpisu podlega zatem zaskar­
żeniu w trybie zwykłego zaskarżania decyzji adm inistracyjnych.
4.8.
W alor p ra w n y w pisu m ałżeństw a konkordatow ego do akt stanu cy­
w ilnego
W związku z realizacją art. 10 konkordatu w polskim porządku praw nym
powstaje kwestia, jaki jest walor praw ny w pisu m ałżeństw a ko nkordatow ego
do rejestru cywilnego, sporządzony przez kierow nika u.s.c. na podstaw ie
zaświadczenia o zawarciu m ałżeństw a kanonicznego nadesłanego przez d u ­
chownego.
W celu wyjaśnienia tej kwestii w procesie p ow staw ania m ałżeń stw a k o n ­
kordatow ego należy wyróżnić dw a elementy:
1) szczególną czynność prawną, która dokonuje się w m om encie zgodnego
oświadczenia przez nupturientów swej woli zawarcia m ałżeństw a kan o n icz n e­
go ze skutkam i cywilnymi;
2) akt administracyjny, jakim jest akt woli kierow nika u.s.c., jak o p rzed ­
stawiciela władzy państwowej, w m om encie sporządzenia wpisu tej czynności
do rejestru cywilnego.
Art. 10, ust. 1 konkordatu stanowi, że m ałżeństw o konkordato w e istnieje
„od chwili zawarcia m ałżeństw a k ano nicznego” , jeśli zo staną spełnione trzy
warunki, z których ostatnim jest dokonanie wpisu do akt stanu cyw ilnego na
podstawie przedstawionego wniosku. Z tego wynika, że elem entem konstytu­
tywnym m ałżeństw a cywilnego zawartego w trybie konkordatow ym są zgodne
oświadczenia stron co do zaw arcia m ałżeństw a kanonicznego ze skutkami
cywilnymi. Jednak z woli ustaw odaw cy ośw iadczenia te pełny w alor u zyskują
dopiero z chw ilą spełnienia się ostatniego, czyli wpisu do akt stanu cy w il­
nego.
Posługując się argum entem a contrario należy sądzić, iż w sytuacji,
w której w terminie ustawowym nie sporządzono aktu m ałżeństw a w u.s.c.,
małżeństwo konkordatow e należy traktować jako nieistniejące. S kutek prawny
oświadczenia przez nupturientów woli zaw arcia m ałżeństw a, jaki zaistniał
w m o m encie złożenia przez nich swych oświadczeń woli, przestaje więc
istnieć z pow odu niespełnienia ostatniego z tych warunków, jakim jest wpis
do akt stanu cyw ilnego. Z takiej konstrukcji norm y wynika, iż niesporządzenie aktu zaw arcia m ałżeństw a w określonym terminie jest warunkiem uni­
cestw iającym (conditio dissolutiva) m ałżeństw o w porządku państwowym.
D opiero wpis zawartego m ałżeństw a konkordatow ego do akt stanu cywilnego
nadaje mu pełny w alor prawny.
THE PROCEDU RE OF R ECO GN IZIN G THE CIV IL CONSEQUENCES
OF A CA N O N IC A L M A RRIAG E IN THE POLISH LAW
S u m m a r y
As result of conclusion of a concordat betw een the Apostolic See and Poland, the institu­
tion o f “canonical m arriage with civil consequences”, called a concordat marriage, has been
introduced into the Polish law system . The considerations contained in the present paper are
concerned with an analysis o f legal acts and actions that should be taken by "the priest o f the
C atholic C hurch or another religious association” - recognized by the law - and the head of
the registry when such a m arriage is contracted, according to the requirem ents established in
art. 10 o f the concordat and the law of July 24, 1998 about changing the laws: Family and
T utelar Code, the relations betw een the Catholic Church and the State, and some other ones.
The author distinguishes three stages in the procedure:
1) the stage preceeding contraction of marriage;
2) the stage of celebrating marriage;
3) the stage follow ing contraction of m arriage.
Translated by Tadeusz Karłowicz