Aspekty naukowe związane ze szkodami w gospodarce rybackiej

Aspekty naukowe związane ze szkodami w gospodarce rybackiej

Robert Gwiazda
Zakład Biologii Wód im. Karola Starmacha
Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków


Charakterystyka zwierząt wyrządzających szkody
Porównanie szkodliwości, analiza szkód z punktu
widzenia badań naukowych na terenie kompleksów
stawowych i rzek Małopolski i Śląska - rzeczywisty
wymiar szkodliwości, wielkość strat
W rolach głównych…
Gatunki rybożerne jako:
- drapieżniki (element ekosystemu)

- gatunki konfliktowe (element ekonomii)
Kormoran Phalacrocorax carbo sinensis
(L.)
Duży ptak wodny (długość ciała ok. 90 cm, ciężar 1,6-,3,6 kg) z rodziny
kormoranów odżywiający się rybami.
Doskonale nurkuje i lata. Gnieździ się kolonijnie. Może żerować w
odległości ponad 50 km od kolonii czy noclegowiska.
Czapla siwa Ardea cinerea (L.)
Duży ptak wodny (długość ciała ok. 85-100 cm, ciężar 1,2-2,3 kg) z rodziny
czaplowatych odżywiający się głównie rybami.
Żeruje brodząc w płytkiej wodzie lub czatując na brzegu. Gnieździ się
kolonijnie. Może żerować w odległości ok. 30 km od kolonii. Najbardziej
aktywna o świcie i zmierzchu.
Wydra Lutra lutra (L.)
Ssak z rodziny łasicowatych (długość ciała ok. 70-100 cm, ciężar 6-10 kg)
odżywiający się głównie rybami.
Doskonale pływa i nurkuje. Aktywna głównie w nocy, terytorialna.
Liczebność i trendy populacyjne
kormorana, czapli siwej i wydry w Polsce



Liczebność kormorana – ok. 27 tys. par lęgowych, populacja
ustabilizowana
Liczebność czapli siwej – ok. 10 tys. par lęgowych, populacja spada
Liczebność wydry – ok. 15 tys. os.
populacja wzrasta
Źródło: Bzoma S. 2011. Program Ochrony Kormorana Phalacrocorax carbo w Polsce.
http://smz.waw.pl/files-gatunki/program_ochrony_kormorana_PROJEKT_28_11_2011.pdf
Biuletyn Monitoringu Środowiska. 2011. Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa.
http://monitoringptakow.gios.gov.pl
Romanowski J., Orłowska L., Zając T. 2011. Krajowa Srategia Gospodarowania Wydrą.
http://smz.waw.pl/files-gatunki/prezentacja_program_dla_wydry.pdf
Kormoran – cud natury?




Ptaki doskonale nurkujące poruszają się w powietrzu znacznie
gorzej... ale nie kormoran.
Ciężar właściwy - 0.94 (Ferens i Wasilewski 1977).
Budowa skrzydła – długie, zwłaszcza część przedramieniowa.
Doskonale nurkuje (do 40 m). Namakające pióra zwiększają ciężar
ciała.
Plastyczność siedliskowa kormorana

Kormoran wykazuje dużą
plastyczność w wyborze miejsc
lęgowych.
Van Eerden i Gregersen (1995)
Liczebność i wskaźnik wzrostu populacji
lęgowej kormorana w Europie
Kraj
Liczba par
Mediana
wzkaźnika
wzrostu
1990-2006
1990
2000
2006
(%)
Norwegia
7,100
7,100
7,200
-0,2
Holandia
18,500
20,000
23,100
3,4
Dania
23,600
41,000
37,900
3,8
Niemcy
5,800
18,400
23,500
7,5
Szwecja
5,500
26,000
43,700
12,2
Polska
6,600
15,000
25,800
8,8
Rumunia
10,600
18,800
26,400
6,6
Estonia
100
5,800
11,700
23,3
Finlandia
0
300
5,800
41,8
W oparciu o dane: Kohl (2010)
Trendy populacyjne w Polsce






Liczebność populacji lęgowej w Polsce:
1981 - 1470 par
1992 - 8200 par
2000 – 16000 par
2006 – 25800 par
2010 – 27000 par
Kluczowy obszar lęgowy
Liczebność par lęgowych w obszarze Bałtyku (2006)
Źródło: HELCOM Indicator Fact Sheets 2009. Online.
Co z tego wynika?
Szlaki migracyjne i zimowiska kormorana
Najważniejsze zimowiska kormorana to Francja, Włochy, Niemcy,
Hiszpania i Egipt. Zaznacza się wyraźnie główny środkowoeuropejski
szlak migracyjny oraz szlak zachodnioeuropejski.


Czapla siwa występuje nad jeziorami, rzekami, zbiornikami
zaporowymi czy stawami. Częściej na Pojezierzu Mazurskim i
Pomorskim niż na południu kraju.
Gnieździ się w okresie III-VII. Następnie ptaki koczują pojawiając się
w różnych miejscach. Przelot jesienny w okresie IX-XI. Zimują w
południowej Europie a także w Polsce, zwłaszcza na zachodzie
kraju.
Występowanie wydry
• Wydra występuje zarówno nad wodami naturalnymi jak i sztucznymi.
Często koeegzystuje z bobrem.
• Wielkość terytoriów waha się od kilku do kilkunastu kilometrów
(zależy od obfitości pokarmu, dostępności schronień i stopnia
naturalności siedliska):
długość 16-39 km, powierzchnia 34-63 ha (Szkocja),
zagęszczenie 1-3 os/10 km (Polska), 1,7-5,9/10 km (Białoruś).
• Zazwyczaj w obrębie terytorium 1 samca znajdują się terytoria 2 lub
więcej samic.
• W przypadku, gdzie spotykamy większą obfitość pokarmu terytoria
mogą być mniejsze.
Green i in. (1984),
Durbin (1998),
Kruuk i in. (1993),
Jędrzejewska i Jędrzejewski (2001),
Sidorovich (1997).
Zapotrzebowanie pokarmowe ptaków
rybożernych:
• Czapla siwa (ciężar: 1110-1770 g)
- ok. 330 g
• Kormoran (ciężar: 1740-2670)
- ok. 400-500 g
• Zapotrzebowanie pokarmowe jesienią i zimą jest zwykle ok. 1/4


niższe niż w okresie lęgowym, kiedy karmią młode.
Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe nie różni się od innych ptaków
podobnej wielkości.
Czapla siwa – 18% ciężaru ciała
Kormoran – 11-17% ciężaru ciała (EIFAC 1988)
Przy niedogodnych warunkach mogą głodować.
Wielkość zjadanych ryb
Rybitwa rzeczna
Perkoz dwuczuby
Mewa białogłowa
Czapla siwa
Kormoran
0
5
10
15
20
25
30
Długość ryb LT (cm)
Max
Średnia
35
40
45
Pokarm wydry



Pokarm: głównie ryby (przeważają
osobniki do 20 cm i masie do 200 g).
Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe 1,2 kg.
Udział karpia w pokarmie zmienia się w
zależności od pory roku, zagęszczenia
ryb i zasobności pokarmowej w
sąsiedztwie stawów.
Karp nie jest preferowanym gatunkiem
(średni udział w pokarmie – 20%) ze
względu na wysoką zawartość enzymu
tiaminazy w mięśniach, który rozkłada
witaminę B1.
Porównanie pokarmu
wydry w Bieszczadach
w sezonach
Ocena strat w rybostanie
Aby ocenić straty w rybostanie w wyniku żerowania gatunków
rybożernych należy poznać:
- dynamikę liczebności poszczególnych gatunków w danym okresie,
- dzienne zapotrzebowanie pokarmowe i skład pokarmu
poszczególnych gatunków,
- frekwencję ryb noszących zranienia po nieskutecznych atakach,
- tempo wzrostu w populacjach ryb narażonych na stres związany z
atakami.
Dlaczego stawy rybne
są atrakcyjne dla ptaków?



Mała głębokość wody
Wysokie zagęszczenie ryb
Podobne rozmiary
dostępnych ryb
(poszczególne roczniki w
osobnych stawach)
poszukiwanie ofiar
identyfikacja ofiar
pościg za ofiarą
chwytanie ofiar
= krótki czas i niski nakład energetyczny
Dlaczego karp jest atrakcyjny dla
gatunków rybożernych?

Karp ma większą biomasę niż inne ryby przy tej samej długości
ciała

10 cm LT (płoć – 9,3 g; karp – 16,2 g; 1,7X)
15 cm LT (płoć – 34,1 g; karp – 54,5 g; 1,6X)
20 cm LT (płoć – 85,6 g; karp – 128,8 g; 1,5X)
25 cm LT (płoć – 174,8 g; karp – 250,8 g; 1,4X)



Zagęszczenie kormorana, czapli siwej,
wydry na stawach w południowej Polsce
Zagęszczenie ptaków na stawach w Spytkowicach
2
os/10 ha
1,5
Kormoran
1
Czapla siwa
0,5
0
III-IV
V-VI
VII-VIII
IX-X
Okresy
Zagęszczenie wydry na stawach w Zatorze – 0,23 os./10 ha
(liczebność zwykle wynosi 1 os./5-10 km)
Presja ptaków na ryby
w badanych kompleksach stawowych
Szacunkowa wielkość presji ptaków na ryby
60
50
Inne
Rybitwy
kg/ha
40
Mewy
30
Kormoran
20
Czapla siwa
Perkoz dwuczuby
10
0
Spytkowice
Milicz
Kompleks
Stawy karpiowe LGR „Żabi Kraj” – 5,5 kg/ha
Stawy karpiowe „Opolszczyzna” – 19,4 kg/ha
Martyniak in. (2013)
Znaczenie poszczególnych gatunków
ptaków w presji na ryby
Udział ptaków w presji na ryby
Inne
Rybitwy
Mewy
Milicz
Spytkowice
Kormoran
Czapla siwa
Perkoz dwuczuby
0
5
10
15
20
Udział (%)
25
30
35
Presja ptaków na ryby w kompleksach
stawowych w dwóch okresach
Spytkowice
Kormoran
okres jesienny
okres wiosenny
Czapla siwa
Perkoz
dwuczuby
0
2
4
6
8
10
12
kg/ha
Milicz
Kormoran
okres jesienny
okres wiosenny
Czapla siwa
Perkoz
dwuczuby
0
2
4
kg/ha
6
8
Wielkość presji ptaków
na ryby różnych roczników
Wielkość presji ptaków na narybek i kroczka karpia
20
kg/ha
15
okres lęgowy
10
okres migracji
5
0
narybek
kroczek
Spytkowice
narybek
kroczek
Milicz
Rozkład wielkości karpi
w pokarmie kormorana
Rozkład długości karpi (LT) w pokarmie kormoranów
w okresie wiosennym
35
Udział (%)
30
25
20
15
10
5
0
<5
do 10
do 15
do 20
do 25
do 30
>30
LT (cm)
Rozkład ciężaru karpi (W) w pokarmie kormoranów
w okresie wiosennym
25
Udział (%)
20
15
10
5
0
<20
do 50
do 100
do 150
do 200
W (g)
do 250
do 300
>300
Wpływ ptaków rybożernych na
produkcję karpia na stawach




Kompleksy >1000 ha – 4% produkcji karpia
Kompleksy ok. 500 ha – 1%-6% produkcji karpia
Kompleksy ok. 250 ha – 12% produkcji karpia
Kompleks <20 ha – 62% produkcji karpia
Gwiazda (dane niepubl.)

kormoran i czapla siwa
Stawy Przemkowskie (830 ha) – >8% produkcji karpia
Cieślak i Czapulak (1992)
Wpływ kormorana na ichtiofaunę w
różnych środowiskach






Łowiska wędkarskie (Anglia) – zmniejszenie biomasy ryb o 65-75%
Rzeki podgórskie (Szwajcaria) – spadek odłowów o 60-90%
Rzeka Inn (Niemcy) – konsumpcja 17 t ryb (21% produkcji)
Stawy karpiowe (Francja) – straty 50-98% obsad
Stawy karpiowe LGR „Żabi Kraj” – konsumpcja 8 t karpia, 3 t innych
gatunków ryb
Stawy karpiowe „Opolszczyzna” – konsumpcja 30,3 t karpia, 12,3
innych gatunków ryb
Keller (1997), Staub
(1997), Trolliet (2002),
Britton i in. (2003),
Martyniak i in. (2013)
Wpływ wydry na produkcję karpia
Na stawów zatorskich stwierdzono występowanie 27 osobników wydry.
Dobową konsumpcję pokarmu przyjęto na 1,25 kg, a udział karpia w
rocznej diecie na 12,1%.
Oszacowano, że roczna konsumpcja pokarmu wyniosła 12,3 tony w tym
1,5 tony karpia.
Stanowiło to 0,4% produkcji karpia i 16,8% produkcji narybku karpia.
Romanowski J., Orłowska L., Zając T. (2011).
Krajowa Srategia Gospodarowania Wydrą
http://smz.waw.pl/files-gatunki/prezentacja_program_dla_wydry.pdf
2006/07 (N=41)
17%
W pokarmie
dominuje okoń
34%
N ryb=424
5%
4%
Perca fluviatilis
20%
20%
okoń
płoć
jazgarz
karp
sandacz
inne
2007/2008 (N=40)
Wysoki udział
wykazuje płoć Rutilus
rutilus i jazgarz
20%
N ryb=352
37%
10%
Gymnocephalus
cernuus
8%
15%
okoń
jazgarz
płoć
10%
karp
sandacz
inne
2006/07 (N=80)
10
W pokarmie
dominuje okoń
15,2
N ryb=559
44,1
7
Perca fluviatilis
13,8
9,9
okoń
jazgarz
płoć
karaś
sandacz
inne
2007/08 (N=80)
10,1
Wysoki udział
wykazuje sandacz
N ryb=552
17,8
47,7
Sander lucioperca
3,2
13,1
8,1
okoń
jazgarz
płoć
karaś
sandacz
inne
2010/2011 (N=28)
13,2
1,7
39,5
13,2
32,5
Kleń
Pstrąg pot.
Płoć
Brzanka
Świnka
W pokarmie dominuje kleń Leuciscus
cephalus (L.) i pstrąg potokowy Salmo
trutta m. fario L.
30
25
Mediana długości całkowitej ryb
w sezonie 2006/2007
= 9,3 cm (N=405).
%
20
15
2006-2007
10
5
0
<5
10
15
20
25
30
35
40
Długość całkowita ryb (cm)
30
25
20
%
Mediana długości całkowitej ryb
w sezonie 2007/2008
= 10,9 cm (N=371).
15
2007-2008
10
5
0
<5
10
15
20
25
30
Długość całkowita ryb (cm)
35
40
30
25
Mediana długości całkowitej ryb
w sezonie 2006/2007
= 12,6 cm (N=540).
%
20
15
2006-2007
10
5
0
<5
10
15
20
25
30
35
40
Długość całkowita ryb (cm)
30
25
20
%
Mediana długości całkowitej ryb
w sezonie 2007/2008
= 13,3 cm (N=538).
15
2007-2008
10
5
0
<5
10
15
20
25
30
Długość całkowita ryb (cm)
35
40
Wybiórczość pokarmowa kormorana

Jez. Ymsen (Szwecja) – jazgarz
- płoć, okoń, leszcz, sandacz, węgorz

Zalew Wiślany (Polska) – jazgarz
- płoć, okoń, leszcz, sandacz

Zb. Dobczycki (Polska) - płoć, okoń
- krąp, leszcz
(Engström i Jonsson, 2003; Stempniewicz et al., 2003, Gwiazda i Amirowicz, 2010)
6
5
N (os)
4
3
2
1
0
<5
7,5
10 12,5 15 17,5 20 22,5 25 27,5 30 32,5 35 37,5 40
Długość całkowita ryb (cm)
Mediana długości całkowitej ryb w sezonie 2010/2011
i 2011/2012 - 29,3 cm (N=21).
Największe ryby: kleń i świnka – 37 cm (LT)
N ryb=648
Struktura zespołu ryb - Dunajec (Harklowa)
Struktura ryb w zespole i w pokarmie kormoranów
2%
50
Ukleja
6%
1%
7%
0%
Strzebla potokowa
Płoć
Pstrąg potokowy
Lipień
Ukleja
0
Okoń
Okoń
Głowacz biał.
10
Lipień
Kleń
Śliz
Zespół ryb
Strzebla
Głowacz białopłetwy
Brzanka
Pokarm
20
Świnka
30
Brzanka
48%
40
Śliz
Płoć
27%
Pstrąg pot.
1%
Kleń
0%
%
8%
Gatunki
Amirowicz (dane niepubl.)
Ryby większe (LT >15 cm) reprezentowały brzanka Barbus peloponnesius,
kleń Leuciscus cephalus, pstrąg potokowy Salmo trutta m. fario
i lipień Thymallus thymallus.


Udział głowacza białopłetwego w diecie jest znacznie wyższy niż
zagęszczenie w środowisku.
Pstrąg potokowy występuje w pokarmie w mniejszej proporcji niż w
środowisku.
Polednik in. (2004)



Większość gatunków ptaków rybożernych zalicza się do żywicieli
ostatecznych atakującego ryby tasiemca Ligula intestinalis.
Czaple są ostatecznym żywicielem wielu pasożytów ryb. Przenoszą
larwy Diphyllobothirum deutristicum i D. norvegicum.
Większość badanych żołądków kormoranów zawiera nicienie
Contracaecum rudolphii.


Drapieżnictwo kormoranów na kroczka karpia powodowało wzrost
podatności na pasożyty zewnętrzne Gyrodactylus spp. i
Dactylogyrus spp. i Ichthyophthirius multifiliis.
Stwierdzono zmiany w układzie immunologicznym zakażonych ryb.
Wyniki nie wykazały istotnego wpływu kormoranów na kondycję ryb,
ale może mieć wpływ na rozwój lub przeżywalność ryb w trakcie
sezonu.
Ondrackova i in. (2012)
Sprawa kaleczenia ryb


Kormorany mogą żerować grupowo i socjalnie
Kormorany mogą powodować zranienia u ryb. Udział okaleczonych
karpi w Czechach wynosił 3-18%.
Kortan i Adamek (2011)
Konflikt kormorana rybactwa/wędkarstwa/hodowli ryb


Kormoran może powodować szkody na jeziorach, w ośrodkach
hodowli ryb i w stawach.
W sezonie (7 m-cy) zjada ok. 90 kg ryb. Może powodować zranienia
u ryb.
Konflikt czapli siwej rybactwa/wędkarstwa/hodowli ryb


Czapla może powodować szkody na stawach rybnych i mniejszych
rzekach użytkowanych wędkarsko.
W sezonie (7 m-cy) zjada ok. 70 kg ryb. Może powodować zranienia
u ryb.
Konflikt wydry rybactwa/wędkarstwa/hodowli ryb


Wydra może powodować szkody w ośrodkach hodowli ryb i w
stawach.
W sezonie (7 m-cy) zjada ok. 100 kg ryb. Może powodować
zranienia u ryb.
Podsumowanie




Wielkość presji gatunków rybożernych na zespół ryb
zależy od struktury gatunkowej oraz zagęszczenia.
Większa presja ptaków rybożernych ma miejsce w
okresie jesiennym, a wydry w okresie wiosennym.
Największy udział w konsumpcji ryb w okresie jesiennym
mają kormoran i czapla siwa.
Presja w okresie wiosennym jest wyższa na narybek, a
w okresie jesiennym wyższa na kroczka karpia.
Prognozy na przyszłość




Wzrost lub stabilizacja populacji kormorana i wydry w na
wysokim poziomie liczebności.
Zwiększenie częstości zimowania kormoranów w
środkowej Europie.
Wysoka dostępność ryb na stawach zawsze będzie
„magnesem” przyciągającym ptaki rybożerne i wydry, bez
względu na zmiany liczebności całkowitej populacji.
Niezbędne jest stosowanie na stawach skutecznych
sposobów minimalizujących straty.
Kontakt:
[email protected]
Tel. 12 63437543
Wybiórczość pokarmowa kormorana
Preferencja w stosunku do:
węgorza, sandacza, szczupaka?
płoci, okonia, jazgarza?


NIE
TAK
Takie gatunki jak leszcz czy szczupak występują w
pokarmie zwykle mniej licznie niż w zespole ryb
N ryb=281
Struktura jakościowa pokarmu kormorana na Zb. Dobczyckim
Sandacz
100%
Jazgarz
Okoń
80%
Karpiowate
Karp
60%
Strzebla
40%
Wzdręga
Jelec
20%
Kleń
0%
Ukleja
VI-VII
VIII-IX
Okresy
X-XI
Leszcz
Krąp
Płoć
Gwiazda 2006
Czy kormoran stanowi zagrożenie
dla rybactwa/hodowli ryb?



Odpowiedź brzmi: TAK i NIE
Odpowiedź nie jest jednoznaczna, bo każdy przypadek
jest inny. Wszystko zależy od miejsca i czasu.
Znaczący wpływ – w skali lokalnej, zwłaszcza w
środowiskach zmienionych przez człowieka, w
zbiornikach niewielkich powierzchniowo i sztucznych.
Niewielki wpływ – w skali ponad regionalnej, w
środowiskach naturalnych, zbiornikach dużych.
Gromiec - 2006/07
11 gat.
Gromiec - 2007/08
15 gat.
Kraków - 2006/07
Kraków - 2007/08
N=80
13 gat.
N=80
15 gat.
Wielkość presji kormorana na ryby
w różnych okresach
Dynamika liczebności kormorana w wybranych
kompleksach stawowych w Europie
2500
2000
1500
1000
500
0
Jan
Feb
Lubana Wetland
März
April
Saxony
Mai
Juni
Milicz
Juli
Zator
Aug
Sep
Okt
Nov
Jindřichův Hradec
Dez
Forez
(Carp Pond Subgroup, INTERCAFE, dane niepubl.)
Niestety nie ma

Aktualnie rocznie odstrzeliwuje się w Europie ok.
88 000 kormoranów (głównie we Francji >30 000
os., w Polsce 2 000-3 000) os.
Model efektu odstrzału kormoranów na rozmiary populacji.
Zwiększenie odstrzału we Francji z 16 tys. os. do 24 tys. os.
spowoduje załamanie populacji (Frederiksen et al. 2003).
TEORIA BEZ POKRYCIA