Tożsamość regionalna mieszkańców regionu lubelskiego

Transkrypt

PROJEKT SYSTEMOWY „KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY 2010-2013”
Tożsamość regionalna mieszkańców regionu lubelskiego
Dr Małgorzata Dziekanowska
Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie
[email protected]
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
1
Spis treści
Wstęp ....................................................................................................... 3
Założenia teoretyczne i operacjonalizacja pojęć ................................ 5
Hipotezy badawcze ................................................................................ 8
Dobór próby badawczej ........................................................................ 9
Realizacja badań ................................................................................... 10
Charakterystyka badanej zbiorowości ............................................... 12
Poczucie zakorzenienia ......................................................................... 15
Tożsamość społeczna ............................................................................ 26
Zaufanie do ludzi i instytucji społecznych .......................................... 49
Postawy wobec kultury regionu ........................................................... 53
Zakończenie ........................................................................................... 68
Bibliografia ............................................................................................ 73
2
Wstęp
W ostatnich latach problematyka tożsamości jest jednym z najistotniejszych
przedmiotów zainteresowania socjologii. Pojęcie tożsamości stanowi jedno z kluczowych
pojęć analizy sytuacji człowieka we współczesnym społeczeństwie oraz aktualnych
fenomenów społecznych. Wielość kontekstów teoretyczno - metodologicznych, w jakich
bywa przywoływana, przyczyniła się do wieloznaczności terminu. Pojecie tożsamości
lokalnej i regionalnej wiąże się z licznymi terminami pokrewnymi. Do najistotniejszych
należą: tożsamość indywidualna, społeczna (tutaj rozumiana również jako tożsamość
zbiorowa lub tożsamość jednostki w odniesieniu do jej relacji ze zbiorowością) oraz
tożsamość kulturowa. Przyjmuje się, że tożsamość jest utrwaloną, ugruntowaną i
względnie stabilną formą świadomości. Świadomość regionalna stanowi zbiór przekonań i
postaw dotyczących charakteru i kształtu regionu, sposobów jego wartościowania i
symbolizowania,
wyznacza jego tożsamość. Istotnym czynnikiem w procesie
kształtowania świadomości jest idea i wizja regionu. Zawiera ona pojęciowe ujęcia
różnych jego aspektów (np. krajobrazowy, kulturowy). Odnosić się może zarówno do
rzeczywistych składników regionu, jaki i do wyobrażeń na jego temat, niekiedy
zmitologizowanych dotyczących zwłaszcza charakteru regionu i jego historii. Powstanie
idei regionu generuje przekonania o jego wartości i znaczeniu. Istotnymi elementami tego
procesu jest uznanie cech specyficznych w zakresie działalności ekonomicznej, kulturalnej
i politycznej. Ważne jest, aby cechy te były wartościowane pozytywnie przez mieszkańców
regionu oraz przez nich kultywowane. Termin „tożsamość” i „świadomość”, razem z
pojęciem identyfikacji, w toku dalszych rozważań będą stosowane zamiennie.
Lubelszczyzna jest regionem historycznym obecnie postrzeganym raczej jako
jednostka geograficzna. Nie można jej scharakteryzować w kategoriach odrębności
etnograficznej. Można natomiast obserwować wytwarzanie się pewnych subregionów
etnograficznych, raczej peryferyjnych względem Lublina. Są one związane z Polesiem,
Zamojszczyzną, Ziemią Chełmską, a więc obszarami, które weszły w obręb województwa
lubelskiego, względnie późno. Były to regiony satelickie, które pomimo wykształcenia się
wspólnej administracji zachowały swą specyfikę kulturową i obyczajową względem
pozostałych terenów Lubelszczyzny.
Czynnikiem, który niewątpliwie przyczynia się do postrzegania Lubelszczyzny
jako regionu są jego funkcje administracyjne. Struktura wojewódzka oznacza nie tylko
3
strukturę władzy, lecz także skupienie wokół dużego ośrodka miejskiego. Na
Lubelszczyźnie ta szczególna rola przypada Lublinowi, który koncentruje infrastrukturę
edukacyjną, kulturalną, medyczną, techniczną w tak wielkim stopniu, w jakim nie czynią
tego inne miasta regionu. Jest on jedynym ośrodkiem o takiej sile oddziaływania i stanowi
o atrakcyjności województwa i miasta. Bez wątpienia jest on również ośrodkiem skupienia
elit regionalnych. Tutaj koncentruje się działalność większości organizacji pozarządowych
i stowarzyszeń o charakterze ekonomicznym oraz społecznym.
Główny problem badawczy zawiera się w pytaniu czy stan świadomości
mieszkańców regionu jest na tyle wysoki, aby wytworzyć poczucie identyfikacji nie tylko
z najbliższym miejscem zamieszkania, lecz także z całym regionem. Stwierdzenie, że
jestem z Lubelszczyzny nie niesie za sobą takiego znaczenia ani ładunku jak np. określenie
jestem Ślązakiem. Takie stwierdzenie nie znajduje swego uprawomocnienia w
świadomości mieszkańców. W języku nie ma nazwy na określenie mieszkańca
Lubelszczyzny, co jest sygnałem braku wyraźnych cech dystynktywnych, wskazujących na
identyfikację
regionalną.
Poza
tym
zmienna
niskiego
rozwoju
gospodarczego
Lubelszczyzny jest poważną przeszkodą na drodze silniejszej identyfikacji z regionem,
zwłaszcza dla młodego pokolenia. Pokolenie to ma kompleks swego prowincjonalnego
pochodzenia. Kompleks ten wyraźnie pogłębia sytuacja na rynku pracy oraz liczne
migracje w jej poszukiwaniu, poparte przykładami rówieśników realizujących swoje
aspiracje w i innych miastach i krajach.
Identyfikacja z regionem została zoperacjonalizowana na poziomie poczucia
zakorzenienia, tożsamości społecznej przejawiającej się w wiedzy mieszkańców na temat
problemów społeczności lokalnych oraz w gotowości działania w celu ich rozwiązania.
Trzecim wymiarem tożsamości regionalnej jest tożsamość kulturowa przejawiająca się w
znajomości historii, elementów kultury materialnej oraz wytworów kultury duchowej w
postaci legend i zwyczajów związanych regionem bądź społecznością lokalną.
Podstawę materiałową niniejszego opracowania stanowią badania terenowe
przeprowadzone na podstawie kwestionariusza wywiadu. Zrealizowano je w 2006 r. w
ramach
projektu
„Poczucie
tożsamości
regionalnej
mieszkańców
województwa
lubelskiego” finansowanego przez Europejski Fundusz Społeczny oraz budżet państwa
polskiego.
4
Założenia teoretyczne i operacjonalizacja pojęć
Celem przeprowadzonych badań była diagnoza poczucia tożsamości regionalnej
mieszkańców Lubelszczyzny. Tożsamość jest tutaj analizowana w perspektywie
indywidualnych identyfikacji z regionem. Odwołując się do koncepcji Marka
Szczepańskiego autorka definiuje ją jako sposób odnoszenia się do wyraźnie
delimitowanego terytorium, jego specyficznych cech kulturowych, społecznych,
gospodarczych i topograficznych.
Sens empiryczny pojęcia tożsamości odnosi się do regionu zdefiniowanego jako
całość, na którą składają się kompleksy zjawisk społecznych,
historycznych,
geograficznych, administracyjnych, ekonomicznych, etnograficznych i kulturowych.
Istotnym elementem tej polimorficznej rzeczywistości jest rodzaj relacji społeczności
ludzkiej do zamieszkiwanej przestrzeni oraz więź wynikająca z emocjonalnego stosunku
do wspólnej przeszłości i teraźniejszości, a także wynikające stąd poczucie odrębności.
Dzięki przeniesieniu związków emocjonalnych z innymi grupami (np. rodziną) na
zbiorowość terytorialną stanowi ona podstawę poczucia bezpieczeństwa, jakie daje życie
wśród swoich.
Autorka przyjmując, że odrębność kulturowa nie stanowi cechy definicyjnej i
delimitującej Lubelszczyznę, celowo nie zawęża definicji regionu do jego specyfiki
kulturowej. Niewątpliwie we wczesnej fazie tworzenia się świadomości regionalnej i idei
regionalistycznej wspólnota kulturowa, odwołanie się do terytorium, jego kluczowych
cech i imponderabiliów jest najważniejszym czynnikiem konstytuującym tożsamość
regionalną. Jednakże wielość układów odniesienia, w jakich kształtuje się współczesna
tożsamość, sprawia, że specyfika kulturowa jest niewystarczającym czynnikiem
wytworzenia identyfikacji z przestrzenią regionu. Na znaczeniu zyskują czynniki
społeczne, ekonomiczne oraz administracyjne.
W koncepcjach socjologicznych, jak również w działaniach praktycznych,
podkreśla się rolę społeczności lokalnej jako głównego podmiotu i animatora rozwoju
endogennego. Jego podstawą jest partycypacja jednostek i wspólnot w życiu społeczności,
która bywa utożsamiana z mobilizacją społeczną i polityczną oraz z decentralizacją władzy
i zarządzania. Tożsamość regionalna przejawia się w całokształcie zjawisk społecznych
wypływających z więzów, jakie tworzą się między spełniającym pewne kryteria terytorium
a jego mieszkańcami.
5
W nawiązaniu do koncepcji Jana Szczepańskiego autorka przyjmuje, że w
wymiarze subiektywnym tożsamość regionalna stanowi poczucie emocjonalnego
przywiązania do miejsca zamieszkania, przejawiające się w postawach prospołecznych,
patriotyzmie lokalnym oraz gotowości do działań na rzecz społeczności. Zachodzi tu ścisła
relacja między pojęciami regionu i regionalizmu, rozumianego jako zjawisko
poszukiwania przez zbiorowość terytorialną własnej tożsamości wewnątrz systemu
państwowego.
Marek Szczepański
twierdzi, że rdzeń tożsamości wyróżnia uniwersum
symboliczne tworzone przez skumulowane wartości świadomości regionalnej poprzez:
•
indywidualną identyfikację z regionem, jego społecznością i kulturą,
•
funkcjonujący w świadomości zbiorowej podział na my i oni oraz towarzyszące mu
poczucie odrębności,
•
przypisanie do przestrzeni i miejsc,
•
świadomość dziedzictwa kulturowego, rozumienie i odczytywanie znaczeń symboli
kultury materialnej oraz jej korelatów,
•
związek indywidualny i zbiorowy z dziejami regionu, jego bohaterami i
instytucjami historycznymi,
•
wspólnotę gospodarowania, kooperację i konkurencję międzyregionalną w
wymiarze ekonomicznym w skali kraju, kontynentu i systemu światowego,
•
formy aktywności politycznej, preferencje polityczne, poziom uczestnictwa w
życiu politycznym, deklarowane zainteresowanie aktorami życia politycznego i
zjawiskami związanymi ze sprawowaniem władzy,
•
istnienie pewnych szczególnych dla regionu form budownictwa, układu
planistycznego, zwłaszcza odniesieniu do budownictwa tradycyjnego 1.
Autorka pracy odwołuje się do powyższych ustaleń. Prezentowana analiza tożsamości
regionalnej mieszkańców Lubelszczyzny łączy perspektywę psychologiczną, socjologiczną
i historyczną. „Tożsamość regionalna” została zoperacjonalizowana na poziomie
tożsamości kulturowej i społecznej. Ta ostatnia jest rozumiana jako związek jednostki ze
społecznością lokalną, przejawiający się w rozpoznaniu jej problemów oraz w gotowości
do podejmowania działań na jej rzecz. Istotną kategorię analizy stanowi również poczucie
zakorzenienia przejawiające się zarówno w postawach afektywnych, jak i behawioralnych.
W tej perspektywie regionalne uniwersum symboliczne tworzą:
1. indywidualna identyfikacja z regionem, jego społecznością i kulturą,
1
Por., M. S. Szczepański, Społeczności lokalne i regionalne a ład kontynentalny i globalny, [w:]
Kręgi integracji i rodzaje tożsamości, red., W. Wesołowski, J. Włodarek, Warszawa 2005, s. 132.
6
2. wiedza o społeczności lokalnej oraz rozpoznanie jej problemów,
3. wiedza o lokalnych i regionalnych bohaterach, o kulturze materialnej,
twórczości artystycznej oraz o gwarze lokalnej.
Autorka tożsamość regionalną ujmuje z perspektywy jednostki, a nie w kontekście
kolektywnej świadomości regionalnej. Dlatego nawiązując do koncepcji Małgorzaty
Melchior, w opracowaniu odwołano się do poczucia tożsamości i podkreślono rangę
identyfikacji subiektywnych. W badaniach nie podjęto zagadnienia stereotypów i niemal
zupełnie pominięto pomiar dystansów swój – obcy.
Społeczny i kulturowy wymiar identyfikacji jest analizowany w ujęciach
subiektywnym i obiektywnym. Na subiektywny aspekt tożsamości kulturowej składa się
autoidentyfikacja z zamieszkiwanym regionem, świadomość odmienności oraz sposoby
definiowania siebie jako mieszkańca regionu. Wymiar obiektywny zawiera się w
znajomości kultury regionu, zarówno na temat jej wytworów materialnych, jak i
duchowych.
Tożsamość społeczna w wymiarze subiektywnym przejawia się w poczuciu
zakorzenienia i zaangażowania w sprawy regionu. Wymiar obiektywny stanowi
członkostwo w instytucjach i organizacjach o zasięgu lokalnym i regionalnym oraz czynne
zaangażowanie w sprawy własnej społeczności. Świadomość własnej tożsamości obejmuje
czas teraźniejszy i przeszły. Dlatego istotną rolę w kreowaniu tożsamości lokalnej i
regionalnej odgrywa wiedza. Na aspekt obiektywny tożsamości społecznej składa się więc
również znajomość spraw gospodarczych regionu oraz problemów własnej gminy, a także
koniecznych przeobrażeniach cywilizacyjnych regionu.
Główny problem badawczy zawiera się w pytaniu o to, czy istnieje poczucie
tożsamości regionalnej mieszkańców Lubelszczyzny. Jego uszczegółowienie stanowią
następujące pytania:
1. Jak mieszkańcy definiują region i jaki jest w ich subiektywnym odczuciu jego
zasięg?
2. Czy czują się w jakiś szczególny sposób związani z Lubelszczyzną?
3. Jakie dostrzegają zalety i wady zamieszkiwania na Lubelszczyźnie?
4. Jakie podobieństwa i różnice między Lubelszczyzną a innymi regionami Polski
dostrzegają jej mieszkańcy?
5. Czy Lubelszczyzna posiada jakieś szczególne cechy odróżniające ją od innych
regionów?
6. Co lub kogo mieszkańcy uważają z symbol Lubelszczyzny?
7
7. Czy są skłonni zmienić miejsce zamieszkania?
8. Czy w ocenie mieszkańców Lubelszczyzna ma perspektywy rozwoju?
9. W jakiej dziedzinie najszybciej nastąpi rozwój regionu?
10.Od czego, w opinii mieszkańców, uzależniony jest rozwój Lubelszczyzny?
11.Jakie problemy regionu powinny być rozwiązane w pierwszej kolejności?
12.Kto jest odpowiedzialny za ich rozwiązanie?
13.Jaka jest gotowość i rzeczywiste zaangażowanie mieszkańców do podejmowania
działań na rzecz własnej społeczności lokalnej?
14.Czy mieszkańcy należą do organizacji i stowarzyszeń o zasięgu regionalnym?
15.Jaka jest znajomość kultury regionalnej (historii regionu, legend i baśni z nim
związanych, znaczących budowli, zwyczajów i obrzędów, powiedzeń gwarowych)?
16.Czy są miejsca, z którymi mieszkańcy czują się szczególnie związani?
17.Czy uczestniczą w lokalnych i regionalnych imprezach kulturalnych?
Przyjęto, że na rozkład odpowiedzi wpływają następujące zmienne niezależne:
wiek, płeć, wykształcenie, stan cywilny, źródło dochodu, ocena sytuacji materialnej oraz
wyznanie religijne respondentów. Założenia te przełożyły się na przyjęte hipotezy
badawcze.
Hipotezy badawcze
Przeprowadzone badania empiryczne pozwolą na zweryfikowanie hipotezy
generalnej, w której
założono, że województwo lubelskie, mimo iż jest regionem
historycznym i geograficznym, nie wykształciło wyrazistej świadomości regionalnej
mieszkańców.
Ponadto zostały przyjęte następujące hipotezy szczegółowe:
1.
Respondenci mają słabo ugruntowaną świadomość historyczną.
2.
Deklarowanej identyfikacji z regionem nie towarzyszy wiedza o jego
dziejach i kulturze.
3.
Występuje brak specyfiki kulturowej i endogennych, jednorodnych
czynników tożsamości mieszkańców.
4.
Większość mieszkańców regionu nie wykazuje ani aktywnych postaw
obywatelskich, ani nie angażuje się w prace na jego rzecz.
5.
Poziom wykształcenia respondentów nie modyfikuje stopnia ich aktywności
społecznej.
8
6.
Im wyższy stopień aktywności społecznej respondenta, tym wyższe jego
poczucie identyfikacji z regionem.
7.
Ani zmienna wieku, ani płci nie modyfikuje świadomości regionalnej
mieszkańców.
8.
Względnie
wysokie
wykształcenie
nie
przekłada
się
na
stopień
intensywności świadomości regionalnej.
9.
Identyfikacji z regionem nie modyfikuje stopień mobilności przestrzennej i
społecznej respondenta.
10.
Zmienne: wieku, płci, stanu cywilnego respondenta, źródło dochodu, ani
ocena sytuacji materialnej nie wpływają na stopień zaangażowania w
sprawy społeczności lokalnej.
11.
Wiek respondentów jest istotnym czynnikiem modyfikującym stopień
identyfikacji z regionem. Im starszy wiek badanych, tym silniejsze związki
z regionem.
12.
Wyznanie religijne respondenta nie ma wpływu na stopień identyfikacji z
regionem.
Dobór próby badawczej
Populację generalną stanowią mieszkańcy województwa lubelskiego, a populację
badaną – mieszkańcy dorośli. Zbiorowość próbną dobrano systemem celowo-losowym.
Pierwszym etapem doboru celowego było wyodrębnienie subregionów. Kryteria ich
doboru stanowiły uwarunkowania: geograficzne, historyczne i kulturowe. Na podstawie
przeprowadzonego rozpoznania zagadnienia w literaturze przedmiotu wyodrębniono
następujące subregiony: Wyżynę Lubelską, Południowe Podlasie, Powiśle Lubelskie,
Chełmszczyznę oraz Zamojszczyznę. Lublin ze względu na pełnioną funkcję stolicy
regionu potraktowano jako osobną jednostkę badawczą.
W obrębie wyróżnionych subregionów dokonano celowego doboru następujących
miast i gmin wiejskich: Janów Lubelski (gmina Modliborzyce), Łuków (gmina
Komarówka Podlaska), Opole Lubelskie (gmina Chodel), Chełm (Dubienka) oraz Zamość
(Tyszowce). Wytypowane ośrodki miejskie stanowią swoiste centra dla tych subregionów.
W doborze gmin kierowano się położeniem i wielkością jednostek terytorialnych oraz ich
strukturą społeczno-demograficzną i zawodową.
9
W wybranych gminach wytypowano do badań sołectwa. Kryterium doboru
stanowiła tu liczba ludności. Analiza porównawcza wykazała, że w wybranych gminach
istnieje duże zróżnicowanie miejscowości pod względem liczby mieszkańców. Najmniej
liczna wieś liczyła 10 osób (Świnki w gminie Modliborzyce), zaś najliczniejsza 930
mieszkańców (Wierzchowiska I w gminie Modliborzyce). Do badań wytypowano
sołectwa średniej wielkości, w których zamieszkuje od 300 do 400 mieszkańców: Radlin
w gminie Chodel, Walinna (Komarówka Podlaska), Siedliszcze (Dubienka), Czartowiec
(Tyszowce) oraz Kolonia Zamek (Modliborzyce).
W wybranych miastach dokonano losowego doboru ulic, na których ankieterzy
kierowali się do domu oznaczonego nr 1. Jeśli zrealizowanie wywiadu pod wskazanym
adresem było niemożliwe, to ankieterzy kierowali się do domu oznaczonego kolejnym
numerem. W zabudowie wielorodzinnej losowano numer mieszkania, w którym będzie
przeprowadzony wywiad. W przypadku odmowy lub nieobecności mieszkańców,
ankieterzy kierowali się pod numer kolejny. Jeżeli przy wylosowanej ulicy nie było
zabudowy rodzinnej, to badania realizowano przy pierwszej ulicy będącej prawym
odgałęzieniem ulicy wylosowanej.
Dobór losowy dotyczył jednostek badanych, którymi były gospodarstwa domowe.
Wywiad przeprowadzano z jednym z dorosłych członków gospodarstwa domowego, który
wyraził gotowość udziału w badaniach. Założona próba liczyła 600 jednostek badawczych.
Próbę badawczą zrealizowano w 100%. Z analizy wyłączono 2 wywiady ze względu na
znaczy odsetek braków odpowiedzi.
Realizacja badań
Badania zrealizowano przy pomocy kwestionariusza wywiadu. Zawierał on 65
pytań. Większość stanowiły pytania otwarte lub półotwarte (w sumie 44 pytania), z
możliwością swobodnego sformułowania odpowiedzi. Z tego też względu część
uzyskanego materiału badawczego została poddana wyłącznie analizie jakościowej Pytania
zostały pogrupowane w trzy kategorie zagadnień: zakorzenienie w środowisku
zamieszkania, sprawy gospodarcze i zagadnienia dotyczące kultury.
W konstruowaniu niektórych pytań kwestionariuszowych autorka korzystała z
kwestionariusza, który był podstawą badań „Kapitał ludzki czynnikiem rozwoju
Euroregionu Bug”, które w 1996 r. przeprowadziła Katedra Socjologii Kultury KUL pod
kierunkiem Leona Dyczewskiego OFMConv.
10
Badania będące podstawą niniejszego
opracowania zrealizowano w grudniu 2006 r. w ramach projektu Poczucie tożsamości
regionalnej mieszkańców województwa lubelskiego finansowanego z Europejskiego
Funduszu Społecznego i budżetu państwa polskiego. Dziesięcioletni okres, jaki dzieli
obydwa badania, daje możliwość dokonania analizy porównawczej i ukazania
ewentualnych przemian identyfikacji regionalnych mieszkańców Lubelszczyzny.
Realizacja badań zaowocowała nie tylko zebranym materiałem, który następnie
został poddany analizie jakościowej i ilościowej, ale także cenną obserwacją, dotyczącą
samego procesu badawczego. Respondenci odpowiadając na pytania kwestionariusza byli
niejako zmuszeni do refleksji nad swoimi związkami z regionem. W roli ankietera często
odnosiło się wrażenie, że ten rodzaj namysłu podejmowali po raz pierwszy. Wydaje się, że
badania mogły stanowić cenne doświadczenie również dla badanych.
W prezentowanym opracowaniu autorka odwołuje się również do wyników badań
przeprowadzonych w ramach projektu „Kapitał intelektualny Lubelszczyzny 2010 –
2013”. Uwzględniono wyniki badań mieszkańców regionu, a w szczególności wskaźniki
dotyczące kapitału społecznego (KLISZ1 – KLSP2 oraz Nowy 13 – Nowy 15) 2.
Koncepcja kapitału społecznego zwraca się ku perspektywie działań zbiorowych.
Jest próbą wyjaśnienia zachowań, które wywołują współpracę podejmowaną w celu
osiągnięcia wzajemnych korzyści. Odnosi się do wewnętrznej, społecznej i kulturowej
koherencji społeczeństwa, do norm i wartości, które kierują ludzkimi interakcjami i do
instytucji, które te interakcje ucieleśniają. Opiera się na wzajemnych relacjach społecznych
i zaufaniu jednostek. Takie rozumienie kapitału społecznego czyni z niego ważną
komponentę tożsamości społecznej wspólnot terytorialnych.
Niniejsze opracowanie opiera się głównie na badaniach własnych autorki, których
wyniki zostały opublikowane w postaci raportu badawczego3. Fragmenty tekstu, w których
przywołuje się wyniki badań zrealizowanych w ramach projektu „Kapitał intelektualny
Lubelszczyzny 2010 – 2013”, zostały opatrzone stosownymi przypisami.
Charakterystyka badanej zbiorowości
2
Sprawozdanie z prac zespołu ds. organizacji warsztatu metodologicznego badania „Kapitał
intelektualny Lubelszczyzny 2010 – 2013” (12.08.2011 – 12.09.2011), Raport metodologiczny, Lublin 2011,
s. 32 – 33 i 43).
3
M. Dziekanowska, Tożsamość regionalna mieszkańców Lubelszczyzny. Raport z badań, [w:]
Region w koncepcjach teoretycznych i diagnozach empirycznych, red., Małgorzata Dziekanowska, Józef
Styk, Lublin 2008, s. 147 – 194.
11
Zdecydowana większość respondentów (92%) to mieszkańcy regionu, a ponad
połowa badanych (52%) to rdzenni mieszkańcy danej miejscowości. Również najbliżsi
członkowie rodziny respondentów w zdecydowanej większości pochodzą z regionu.
Porównując określone aspekty
struktury społeczno-demograficznej próby z
analogicznymi danymi odnośnie do województwa należy stwierdzić niewielką
nadreprezentatywność kobiet w próbie badawczej. Natomiast w mniejszym stopniu, niż
wynika to ze struktury ludności województwa, są reprezentowani mieszkańcy wsi. Wynika
to stąd, że Lublin dla jego dominującej roli został potraktowany jako odrębna jednostka
badawcza. Dlatego liczba wywiadów przeprowadzonych w stolicy regionu jest dwukrotnie
wyższa niż w innych miejscowościach.
Tab. 1. Ludność województwa i zbiorowość próbna
Ludność województwa
n
Respondenci
%
n
%
Ludność ogółem
2.167.800
100
Założona próba
badawcza
600
100
Kobiety
1.116.902
51,5
Kobiety
327
55,2
Mieszkańcy wsi
1.157.724
53,4
Mieszkańcy wsi
250
41,6
Analiza struktury wieku badanych wykazuje, że 22% stanowią respondenci w
wieku 19 -30 lat. Nieco mniej liczną kategorią są badani w przedziale 51 – 60 lat (21,2%).
Na podobnym poziomie kształtują się liczebności następujących kategorii wieku: 41 – 50
lat (17,2%), 31 – 40 lat (15,8%) oraz 61 – 70 lat (12,3%). Badani powyżej 71 roku życia
stanowią niespełna 10% ogółu respondentów.
Wykres 1. Wiek respondentów
12
Przeważający odsetek
respondentów (37%) posiada wykształcenie średnie, w
dalszej kolejności badani wykazują wykształcenie wyższe magisterskie (18%) i bardzo
podobny odsetek wykształcenie zasadnicze zawodowe (17%). Względnie wysoki odsetek
badanych posiada wykształcenie podstawowe (14%). Wykształcenie wyższe zawodowe i
pomaturalne posiada najmniejszy odsetek respondentów (odpowiednio 8% i 6%).
Tab. 2. Wykształcenie respondentów
Kategorie odpowiedzi
n
Podstawowe (także szkoła podstawowa)
Zasadnicze zawodowe
Średnie
Pomaturalne
Wyższe zawodowe
Wyższe magisterskie
Brak odpowiedzi
Suma
%
83
102
220
38
45
106
2
597
14
17
37
6
8
18
0
100
Ponad połowa respondentów (56%) ocenia swoją sytuację materialną jako
przeciętną 26% badanych jako dobrą i tylko 3% jako bardzo dobrą. 14% ogółu badanych
uważa, że ich sytuacja materialna jest zła.
13
Tab. 3. Samoocena sytuacji materialnej
Kategorie ocen
Bardzo dobra
Dobra
Przeciętna
Zła
Bardzo zła
Brak odpowiedzi
Suma
n
%
18
158
337
70
12
2
597
3
26
56
12
2
0
100
Głównym źródłem utrzymania badanych jest renta bądź emerytura lub praca
zarobkowa (odpowiednio 34% i 32%). 10% badanych pracuje w gospodarstwie rolnym, a
9% prowadzi własna działalność gospodarczą. Pozostały odsetek respondentów (17%) nie
posiada własnych źródeł utrzymania (9% uczy się lub studiuje, 6% jest bezrobotnych a 2%
zajmuje się domem i wychowaniem dzieci)
Tab. 4. Główne źródła utrzymania respondentów
Praca zarobkowa
Praca w gospodarstwie rolnym
Działalność gospodarcza
Renta / emerytura
Zajmuje się domem i wychowaniem dzieci
Uczniowie / studenci
Bzrobotni
Suma
n
%
194
58
39
200
13
55
38
597
32
10
7
34
2
9
6
100
Niemal wszyscy badani są wyznania rzymskokatolickiego (96%). Tylko 3%
respondentów jest innego wyznania, a 1% nie udzieliło odpowiedzi.
14
Poczucie zakorzenienia
Miejsce urodzenia i wzrastania jest naturalnym układem, w którym kształtuje się
pierwotna tożsamość osoby ludzkiej. Przestrzeń ta jest pierwszym pryzmatem, poprzez
który definiujemy i doświadczamy świata, który wraz z dorastaniem coraz bardziej się
rozszerza. Składają się na nią nie tylko elementy topograficzne, biologiczne,
antropogeniczne i demograficzne. Kluczowego znaczenia nabiera kategoria przestrzeni
społecznej, która stanowi warunek zaistnienia świata przeżywanego oraz symbolicznego
odbicia realizowanych form społecznych.
Sens podejmowanych działań społecznych polega na zawłaszczaniu funkcjonalnym
i symbolicznym przestrzeni, przejawiającym się m.in. w sentymentach. W procesie
definiowania swoje miejsce zyskuje również tożsamość wzbogaconą o miejsca wyjątkowe,
znaczące i magiczne. Całość ta zamyka się w więzi nawykowej, przeżywanej,
charakterystycznej dla ojczyzny prywatnej.
Wojciech Łukowski pojęcie ojczyzny rozumie jako „sfery realnego świata
przeżywanego, światy dnia codziennego. Tworzenie ojczyzn to proces, w którym winna
być osiągana przejrzystość społecznych przestrzeni, czyli stan w jakim uzyskujemy
poczucie panowania nad własnym losem i nad własnym otoczeniem” 4. Miejsce może być
różnie delimitowane, a jego zasięg różnie określany przez jednostki.
W rzeczywistości, którą cechuje multilokalność i policentryzm, lokalność może
stać się jednym z istotnych punktów w sieci „naszych miejsc”. Wzrasta znaczenie takich
struktur pośrednich jak społeczność lokalna czy regionalna. Dzięki nim jednostki
funkcjonują w globalnym świecie, nie tracąc poczucia zakorzeniania w małych grupach. W
nich urzeczywistnia się więź społeczna, która kształtuje wspólny stosunek do świata
wartości i motywuje do podejmowania wspólnych działań.
Więź realizuje się na
płaszczyźnie obiektywnej i subiektywnej. Wymiar obiektywny jest niezależny od woli
jednostek i często nie znajduje odzwierciedlenia w świadomości jednostek. Wyraża się w
stosunkach rzeczowych, opartych na zależnościach strukturalno-funkcjonalnych i
materialnych. Aspekt subiektywny więzi – zależny od woli człowieka – jest nacechowany
emocjonalnie i przejawia się w intencjonalnych stosunkach realizowanych najczęściej w
grupach nieformalnych. Mają one charakter dobrowolny i świadomy, sprzyjają
podejmowaniu działać celowych na rzecz grupy i budują identyfikację z
4
grupą 5.
W. Łukowski, Społeczne tworzenie ojczyzn, Warszawa 2002, s. 74.
Por. P. Rybicki, Struktura społecznego świata, Warszawa 1979, s. 676 i n.; J. Turowski, Socjologia.
Małe struktury społeczne, Lublin 1993, s, 92.
5
15
Funkcjonalnym elementem więzi w jej wymiarze subiektywnym jest poczucie
zakorzenienia w środowisku zamieszkania.
W prezentowanych badaniach niemal wszyscy respondenci pochodzą z
Lubelszczyzny. Również najbliżsi członkowie ich rodzin w zdecydowanej większości
pochodzą z regionu. Można przyjąć, że Lubelszczyzna stanowi pierwotny układ
kształtowania się tożsamości jednostkowych respondentów. Interesujące jest, w jaki sposób
region jest obecny w indywidualnych identyfikacjach mieszkańców. Chcąc określić zasięg
identyfikacji respondentów zapytano, czy w ich przekonaniu Lubelszczyzna jest regionem.
Równie ważne było ustalenie jego granic oraz sposobów definiowania.
Respondenci odpowiadając na pytanie o to, z czym kojarzy im się słowo region,
wskazywali przede wszystkim na krainę geograficzną (45,9%). Co piąty kojarzy go z
obszarem administracyjnym (22,8%). Podobny odsetek respondentów (23,6%) region
definiuje jako miejsce, gdzie mieszkają bliscy sobie ludzie. Najmniej badanych (7,7%)
region określa go jako krainę historyczną. Na pytanie, „czy Lubelszczyzna jest regionem”,
93,6% badanych odpowiedziało twierdząco, a 65% respondentów udzieliło odpowiedzi
„zdecydowanie tak”. Można więc wnioskować, że ankietowani postrzegają Lubelszczyznę
jako krainę geograficzną. W świadomości badanych region jest również identyfikowany
przez pryzmat jego funkcji administracyjnych. Odpowiedzi na kolejne pytanie pozwoliły
na doprecyzowanie tych wniosków. Badanych zapytano bowiem w pytaniu otwartym, z
czym kojarzy im się słowo Lubelszczyzna.
Rzeczownik Lubelszczyzna w kontekście top of mind (pierwsza spontaniczna
odpowiedź) kojarzy się z miastem Lublin. Żadne inne miasto regionu nie ogniskuje w tym
stopniu cech Lubelszczyzny. Dla 17, 2% badanych jest to przede wszystkim obszar
administracyjny.
administracyjne.
czytelnym
Cechą definiującą region są
przede
wszystkim
jego
funkcje
Lublin jako stolica województwa jest zarazem jego najbardziej
symbolem. Trzecim
w
kolejności
wskazaniem
jest
identyfikowanie
Lubelszczyzny z najbliższym otoczeniem, domem i rodziną (11,9%).
Odnosząc to do dwóch poprzednich pytań można wnioskować, że definiowanie
regionu przez pryzmat krain geograficznych oraz miejsca, gdzie mieszkają bliscy sobie
ludzie, może świadczyć o identyfikacji badanych raczej z subregionami niż całym
województwem. Zasięg ojczyzny prywatnej jest wyznaczany poprzez zasięg kontaktów z
bliskimi i rodziną. Współcześni badacze regionalizmów powrót do społeczności lokalnych
uzasadniają zagubieniem człowieka we współczesnym świecie oraz potrzebą zakorzenienia
i poczucia więzi. Jednak potrzeby te nie muszą budować identyfikacji z szerszym
16
regionem; wystarczy poczucie związku z najbliższą okolicą. Teza ta znalazła
potwierdzenie w prezentowanych badaniach.
W analizie odpowiedzi na to pytanie wzięto pod uwagę fakt, że respondenci
udzielali na nie więcej niż jednej odpowiedzi. 20% badanych podaje więcej niż jedno
skojarzenie. Założono, że cechy podawane jako pierwsze są dominujące i niejako
determinują charakter indywidualnych identyfikacji. Odpowiedzi kolejne stanowią jednak
istotne
uzupełnienie,
gdyż
potwierdzają
wcześniejsze
przypuszczenia.
Pierwsze
skojarzenia z Lubelszczyzną nie są zabarwione negatywnie. „Lubelszczyzna” budzi szereg
skojarzeń, a ankietowani przyjmują wobec niej określone postawy emocjonalne.
Tab. 6. Skojarzenia z Lubelszczyzną. Odpowiedź pierwsza
Z miastem Lublin
Z podziałem administracyjnym
Z najbliższym, najbardziej znanym otoczeniem, z ziemią rodzinną, domem,
rodziną
Z Wyżyną Lubelską, regionem geograficznym
Z moim regionem (powiat, województwo)
Z rolnictwem
Z przyrodą, krajobrazem, Roztoczem
Z biedą, bezrobociem
Z określonym terytorium, częścią Polski
Z regionem o ważnej dla Polski historii
Ze wschodem
Z jedną z lubelskich firm
Inne
Z niczym
Nie wiem, trudno powiedzieć
Suma
n
118
102
%
19,9
17,2
81
47
41
34
25
20
16
14
13
8
38
15
22
594
11,9
7,9
6,9
5,7
4,2
3,3
2,5
2,4
2,2
1,3
6,3
2,5
3,7
100
n
14
%
14,1
Tab.7. Skojarzenia z Lubelszczyzną. Odpowiedzi kolejne
Z miastem Lublin
17
Z najbliższym, najbardziej znanym otoczeniem, z ziemia rodzinną
Z podziałem administracyjnym
Z biedą, bezrobociem
Ze wschodem
Z przyrodą, krajobrazem, Roztoczem
Z Wyżyną Lubelską
Z moim regionem (powiat, województwo)
Z zabytkami
Z jedną z lubelskich firm
Inne
Suma
14
11
9
8
7
6
5
5
5
15
99
14,1
11,1
9,1
8,1
7,1
6,1
5,1
5,1
5,1
15,2
100
Okazuje się, że świadomościowy wymiar identyfikacji z terytorium przybiera
postać więzi emocjonalnych opartych na Ferdinanda Tönniesa koncepcji woli organicznej.
Więzi łączące badanych z Lubelszczyzną wynikają przede wszystkim z faktu ich
pochodzenia z Lubelszczyzny (44,4% badanych). 23,3% respondentów wskazuje, że ich
związki z regionem płyną z faktu zamieszkiwania na tym terytorium. Jednakże odnosząc to
do charakterystyki próby badawczej można założyć, że zamieszkiwanie na Lubelszczyźnie
jest konsekwencją urodzenia się tutaj.
Trzecią w kolejności motywacją poczucia związku z Lubelszczyzną jest wskazanie
więzi rodzinnych. Wskazania „posiadam rodzinę na Lubelszczyźnie” oraz „moja rodzina
mieszka tu od pokoleń” w sumie stanowią 10,1% odpowiedzi udzielonych na to pytanie.
Więzi z regionem rzadko mają charakter powiązań funkcjonalnych, ani nie są uzasadniane
w sposób funkcjonalny. Wprawdzie pytanie dotyczyło szczególnego przywiązania, a
odpowiedzi opisujące powody nie ilustrowały tego, ale większość badanych deklaruje
więzi z regionem. Istotna wydaje się więc sama deklaracja przywiązania.
Tab. 8. Motywacja poczucia związku z Lubelszczyzną
Pochodzę z Lubelszczyzny, urodziłam/em się na Lubelszczyźnie
Tutaj mieszkam
Posiadam rodzinę na Lubelszczyźnie
Przeżyłem/łam tutaj całe życie
Tak bez podania przyczyn
Moja rodzina mieszka tu od pokoleń
Jestem emocjonalnie związany/a z tym miejscem, podoba mi się tutaj
Jestem związany z tym miejscem funkcjonalnie
To moje miejsce na ziemi (akcent wolnego wyboru)
Inne
Suma
n
231
121
37
33
20
16
14
9
8
31
520
%
44,4
23,3
7,1
6,3
3,8
3,1
2,7
1,7
1,5
6,0
100
Osoby nie odczuwające więzi z Lubelszczyzną stanowią 8,9% ogółu badanych.
Blisko połowa z nich (47,1%) nie potrafi uzasadnić swojej odpowiedzi. W przypadku
11,8% z tej kategorii respondentów wynika to z ich pochodzenia spoza regionu, a 13,8%
18
nie widzi tu perspektyw dla siebie. Wiążą to głównie z wysokim bezrobociem oraz
brakiem działań odpowiednich władz, które powinny zapewnić równomierny rozwój
regionu.
Paweł
Rydzewski,
w
ekspertyzie
opracowanej
na
podstawie
badań
przeprowadzonych w ramach programu „Kapitał intelektualny Lubelszczyzny 2010 –
2013” wskazuje, że badani w przeważającym stopniu wykazują umiarkowaną (46,9%
ankietowanych) oraz silną (32,7%) więź z najbliższą społecznością (mieszkańcami osiedla,
sąsiadami). Podobnie – w przypadku więzi z miejscowością zamieszkania (umiarkowana –
50%, silna – 36,3%) oraz regionem (odpowiednio: 54,3% i 31,5%). Natomiast silną wieź z
Polską deklarowało 50,1%, więź umiarkowaną – 44,6%. Słabsza jest więź z Unią
Europejską: umiarkowaną wieź pozytywną deklaruje 34,5%, zaś aż 38% nie czuje związku
z UE6.
Respondentów zapytano, czy ogólnie rzecz biorąc są zadowoleni z faktu
zamieszkiwania
na
Lubelszczyźnie.
Zdecydowana
większość
badanych
(79,9%)
odpowiedziała twierdząco. Następnie poproszono ich o uzasadnienie swoich odpowiedzi
oraz wskazanie zalet i wad zamieszkiwania na Lubelszczyźnie. Celowo nie zastosowano
reguły przejścia pomiędzy pytaniami i tym samym osoby zadowolone z zamieszkiwania w
regionie mogły wskazać również na jego wady, natomiast osoby niezadowolone miały
możliwość podania zalet.
Wśród deklarowanych zalet zamieszkiwania na Lubelszczyźnie przeważają
uzasadnienia związane z walorami przyrodniczymi, geograficznymi i ekologicznymi
regionu. Co trzeci badany wskazuje na walory ekologiczne związane z optymalnymi
warunkami klimatycznymi oraz z czystością środowiska naturalnego. Daje to nie tylko
poczucie komfortu zamieszkania ale również poczucie bezpieczeństwa, ponieważ region,
w opinii badanych, omijają klęski żywiołowe. Blisko 15% ankietowanych doceniło piękno
przyrody i krajobrazu naturalnego, a 6,3% również krajobraz architektoniczny.
Istotną zaletą, o nieco innym charakterze, jest wolniejsze niż gdzie indziej tempo
życia. Cecha ta została wymieniona przez 7,3% badanych. 13,6% respondentów nie potrafi
wskazać zalet zamieszkiwania na Lubelszczyźnie. Pozostałe wskazania zaprezentowane w
tabeli nie są istotne ilościowo, jednakże dają pogląd o sposobach wartościowania tego
obszaru.
6
P. Rydzewski, Mieszkańcy Lubelszczyzny. Ekspertyza naukowa, Kapitał intelektualny
Lubelszczyzny 2010 – 2013, s. 166.
19
Tab. 9. Deklarowane zalety zamieszkiwania w regionie. Odpowiedzi pierwsze
Region ekologiczny (czyste powietrze, czysta woda)
Dużo przyrody, kwiatów, lasów, piękne krajobrazy
Wolniejsze niż gdzie indziej tempo życia (spokój, cisza)
Położenie – walory estetyczne (otwarte przestrzenie, ładne miejscowości etc)
Spokojny teren (bezpieczeństwo)
Położenie, walory ekonomiczne
Mieszka tu moja rodzina
Powody związane z cechami mieszkańców regionu (życzliwość, otwartość)
Dostęp do uczelni, miasto studenckie
Region, który omijają klęski żywiołowe (bezpieczeństwo)
Niskie koszty utrzymania (niskie ceny towarów, mieszkań)
Wysoka jakość gruntów, region rolniczy
Dużo zabytków, bogata historia
Mieszkają tu moi znajomi
Widoczny postęp (perspektywa lepszego życia)
Dużo więcej niż gdzie indziej przestrzeni (tu nie jest tłoczno)
Dobra komunikacja
Inne
Nie wiem, trudno powiedzieć
Nie ma zalet
Suma końcowa
n
182
87
43
37
17
11
11
11
10
8
5
5
5
4
3
3
2
25
41
80
590
%
30,9
14,7
7,3
6,3
2,9
1,9
1,9
1,9
1,7
1,4
0,8
0,8
0,8
0,7
0,5
0,5
0,3
4,2
6,9
13,6
100
Co trzecia osoba wymieniała więcej niż jedną zaletę zamieszkiwania w regionie.
Analiza odpowiedzi kolejnych potwierdza, że za największe zalety regionu uznaje się
piękno przyrody, czyste środowisko naturalne oraz wolniejsze nic gdzie indziej tempo
życia.
Niemal co piąty badany jest niezadowolony z faktu zamieszkiwania na
Lubelszczyźnie. Wadą regionu w opinii respondentów jest przede wszystkim bezrobocie
(35,8%), zacofanie infrastrukturalne (16,1%) oraz związana z nim bieda (7,1%). Badani
wskazują także na fakt, że Lubelszczyzna ma niewystarczającą komunikację (5,1%) oraz
cechuje się znacznymi odległościami pomiędzy dużymi miastami, co skutkuje słabym
dostępem do dóbr kultury (4,9%). Jedynie 8,6% ankietowanych uważa, że zamieszkiwanie
na Lubelszczyźnie nie ma wad i tylko 1,7%, że ma wady takie same jak inne regiony.
Tab. 10. Deklarowane wady zamieszkiwania w regionie
Bezrobocie
Brak przemysłu i infrastruktury z nim związanej
n
211
95
20
%
35,8
16,1
Bieda
Słaba komunikacja, brak dróg i lotniska
Niska urbanizacja terenu, utrudniony dostęp do dóbr kultury
Związane z sytuacją gospodarczą (ogólnie)
Niższe dochody ludności
Za mało dba się o Lubelszczyznę
Zacofanie ludności
Najbiedniejszy region UE
Mało inwestycji
Brzydki region
Związane z cechami mieszkańców
Niski standard życia poza miastem
Brak mieszkań
Inne
Wady takie same jak gdzie indziej
Nie ma wad
Suma końcowa
42
30
29
28
11
10
9
9
7
6
5
4
3
57
10
51
590
7,1
5,1
4,9
4,7
1,9
1,7
1,5
1,5
1,2
1,0
0,8
0,7
0,5
9,7
1,7
8,6
100
W odpowiedziach kolejnych, w dalszym ciągu główną deklarowaną wadą
zamieszkiwania na Lubelszczyźnie jest bezrobocie oraz zacofanie w zakresie infrastruktury
(10,1%). W dalszej kolejności jest wskazywana słaba komunikacja (7,8%) oraz bieda
(6,2%). Analiza odpowiedzi na pytania o wady i zalety zamieszkiwania w badanym
regionie wskazuje na dość wyraźnie ugruntowany wizerunek regionu w świadomości
badanych. Jest to obszar o cennych walorach przyrodniczych i klimatycznych, ale
jednocześnie zaniedbany i zacofany, a jego mieszkańcy biedni. Brak pracy pozbawia ich
perspektywy poprawy swojej sytuacji.
Ocena ta nie wpływa jednak znacząco na planowanie przez respondentów
przyszłości swoich dzieci. Odpowiedzi na pytanie o to udzieliło 483 respondentów. Ponad
połowa z nich (64,2%) odpowiada twierdząco, 16,6% również twierdząco, ale określa
warunki, jakie musiałyby zostać spełnione. Niemal co piaty respondent (19,2%) udzielił
odpowiedzi negatywnej, a niemal co trzeci (27%) nie potrafi uzasadnić swojej odpowiedzi.
W uzasadnieniach odpowiedzi pozytywnych respondenci odwołują się do
motywacji emocjonalnych i pozarefleksyjnych. Decydująca jest trwałość i ciągłość rodziny
oparta na kontaktach bezpośrednich. Warunki, jakie muszą być spełnione, aby dzieci
pozostały na Lubelszczyźnie, dotyczą poprawy na rynku pracy oraz poprawy ogólnej
sytuacji gospodarczej regionu.
W uzasadnieniach odpowiedzi negatywnych zdecydowanie przeważają wskazania
związane z brakiem perspektyw (46,3%) oraz brakiem pracy (25,8%). Można więc
wnioskować, że bezrobocie oraz brak perspektyw są istotnymi definiowania regionu.
21
Tab. 11. Dlaczego dzieci powinny mieszkać na Lubelszczyźnie?
Tak, bezwarunkowo
Posiadają tutaj rodzinę
Tak, bez podania uzasadnienia
Aby nie tracić kontaktu z dziećmi
Podoba mi się tutaj, powinno podobać się moim dzieciom
Ze względu na ekologię
Widzę tutaj dla nich perspektywy
Bezpieczeństwo
Spokój i akceptowalne tempo życia
Suma
Tak, warunkowo
Poprawi się sytuacja na rynku pracy
Nastąpi poprawa (ogólnie)
Poprawią się warunki bytowe
Podobałoby im się tu
Suma
n
100
84
62
24
15
11
8
6
310
n
54
17
5
4
80
%
32,5
27,0
20,0
7,7
4,8
3,5
2,6
1,9
100
%
67,6
21,2
6,2
5,0
100
Pomimo tego, w opinii badanych Lubelszczyzna nie jest terenem, którego można
się wstydzić (0,7% badanych), czy też mieć z tego powodu kompleksy (2%). Bycie
mieszkańcem Lubelszczyzny stanowi powód do zadowolenia dla 46,6% ankietowanych, a
nawet do dumy (11,8%). Jednocześnie brak odczuć z powodu zamieszkiwania w regionie
deklaruje co trzeci respondent (30,6%). 38,3% badanych nic nie jest w stanie skłonić do
zmiany miejsca zamieszkania, głównie z powodu zasiedzenia się lub starszego wieku.
Ponad połowa badanych (53,5%) deklaruje gotowość wyjazdu. Powodem takiej zmiany
byłoby głównie polepszenie warunków pracy i płacy oraz podniesienie standardu życia
(67,7% deklarujących gotowość wyjazdu). 13,8% respondentów może decydować się na
wyjazd w poszukiwaniu pracy.
Wyjazd byłby dla 88,9% respondentów przyczyną tęsknoty. Badanym brakowałoby
przede wszystkim rodziny, domu i sąsiadów (66%). Dopiero na czwartym miejscu pojawia
się odpowiedź: „brakowałoby mi znanych miejsc” (9,2%), co tylko pośrednio wskazuje na
Lubelszczyznę, a na szóstym miejscu „brakowałoby mi przyrody charakterystycznej dla
Lubelszczyzny, klimatu, krajobrazu” (5,5%). Potwierdza się więc wcześniejszy wniosek,
że Lubelszczyzna w znikomym stopniu stanowi płaszczyznę budowania identyfikacji
jednostkowych, a dominujące znaczenia mają tu więzi krewniacze i sąsiedzkie.
Z rozkładu zmiennej wieku widzimy, że odsetek osób niezadowolonych z
zamieszkiwania na Lubelszczyźnie maleje wraz z wiekiem respondentów. Najczęściej
niezadowolenie deklarują badani w wieku 19-30 lat (co trzeci badany) oraz w wieku 41-50
lat (co piąty). Powyżej 50. roku życia wzrasta zadowolenie z zamieszkiwania w regionie.
Zapewne w starszym wieku rzadziej rozpatruje się możliwość zmiany miejsca
22
zamieszkania i łatwiej akceptuje się swoją sytuację życiową. Osoby do 30. roku życia są na
etapie zakładania rodzin i stabilizowania własnej sytuacji życiowej oraz podejmowania ról
zawodowych. Ich oczekiwania są znacznie wyższe oraz większa jest możliwość i gotowość
do mobilności społecznej i przestrzennej niż ludzi w starszym wieku.
Wykres 2. Wiek osób niezadowolonych z zamieszkiwania na Lubelszczyźnie
35%
3 2 ,1 %
% n ie z a d o w o lo n y c h w p o s z c z p rz e d z ia ła c h w ie k u
30%
% n ie z a d o w o lo n y c h w s ró d b a d a n y c h
25%
1 9 ,6 %
20%
1 7 ,0 %
1 6 ,1 %
15%
1 0 ,7 %
10%
6 ,0 %
3 ,7 %
3 ,2 %
5%
3 ,0 %
2 ,0 %
3 ,6 %
0 ,7 %
0 ,9 % 0 ,2 %
0%
19
-3
0
31
-4
0
41
-5
0
51
-6
0
61
-7
0
71
-8
0
Analiza korelacyjna między zmienną oceny sytuacji materialnej, a niezadowoleniem z
zamieszkiwania na Lubelszczyźnie odzwierciedla rozkład próby. Odnosząc kategorię
„niezadowolonych” do wykształcenia respondentów najczęściej niezadowolenie z
zamieszkiwania w regionie deklarują badani z wykształceniem średnim (44,2% osób
niezadowolonych), następnie z zasadniczym zawodowym (15,9%) oraz wyższym (13,3%).
Poczucie zadowolenia z zamieszkiwania na Lubelszczyźnie częściej deklarują kobiety niż
mężczyźni. Kobiet zadowolonych z zamieszkiwania w regionie (28,5%) jest prawie
dwukrotnie więcej niż „raczej zadowolonych” (16,6%) oraz więcej niż „zdecydowanie
zadowolonych” mężczyzn (19,8%).
Tab. 12. Płeć a poczucie zadowolenia z zamieszkiwania na Lubelszczyźnie
Płeć
Zdecydowanie tak
23
Kobieta
Mężczyzna
Suma
28,5%
19,8%
48,3%
Raczej tak
16,6%
14,7%
31,3%
Raczej nie
5,7%
6,8%
12,5%
Zdecydowanie nie
4,2%
2,2%
6,4%
Brak odpowiedzi
0,2%
1,3%
1,5%
Suma
55,2%
44,8%
100,0%
Badanych zapytano o to, jak chętnie podróżują. Prawie połowa podróżuje chętnie, a
21,3% ankietowanych czyni to „raczej chętnie”, blisko 30% „niechętnie”, z czego jedna
trzecia „zdecydowane nie” lubi podróżować. Aż 87,2% respondentów podróżuje po kraju.
Dosyć znaczny jest odsetek podróży zagranicznych (12,8%), główne po Europie (9,8%).
Znaczną liczbę badanych (40,2%) charakteryzuje przeciętna mobilność przestrzenna. Do
tej kategorii zaliczono osoby, które podróżują kilka razy w roku. Co trzeci ankietowany
podróżuje sporadycznie (raz w roku lub rzadziej). Tylko 14,5% respondentów można
uznać za mobilnych, gdyż podróżują kilka razy w tygodniu lub miesiącu.
Tab. 13. Mobilność przestrzenna respondentów
Czy chętnie Pan(i) podróżuje?
Zdecydowanie tak
Raczej tak
Raczej nie
Zdecydowanie nie
Suma
Gdzie najczęściej?
Po kraju
Po Europie
Po świecie
Suma
Jak często poza Lubelszczyznę?
Kilka razy w tygodniu
Kilka razy w miesiącu
Kilka razy w roku
Raz w roku
Rzadziej
Nie wyjeżdżam
Suma
n
288
127
110
70
595
n
465
52
16
533
n
14
71
236
113
67
86
587
24
%
48,2
21,3
18,4
11,7
100,0
%
87,2
9,8
3,0
100,0
%
2,4
12,1
40,2
19,3
11,4
14,7
100,0
Ponad połowa badanych (63,8%) deklaruje, że zna inne regiony Polski. Ankietowani
najczęściej wskazują na znajomość dwóch regionów kraju (35,2%). Niemal taki sam
odsetek badanych zna jeden (25,2%) lub dwa (24,9%) regiony. Najczęściej wiedza ta jest
efektem wyjazdów do rodziny lub przyjaciół (33,6% ankietowanych). 15,7%
respondentów zdobywa ją czytając na temat innych obszarów kraju, a 15,3% wyjeżdża tam
na wypoczynek. 14,3% pytanych często bywa tam przejazdem. Wiedza o innych regionach
Polski rzadko więc bywa efektem wyjazdów o charakterze poznawczym.
Odwołując się do ustaleń P. Rydzewskiego i przywoływanej już ekspertyzy należy
dodać, że zdecydowana większość mieszkańców Lubelszczyzny (76,5%) nie zamierza
opuścić miejsca zamieszkania – jednak w najmłodszej grupie wiekowej odsetek ten
wzrasta do ok. 14%. Poza region planuje przenieść się tylko 4,5% mieszkańców.
Przyczyny opuszczenia miejsca zamieszkania są zróżnicowane, z przewagą motywów
rodzinnych i zawodowych7.
***
Przeprowadzone badania wskazują, że Lubelszczyzna jest postrzegana przez
badanych głównie jako region administracyjny. Zdecydowanie przeważa subiektywny i
emocjonalny charakter więzi z zamieszkiwanym terytorium. Dominującą płaszczyzną
identyfikacji i związków z regionem są więzi rodzinne. 30% badanych deklaruje, że bycie
mieszkańcem Lubelszczyzny nie budzi w nich żadnych szczególnych odczuć. Głównymi
zaletami regionu, jakie wskazują respondenci, są walory przyrodnicze i klimatyczne. Do
wad zalicza się przede wszystkim: bezrobocie, brak perspektyw i biedę. Zalety w
znikomym stopniu są więc uzależnione od mieszkających tu ludzi, natomiast wady są
konsekwencją działań przez nich podejmowanych lub zaniechanych. Okazuje się, że
mieszkańcy w niewielkim stopniu podejmują działania które wpływają na poczucie
satysfakcji z zamieszkiwania w regionie. Teza ta znajdzie szersze uzasadnienie w rozdziale
następnym.
Ankietowanych cechuje dość duża zasiedziałość. Poza region wyjeżdżają kila razy
do roku lub rzadziej. Najczęściej są to wyjazdy do rodziny lub przyjaciół, a tylko 15% dla
odpoczynku. 35% ankietowanych nic nie byłoby w stanie skłonić do zmiany miejsca
zamieszkania. Dla blisko połowy przyczyną takiego wyjazdu mogłoby być poszukiwanie
7
P. Rydzewski, Mieszkańcy Lubelszczyzny. Ekspertyza naukowa, Kapitał intelektualny
Lubelszczyzny 2010- 2013, s. 166.
25
pracy i polepszenie warunków życia. Czynnikiem motywującym do ruchliwości
przestrzennej jest trudna sytuacja materialna, a nie ciekawość świata. Być może problemy
bytowe, z jakimi zmagają się mieszkańcy regionu, są na tyle poważne, że inne sfery życia
znajdują się na marginesie ich uwagi.
Tożsamość społeczna
Mała ojczyzna jako świat codzienności zawsze jest miejscem działań jej
mieszkańców. Efektem tych działań jest identyfikacja z obiektami przestrzeni uznanej za
swoją. Wyznacza ona funkcjonowanie społeczności lokalnej, jej trwanie i przeobrażenia,
może wyzwalać postawy prospołeczne i działania na rzecz społeczności, bądź wzmacniać
egocentryzm i izolację jednostek.
Marek Szczepański wyróżnia tożsamość przeżywaną i tożsamość funkcjonalną. Ta
pierwsza wynika z gry interesów zbiorowych, a druga występuje na pięciu poziomach:
indywidualnym, lokalnym, regionalnym, narodowym i globalnym8. Ten drugi rodzaj
tożsamości szczególnie zyskał na znaczeniu w efekcie europejskich procesów integracji.
Anna Gąsior-Niemiec charakteryzując regionalizm europejski stwierdza, że „na plan
pierwszy wysunęły się w nim funkcjonalistyczne motywy mobilizacji politycznej oraz
bezpośredniego włączenia społeczno-ekonomicznych zasobów terytorium w procesy
integracji europejskiej i globalizacji. Region przestał być zatem postrzegany jako po prostu
jednostka terytorialno-administracyjna państwa narodowego, zaczął pretendować do roli
struktury alternatywnej jednej strony i zdolnej (lub zmuszonej) przejąć część kompetencji
społeczno – ekonomicznych państwa, z drugiej zaś, niemal samodzielnie funkcjonującej w
obrębie przepływów kapitału, osób, towarów, idei itd. Wobec malejącej roli państwa w
kontrolowaniu tych przepływów”9.
Region może wyznaczać ramy dla urzeczywistnienia wspólnych interesów jego
mieszkańców. Realizacja celu musi być poprzedzona jego artykulacją. Społeczność
regionalna musi najpierw dokonać jego wartościowania oraz odnieść do swojego sytemu
wartości i symboli. We współczesnych zbiorowościach lokalnych integracja dokonuje się z
jednej strony za pośrednictwem instytucji, grup wtórnych oraz związków zrzeszeniowych,
8
9
Por. M. Szczepański, Społeczności lokalne i regionalne a ład kontynentalny i globalny, [w:] Kręgi
integracji i rodzaje tożsamości, red. W. Wesołowski, J. Włodarek, Warszawa 2005 s. 127.
A. Gąsior – Niemiec, Regionalność jako habitus. Instytucjonalne uwarunkowania podmiotowości na
poziomie regionalnym, [w:] Oblicza lokalności. Tradycja i współczesność, red. J. Kurczewska, Warszawa
2004, s. 67.
26
z drugiej zaś wyraża się w spontanicznych stosunkach społecznych między mieszkańcami,
odnoszących się do wspólnoty potrzeb, interesów i zainteresowań.
Procesy te ściśle wiążą się z nabywaniem tożsamości społecznej przez jednostkę.
Udzielenie sobie odpowiedzi na pytanie, kim jestem, jaki jestem, jak odczytuję otaczającą
rzeczywistość społeczną, pozwala na umiejscowienie siebie w ważnych całościach
społecznych zbiorowości lokalnej. Spontaniczne działania na rzecz środowiska lokalnego,
zarówno jednostkowe, jak i zbiorowe, o charakterze doraźnym, bądź też jako trwała
dyspozycja, są przejawem tożsamości społecznej mieszkańców. Poczucie podmiotowości,
przejawiające się w umiejętności podejmowania wspólnych działań ukierunkowanych na
rozwiązanie problemów istotnych dla danej społeczności, jest jednym z warunków budowy
społeczeństwa obywatelskiego. Zdolność ta jest uwarunkowana wewnętrzną spoistością
grupy oraz stopniem wykorzystania lokalnych systemów instytucjonalnych10. Jednym z
aspektów tego typu społeczeństwa jest poziom zbiorowej aktywności obywateli oraz ich
zaangażowanie w pracę organizacji społecznych.
Odwołanie się w idei rozwoju lokalnego do czynników endogennych nadaje
pojęciu podmiotowości wartościujące konotacje semantyczne oraz przypisuje jej znaczną
siłę sprawczą. Zakłada bowiem ewolucyjne i pozytywne przemiany społeczności lokalnej,
będące wynikiem działań jej członków. W koncepcjach takich coraz częściej odchodzi się
od wąskiego, techniczno-ekonomicznego pojmowania rozwoju. Jest on realizowany
samodzielnie,
zwłaszcza
przez
małe
społeczności,
wykorzystuje
umiejętności
wchodzących w ich skład ludzi, odwołując się do poczucia identyfikacji ze zbiorowością
lokalną. Ważnym wskaźnikiem funkcjonowania więzi w regionie jest zainteresowanie jego
sprawami. Poziom tożsamości lokalnej jest skorelowany z postawami wobec przemian
zewnętrznych. Istotny jest stopień zainteresowania mieszkańców sprawami nie tylko
własnej społeczności lokalnej, ale także orientowanie się w innych układach społecznoprzestrzennych.
Z badań przeprowadzonych przez aktorkę na Lubelszczyźnie wynika, że dla
respondentów najważniejsze są sprawy ich miejscowości (70,4% wskazań jako raczej
ważne i ważne), a w drugiej kolejności są sprawy regionu (68,5% wskazań). Ciekawa jest
struktura tych wskazań. Sprawy miejscowości są ważne dla 46,9% (dla 23,5% raczej
ważne), zaś regionu dla tylko 17,3% badanych (dla 52,1% raczej ważne). Za zdecydowanie
mniej ważne uznano sprawy kraju (41,5 % wskazań jako raczej ważne i ważne), ale udział
wskazań „ważne” jest wyższy niż w przypadku regionu (wykres 1). Sprawy Europy i
10
Por. P. Starosta, Poza metropolią. Wiejskie i małomiasteczkowe zbiorowości lokalne a wzory porządku
makrospołecznego, Łódź 1995, s. 30.
27
świata są według zdecydowanej większości badanych raczej nieważne lub nieważne.
Ponownie potwierdza się więc teza, że tożsamości respondentów przede wszystkim są
zorientowane lokalnie.
Wykres 4. Deklarowana hierarchia ważności spraw
ważne
ra c z e j w a ż n e
n ie w ie m
r a c z e j n ie w a ż n e
n ie w a ż n e
100%
80%
60%
40%
20%
0%
y
a
ci
nu
k ra j u
w ia t
w oś
u ro p
e g io
go ś
jsc o
ot E
je g o
go r
d
łe
o
ie
e
j
a
y
m
o
m
c
w
ot
w y
o je j
w y m
s p ra
w y d
s p ra
w y m
s p ra
s p ra
s p ra
Większość respondentów (86,5%) uważa, że Lubelszczyzna ma realne perspektywy
rozwoju. Tylko 55 osób jest odmiennego zdania (9,2%). Rozwoju oczekuje się w
rolnictwie (24,6%) oraz w turystyce i agroturystyce (razem 33,4%). Pozostałe wskazania
mają mniej niż 10% udział w sumie odpowiedzi: przemysł, komunikacja oraz wzrost
gospodarczy. Czynnikiem najbardziej utrudniającym rozwój jest według respondentów
słaba jakość elit politycznych regionu, nieudolne zarządzanie nim oraz kwestie polityczne
(31,2%). Za drugą przeszkodę jest uznawany brak dotacji i inwestycji (22,5%).
Ponadto wskazywano na: brak perspektywicznego myślenia, biedę, zły stan dróg i
brak przemysłu. W tabeli zamieszczono również pozostałe odpowiedzi, które uzyskały
mniej niż 10% wskazań, ponieważ ilustrują sposób myślenia respondentów o barierach
rozwoju regionu. Odpowiedzi na pytanie otwarte dowodzą, że ankietowani doskonale się
orientują w sytuacji gospodarczej regionu. 22% wymieniło więcej niż jedną przeszkodę w
rozwoju. Większość osób odpowiedziała na to pytanie, dlatego można sadzić, iż kwestie
rozwoju są dla nich istotne. Mimo to tylko niewielki odsetek (1,5%) wskazuje na brak
zaangażowania mieszkańców w sprawy regionu jako czynnik ograniczający poziom jego
rozwoju.
28
Tab. 13. Wskazywane bariery rozwoju
Odpowiedź pierwsza
Brak pieniędzy (dotacji), inwestycji
Niekompetentna władza
Złe zarządzanie regionem
Kwestie polityczne
Bieda
Zły stan dróg, brak dróg
Brak przemysłu
Brak infrastruktury, lotnisk
Zacofanie (brak perspektywicznego myślenia)
Zła sytuacja gospodarcza
Brak pomysłów
Brak wykształconych ludzi, brak zaangażowania mieszkańców
Niekompetentni urzędnicy
Migracja zarobkowa za granicę
Brak promocji
Niska urbanizacja
Alkoholizm
Inne
Brak odpowiedzi
Suma
n
%
132
94
49
40
25
23
23
21
18
13
12
9
8
5
4
3
1
27
79
586
22,5
16,0
8,4
6,8
4,3
3,9
3,9
3,6
3,1
2,2
2,0
1,5
1,4
0,9
0,7
0,5
0,2
4,6
13,5
100,0
Ankietowani pytani o uwarunkowania rozwoju Lubelszczyzny ponownie na
pierwszym miejscu wskazują władze regionu. Dwukrotnie rzadziej wskazują na
wykorzystanie sąsiedztwa z Ukrainą oraz zwiększenie tempa rozwoju gospodarczego.
8,5% rozwój regionu uzależnia od finansów i dotacji Unii Europejskiej. W opinii
badanych, czynniki obiektywne nie są głównymi barierami rozwoju. Dysfunkcjonalny jest
raczej czynnik ludzki, utożsamiany głównie ze ludźmi sprawującymi władzę w regionie.
Jednak słabość tego czynnika można rozpatrywać również na innej płaszczyźnie
uwzględniając znikomy odsetek badanych, którzy wskazują na potrzebę zaangażowania
samych mieszkańców. Stwierdzenie to nabiera znaczenia, gdy weźmiemy pod uwagę, że
znaczny odsetek respondentów (15,8%) nie wie, od czego lub kogo może zależeć rozwój
Lubelszczyzny (druga wartość w hierarchii wskazań). W strukturze kolejnych odpowiedzi
większe znaczenie przypisuje się czynnikom obiektywnym. Poza dotacjami i pomocą UE,
12,5% respondentów wskazuje na konieczność rozwoju przemysłu. Według 83,9%
ankietowanych spełnienie tych warunków pozwoli Lubelszczyźnie
regionem.
29
stać się ważnym
Tab. 14. Deklarowane uwarunkowania rozwoju Lubelszczyzny
Odpowiedź pierwsza
Sprawujący władzę
Wykorzystanie sąsiedztwa z Ukrainą, Granica UE
Uczestnictwo w rozwoju gospodarczym (rozwijamy się wolniej niż inni)
Finanse, pomoc UE
Rozwój przemysłu
Rozwój inwestycji
Od samych ludzi
Rozwój rolnictwa (teren czysty ekologicznie)
Rozwój turystyki
Zasoby intelektualne i rozwój
Poprawa infrastruktury
Inne
Trudno powiedzieć
Odpowiedź niezgodna z intencją pytającego
Suma
Odpowiedzi kolejne
Finanse, pomoc UE
Ludzie prawujący władzę
Rozwój przemysłu
Suma
n
%
105
54
52
38
23
22
19
12
7
5
5
10
71
24
449
n
16
13
12
96
23,4
12,0
11,6
8,5
5,1
4,9
4,2
2,7
1,6
1,1
1,1
2,2
15,8
5,3
100
%
16,7
13,5
12,5
100,0
Jedynie co czwarty ankietowany (26,2%) jest zdania, że Lubelszczyzna ma interesy
odmienne niż inne regiony, a 19,9% udzieliło odpowiedzi „zdecydowanie tak”. 61,5%
uważa, że region nie posiada specyficznych interesów. Zdecydowaną opinię tym zakresie
zadeklarowało 43,6% pytanych.
Aby ocenić rangę spraw regionu zadano respondentom pytanie o to, jakimi jego
zagadnieniami interesują się najbardziej. Wybierano z kafeterii trzy dziedziny w kolejności
od najważniejszej do najmniej ważnej. Na wykresie zostały podane wyniki w wartościach
bezwzględnych. W ogólnej liczbie wskazań respondenci najbardziej interesują się
sprawami: zatrudnienia i bezrobocia, ochrony zdrowia, gospodarki oraz nauki i edukacji.
Na dalszej pozycji znalazło się rolnictwo, co może dziwić, skoro Lubelszczyzna jest przez
samych badanych identyfikowana jako region, w którym stanowi ono podstawową formę
aktywności gospodarczej. Najważniejszymi sprawami, którymi interesują się badani, są:
gospodarka, następnie nauka i edukacja, a na trzecim miejscu sprawy zatrudnienia i
bezrobocia. Liderem drugiego planu okazała się ochrona zdrowia. Dla badanych istotne są
więc te dziedziny, które dotyczą szeroko rozumianego bezpieczeństwa mieszkańców
regionu.
30
Wykres 5. Hierarchia ważności spraw regionalnych
wskazanie nr 1
wskazanie nr 2
wskazanie nr 3
300
250
200
150
100
50
0
d
tru
za
nie
nie
ez
ib
a
ka
cie
wi
c ja
ar
bo
ro
ka
od
ro
zd
du
sp
e
a
o
on
ai
i g
hr
uk
ia
oc
na
om
n
o
ek
a
ch
ch
o
ne
sk
lny
lny
cz
c tw
wi
ka
ka
lni
do
o łe
o
o
l
l
p
o
ro
r
s
z
z
ad
ad
aś
wy
wł
wł
on
ra
hr
sp
nie
nie
a
oc
a
w
w
no
no
c jo
c jo
nk
nk
fu
fu
a
na
cz
tyk
ys
sty
r
y
u
t
t
ar
ra
ltu
ku
Samorządność oznacza zdolność sprawowania władzy wykonawczej również w
stosunku do samego siebie, a więc umiejętność wyznaczania sobie celów i sposobów ich
realizacji. W aspekcie społecznym oznacza to aktywną postawę obywatelską w celu
usprawnienia i ulepszenia najbliższej rzeczywistości społecznej i publicznej. Jej podstawą
jest m.in. właściwe rozpoznanie problemów swojej społeczności lokalnej. W pytaniu
otwartym zapytano respondentów o problemy regionu, które powinny być rozwiązane w
pierwszej kolejności. Pytanie było tylko pozornie podobne do pytania o bariery rozwoju
Lubelszczyzny. Tutaj chciano uzyskać odpowiedzi z perspektywy respondenta i
niedogodności,
na jakie napotyka z powodu zamieszkiwania na Lubelszczyźnie.
Odpowiedzi charakteryzują się znacznym rozproszeniem. Dla 55,1% osób
problemem, który powinien być rozwiązany w pierwszej kolejności, jest bezrobocie.
Pięciokrotnie mniej wskazań uzyskała nieefektywna komunikacja w regionie (10,3%).
Podobnie były oceniane problemy gospodarcze (9,6%). Następne w kolejności problemy
dotyczą rolników i rolnictwa (5,9%). Mniejsze liczby wskazań uzyskały: opieka
zdrowotna, dostępność do szkół i wyższy poziom kształcenia, brud, bałagan i
zanieczyszczenie
środowiska,
niski
stopień
urbanizacji
oraz
niewystarczająca
infrastruktura. Można więc wnioskować, że wskazane problemy regionu najdotkliwiej
przekładają się na położenie osobiste badanych.
31
Tab. 15. Problemy regionu do rozwiązania w pierwszej kolejności
Odpowiedź pierwsza
Bezrobocie
Usprawnienie komunikacji, budowa dróg, tłok na ulicach
Problemy gospodarcze
Problemy rolników i rolnictwa
Opieka zdrowotna
Dostępność do szkół i wyższy poziom kształcenia
Bałagan i brud, zanieczyszczenie środowiska
Niewystarczająca infrastruktura i niska urbanizacja
Forma i sposób rekrutacji lokalnych decydentów
Problem z uzyskaniem środków UE, brak dotacji
Budownictwo (problem braku mieszkań)
Funkcjonowanie władz lokalnych
Inne problemy na skalę lokalną
Bieda
Brak instytucji integrujących życie społeczności lokalnej
Alkoholizm
Brak instytucji organizujących czas młodzieży
Niedokończone inwestycje
Ucieczka ludzi młodych
Inne
Suma
n
%
328
61
57
35
22
14
10
7
5
5
4
4
3
2
2
2
2
1
1
30
595
55,1
10,3
9,6
5,9
3,7
2,4
1,7
1,2
0,8
0,8
0,7
0,7
0,5
0,3
0,3
0,3
0,3
0,2
0,2
5,0
100,0
Istotny wpływ na dynamikę społeczności lokalnych i regionalnych ma sposób
sprawowania władzy i rodzaj przywództwa lokalnego. Liczne badania potwierdzają, że w
Polsce mamy do czynienia z wyraźnie artykułowanym procesem instytucjonalizacji
społeczności lokalnych i regionalnych. Dokonuje się to głównie na poziomie
województwa. Potwierdzają to również badania przeprowadzone na Lubelszczyźnie.
45,6% ankietowanych wskazuje na władze gminne i powiatowe jako na główny podmiot
odpowiedzialny za rozwiązanie problemów regionu. W dalszej kolejności są wymieniane
władze kraju i województwa. Niestety, rzadko wskazywano na konkretną osobę lub organ
(tylko 5,4%).
W drugiej odpowiedzi na to pytanie najczęściej pojawiały się władze szczebla
wojewódzkiego (56,3%). Analizując łącznie odpowiedzi pierwsze i kolejne na powyższe
pytanie można wnioskować o braku postaw roszczeniowych respondentów wobec
państwa. Sposobów rozwiązania problemów regionu poszukuje się na szczeblach
samorządu terytorialnego odpowiednich do skali problemu. Może to świadczyć również o
rosnącym poczuciu podmiotowości społeczności lokalnych.
Tab. 16. Podmioty odpowiedzialne za rozwiązanie problemów regionu
32
Kategorie odpowiedzi. Odpowiedź pierwsza
Władze lokalne lub powiatowe
Władze kraju
Władze szczebla wojewódzkiego
Władze szczebla wojewódzkiego ze wskazaniem na konkretną osobę
Władze lokalne ze wskazaniem na konkretną osobę
Władze kraju ze wskazaniem na konkretną osobę
Inne podmioty (policja, inwestorzy)
Mieszkańcy
Inne nieistotne
Suma
Odpowiedzi kolejne
Władze kraju
Mieszkańcy
Władze kraju ze wskazaniem na konkretną osobę
Suma
n
%
263
93
82
33
31
14
14
13
3
31
577
n
134
36
24
13
13
8
6
4
238
45,6
16,1
14,2
5,7
5,4
2,4
2,4
2,3
0,5
5,4
100
%
56,3
15,1
10,1
5,5
5,5
3,4
2,5
1,7
100,0
Jednak różnice pojawiają się we wskazaniu osób odpowiedzialnych za
przeciwdziałanie problemom gminy. Badani najczęściej wskazywali tu na władze lokalne
(68%), w tym 22% wskazało konkretne osoby odpowiedzialne za rozwiązywanie
problemów gminy. Taka postawa jest niekorzystna dla rozwoju autentycznej aktywności
społecznej. Nie prowadzi do efektywnych działań władz lokalnych, którym trudno
realizować swoje zadania w sytuacji braku zaangażowania mieszkańców.
Tab. 17. Podmioty odpowiedzialne za rozwiązanie problemów gminy
Władze kraju
Mieszkańcy
Inne
Suma
n
%
249
119
36
29
26
23
23
3
27
538
46,0
22,0
7,0
5,0
5,0
4,0
4,0
1,0
5,0
100,0
Poczucie przynależności regionalnej kształtuje się poprzez system władzy i
aktywne życie obywatelskie. Samoorganizacja społeczna na poziomie lokalnym definiuje
33
problemy społeczne poprzez działania społeczności: dynamizuje struktury wyborcze, co
tworzy podstawy dla reprezentacji lokalnej, poprzez którą dokonuje się proces
upodmiotowienia
społeczności;
dynamizują
się
powiązania
między
poczuciem
przynależności do swej małej ojczyzny a sposobem, w jaki dana zbiorowość jest
zarządzana11.
Spontaniczna znajomość nazwisk osób zarządzających Lubelszczyzną może
świadczyć bardziej o ich popularności niż o zaangażowaniu samych badanych w sprawy
regionu. Znajomość ta wynika głownie ze sposobu, w jaki obejmują stanowiska. Bardziej
znani są ci, których wybieramy, zdecydowanie mniej - osoby mianowane. Niemniej jednak
znajomość nazwiska wójta, burmistrza lub prezydenta jest na wysokim poziomie (89,9%).
Tab. 18. Znajomość przedstawicieli władzy z imienia i nazwiska
Kategorie osób
Wójt / burmistrz / prezydent miasta
Starosta powiatu
Wojewoda
Marszałek województwa
Suma
Ilość poprawnych odpowiedzi
%
525
220
73
39
597
87,9
36,9
12,2
6,5
100,0
Podmiotowość społeczności lokalnych nie może być w pełni zrealizowana bez
osobistego zaangażowania ich członków. Można respondentów określić ze względu na
gotowość wzięcia udziału w rozwiązywaniu spraw ważnych dla swoich społeczności jako
raczej czynnych, a kategoria zdecydowanych, aby brać udział w rozwiązywaniu ważnych
spraw lokalnych, stanowi 38,6% odpowiadających na to pytanie. Sumując kategorie
odpowiedzi „tak” i „raczej tak” otrzymujemy odsetek niemal dwukrotnie wyższy (63,8%).
32.4% respondentów nie deklaruje takiej gotowości („raczej nie” 20% oraz „nie” 12,4%).
Zbiorowość badanych w niewielkim stopniu charakteryzuje postawa neutralna.
Odpowiedzi „nie wiem” udzieliło 3,9%.
Postawy respondentów są więc dość precyzyjnie określone. Zazwyczaj mieszkańcy
akceptują ważne przedsięwzięcia lokalne, ale tylko 17% aktywnie współpracuje w ich
realizacji. Ponad połowa z nich nie podejmuje takiej współpracy. Spośród osób
deklarujących gotowość wzięcia udziału w rozwiązywaniu spraw ważnych dla
społeczności lokalnej jedynie 6,8% wie, w jaki sposób może się w to włączyć. Najczęściej
11
Por. J. Wódz, K. Wódz, Dynamika odtwarzania się świadomości regionalnej w Polsce, [w:] Jaka
Europa? Regionalizacja a integracja, red. P. Buczkowski, K. Bondyra, P. Śliwa, Poznań 1998, s. 189 193.
34
byłoby to samodzielne podjęcie działania, bądź też przyłączenie się do działań
zainicjowanych przez innych. Pomimo to 49.5% deklaruje, że w ciągu ostatniego roku
brało udział w pracach na rzecz swojej społeczności, a 18,1% twierdzi, że prace te były
przez nich inspirowane.
Tab. 19. Udział w pracach na rzecz własnej społeczności w ostatnim roku
Tak
Nie
Brak odpowiedzi
Suma
Podjęcie inicjatywy przez respondenta
Tak
Nie
Suma
n
%
168
420
9
597
28,1
70,3
1,6
100,0
n
%
61
107
168
36,3
63,7
100,0
Można wnioskować porównując odpowiedzi na obydwa pytania, że deklaracje
gotowości współdziałania na rzecz społeczności lokalnej przeważają nad działaniami
realnie podejmowanymi. Tym samym potwierdziła się hipoteza badawcza, że mieszkańcy
regionu nie wykazują ani aktywnych postaw obywatelskich, ani nie angażują się w prace
na jego rzecz. Być może bierność tę można wyjaśnić poprzez charakter problemów gmin,
w których respondenci mieszkają.
Przeprowadzone analizy korelacyjne sfalsyfikowały hipotezę o braku związku
pomiędzy poziomem wykształcenia respondentów a stopniem ich aktywności. Okazało się
bowiem, że poziom wykształcenia badanych modyfikuje ich aktywność społeczną.
Wykryto istotne statystycznie zależności pomiędzy wykształceniem a gotowością do
działania, pracami rzeczywiście podejmowanymi oraz pomiędzy wykształceniem a
inicjatywą w podejmowaniu prac na rzecz społeczności lokalnej.
Wykres 6. Wykształcenie a gotowość udziału w pracach społecznych
35
Zachodzi istotna statystycznie zależność pomiędzy poziomem wykształcenia a
gotowością do brania udziału w rozwiązywaniu spraw ważnych dla społeczności. Im
wyższe wykształcenie respondentów, tym ta gotowość jest większa. Do oceny siły
wykrytego związku pomiędzy zmiennymi zastosowano współczynnik V Cramera, który
wskazuje, że wykryta zależność jest słaba.
Istotną
statystycznie
zależność
wykryto
również
pomiędzy
poziomem
wykształcenia a czynnym udziałem w pracach na rzecz swojej społeczności. Zależność tę
również cechuje niewielka siła. Rzeczywisty udział w pracach, podobnie jak deklarowana
gotowość udziału, najczęściej jest podejmowany przez badanych z wykształceniem
wyższym. Im niższe wykształcenie ankietowanych, tym rzadziej podejmują oni prace na
rzecz własnej społeczności.
Wykres 7. Wykształcenie a udział w pracach społecznych
36
Podobną
istotną
statystycznie
zależność
wykryto
pomiędzy
poziomem
wykształcenia a inicjatywą w podejmowaniu prac na rzecz swojej społeczności. Wykryta
zależność jest relatywnie najsłabsza w porównaniu z omawianymi powyżej. Również w
tym przypadku inicjatywę najczęściej wykazują osoby z wykształceniem wyższym,
dwukrotnie rzadziej z zawodowym oraz znikomy odsetek badanych z wykształceniem
podstawowym (2,4%).
Wykres 8. Wykształcenie a inicjowanie działań społecznych
37
Przeprowadzone analizy korelacyjne pozwoliły na określenie związków pomiędzy
stopniem zaangażowania w sprawy społeczności lokalnej a zmiennymi wieku, płci i stanu
cywilnego respondenta. Wykryto istotną statystycznie jednak bardzo słabą zależność
pomiędzy wiekiem a skłonnością do brania udziału w rozwiązywaniu spraw ważnych dla
własnej społeczności.
Wykres 9. Wiek a gotowość udziału w pracach społecznych
38
Do przeprowadzenia analiz statystycznych, badanych – ze względu na wiek –
podzielono na trzy grupy: 18-35 lat, 36-50 oraz powyżej 50. roku życia. W podziale tym
uwzględniono kolejne etapy życia jednostek, choć zdefiniowane przedziały mają charakter
jedynie umowny. Przyjęto, że wiek 18-35 lat charakteryzuje się największą mobilnością
przestrzenną i społeczną. Jest to okres budowania własnej pozycji i kariery zawodowej
oraz poszukiwania partnerów życiowych. Między 36. a 50. rokiem życia następuje
względna stabilizacja związana z założeniem rodziny i wychowywaniem dzieci.
Podejmowane formy aktywności często wiążą się z pełnieniem ról rodzicielskich, czego
konsekwencją jest zaangażowanie np. w sprawy szkoły, do której uczęszczają dzieci.
Okres ten może się wiązać z aktywnym poszukiwaniem intratnej pracy. Jednak
decyzję o ewentualnym wyjeździe poza miejsce zamieszkania najczęściej podejmuje jeden
z dorosłych członków rodziny. Decyzja taka jest najczęściej podyktowana chęcią
zapewnienia dzieciom stabilnej sytuacji życiowej i poczucia bezpieczeństwa. Powyżej 50.
roku życia następuje taki etap stabilizacji, który rzadko motywuje do ruchliwości
przestrzennej. Czynnik zasiedziałości i przywiązania do miejsca zamieszkania często
powoduje wyższą ocenę własnej sytuacji życiowej. Jest to czas na ewentualne rozwijanie
własnych pasji i zainteresowań. Nierzadko jednak wiążę się z aktywnym uczestnictwem w
wychowaniu wnuków.
W świetle prezentowanych badań udział w pracach na rzecz swojej miejscowości
najczęściej deklarują respondenci w wieku 36-50 lat, a następnie 18-30 -letni. Można
przypuszczać, że okres największej aktywności życiowej sprzyja również podejmowaniu
39
działań w sferze społecznej. Być może badani z tych kategorii wieku mają bardziej
rozwinięte poczucie sprawstwa i wpływu na sprawy swojej społeczności niż respondenci
powyżej 50. roku życia. Związek istotny statystycznie zachodzi również pomiędzy
wiekiem badanych a ich czynnym udziałem w pracach społecznych. Wykryta zależność,
podobnie jak poprzednia, jest bardzo słaba.
Wykres 10. Wiek a udział w pracach społecznych
Najbardziej aktywną i zaangażowaną kategorią badanych są respondenci w wieku
36-50 lat. Badani z pozostałych dwóch kategorii wieku dwukrotnie rzadziej podejmują
działania na rzecz swoich społeczności. A zatem ani zbytnia ruchliwość przestrzenna, ani
ustabilizowana sytuacja życiowa nie sprzyjają podejmowaniu dodatkowych form
aktywności. Zależność o podobnej sile wykryto pomiędzy wiekiem respondentów
a
inicjatywą w podejmowaniu prac na rzecz swojej społeczności lokalnej. Podobnie jak w
przypadku rzeczywistego udziału w pracach na rzecz wspólnoty zamieszkania, inicjatywy
takich działań podejmowanie są głównie przez badanych w wieku 36-50 lat. Na podobnym
poziomie inicjatywę wykazują respondenci z pozostałych kategorii wiekowych.
Wykres 11. Wiek a inicjowanie działań społecznych
40
Analizie poddano również zależność pomiędzy aktywnością społeczną a płcią
ankietowanych. Wykryto istotną statystycznie i bardzo słabą zależność pomiędzy płcią a
skłonnością do brania udziału w rozwiązywaniu spraw ważnych dla społeczności lokalnej.
Deklaracje podejmowania działań na rzecz swojej społeczności nieco częściej składają
mężczyźni (67,8%) niż kobiety (59,33). Zależność o niewielkiej sile wykryto również
pomiędzy płcią a czynnym udziałem w pracach na rzecz społeczności lokalnej. Analizy
wskazują, że czynny udział w pracach częściej podejmują
mężczyźni (34,8%),
niż
kobiety (22,6%). Nie wykryto natomiast zależności pomiędzy płcią a inicjatywą w
podejmowaniu działań.
Zależności istotne statystycznie wykryto również pomiędzy stanem cywilnym a
skłonnością do brania udziału w rozwiązywaniu spraw ważnych dla społeczności lokalnej.
Wykryta zależność jest słaba, aczkolwiek silniej różnicująca niż wiek i płeć badanych.
Największą gotowość do współdziałania w celu rozwiązania spraw istotnych dla
społeczności deklarują osoby żonate/zamężne i niewiele mniej osób stanu wolnego
(kawaler/ panna), a następnie osoby rozwiedzione lub w separacji. Najmniej
zainteresowane udziałem we wspólnych pracach są wdowy i wdowcy. Rozkład tej
zależności w oczywisty sposób jest bardzo podobny do rozkładu zależności pomiędzy
wiekiem badanych a ich gotowością do podejmowania działań.
Wykres 12. Stan cywilny a gotowość udziału w pracach społecznych
41
Zależność istotna statystycznie, chociaż o niewielkiej sile istnieje również
pomiędzy stanem cywilnym respondentów a czynnym udziałem w pracach na rzecz
społeczności lokalnej. Rozkład tej zależności jest podobny do powyższego, chociaż istnieją
większe rozbieżności ilościowe pomiędzy poszczególnymi kategoriami.
Wykres 13. Stan cywilny a udział w pracach społecznych
Stan cywilny badanych nie wpływa na podejmowanie przez nich inicjatywy działań.
42
Biorąc po uwagę źródło utrzymania badanych należy stwierdzić, że wpływa ono na
zaangażowanie społeczne. Zależności statystyczne zachodzą zarówno w odniesieniu do
gotowości udziału, w odniesieniu do rzeczywistego udziału respondentów w pracach na
rzecz własnej społeczności, jak też pomiędzy źródłem utrzymania a podejmowaną
inicjatywą. Wykryte zależności są dość słabe.
Gotowość udziału w pracach społecznych najczęściej deklarują osoby pracujące
zarobkowo (75,8%) oraz prowadzące działalność gospodarczą (71,8%), nieco rzadziej
osoby pozostające bez pracy (65,8%) oraz uczniowie i studenci (63,6%). Potencjalna
aktywność społeczna osób niepracujących zarobkowo utrzymuje się więc na dość wysokim
poziomie. Najrzadziej udział w pracach deklarują osoby pracujące w gospodarstwie
domowym i wychowujące dzieci (38,5%). Jest to jedyna kategoria badanych, której
deklarowany udział w pracach nie sięga 50%.
Wykres 14. Źródło utrzymania a gotowość udziału w pracach społecznych
W prace na rzecz społeczności najczęściej angażują się osoby prowadzące
działalność gospodarczą (48,7%), osoby zarobkujące (34%), pracujące w gospodarstwie
rolnym (32,8%) oraz zajmujące się domem i wychowaniem dzieci (30,8%). W przypadku
tej ostatniej kategorii, faktyczny udział w pracach przewyższa poziom deklarowanej
gotowości. Być może ma to związek z udzielaniem się tych osób w prace szkoły, do której
uczęszczają ich dzieci, co niekoniecznie przez badanych musi być definiowane jako praca
na rzecz społeczności lokalnej. Przyjmując taki porządek myślenia można również
43
wnioskować, że deklarowana niechęć do udziału w pracach tego typu jest przezwyciężona
pewnego rodzaju przymusem związanym z przynależnością do społeczności szkolnej.
Można założyć, że mechanizmy kontroli społecznej w społeczności lokalnej są
niewystarczająco motywujące do podejmowania tego typu działań w szerszych
kontekstach społecznych. Dodatkowym potwierdzeniem tej tezy jest postępująca
indywidualizacja zachowań, co znalazło potwierdzenie w wielu pracach naukowych.
Interesujące, że wśród osób bezrobotnych poziom deklarowanej gotowości udziału
przewyższa poziom faktycznie realizowanych działań. W prace na rzecz społeczności
lokalnej angażuje się 15,8% i jest to najmniej aktywna kategoria respondentów (dla
porównania, w prace społeczne angażuje się 19,5% badanych, dla których źródłem
utrzymania jest emerytura lub renta).
Wykres 15. Źródło utrzymania a udział w pracach społecznych
W badanej próbie inicjatywy na rzecz środowiska zamieszkania najczęściej są
podejmowane przez osoby prowadzące działalność gospodarczą (23,1%) i niemal
dwukrotnie rzadziej osoby pracujące w gospodarstwie rolnym (13,8%). Odnosząc się do
poprzednich analiz zaskakujące jest, że na podobnym poziomie inicjatywą wykazują się
respondenci pracujący zarobkowo (10,8%) oraz utrzymujący się z renty lub emerytury
44
(9,5%). Pomimo tego, że emeryci i renciści najrzadziej deklarują gotowość udziału w
pracach na rzecz własnej społeczności i stosunkowo rzadko biorą w nich udział,
to
względnie często wykazują inicjatywę.
Wykres 16. Źródło utrzymania a inicjowanie działań społecznych
Ocena własnej sytuacji materialnej nie wpływa na gotowość udziału w pracach
społecznych, ani na podejmowanie inicjatyw takich działań. Determinuje natomiast
faktyczny udział w tego typu przedsięwzięciach. W prace najczęściej angażują się
respondenci, którzy swoją sytuację materialną oceniają jako bardzo dobrą (38,9%), dobrą
(34,2%), oraz bardzo złą (33,3%). W tym ostatnim przypadku widać, że trudna sytuacja
materialna nie musi stanowić czynnika demobilizującego powodującego bezradność i
bierność społeczną.
Wykres 17. Ocena sytuacji materialnej a udział w pracach społecznych
45
W jednej z przyjętych hipotez badawczych założono, że typ środowiska
zamieszkania
respondenta
(wieś
–
miasto)
stanowi
czynnik
różnicujący
jego
zaangażowanie w sprawy własnej społeczności lokalnej. Analizy wykazały, że zmienna ta
nie jest różnicująca w odniesieniu do deklarowanej gotowości zaangażowania. Wykryto
natomiast istotną statystycznie zależność o słabiej sile, pomiędzy typem miejsca
zamieszkania oraz faktycznie podejmowanymi działaniami. Respondenci ze środowisk
wiejskich, częściej niż badani mieszkający w mieście, biorą udział w pracach na rzecz
własnej społeczności lokalnej. Wyjaśnić jednak należy sposób rozumienia środowisk
wiejskich jaki przyjęto w weryfikacji niniejszego założenia badawczego. Ze względu na
proporcje próby badawczej uwzględniające kryterium typu miejsca zamieszkania oraz na
charakter badanych miejscowości przyjęto, że środowisko miejskie jest reprezentowane
przez stolice regionu oraz poszczególnych subregionów. A zatem do miast zaliczono:
Lublin, Łuków, Zamość, Chełm, Janów Lubelski oraz Opole Lubelskie. Pozostałe
miejscowości, niezależnie od stanu faktycznego, zaliczono do środowisk wiejskich.
Wykres 18. Miejsce zamieszkania a udział w pracach społecznych
46
Strukturalizacja poczucia przynależności terytorialnej dokonuje się zazwyczaj
poprzez stowarzyszenia o charakterze: kulturowym, ekonomicznym, społecznym itp.
Dzięki temu rozwija się aktywność społeczna i postawy obywatelskie. W taki sposób
ukształtował się ruch samorządowy. Struktury stowarzyszeniowe w ważnych momentach
politycznych swego regionu zmieniają dyskurs stowarzyszeniowy na dyskurs polityczny.
Tym samym „produkują” polityczne wizje regionu, a często wystawiają własne listy
kandydatów w wyborach.
Paweł Rydzewski w ekspertyzie opracowanej w ramach programu „Kapitał
intelektualny Lubelszczyzny 2010 – 2013” wskazuje, że z działań na rzecz organizacji
społecznych najczęściej podawane jest udzielenie wsparcia organizacjom pożytku
publicznego (poprzez odpisanie podatku w PIT). Niemniej, blisko 70% badanych nie
podejmuje żadnych działań. Zdecydowanie dominuje brak działań na rzecz organizacji
społecznych (tym częstsze im niższe wykształcenie).
47
czy w PIT wpisana jest org. poż. publ.
zaangażowanie na rzecz społ. lokalnej
komitet rodzicielski, fundacja szkolna
36.2%
24.4%
13.1%
Działania na rzecz organizacji
sportowych, turystycznych
kościelnych, religijnych
wędkarzy, myśliwych, działkowiczów
straży pożarnej
stowarzyszeń artystycznych
charytatywnych
towarzystwa przyjaciół zwierząt
emerytów, klubów seniora
miłośników miasta regionu
samorządów dzielnicowych, osiedlowych
starających się o załatwienie konkr. sprawy
kobiecych
9.4%
13.9%
2.5%
5.4%
2.7%
6.7%
1.1%
2.8%
4.1%
3.1%
2.5%
5.1%
związków zawodowych
samorządów gminnych, pow., woj.
3.6%
2.8%
partii lub stowarzyszeń politycznych
klubów kolekcjonerów, hobbystów
towarzystw naukowych
innych organizacji
brak działań
pełnienie funkcji w organizacjach
2.2%
4.3%
3%
4%
68.4%
11.1%
20
40
60
Procent
Wykres 19. Działania na rzecz organizacji.
Źródło: P. Rydzewski, Mieszkańcy Lubelszczyzny. Ekspertyza naukowa, Projekt systemowy
„Kapitał intelektualny Lubelszczyzny 2010 – 2013, s. 102.
Respondenci nie wykazują się również znajomością organizacji o zasięgu
lokalnym, ani regionalnym. Na zadane pytanie 39,6% osób odpowiedziało twierdząco.
Zdecydowana większość z nich (65%) wskazuje na Caritas. Wszyscy jej działalność
oceniają pozytywnie. Nie jest to jednak organizacja ukierunkowana na sprawy lokalne.
Jedynie 12,7% respondentów należy do stowarzyszeń czy organizacji. Najczęściej są to
fundacje charytatywne lub inne pożytku publicznego (np. Caritas, Fuga Mundi). Nikt nie
wskazał na funkcję pełnioną w stowarzyszeniu.
Mieszkańcy regionu nie wykazują również szczególnej aktywności w życiu
kulturalnym własnej społeczności. Jedynie połowa badanych uczestniczy w imprezach
kulturalnych organizowanych w ich miejscowości lub gminie. Głównie są to dożynki, dni
miejscowości i różnego rodzaju festyny, często związane z typem produkcji rolnej
dominującym na danym obszarze (np. Chmielaki, Maliniaki, Święto Kaszy).
48
Zaufanie do ludzi i instytucji społecznych
We współczesnych społeczeństwach coraz większą rolę odgrywają celowe
działania ludzi. Współczesność jest nieustannie tworzona i przekształcana przez
charyzmatycznych przywódców, ruchy społeczne, partie polityczne, parlamenty,
wynalazców, odkrywców itp. Coraz więcej osób wybiera orientację ku przyszłości i
dostrzega swoją podmiotowość w ramach struktur, w których realizują swoje role.
Przyszłość społeczeństw wydaje się w coraz większym stopniu zależeć od decyzji, które
podejmujemy. Nie jest już oparta na losie, ale na wyborze i ludzkiej podmiotowości.
Zdaniem Piotra Sztompki, aby aktywnie kształtować przyszłość potrzebne jest zaufanie.
Jest ono ważnym wymiarem kultury politycznej. Wzajemne zaufanie do współobywateli,
zakłada, że kompetencje polityczne są powszechne. Zaufanie jako zjawisko kulturowe
staje się ważnym aspektem społeczeństwa obywatelskiego12. „Złączona silnymi więzami,
solidarystyczna wspólnota obywateli zaangażowanych politycznie i lojalnych wobec
władzy nie mogłaby istnieć, bez zaufania poziomego, jakim obywatele obdarzają się
nawzajem i bez zaufania pionowego do instytucji politycznych”13. Zaufanie jest zatem
traktowane jest jako ważny składnik kapitału kulturowego i społecznego. Robert Putnam
definiując kapitał społeczny odnosi go do takich cech organizacji społeczeństwa, jak
zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa ułatwiając
skoordynowane działania14.
Paweł Rydzewski w przywoływanej ekspertyzie wskazuje, że mieszkańcy
Lubelszczyzny najczęściej (64,7%) uważają, że w kontaktach z ludźmi należy być
ostrożnym. Tylko co 6 osoba uważa, że większości ludzi można ufać. Interesujące, że
zaufanie rośnie wraz z wiekiem i wykształceniem.
P. Sztompka. Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków 2007, s. 45 – 51.
Ibidem, s. 50.
14
R. Putnam, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach
Zjednoczonych, Warszawa 2008, s. 40.
12
13
49
Czy można ufać ludziom
Większości ludzi można ufać
14.7%
W kontaktach z ludźmi należy być ostrożnym
64.7%
Większości ludzi nie można ufać
Trudno powiedzieć
14.6%
6%
20
40
60
Procent
Wykres 20. Czy ludziom można ufać
Zaufaniem najczęściej darzona jest najbliższa i dalsza rodzina oraz przyjaciele i znajomi.
W dalszej kolejności: sąsiedzi i duchowni. Zaufanie do duchownych rośnie wraz z
wiekiem i maleje wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia.. Ponad połowa badanych ufa
policji (51,4%). Najrzadziej darzone zaufaniem są instytucje europejskie (24,7%), rząd
(23%) i parlament (20,5%). Największe zaufanie do instytucji europejskich mają młodzi
ludzie w przedziale wieku 18 – 29 lat (29,8%).
50
Zaufanie do najbliższej rodziny
97.6%
Zaufanie do dalszej rodziny
83.9%
Zaufanie do przyjaciół, znajomych
89.5%
Zaufanie do sąsiadów
62.9%
Zaufanie do duchownych
53.8%
Zaufanie do władz lokalnych
38%
Zaufanie do władz województwa
28.7%
Zaufanie do sądow
38.3%
Zaufanie do policji
51.4%
Zaufanie do rządu
Zaufanie do parlamentu
23%
20.5%
Zaufanie do prezydenta
33.5%
Zaufanie do instytucji europejskich
24.7%
20
40
60
80
100
Procent
Wykres 21. Zaufanie wobec ludzi i instytucji
***
Pomimo względnie wysokiego stopnia świadomości w ocenie problemów regionu i
gminy zamieszkania, mieszkańców Lubelszczyzny cechuje bierna postawa wobec spraw
istotnych dla społeczności lokalnej. Nie są oni zainteresowani współdziałaniem dla dobra
wspólnego, a odpowiedzialnością za rozwiązywanie spraw ważnych dla gminy obarczają
władze samorządowe. Poczucie podmiotowości nie istnieje w wymiarze jednostkowych
tożsamości społecznych, a kontekst odniesień grupowych jest obecny w niewielkim
stopniu. Niski stopień aktywności mieszkańców w społeczności lokalnej oraz brak
stabilnych i społecznie akceptowanych form zaangażowania w problemy lokalne sprawia,
że ład społeczny jest definiowany w sposób niepełny.
Przedstawione analizy pozwoliły na zweryfikowanie postawionych hipotez
badawczych. Badania potwierdziły, że większość mieszkańców regionu nie wykazuje ani
aktywnych postaw obywatelskich, ani nie angażuje się w prace na jego rzecz. Jedynie
51
niespełna 30% ankietowanych potwierdziło swój czynny udział w pracach dla własnej
społeczności. Nie potwierdziła się hipoteza badawcza o braku wpływu zmiennych wieku,
płci oraz stanu cywilnego respondentów na ich zaangażowanie społeczne. Względnie
wysokie wykształcenie jest funkcjonalne wobec podejmowanych prac i inicjatyw na rzecz
społeczności lokalnej. W prace najczęściej angażują się osoby w wieku 36-50 lat, które są
zamężne/żonate, bądź stanu wolnego.
Okazało się również, że mężczyźni nieco częściej niż kobiety podejmują działania
społeczne. Nie wykryto natomiast
wpływu stanu cywilnego i płci badanych na
podejmowanie inicjatywy na rzecz swojej społeczności lokalnej. Tylko w ograniczonym
stopniu nie potwierdziła się hipoteza o braku zależności pomiędzy źródłem dochodu
badanych i ich oceną sytuacji materialnej a aktywnością społeczną. Zależności takie nie
istnieją jedynie pomiędzy oceną sytuacji materialnej a udziałem w pracach na rzecz
własnego środowiska zamieszkania i podejmowaniem inicjatywy.
Najbardziej zaangażowaną w działania kategorią badanych są osoby prowadzące
działalność gospodarczą, pracujące zarobkowo lub prowadzące gospodarstwo rolne.
Aktywność zawodowa sprzyja więc działalności społecznej. Zachowania faktyczne różnią
się od deklarowanych. Gotowość udziału w rozwiązywaniu spraw ważnych dla
społeczności najczęściej deklarują osoby pracujące zarobkowo, prowadzące własną
działalność gospodarczą, a także bezrobotni lub uczący się i studiujący. Natomiast liderem
w podejmowaniu inicjatyw są osoby prowadzące działalność gospodarczą. Biorąc pod
uwagę sytuację materialną badanych, udział w pracach na rzecz społeczności lokalnej
najczęściej deklarują badani, których sytuacja materialna jest bardzo dobra i dobra oraz
bardzo zła.
Mieszkańcy regionu innych ludzi, zwłaszcza spoza kręgu rodzinnego i
przyjacielskiego, darzą ograniczonym zaufaniem. W jeszcze mniejszym stopniu ufają
instytucjom i władzom różnego stopnia. Sytuacja ta niesprzyja kształtowaniu się
podmiotowości społeczności lokalnych. Jej efektem jest niska aktywność społeczna
mieszkańców regionu.
52
Postawy wobec kultury regionu
W socjologicznych definicjach regionu za jedno z głównych kryteriów jego istnienia
przyjmuje się tożsamość kulturową. Jest ona rozumiana jako identyfikowanie się z
elementami kultury regionalnej i świadome odnoszenie się do jej wytworów. Stanowi rodzaj
dialogu pomiędzy minionymi a teraźniejszymi pokoleniami. Decyduje to o trwałości i
ciągłości, choć nie zawsze o niezmienności regionalnych identyfikacji zarówno w wymiarze
jednostkowym, jak i grupowym. Tożsamość kulturowa jest elementem komunikacji, który
zakorzenia jednostkę we wspólnotowej egzystencji grupy i jednym z elementów codziennego
świata przeżywanego.
Najczęstszym kryterium wyznaczającym kierunek badań nad tożsamością kulturową
jest poszukiwanie cech charakterystycznych regionu decydujących o jego odrębności. Wydaje
się jednak, że współcześnie czynnik ten w stopniu niewystarczającym definiuje i delimituje
region. Według Andrzeja Saksona „tożsamość kulturowa składa się nie tylko z odrębności
języka regionalnego (gwary), folkloru, dziedzictwa specyficznych form zwyczajowych oraz
tego wszystkiego, co na danym obszarze stworzyła przyroda, wybudowali ludzie i co zostało
upamiętnione ważnymi zdarzeniami historycznymi, polega ona nie tylko na przyswojeniu i
pielęgnowaniu tych elementów zewnętrznych wpływów, które zostały przez regionalną
społeczność przyjęte i twórczo przetworzone, ale i na rozmiarach i zakresie poziomu
cywilizacyjnego, jaki ta społeczność osiągnęła lub dopiero ma osiągnąć. Specyfika kulturowa
regionu polega też nie na tym, że występują tu jakieś cechy charakterystyczne w sposób
całkowity i wyłączny dla danego regionu, lecz na specyficznym „ustrukturowaniu” w jedną
całość cech, które zwykle z osobna można spotkać gdzie indziej. Na tożsamość kulturową
regionu składają się nie tylko obiektywne fakty, ale i przywiązanie do nich, zaznaczające się
w świadomości mieszkańców”15.
W swej istocie tożsamość każdej zbiorowości dąży do zakreślenia granic, do
zdefiniowania własnej odrębności i niepowtarzalności. Nie oznacza to jednak, że tożsamość
kulturowa wyczerpuje się i ogranicza wyłącznie do odrębności wytworów kultury. Jako
integralna część regionalnego sytemu społecznego, nieustannie kształtowana, modyfikowana i
refleksyjnie podtrzymywana, stanowi podstawowy i swoisty dla danej zbiorowości kod
interpretacji działań członków społeczności regionalnej. Wyznacza ramy interpretacji sensu
15
A. Sakson, Specyfika procesów społeczno-kulturowych społeczeństw postmigracyjnych, [w:] Tożsamość
kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur, red. B. Domagała, A. Sakson, Olsztyn 1998 s.9.
53
sytuacji występujących w życiu zbiorowym i strukturyzuje formy aktywności indywidualnych
podmiotów.
Dzięki tożsamości kulturowej zbiorowość regionalna nie zatraca charakteru całości
społecznej, mimo wielu kontekstów społecznych, w jakich funkcjonują mieszkańcy. Stanowi
podstawę autodefinicji dla społeczności regionalnej oraz jeden z aspektów identyfikacji jej
indywidualnych członków. Społeczności lokalne jako wspólnoty długiego trwania
wykształcają swoiste uniwersa symboliczne, które stanowią istotny element ich tożsamości.
W odniesieniu do tożsamości kulturowej Lubelszczyzny, autorka skłania się do ustaleń
Adrzeja Saksona. Trafność takiego sposobu rozumienia potwierdzają również wyniki badań
Euroregionu Bug. Według Leona Dyczewskiego tożsamość kulturowa tego regionu posiada
elementy podstawowe tożsamości społeczeństwa polskiego, niemniej jednak wykazuje także
własne elementy znaczące. Jej istota polega na osobliwej strukturalizacji znaczących
elementów przestrzeni symbolicznej, która – w połączeniu z poczuciem sentymentu – daje
szczególne poczucie więzi z regionem jako całością społeczno-kulturową. Zgodnie z myślą
Stanisława Ossowskiego, ojczyzna nie jest wszak realnym obiektem, lecz stanowi korelat
postaw psychicznych członków zbiorowości.
W znaczeniu etnograficznym Lubelszczyzna nie jest regionem i nie posiada cech
wyróżniających. Jednakże w poczuciu mieszkańców może być regionem wyjątkowym.
Jednym ze wskaźników poczucia tożsamości regionalnej jest sposób postrzegania regionu i
jego mieszkańców oraz jego cech wyróżniających. Oparty jest na doświadczeniach
bezpośrednich, a często odwołuje się do autostereotypów zbiorowości regionalnej.
Ankietowanych poproszono o wskazanie cech charakterystycznych swojego regionu i
jego mieszkańców oraz o wymienienie ważnych i znanych postaci oraz wydarzeń
historycznych. Poproszono ich również o wskazanie symbolu, „wizytówki”, Lubelszczyzny.
W dalszym postępowaniu badawczym, kierując się przesłanką S. Ossowskiego, uwagę
skoncentrowano przede wszystkim na miejscowości zamieszkania respondentów, na
najbliższej okolicy, a dopiero w dalszej kolejności na regionie. Pytano o miejsca szczególne,
budzące sentyment, o postacie historyczne i ludzi znaczących w historii miejscowości, o
znajomość baśni, legend oraz zwyczaje, obrzędy i powiedzenia charakterystyczne dla
miejscowości lub regionu.
W pierwszej kolejności zapytano respondentów, czy dostrzegają jakieś cechy, które w
szczególny sposób odróżniają Lubelszczyznę od innych regionów. Analiza odpowiedzi
pozwala stwierdzić, że w świadomości badanych region ten nie ma cech jednoznacznie
54
specyficznych. Co piąta pytana osoba nie potrafi wskazać cech charakterystycznych, a 15%
uważa, że region takich cech nie ma.
Wykres 22. Postrzeganie cech charakterystycznych Lubelszczyzny
Wśród osób, które wymieniły cechy charakterystyczne dla regionu, ponad 33%
podkreśla wyjątkowość przyrody i krajobrazu oraz czystość środowiska. Drugim w kolejności
wskazaniem jest gorsza sytuacja gospodarcza regionu oraz związane z tym bieda i
zaniedbanie (13,5%). Dla blisko 11% respondentów tym, co odróżnia Lubelszczyznę od
innych regionów, jest rolnictwo jako podstawowa forma aktywności gospodarczej
mieszkańców.
Tab. 20. Cechy charakterystyczne Lubelszczyzny
Piękno przyrody, piękne krajobrazy, czyste środowisko, korzystny klimat
Gorsza sytuacja gospodarcza, bieda zaniedbanie
Rolnictwo jako podstawowa forma aktywności gospodarczej
Specyficzna kultura (tradycje), architektura
Teren słabo uprzemysłowiony
Gwara
Bezrobocie większe niż gdzie indziej
Pozytywne cechy mieszkańców (życzliwość, otwartość)
Posiada (bez podania przyczyn)
Zacofanie
Region niezurbanizowany
Specyficzny klimat społeczny
Dobre ziemie i gleby
Inne
Suma
55
n
%
128
52
42
21
20
16
12
11
11
9
9
6
6
42
386
33,2
13,5
10,9
5,4
5,2
4,1
3,1
2,8
2,8
2,3
2,3
1,5
1,5
10,9
100,0
Z odpowiedzi badanych (uzupełniając je o odpowiedzi na pytania poprzednie) wyłania
się obraz regionu czystego ekologicznie, z pięknymi krajobrazami i bogactwem przyrody.
Jego mieszkańcy trudnią się głównie rolnictwem, są życzliwi i otwarci. Panuje tu specyficzny
klimat społeczny, a tempo życia jest wolniejsze niż w innych regionach. Z drugiej zaś strony
jest to region ubogi, zaniedbany, zacofany i mało uprzemysłowiony. Jego głównym
problemem jest bezrobocie większe niż gdzie indziej. Oceny są zatem biegunowo różne.
W opinii 27,7% respondentów, również mieszkańcy Lubelszczyzny nie posiadają
żadnych szczególnych cech, a 10,2% nie wie, czy takie cechy istnieją. Odnosząc te wyniki do
odpowiedzi na poprzednie pytanie można stwierdzić, że w opinii 35% badanych
Lubelszczyzna nie posiada żadnych cech wyróżniających. Podobny odsetek respondentów
(37,9%) uważa, że cech szczególnych nie posiadają również mieszkańcy regionu.
Interesujące, że ponad 21% ankietowanych wskazuje na osobliwości językowe jako na cechę
definiującą Lubelszczyznę. Co piaty badany jest zdania, że mieszkańcy regionu mówią
gwarą, natomiast w opinii 2% cechę wyróżniającą stanowi posługiwanie się czystą
polszczyzną. Podobny odsetek badanych (18,2%) uważa, że mieszkańcy Lubelszczyzny są
gościnni, otwarci i życzliwi. Trudno jednak zakładać, aby w świadomości respondentów były
to cechy charakteryzujące wyłącznie mieszkańców tego regionu. Jest to raczej ogólna
charakterystyka, która nie implikuje unikalności tych cech.
Tab. 21. Cechy szczególne mieszkańców Lubelszczyzny
Mówią gwarą
Gościnność, otwartość, życzliwość
Silne tradycje kulturowe, patriotyzm, religijność
Posiadają (bez podania uzasadnienia)
Gospodarność
Niższa kultura osobista (bałaganiarstwo, plotkarstwo)
Mówią czystą polszczyzną
Zacofanie mentalne
Są biedniejsi od innych
Tu wolniej się żyje, jesteśmy spokojniejsi
Inne
Brak cech szczególnych
Nie wiem
Suma
n
%
113
107
25
19
15
14
12
11
7
6
34
163
60
586
19,2
18,2
4,3
3,2
2,5
2,4
2,0
1,9
1,2
1,0
5,8
27,8
10,2
100,0
Na pytanie o postacie (zarówno współczesne, jak i z przeszłości), z których znana jest
Lubelszczyzna, odpowiedzi udzieliło trzy czwarte ankietowanych (75%). Uzyskane
56
odpowiedzi cechuje duże rozproszenie. Analizując wszystkie odpowiedzi należy stwierdzić,
że badani najchętniej identyfikują Lubelszczyznę z postaciami historycznymi. Odnosząc się
jednak do ilości wskazań poszczególnych nazwisk, przeszłość przeplata się z teraźniejszością.
Najczęściej wskazywano na ród Zamoyskich (9,7%) i zespół muzyczny Budka Suflera oraz
jego wokalistę Krzysztofa Cugowskiego (7,2%). Dwukrotnie rzadziej wskazywano na
Henryka Sienkiewicza (4,8%) oraz zespół Bajm i Beatę Kozidrak (4,7%). W mniej licznych
wskazaniach dominują twórcy kultury, w tym popularnej. Z szerszym polem działalności
łączy się jedynie ród Zamoyskich.
Tab. 22. Postacie rozsławiające Lubelszczyznę
Ród Zamoyskich
Krzysztof Cugowski i Budka Suflera
Henryk Sienkiewicz
Beata Kozidrak i zespół Bajm
Bolesław Prus
Józef Czechowicz
Marek Grechuta
Jan Kochanowski
Stefan Żeromski
Papież Jan Paweł II
Witold Paszt i zespół VOX
Mikołaj Rej
Wiktor Zin
Biernat z Lublina
Tadeusz Kościuszko
Inne
Brak odpowiedzi
Suma
n
%
58
43
29
28
24
22
22
20
14
13
13
12
12
11
10
116
150
597
9,7
7,2
4,8
4,7
4,0
3,7
3,7
3,3
2,3
2,2
2,1
2,0
2,0
1,8
1,7
19,4
25,1
100,0
Lubelszczyzna, która nie posiada wyraźnych cech charakterystycznych, nie ma
również swojego ustalonego symbolu. Nie oznacza to jednak całkowitego braku jej symboli.
Pytanie o symbol Lubelszczyzny było otwarte. W sumie udzielono 809 odpowiedzi. Opinia
respondentów jest w tej kwestii rozproszona. Najczęściej wskazywano na: lubelskiego
Koziołka (herb miasta Lublina), samo miasto Lublin, Zamek w Lublinie, Kazimierz Dolny,
Stare Miasto w Zamościu oraz Stare Miasto w Lublinie.
Okazało się więc, że badani szukali odpowiedzi na to pytanie w okolicy swojego
zamieszkania. Zapewne dlatego mieszkańcy Zamojszczyzny wskazywali na Zamość,
Roztocze lub zamojskie Stare Miasto, zaś respondenci z Lublina – na symbole swojego
miasta. Potwierdza się zatem hipoteza, że dla badanych Lubelszczyzna i region stanowią
57
pojęcia równoznaczne z najbliższym otoczeniem. Region jest więc definiowany przez
pryzmat ojczyzny lokalnej.
Tab. 23. Symbole Lubelszczyzny
MULTIRESPONS
n
Koziołek
Zamek Lubelski
Miasto Lublin
Kazimierz Dolny
Stare Miasto w Lublinie
Stare Miasto w Zamościu
Roztocze
Zamość
Lubelski produkt (woda mineralna „Nałęczowianka”, piwo
Perła)
Lasy
Nałęczów
Rolnictwo
Krajobraz
Wyższe uczelnie
Walory klimatyczne, ekologia
Muzeum-Zamek w Kozłówce
Majdanek
Archikatedra lubelska
KUL
KWK Bogdanka, WSK Świdnik, FS, KS „Motor”
Turystyka, agroturystyka
Brama Krakowska w Lublinie
Pomnik Unii Lubelskiej w Lublinie
Muzeum Wsi Lubelskiej
Lubelski artysta, bądź grupa artystyczna
Cerkwie
Strefa przygraniczna
Koguciki z Kazimierza
Ratusz w Lublinie
„Deptak” w Lublinie
Inne
Trudno powiedzieć
Nic
Brak odpowiedzi
Suma
Razem badanych
65
53
51
49
41
40
37
30
29
29
29
27
25
24
18
17
11
11
10
8
4
4
4
3
3
2
2
1
1
42
88
25
26
809
597
% ogółu
odpowiedzi
8,0
6,6
6,3
6,1
5,1
4,9
4,6
3,7
3,6
3,6
3,6
3,3
3,1
3,0
2,2
2,1
1,4
1,4
1,2
1,0
0,5
0,5
0,5
0,4
0,4
0,2
0,2
0,1
0,1
5,2
10,9
3,1
3,2
100,0
% badanych
10,9
8,9
8,5
8,2
6,9
6,7
6,2
5,0
4,9
4,9
4,9
4,5
4,2
4,0
3,0
2,8
1,8
1,8
1,7
1,3
0,7
0,7
0,7
0,5
0,5
0,3
0,3
0,2
0,2
7,0
14,7
4,2
4,4
100,0
W kolejnych pytaniach chodziło o uszczegółowienie odniesień do miejscowości
zamieszkania respondentów. Aczkolwiek pytano o „miejscowość, okolicę i region”, to jednak
uwaga badanych koncentrowała się głównie na najbliższej okolicy, a nie uwzględniano
kontekstu regionalnego. W odpowiedzi na pytanie, co ankietowani pokazaliby osobie z
zagranicy, wskazywano na obiekty sprzed epoki PRL (zabytki, dobra naturalne). Na
58
pierwszym miejscu wymieniano obiekty sakralne (107 osób, 18%). Większość tych, którzy
nie wymienili na pierwszym miejscu obiektów sakralnych, wymieniła je w drugiej kolejności
(70 osób, 18% drugiej odpowiedzi). Obiekty sakralne pojawiały się również w trzeciej
kolejności odpowiedzi. Oznacza to, że 34,3% badanych na pewno pokazałoby je swoim
gościom.
W dalszej kolejności wskazywano przyrodę i jej pomniki (14% pierwszych wskazań),
stare części miast (12%), obiekty historyczne (7%) oraz inne obiekty antropogeniczne (7%).
W sumie na to pytanie padło 1196 odpowiedzi. Wyniki nieco się zmieniają w strukturze
wszystkich odpowiedzi.
Tab. 24. Gotowość pokazania obiektów gościowi z zagranicy
MULTIRESPONS
Kategorie miejsc i obiektów
Obiekty sakralne
Świeckie obiekty historyczne (np. zamki, wieże)
Przyroda, pomniki przyrody
Stare miasto, rynek miejscowości
Obiekty krajobrazowe (np. parki, zalewy, skansen)
Inne obiekty antropogeniczne (np. podziemia,
kamieniołomy)
Obiekty związane z historią miejscowości lub regionu
Miejsca pamięci
Muzea
Miasta regionu
Atrakcyjne ukształtowanie terenu, Roztocze
Instytucje kultury (bez uczelni wyższych)
Obiekty wypoczynkowe
Cmentarze
Wszystko
Uczelnie wyższe
Pomniki
Inne
Nic
Brak odpowiedzi
Suma
Razem badanych
n
% ogółu
odpowiedzi
%
badanych
205
135
125
122
97
17,1
11,3
10,5
10,2
8,1
34,3
22,6
20,9
20,4
16,2
55
4,6
9,2
55
51
45
39
37
33
23
22
15
9
8
17
40
61
1196
597
4,6
4,3
3,8
3,3
3,1
2,8
1,9
1,8
1,3
0,8
0,7
1,4
3,3
5,1
100,0
9,2
8,5
7,5
6,5
6,2
5,5
3,9
3,7
2,5
1,5
1,3
2,8
6,7
10,2
100,0
Charakter wskazań nie zawsze jest związany ze szczególnym sentymentem
czy
znaczeniem, jakie respondenci przypisują określonym obiektom. Dość często po prostu w
okolicy nie ma innych obiektów wyróżniających się. Połowa badanych uważa, że w
najbliższej okolicy nie ma niczego, czego można się wstydzić, bądź co należałoby ukryć
59
przed gościem z zagranicy. Co czwarty ankietowany wskazuje na brud, bałagan i biedę. Po
raz kolejny potwierdza się, że te elementy wpisały się w świadomościowy krajobraz regionu i
są jedną z istotnych jego bolączek. Może to świadczyć o rysowaniu się pewnego
autostereotypu negatywnego.
Tab. 25. Miejsca nie do pokazywania gościom z zagranicy
Brud, bałagan, bieda
Utrudnienia w komunikacji
Osoby z problemem alkoholowym
Niebezpieczne miejsca
Blokowiska
Dzielnice robotnicze i przemysłowe
Zaniedbane ogrody, parki i budynki
Inne
Nic
Brak odpowiedzi
Suma końcowa
n
%
143
34
28
20
10
10
5
14
289
26
579
25,0
6,0
5
3
2
2
1
2
50,0
4
100,0
Największym sentymentem respondentów cieszą się pomniki (17% odpowiedzi w
pierwszym wskazaniu, nie były ani razu wymienione w drugiej odpowiedzi). W dalszej
kolejności zostały wymienione miasta regionu (10% w pierwszym wskazaniu) oraz obiekty
sakralne (10% pierwszych i 21% drugich odpowiedzi). Okazuje się, że sentyment również tu
jest kwestią indywidualną. Wskazuje na to duża ilość wymienianych miejsc i przedmiotów
oraz brak jednoznacznych liderów tej kategorii. Wskazywanie na obiekty krajobrazowe oraz
instytucje związane w kulturą może świadczyć również o braku innych obiektów w
najbliższej okolicy. Świadomość regionalna badanych nie jest na tyle wyraziście
ukształtowana, aby odwoływać się do zasobów kulturowych regionu.
Tab. 26. Miejsca sentymentalne
60
Kategorie miejsc. Wskazanie pierwsze
Pomniki
Miasta regionu
Obiekty sakralne
Przyroda, pomniki przyrody
Stare miasto, rynek miejscowości
Obiekty związane z historią miejscowości lub regionu
Obiekty krajobrazowe (np. parki, zalewy, skansen)
Atrakcyjne ukształtowanie terenu, Roztocze
Instytucje kultury (bez uczelni wyższych)
Miejsca pamięci
Świeckie obiekty historyczne (np. zamki, wieże)
Inne obiekty antropogeniczne (np. podziemia, kamieniołomy)
Cmentarze
Muzea
Uczelnie wyższe
Wszystko
Obiekty wypoczynkowe
Inne
Nic
Brak odpowiedzi
Suma
n
%
102
59
58
43
34
30
30
22
21
18
18
13
10
9
9
9
7
22
15
55
584
17,0
10,0
10,0
7,0
6,0
5,0
5,0
4,0
4,0
3,0
3,0
2,0
2,0
2,0
2,0
2,0
1,0
4,0
3,0
9,0
100,0
Podobnych odpowiedzi respondenci udzielają na pytanie o budynki w miejscowości,
okolicy lub regionie, które należy koniecznie zachować w niezmienionym kształcie dla
następnych pokoleń. Tylko 9,8% badanych twierdzi, że nie istnieją takie budynki.
Respondenci najczęściej wskazują na konieczność zachowania budynków sakralnych oraz
obiektów związanych z historią miejscowości lub najbliższej okolicy. Można tu dostrzec
interesującą prawidłowość. Za wartościowe i godne zachowania w pamięci i wytworach
materialnych uznaje się to, co ma względnie dawną metrykę i jest legitymizowane tradycją.
Nie odciska się w ten sposób w świadomości ankietowanych historia najnowsza.
Niemal połowa respondentów nie potrafi udzielić odpowiedzi na szczegółowe pytania
o historię i kulturę regionu. Blisko dwie trzecie ankietowanych twierdzi, że w historii regionu
są postacie znane także poza jego obszarem (63,3%), 16,2% takich osób nie zna, a 20,4% nie
udzieliło odpowiedzi na to pytanie. Faktyczny odsetek badanych, którzy nie potrafią wskazać
takiej postaci, wynosi więc 36,6%. Odpowiedzi są tu bardzo rozproszone. Ciągle jest żywa
pamięć o bohaterach walk partyzanckich z czasów II wojny światowej. Nazwiska
partyzantów są zdecydowanie najczęściej wymieniane przez respondentów w Janowie
Lubelskim i okolicach. Badani przywołują tu pamięć powstańców poległych w bitwie na
Porytowym Wzgórzu.
W całym regionie trwale zapisał się w pamięci potomnych ród Zamoyskich
(paradoksalnie najrzadziej wymieniany w Zamościu). W każdym subregionie są postacie
61
względnie często wymieniane przez ankietowanych (np. w Łukowie Henryk Sienkiewicz oraz
gen. Franciszek Kleeberg, w Komarówce ks. Jan Rudnicki). Postać gen. Kleeberga jest
wskazywana również przez mieszkańców Opola Lubelskiego. Tu ankietowani często
wymieniają ks. Piotra Ściegiennego oraz ks. Ignacego Konarskiego, a także Marię i Jana
Kleniewskich z Niezdowa. Postaciami ważnymi dla respondentów z Chełmszczyzny są: gen.
Gustaw Orlicz-Dreszer, sł. Boży ks. Zygfryd Berezecki i poetka ludowa Paulina Hołyszowa.
Najwięcej trudności ze wskazaniem osób ważnych w historii miejscowości i regionu
mieli ankietowani z Zamojszczyzny, którzy rzadko udzielali odpowiedzi na to pytanie.
Najczęściej wymieniano ks. Stanisława Staszica, Marka Grechutę oraz ród Zamoyskich.
Prezentowane badania potwierdziły konkluzje Leona Dyczewskiego z badań w Euroregionie
Bug. Świadomość historyczna mieszkańców regionu ma charakter przede wszystkim
narodowo-martyrologiczny. W pamięci badanych słabo są utrwalone wydarzenia z historii
najnowszej.
Do ważnych elementów kultury regionalnej należy zaliczyć zwyczaje i obrzędy.
Znajomość zwyczajów charakterystycznych dla Lubelszczyzny wykazało 48% badanych.
40% klasyfikuje te zwyczaje jako przechodzące z pokolenia na pokolenie, a 33% jako nowe.
Brak znajomości zwyczajów deklaruje 28%. Ankietowani bardzo często wymieniali tu nazwy
imprez, np. święto miejscowości. Prawdopodobnie respondenci ci nie potrafią wskazać
zwyczajów specyficznych. Dlatego święto lokalne często jest identyfikowane jako
wydarzenie szczególnej rangi i sanowi sposób prezentacji swojej tożsamości kulturowej.
Udział w imprezach kulturalnych organizowanych w miejscowości, okolicy lub
regionie deklaruje dwie trzecie respondentów (66,8%). Ankietowani najczęściej uczestniczą w
dożynkach, świętach ludowych lub świętują dni miejscowości. Imprezy te często są okazją do
prezentacji lokalnych zespołów pieśni i tańca, chórów lub orkiestr. Badani często wymieniają
odpusty parafialne lub szczególnie uroczyście obchodzone święta religijne, np. Boże Ciało.
Wiele świąt lokalnych jest związanych z dominującym w danym subregionie typem
upraw: Chmielaki (Zamość), Maliniaki (Opole Lubelskie), Święto Kaszy (Janów Lubelski)
oraz Święto Kwitnących Sadów (Józefów nad Wisłą). Uczestnictwo z Chmielakach deklarują
respondenci pochodzący z różnych subregionów, a więc impreza zyskuje rangę regionalną. W
opinii respondentów świętem charakterystycznym dla Zamościa są Jarmark Hetmański i Lato
Teatralne. Imprezy te, zdaniem badanych, na trwałe wpisały się w krajobraz kulturowy miasta
i stanowią jego wizytówkę.
Interesująco na tym tle prezentują się odpowiedzi respondentów z Lublina. Ich
specyfika w dużym stopniu wynika z charakteru miasta, definiowanego przez pryzmat jego
62
funkcji i znaczenia. Istotna tutaj okazała się wysoka jego pozycja w skali regionu jako
ośrodka nauki i szkolnictwa wyższego. Lublinianie najczęściej bowiem deklarują udział w
takich imprezach cyklicznych jak
Juwenalia i Kozienalia, co dowodzi, że Lublin w
świadomości badanych jest miastem studentów. Imprezy te nie były wymieniane przez
badanych z innych subregionów. Równie często lublinianie wymieniali Festiwal Kapel i
Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym oraz dożynki.
Wypowiedzi respondentów z różnych subregionów Lubelszczyzny wykazują dość
duże podobieństwo w odniesieniu do specyficznych obyczajów i obrzędów. Zalicza się tu
m.in.: kolędników chodzących z gwiazdą lub kozą, jasełka, kusaka (zwanego również
ostatkami), zwyczaje nocy świętojańskiej. Wstępują rozbieżności co do czasu dwóch
ostatnich zwyczajów. Osobliwości subregionalne i lokalne dotyczą także zwyczajów
wigilijnych. Jako tradycyjne potrawy wigilijne wymieniano kutię i kluski z makiem (Chełm).
Na Zamojszczyźnie i w okolicach Janowa Lubelskiego wypieka się pirogi gryczane, które na
Chełmszczyźnie występują pod nazwą knyszu.
W wielu miejscowościach występują specyficzne obrzędy, często nawiązujące do ich
historii. W Tyszowcach zachował się zwyczaj noszenia zapalonych świec podczas procesji
Bożego Ciała
i rezurekcyjnej (respondenci wskazywali obydwa święta) specjalnie
odlewanych na pamiątkę odparcia najazdu Szwedów w czasach potopu. Zwyczajem
powszechnie wymienianym w Opolu Lubelskim jest Meus, czyli świętowanie wtorku po
Wielkanocy, najczęściej polegające na spacerach rodzinnych. Podobną tradycję mają
mieszkańcy Janowa Lubelskiego, dla których Wielki Poniedziałek jest dniem rodzinnych
spacerów i biesiad na Kruczku. Tu respondenci wskazują także na inny stary zwyczaj
wielkopiątkowy: przed wschodem Słońca należy obmyć się i zaczerpnąć wody ze źródełka o
nadzwyczajnej mocy na Stokach Janowskich.
Badani wykazali równie słabą znajomość
legend i baśni związanych z okolicą
zamieszkania i regionem. Ich znajomość deklaruje zaledwie 40,5%. Wiążą się głównie z
dziejami miejscowości lub jej nazwą. Pamięć o wydarzeniach historycznych jest szczególnie
żywa w Janowie Lubelskim i okolicach (walki partyzanckie i bitwa na Porytowym Wzgórzu).
Jednym z motywów lokalnych są objawienia Matki Boskiej wymieniane w okolicach Janowa
Lubelskiego, Wallinie i Ratoszynie. Motywem wariantywnym jest zapadnięcie się kościoła
cerkwi lub klasztoru pod ziemię (Dubienka, Chełm, Opole i Komarówka).
Opowieści tworzą „magię” miejsca i decydują o jego wyjątkowości. Często odwołują
się do konkretnych elementów przestrzeni, co je uprawdopodabnia. Do
elementów
przestrzeni przyrodniczej często odnoszą się opowieści respondentów z Chełma (podziemia
63
kredowe) oraz Zamościa (korytarze podziemne). W opowieściach tych często występują
postaci baśniowe: duchy (chełmski duch Bieluch), czarownice, diabły (Czartowiec) lub biały
niedźwiedź (Łuków, Chełm). Inny charakter ma opowieść z Opola o lądowaniu UFO w
pobliskim Emilcinie, które „upamiętniono” pomnikiem. Wszystkie opowieści wymienione
przez respondentów wiążą się z ich najbliższą okolicą. Nie pojawiają się wątki zaczerpnięte z
szerszego kontekstu regionalnego.
Jednym z najbardziej wyrazistych wyznaczników odrębności kulturowej regionów jest
gwara. Język mieszkańców Lubelszczyzny, niejednolity pod względem morfologicznym,
fonologicznym i słowotwórczym, jest przez badaczy określany
jako ugrupowanie gwar
Lubelszczyzny (Bartmiński, Mazur16). Zauważalne są tu wpływy gwar mazowieckich,
małopolskich i kresowych. Badanie odrębności językowych nie stanowiło celu niniejszej
pracy, uznano jednak, że warto im poświecić nieco uwagi. W celu zbadania kompetencji
semantycznych poproszono respondentów o wyjaśnienie znaczeń następujących słów:
szalinówka, rżysko, barachło, powała, serzenie, sokora, potoknąć, krzyna, chaber, sąsiek,
tatarka. Ich wyboru dokonano po lekturze literatury przedmiotu, głównie Atlasu gwar
polskich Karola Dejny17.
Analizę odpowiedzi przeprowadzono na trzech poziomach: podejmowanych prób
odpowiedzi, poprawnych odpowiedzi, nieznajomości słów. Badani udzielając odpowiedzi na
to pytanie, w większości prawidłowo odczytywali znaczenia słów. Jedynie znaczenie „tatarki”
i „sąsieka” zostało poprawnie odczytane tylko przez odpowiednio 26% i 17% ankietowanych.
Próby ich zdefiniowania zostały jednak podjęte przez blisko połowę pytanych („tatarka” –
51%, „sąsiek” – 57%). Najczęściej starano się wyjaśnić znaczenie następujących słów:
chaber, barachło, potoknąć i rżysko. Poprawnie (tzn. na poziomie 60 - 80% wszystkich
poprawnych odpowiedzi) definiowano słowa „chaber”, „barachło” i „potoknąć”. „Rżysko”
(57%) i „powała” (52%) osiągnęły wynik w granicach średniej dla tego testu. Pozostałe słowa
rozpoznaje mniej niż 40% ankietowanych.
Nieznajomość słów jest równoznaczna z brakiem podjęcia próby definicji. Najmniej
prób (do połowy liczby badanych) podjęto wobec słów: „szalinówka”, „sokora”, „krzyna” i
„serzenie”. Można wnioskować, że słowa rozpoznane przez większość badanych są w obecne
w mowie potocznej. Natomiast te w niewielkim stopniu prawidłowo definiowane,
prawdopodobnie zostały zasłyszane, ale sam respondent ich nie używa.
16
17
Por. J. Bartmiński, J. Mazur, Teksty gwarowe z Lubelszczyzny, Wrocław 1978.
Por. K. Dejna. Atlas gwar polskich. T. 1: Małopolska, Warszawa 1998, T. 2: Mazowsze, Warszawa 2000.
64
Nieoczekiwanie możliwe stało się porównanie odpowiedzi na pytanie o cechy
wyróżniające Lubelszczyznę i o kompetencje semantyczne respondentów. Wskazano bowiem,
że jedną z cech charakterystycznych regionu jest gwara. Interesujące, że w opinii 2%
badanych gwara odróżnia Lubelszczyznę od innych regionów kraju, ale w opinii 19,2% cechą
szczególną mieszkańców regionu jest posługiwanie się gwarą. Rozbieżność ta potwierdza
tezę, że identyfikacje regionalne badanych realizują się na poziomie społeczności lokalnych i
subregionalnych. Bezpośrednie kontakty utwierdzają badanych w przekonaniu o istnieniu
języka charakterystycznego dla regionu. Jednakże Lubelszczyzna jako region jest dla nich
pojęciem nazbyt abstrakcyjnym. W kontekście tych stwierdzeń oraz wyniku testu kompetencji
semantycznych trudno uznać odrębności językowe za istotny element tożsamości kulturowej
mieszkańców regionu.
W jednej z hipotez badawczych założono, że identyfikacji z regionem nie towarzyszy
wiedza o jego dziejach i kulturze, co potwierdziło się tylko w ograniczonym stopniu.
Obliczono istotną statystycznie, choć bardzo slabą zależność pomiędzy identyfikacją z
regionem a znajomością legend, baśni i opowieści związanych z regionem. Respondenci
identyfikujący się z regionem znacznie lepiej znali legendy i baśnie niż osoby, które nie czuły
się związane z Lubelszczyzną. Opowieści takie znało 42,3% respondentów odczuwających
związek ze swoim regionem. Dla osób nie związanych z regionem odsetek ten wynosił
29,7%.
Wykres 21. Znajomość legend a stopień poczucia związku z Lubelszczyzną
65
Nie stwierdzono zależności pomiędzy deklarowaną identyfikacją z regionem a
znajomością postaci i wydarzeń historycznych oraz znajomością zwyczajów i obrzędów
charakterystycznych dla Lubelszczyzny.
***
Lubelszczyzna nie stanowi regionu ani w znaczeniu etnograficznym, ani w
kulturowym. W świadomości ankietowanych region i jego mieszkańcy nie posiadają cech
jednoznacznie wyróżniających. Region ten nawet nie posiada ustalonego symbolu.
Świadomościowe obrazy Lubelszczyzny są skrajnie różne.
Najbardziej wyrazistym
elementem materialnej kultury regionu są dla respondentów budynki sakralne i pomniki.
Obiekty te wskazują jako przedmiot szczególnego sentymentu oraz oceniają jako warte
pokazania gościom z zagranicy. Za wartościowe i godne zachowania w pamięci i warstwie
wytworów materialnych uznaje się to, co ma względnie dawną metrykę i jest legitymizowane
tradycją. Historia najnowsza nie odciska się w ten sposób w świadomości ankietowanych.
Niemal połowa respondentów nie potrafi udzielić odpowiedzi na szczegółowe pytania
o historię i kulturę regionu. W wyniku jakościowej analizy materiału badawczego
potwierdziła się hipoteza o słabo ugruntowanej świadomości historycznej respondentów.
Najwięcej badanych deklarowało znajomość wydarzeń związanych z okresami: II wojny
światowej, rozbiorów i powstań. Niewielka okazała się również znajomość postaci
historycznych – ludzi, którzy odegrali istotną rolę w historii miejscowości, okolicy, bądź
regionu. Najczęściej byli wymieniani przedstawiciele rodów szlacheckich, wojskowi,
66
partyzanci oraz duchowni. W odpowiedziach bardzo rzadko wymieniano działaczy
społecznych i nigdy ludzi współcześnie działających na rzecz miejscowości, okolicy, bądź
regionu.
Badani wykazali się równie małą znajomością legend i baśni związanych z okolicą
zamieszkania lub regionem. Przytaczane opowieści wiążą się z dziejami miejscowości, jej
nazwą lub stanowią całkowitą fikcję. Brak znajomości zwyczajów lokalnych deklaruje niemal
co trzeci respondent. Ankietowani bardzo często wymieniali tu nazwy imprez, np. święto
miejscowości, dożynki czy festyny ludowe. Dość często wymieniano odpusty parafialne lub
szczególnie uroczyście obchodzone święta religijne, np. Boże Ciało.
Tradycje kulturowe rzadko są obecne w życiu codziennym mieszkańców, a
identyfikacji z regionem nie towarzyszy wiedza o jego dziejach i kulturze. Analiza jakościowa
zebranego materiału potwierdziła brak specyfiki kulturowej i endogennych czynników
tożsamości regionalnej. W efekcie odwołanie się do wspólnej kultury nie stanowi podstawy
dla kształtowania identyfikacji regionalnej. W kulturze regionu występują nieliczne elementy
specyficzne. Identyfikacja z regionem jest tu raczej odczuwana niż uświadamiana. W
świadomości badanych Lubelszczyzna i region stanową pojęcia równoznaczne z najbliższym
otoczeniem.
Identyfikacja z przestrzenią częściej jest budowana w oparciu o jej – nawet ubogą –
lokalną szatę kulturową, niż z całym regionem i wytworami jego kultury. Region ten nie
wykształcił bowiem żadnych specyficznych cech. Dlatego zasięg tożsamości terytorialnej
wyznaczają granice subregionów. Jednocześnie odnosząc się do wcześniej zaprezentowanych
ustaleń o poczuciu zakorzenienia można stwierdzić, że potwierdziła się hipoteza badawcza
zakładająca występowanie elementarnej identyfikacji subregionalnej na podstawie odrębności
etnograficznych lub funkcjonalnych w zakresie zaspokajania potrzeb. Jednostkowe
tożsamości regionalne zapewne są efektem przyjęcia pewnych uogólnionych postaw
członków wspólnoty wobec zamieszkiwanego terytorium. Istotną kwestię stanowi więc to,
czy możliwe jest wytworzenie tożsamości regionalnych w regionie lubelskim bez wyrazistych
odrębności i pewnego utrwalonego sposobu identyfikacji z wartościami kultury regionalnej?
Zdaniem autorki, istotą tożsamości regionalnej są indywidualne poszukiwania oraz
kontynuacja tradycji regionalnej niezależnie od stopnia jej osobliwości i wyjątkowości, ale
wymaga to zaangażowania jednostek oraz wspólnot lokalnych.
Zakończenie
67
Współcześnie, między innymi pod wpływem procesów globalizacji oraz integracji
europejskiej, społeczności lokalne coraz rzadziej stanowią ważny układ odniesienia
społecznego oraz źródło identyfikacji indywidualnych. W literaturze przedmiotu często
twierdzi się, ze mamy do czynienia ze zmierzchem, bądź ograniczeniem ich znaczenia.
Niewątpliwie podlegają one głębokim zmianom, oznaczającymi przede wszystkim
przeobrażenia dotychczasowych, tradycyjnych struktur. Nie można jednak twierdzić, że
mamy do czynienia z zanikiem społeczności lokalnych. W dalszym ciągu odgrywają one
istotną rolę w procesach konstruowania tożsamości społecznej jednostek. Stanowią ramy dla
terytorialnych odniesień indywidualnych identyfikacji. Istotne zatem jest odróżnienie
społeczności lokalnej od zbiorowości terytorialnej. Odnosi się ono głównie do stopnia ich
zorganizowania. Zakłada się, że zbiorowość cechuje słabsza więź i integracja wewnętrzna,
niższy poziom indywidualnej i zbiorowej identyfikacji, wyższa gotowość do migracji, słabsze
poczucie odrębności od innych oraz niskie poczucie wspólnoty gospodarowania.
Społeczności lokalne cechuje ograniczona liczba aktorów, a zachodzące między nimi stosunki
mają charakter bezpośredni. Często wyraża się w poczuciu swojskości i przynależności do
bezpośrednio doświadczanej wspólnoty. Poprzez odwołanie się do czynników wewnątrz
systemowych stają się głównym podmiotem rozwoju endogennego. Realizuje się on poprzez
aktywność członków społeczności, która jest urzeczywistnieniem częstych styczności
społecznych pomiędzy mieszkańcami, najczęściej na poziomie miejscowości lub gminy.
Procesy te wymagają intensywnego tworzenia nowego rodzaju więzi o charakterze
funkcjonalnym.
Ich
konstytuowaniu
sprzyja
stymulowanie
rozwoju
społeczeństwa
obywatelskiego. Czynnikiem sprzyjającym przyjmowaniu postaw prospołecznych i
działaniom na rzecz społeczności jest poczucie tożsamości regionalnej. Do jej
wykrystalizowania niezbędna jest identyfikacja z regionem
oraz poczucie więzi z jego
mieszkańcami. Wzmacnianiu tożsamości regionalnej sprzyja poczucie zakorzenienia oraz
możliwość odwołania się do historycznie ukształtowanych zasobów kulturowych.
W sytuacji Lubelskiego polem instytucjonalizacji społeczności lokalnych i
społeczności regionalnej staje się obszar województwa. Region jest bytem istniejącym w
świadomości mieszkańców na podstawie granic administracyjnych. W sferze przeżywanej jest
bezpośrednią projekcją własnych grup lokalnych na regionalną zbiorowość terytorialną
odwołująca się do poczucia bycia u siebie, poczucia swojskości. Z perspektywy tych ustaleń
Lubelszczyzna jest regionem konstytuowanym na mocy projektowania cech społeczności
lokalnych na terytorium limitowane jako obszar administracyjny.
68
Teza ta znajduje powiedzenie w badaniach autorskich prezentowanych w niniejszym
opracowaniu. Dominującym typem identyfikacji mieszkańców Lubelszczyzny z regionem jest
więź emocjonalna (przeżywana), oparta na więziach rodzinnych oraz codziennych
doświadczeniach. Jednocześnie niemal wszyscy badani definiują Lubelszczyznę jako region.
W świadomości większości badanych region jest przede wszystkim krainą geograficzną,
obszarem administracyjnym lub miejscem, gdzie mieszkają bliscy sobie ludzie. Taki sposób
definiowania Lubelszczyzny świadczy o identyfikacji respondentów raczej z subregionami
niż całym województwem. Region jest kojarzony głównie z jego stolicą – Lublinem. W
świadomości badanych ani Lubelszczyzna, ani jej mieszkańcy nie posiadają cech
jednoznacznie ich wyróżniających. Pomimo braku silnych cech wyróżniających bycie
mieszkańcem Lubelszczyzny dla ponad połowy ankietowanych to powód do zadowolenia lub
dumny. Blisko 90% ankietowanych czuje się związana z Lubelszczyzną, a siłę tych związków
wyznaczają głównie więzi rodzinne i przyjacielskie. Zdecydowana większość badanych jest
zadowolona z faktu zamieszkiwania na Lubelszczyźnie, głównie z powodu jej walorów
przyrodniczych, geograficznych i ekologicznych. Zasięg ojczyzny prywatnej jest więc
wyznaczany przez zasięg kontaktów z bliskimi i rodziną, umiejscowionych w konkretnej
przestrzeni geograficznej. Jej walory krajobrazowe dodatkowo wzmacniają poczucie
sentymentu. Świadomościowy wymiar identyfikacji z terytorium w decydującym stopniu
przybiera postać więzi emocjonalnych. Jednocześnie respondenci posiadają ugruntowany
wizerunek regionu i poza walorami przyrodniczymi i klimatycznymi wskazują również na
wady zamieszkiwania na Lubelszczyźnie. Najczęściej wskazywano bezrobocie, zacofanie
infrastrukturalne oraz związaną z nim biedę. Chęć poprawienia swojej sytuacji w tych trzech
wymiarach stanowi hipotetyczną motywację zamieszkania poza Lubelszczyzną. Odsetek osób
niezadowolonych z zamieszkiwania w regionie maleje wraz z wiekiem. Względnie najwyższe
oczekiwania i największą gotowość do mobilności przestrzennej posiadają respondenci w
wieku 19 - 30 lat.
Sentymentalny charakter powiązań z regionem nie przekłada się na działania na rzecz
szerszej wspólnoty, a działania zbiorowe przeważają nad działaniami społecznymi. Ich cechą
jest zbiorowa realizacja celów indywidualnych,
osiągnięcie których jest niemożliwe w
ramach malej grupy. A zatem społeczność jest traktowana utylitarnie, a podejmowane
współdziałanie nie jest ukierunkowane na realizację nadrzędnych wartości społecznych.
Postawy takie nie sprzyjają procesom kształtowania się spójnej tożsamości regionalnej.
Podmiotowy rozwój zbiorowości wiąże się z definiowaniem porządku lokalnego w
oparciu o dojrzałe i ustabilizowane aktywności grupowe. Respondenci wykazują względnie
69
wysoki stopień świadomości w ocenie problemów regionu i gminy zamieszkania oraz
świadomość interesu regionalnego, pojmowanego głównie w kategoriach ekonomicznych.
Sprawy regionu są dla respondentów niemal tak samo ważne jak sprawy ich miejscowości
zamieszkania. Przedmiotem zainteresowania są głównie sprawy zatrudnienia i bezrobocia,
ochrony zdrowia, ekonomii i gospodarki oraz nauki i edukacji. Większość badanych uważa,
że Lubelszczyzna ma realne perspektywy rozwoju, głównie w takich dziedzinach jak
rolnictwo, turystyka i agroturystyka. Czynnikiem najbardziej utrudniającym rozwój
Lubelszczyzny jest słaba jakość elit politycznych oraz brak dotacji i inwestycji.
Zdecydowanie prospołecznej postawie intencjonalnej towarzyszy jednak brak
inicjatywy i działań faktycznie realizowanych. Mieszkańców Lubelszczyzny cechuje bierna
postawa wobec spraw istotnych dla społeczności lokalnej. Nie są oni zainteresowani
współdziałaniem dla dobra wspólnego, a odpowiedzialnością za rozwiązywanie spraw
ważnych dla gminy obarczają władze samorządowe. Badania potwierdziły, że większość
mieszkańców regionu nie wykazuje ani aktywnych postaw obywatelskich, ani nie angażuje
się w prace na jego rzecz. Jedynie niespełna 30% ankietowanych potwierdziło swój czynny
udział w pracach dla własnej społeczności. Postawy respondentów w tym zakresie wykazują
pewną niespójność pomiędzy sferą emocjonalno - wolitywną i behawioralną. Poczucie
zakorzenienia,
definiowanie regionu przez pryzmat więzi rodzinnych, pewne poczucie
swojskości i świadomość interesu grupowego w niewystarczającym stopniu motywują do
podejmowania wspólnych działań na rzecz dobra wspólnego.
W prace najczęściej angażują się osoby w wieku 36-50 lat, które są zamężne/żonate,
bądź stanu wolnego. Okazało się również, że mężczyźni nieco częściej niż kobiety podejmują
działania
społeczne.
Względnie
wysokie
wykształcenie
jest
funkcjonalne
wobec
podejmowanych prac i inicjatyw na rzecz społeczności lokalnej. Źródło dochodu badanych w
istotny sposób modyfikuje faktycznie podejmowaną i deklarowaną aktywność społeczną.
Najbardziej zaangażowaną w działania kategorią badanych są osoby prowadzące działalność
gospodarczą, pracujące zarobkowo lub prowadzące gospodarstwo rolne. Osoby prowadzące
działalność gospodarczą są również liderami w podejmowaniu inicjatyw. Są to więc faktyczni
liderzy nieformalni, którzy stanowią swoistą „lokomotywę” działań podejmowanych na rzecz
społeczności lokalnych. Stanowi to niezwykle cenną wskazówkę dla sformułowania
wniosków praktycznych. Większą aktywnością społeczną w zakresie podejmowanych
wspólnie działań wykazują się respondenci ze środowisk wiejskich.
Istotny wymiar tożsamości regionalnej stanowi komponent kulturowy. Przyjęto, że na
specyfikę kulturową regionu składa się nie tyle ścisła odrębność etnograficzna, lecz swoiste
70
ustrukturyzowanie cech ogólnie dostępnych w ramach kanonu kultury narodowej. Akcent
położono nie na obiektywne fakty, ale na przywianie do nich, dzięki któremu definiuje się
świadomość mieszkańców Lubelszczyzny.
W świadomości ankietowanych region i jego mieszkańcy nie posiadają cech
jednoznacznie wyróżniających. Analiza jakościowa zebranego materiału potwierdziła brak
specyfiki kulturowej i endogennych czynników tożsamości regionalnej Świadomościowe
obrazy Lubelszczyzny są biegunowo różne. Z jednej strony jest to miejsce o swoistym
klimacie społecznym, gdzie żyje się wolniej niż w innych regionach. Mieszkańcy
Lubelszczyzny trudnią się głównie rolnictwem, są otwarci i życzliwi. Z drugiej zaś strony jest
to region ubogi, zaniedbany i zacofany, a bezrobocie jest tutaj większe niż gdzie indziej.
Można się zastanawiać, w jakim stopniu poszukiwanie odrębności i odwołanie się do
imponderabiliów regionu ma charakter kompensacyjny w stosunku do realnie istniejących
problemów. Niezależnie od obiektywnych uwarunkowań gospodarczych, mamy tu również do
czynienia ze skutecznością mechanizmu etykietowania i z przyjęciem piętna regionu
należącego do Polski B.
Najbardziej wyrazistym elementem kultury materialnej regionu, budzącym szczególny
sentyment badanych są budynki sakralne i pomniki. Za wartościowe i godne zachowania w
pamięci i warstwie wytworów materialnych, uznaje się to, co ma względnie dawna metrykę.
Respondenci mają słabo ugruntowaną świadomość historyczną. Ma ona charakter główne
narodowo – martyrologiczny, a w znikomym stopniu utrwalone są w pamięci badanych
wydarzenia z historii najnowszej. Identyfikacji z regionem nie towarzyszy wiedza o jego
dziejach i kulturze. W przypadku Lubelszczyzny odwołanie się do wspólnej kultury nie
stanowi zatem podstawy budowania identyfikacji regionalnej. Nieliczne elementy specyficzne
oraz rzadka obecność w życiu codziennym mieszkańców tradycji kulturowych regionu,
sprawia że identyfikacja z regionem jest raczej odczuwana niż przeżywana. Elementarne
identyfikacje na podstawie odrębności etnograficznych lub funkcjonalnych są budowane w
odniesieniu do subregionów. Respondenci z tak rozumianym regionem utożsamiają się w
stopniu silnym i umiarkowanym.
W świetle przedstawionych wyników badań uprawomocnione jest stwierdzenie, że
województwo lubelskie, mimo że jest regionem historycznym i geograficznym nie
wykształciło wyrazistej świadomości regionalnej mieszkańców. Definiowanie Lubelszczyzny
jako regionu jest silnie warunkowane funkcją administracyjną. Deklarowane identyfikacje są
wyznaczone zasięgiem więzi rodzinnych i nie odnoszą się do Lubelszczyzny jako całości.
71
Charakter poczucia tożsamości regionalnej mieszkańców Lubelszczyzny w znacznym
stopniu jest determinowany dystrybutywnym charakterem więzi. Związki z regionem
definiowane są przede wszystkim poprzez odniesienie się do współmieszkańców, a nie do
zbiorowości regionalnej jako całości. Wyraźnie zarysowuje się potrzeba budowania więzi
kolektywnej, odnoszącej się do zbiorowości regionalnej jako całości. Dzięki temu
wzmocniłoby się znaczenie więzi ideologicznej. W tym kontekście ważną rolę może odegrać
ruch regionalistycznym, tworzący ideologię regionalną. W przypadku Lubelszczyzny
niewątpliwie istotnym czynnikiem budowania tożsamości jest jego funkcja administracyjna.
Identyfikacja regionalna, zwłaszcza jej wymiar polityczny, jest budowana przez odniesienie
do kształtu administracyjnego województwa. Struktura województwa oznacza strukturę
władzy
oraz
skupienie
wokół
atrakcyjnego
ośrodka
miejskiego,
koncentrującego
infrastrukturę edukacyjną, kulturalną oraz placówki ochrony zdrowia. Postępująca
instytucjonalizacja województw, z racji na ich funkcję samodzielnych podmiotów polityki
wewnętrznej Unii Europejskiej, wymaga tożsamości prospektywnej, czyli ukierunkowanej na
przyszłość regionu. Tworzenie tożsamości regionalnej w głównej mierze powinno być
skoncentrowane na rozwiązywaniu problemów i kształtowaniu wizji przyszłości, a w
mniejszym stopniu odwoływać się do czynników romantycznych i antypragmatycznych. Nie
oznacza to jednak, że elementy tradycji oraz dziedzictwa kulturowego są zbędne.
Upodmiotowienie
zbiorowości
regionalnych
odnosi
się
nie
tylko
do
przejęcia
odpowiedzialności, lecz także wiąże się z zachowaniem spójności w zakresie regionalizmu
ekonomicznego, politycznego i kulturowego. Od postaw ludzi wobec własnej społeczności
lokalnej i regionalnej zależy, czy zachowają się jej wartości społeczne, czy też zostaną
rozmyte w wyniku procesu homogenizacji.
Koncepcja rozwoju Lubelszczyzny, w większym niż dotychczas stopniu, powinna
uwzględniać rolę kapitału ludzkiego. Istnieje potrzeba realnego udziału mieszkańców w
działaniach społecznych podejmowanych nie tylko na poziomie społeczności lokalnych, ale
również na poziomie regionu. Charakter podejmowanych inicjatyw powinien uwzględniać nie
tylko potrzeby polityczne i ekonomiczne regionu. Niezwykle ważne jest, aby projektowane
działania przyczyniały się do większej spoistości społecznej regionu, aktywizowały
mieszkańców i kreowały więzi zbiorowe.
Bibliografia
72
Bartmiński Jerzy, Mazur Jan, Teksty gwarowe z Lubelszczyzny, Wrocław 1978.
Buczkowski Piotr, Bondyra Krzysztof, Śliwa Paweł (red.), Jaka Europa? Regionalizacja a
integracja, Poznań 1998.
Dejna Karol. Atlas gwar polskich. T. 1: Małopolska, Warszawa 1998, T. 2: Mazowsze,
Warszawa 2000.
Domagała Bożena, Sakson Andrzej (red.), Tożsamość kulturowa społeczeństwa Warmii i
Mazur, Olsztyn 1998.
Dziekanowska Małgorzata, Styk Józef (red.), Region w koncepcjach teoretycznych i
diagnozach empirycznych, Lublin 2008.
Dziekanowska Małgorzata, Tożsamość regionalna mieszkańców Lubelszczyzny. Raport z
badań, [w:] Region w koncepcjach teoretycznych i diagnozach empirycznych, red.,
Małgorzata Dziekanowska, Józef Styk, Lublin 2008.
Gąsior – Niemiec Anna, Regionalność jako habitus. Instytucjonalne uwarunkowania
podmiotowości na poziomie regionalnym, [w:] Oblicza lokalności. Tradycja i współczesność,
red. Joanna Kurczewska, Warszawa 2004.
Kurczewska Joanna (red.), Oblicza lokalności. Tradycja i współczesność, Warszawa 2004.
Łukowski Wojciech, Społeczne tworzenie ojczyzn, Warszawa 2002.
Putnam Robert, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach
Zjednoczonych, Warszawa 2008.
Raport metodologiczny, Sprawozdanie z prac zespołu ds. organizacji warsztatu
metodologicznego badania „Kapitał intelektualny Lubelszczyzny 2010 – 2013” (12.08.2011 –
12.09.2011) , Lublin 2011.
Rybicki Paweł, Struktura społecznego świata, Warszawa 1979.
Rydzewski Paweł, Mieszkańcy Lubelszczyzny. Ekspertyza naukowa, Kapitał intelektualny
Lubelszczyzny 2010 – 2013, Lublin 2011.
Sakson Andrzej, Specyfika procesów społeczno-kulturowych społeczeństw postmigracyjnych,
[w:] Tożsamość kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur, red. Bożena Domagała, Andrzej
Sakson, Olsztyn 1998.
Starosta Paweł, Poza metropolią. Wiejskie i małomiasteczkowe zbiorowości lokalne a wzory
porządku makrospołecznego, Łódź 1995.
Szczepański Marek S., Społeczności lokalne i regionalne a ład kontynentalny i globalny, [w:]
Kręgi integracji i rodzaje tożsamości, red., Włodzimierz Wesołowski, Jan Włodarek,
Warszawa 2005.
Sztompka Piotr, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków 2007.
73
Turowski Jan, Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin 1993.
Wódz Jacek, Wódz Kazimiera, Dynamika odtwarzania się świadomości regionalnej w Polsce,
[w:] Jaka Europa? Regionalizacja a integracja, red. Piotr Buczkowski, Krzysztof Bondyra,
Paweł Śliwa, Poznań 1998.
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
74

Tożsamość regionalna mieszkańców regionu lubelskiego

Transkrypt

Podobne dokumenty

WYNIKI ANKIETY „Zdrowy tryb życia w Skierniewicach”

Raport miesiąca – Polacy a emerytura

Preferencje klientów linii lotniczych

Informacje o konkursie fotograficzicznym

Pobierz raport w wersji PDF

Abstrakt_EUW_Raport z badania motywacji potencjalnych

Przeczytaj fragment

Raport miesiąca - Polacy o uwarunkowaniach efektywności w pracy

konferencja "czysta energia dla lubelszczyzny"