docNowe granice UE: Polska-Ukraina-Białoruś
download 
Reklamacja Transkrypt
Nowe granice UE: Polska-Ukraina-Białoruś
Analyses & Opinions Analizy i Opinie Nr 29 INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH T H E I N S T I T U T E O F P U B L I C A F FA I R S Nowe granice UE: Polska-Ukraina-Białoruś Jak wykorzystać doświadczenia polsko-niemieckiej współpracy transgranicznej? Marzenna Guz – Vetter 2 Nowe granice UE: Polska-Ukraina-Białoruś Nowe granice UE: Polska-Ukraina-Białoruś Jak wykorzystać doświadczenia polsko-niemieckiej współpracy transgranicznej? Marzenna Guz – Vetter • Doświadczenia polsko-niemieckiej współpracy transgranicznej wskazują na istotną rolę myślenia strategicznego w programowaniu i wydatkowaniu unijnych funduszy pomocowych na pograniczu, tak by programy te wpisywały się w szerszą politykę zagraniczną państwa. Polski rząd oraz władze samorządowe województw wschodnich powinny sformułować czytelne cele współpracy transgranicznej z Ukrainą i Białorusią zgodne z priorytetami polskiej polityki wobec tych państw: wspieraniem demokracji, społeczeństwa obywatelskiego oraz gospodarki rynkowej. Dokumenty rządu polskiego przygotowane pod kątem wykorzystania unijnych funduszy pomocowych Interreg i Tacis podporządkowane są na razie przede wszystkim procedurom i wytycznym Komisji Europejskiej, nie wyrażając własnej linii programowej. Polska powinna lobbować za prostszymi i bardziej przejrzystymi instrumentami zarządzania i finansowania przyszłych programów UE na granicy wschodniej. • Przygotowany przez polski rząd „Program Sąsiedztwa Polska-Ukraina-Białoruś 2004-2006” ma liczne słabości. Deklarowany w dokumencie podstawowy cel współpracy - podniesienie konkurencyjności regionu i zapewnienie integracji społeczności lokalnych - nie znajduje potwierdzenia w wyborze priorytetów programu i podziale środków. Dominują projekty dotyczące inwestycji związanych z modernizacją dróg oraz ochroną środowiska, podczas gdy działania związane ze wspieraniem współpracy gospodarczej oraz obecności polskich firm na rynkach wschodnich zostały całkowicie zmarginalizowane. Niskie są też środki przeznaczone na współpracę euroregionów. • Z uwagi na różny stopień zaawansowania kontaktów bilateralnych oraz różny stopień demokratyzacji i decentralizacji na Ukrainie i Białorusi połączenie programów transgranicznych Polska-Ukraina i Polska-Białoruś w jeden trójstronny program współpracy znacząco może utrudnić skuteczną realizację projektów transgranicznych. • Konieczne jest wsparcie niezależności władz euroregionów od administracji rządowej lub samorządowej na Białorusi i Ukrainie. Polska i Niemcy mogą przekazać swe doświadczenia w funkcjonowaniu euroregionów na granicy polsko-niemieckiej ze szczególnym uwzględnieniem ich kompetencji dotyczących wyboru projektów oraz relacji z władzami państwowymi i samorządowymi. • Polsko-niemieckie doświadczenia pokazują jak ważne i skuteczne mogą być działania na rzecz współpracy gospodarczej na pograniczu oraz doradztwo gospodarcze dla przedsiębiorców szukających partnerów po drugiej stronie granicy. Strona niemiecka z dużym powodzeniem realizowała tego typu projekty w ramach programu Interreg. • Jak najszybciej powinno powstać profesjonalne studium zagospodarowania przestrzennego polskiej granicy wschodniej. Podczas gdy w odniesieniu do granicy polsko-niemieckiej dysponujemy już wieloma tego typu dokładnymi opracowaniami naukowymi, dokumentacja dotycząca granicy polsko-ukraińskiej i polsko-białoruskiej wykazuje nadal wiele istotnych braków. Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 29 3 Nowe granice UE: Polska-Ukraina-Białoruś Nowe wyzwania współpracy transgranicznej na wschodnich granicach UE W spółpraca międzyregionalna, w tym współpraca transgraniczna od wielu lat stanowi istotny element europejskiej polityki spójności. Państwa Europy Środkowej i Wschodniej, które niedawno przystąpiły do UE, już od połowy lat dziewięćdziesiątych korzystać mogły z tego typu instrumentów pomocy w ramach programu Phare Crossborder Co-operation (Phare CBC). Wraz z poszerzeniem stały się one nie tylko beneficjentem znacznie większych funduszy w ramach programu współpracy regionalnej Interreg, ale musiały też przejąć właściwy dla tego typu programów niezwykle złożony system programowania i zarządzania. Współpraca transgraniczna między UE a jej nowymi sąsiadami na wschodzie będzie ponadto musiała szukać trudnego kompromisu między wymogami bezpieczeństwa wynikającymi m.in. z wprowadzenia wiz oraz wzmocnienia kontroli paszportowych i celnych, a koniecznością wspierania szerokiego, europejskiego dialogu oraz współpracy społeczności lokalnych. Rozwój współpracy transgranicznej na wschodnich granicach UE w najbliższych latach będzie miał istotne znaczenie dla kształtu nowych instrumentów zakresie współpracy transgranicznej na granicy polsko-niemieckiej. Tym bardziej, że od kilku lat obserwujemy coraz większe zainteresowanie wspólną polsko-niemiecko-ukraińską współpracą w zakresie realizacji projektów kulturalnych, naukowych i gospodarczych z funduszy UE. Istnieje wiele różnic pomiędzy współpracą transgraniczną na granicy polsko-niemieckiej oraz podobną współpracą na granicy z Ukrainą i Białorusią. Warunki współpracy na wschodzie są przede wszystkim znacznie bardziej utrudnione z uwagi na „zamknięty” charakter granic (obowiązek wizowy, ścisłe kontrole celne i paszportowe). Różnice występują ponadto w kontekście historycznym i społecznym, rozwoju gospodarczym, w skali pomocy organizacyjnej i finansowej UE oraz w organizacji partnerów społecznych i samorządowych. Tym niemniej analiza doświadczeń zebranych na pograniczu polsko-niemieckim, a także wstępna analiza pierwszych polskich dokumentów programowych dotyczących polityki sąsiedzkiej wobec Ukrainy i Białorusi pozwalają na sformułowanie kilku ważnych wniosków. pomocowych, tzw. Instrumentów Sąsiedztwa, które od 2007 roku mają stanowić integralną część unijnej polityki wobec państw sąsiadujących z UE, lecz pozbawionych na razie perspektywy członkowstwa. Polska powinna mocniej akcentować swoje stanowisko odnośnie priorytetów i instrumentów tej polityki. Wydaje się, że przy formułowaniu polskiego stanowiska przydatna byłaby analiza dotychczasowych doświadczeń w Analizy i Opinie, 29 Instytut Spraw Publicznych 4 Nowe granice UE: Polska-Ukraina-Białoruś Polsko-niemiecka współpraca transgraniczna: bilans i nowe wyzwania O d połowy lat dziewięćdziesiątych głównym instrumentem wspierania polsko-niemieckiej współpracy transgranicznej są fundusze europejskie (Phare CBC dla strony polskiej oraz Interreg dla strony niemieckiej). Większość inwestycji realizowanych z powyższych programów dotyczy infrastruktury drogowej, w tym budowy i modernizacji przejść granicznych oraz inwestycji w zakresie ochrony środowiska. Istotną rolę odgrywa także dofinansowanie tzw. projektów „people to people” realizowanych przez euroregiony, służących lepszemu poznaniu się Polaków i Niemców mieszkających w bezpośrednim sąsiedztwie granicy. Strona niemiecka znaczną część środków przeznaczyła na wspieranie kooperacji i doradztwa gospodarczego na rzecz małego i średniego biznesu. Powyższe programy pomogły stworzyć w ciągu ostatnich dziesięciu lat solidne fundamenty polsko-niemieckiej współpracy transgranicznej, w tym przede wszystkim współpracy na najniższym szczeblu euroregionów oraz w zakresie współdziałania administracji landowej po niemieckiej i samorządowo-rządowej po polskiej stronie granicy. Wysoki stopień wykorzystania unijnych funduszy pomocowych w ramach programu Phare CBC był niejednokrotnie stawiany jako przykład dobrej praktyki dla unijnych projektów pomocowych realizowanych w Polsce. Kontakty przedstawicieli administracji regionalnej przełożyły się ponadto na wspólną pracę przy Instytut Spraw Publicznych opracowywaniu dokumentów programowych do funduszy strukturalnych. Po przystąpieniu do Unii Europejskiej polskoniemiecka współpraca powinna przejść na wyższy etap obejmując coraz więcej tzw. projektów partnerskich lub lustrzanych, które byłyby wspólnie opracowywane i finansowane ze środków unijnych. Pierwsze tego typu projekty w zakresie transgranicznej ochrony środowiska, zwalczania skutków katastrof i klęsk żywiołowych oraz poprawy rozwoju miast leżących po obu stronach granicy zaczęły pojawiać się już kilka lat temu. Ich udział w ogólnej puli programów transgranicznych powinien w następnych latach zostać zdecydowanie zwiększony kosztem typowych projektów infrastrukturalnych jak modernizacja dróg lub sieci kanalizacyjnych. Tego typu działania powinny być bowiem finansowane w większości z dostępnych od 2004 roku funduszy strukturalnych. Analizy i Opinie, 29 5 Nowe granice UE: Polska-Ukraina-Białoruś Interreg IIIA/Tacis na granicy polsko-ukraińskiej: skomplikowany system zarządzania W latach 2004 -2006 fundusze przeznaczone na wspieranie transgranicznej współpracy polskich i ukraińskich regionów po raz pierwszy będą zbliżone do funduszy przeznaczanych na współpracę na granicy polsko-niemieckiej w latach dziewięćdziesiątych. W latach 2004-2006 województwa Polski wschodniej otrzymają z funduszu Interreg dofinansowanie w wysokości 40 mln euro na realizację programów z Ukrainą i Białorusią. Ukraina i Białoruś będą miały w tym samym okresie do dyspozycji 8 mln euro z programu Tacis. • brak podziału środków programu Tacis pomiędzy Ukrainę i Białoruś, stworzenie jednego funduszu dla obu państw, co stwarza politycznie niewygodną sytuację konkurencji; • marginalne potraktowanie problematyki współpracy gospodarczej na pograniczu; • brak profesjonalnej analizy sytuacji gospodarczej i społecznej regionu wsparcia; • bardzo skomplikowany system zarządzania programem nawiązujący do sposobu funkcjonowania programów Interreg na wewnętrznych granicach UE Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej Podstawowym dokumentem określającym dotyczącymi programów Interreg na nowych główne cele i zasady udzielania powyższej pomocy granicach Unii, program współpracy transgranicznej jest „Program Sąsiedztwa Polska-Ukraina-Białoruś Polska-Białoruś-Ukraina będzie zarządzany według Interreg III A/ Tacis CBC 2004-2006”, przedłożony znacznie bardziej skomplikowanych zasad niż do akceptacji Komisji Europejskiej. Program ten programy Phare CBC/ Interreg realizowane w został przygotowany przez Departament Wdrażania ubiegłych latach na granicy polsko-niemieckiej. Programów Rozwoju Regionalnego Ministerstwa Cały proces wyboru i zatwierdzania projektów Gospodarki w oparciu o prace trójstronnej, polsko- musi być prowadzony przez wspólny sekretariat na białorusko-ukraińskiej grupy roboczej. zasadzie trójstronnych uzgodnień lub jednomyślnej Analiza powyższego dokumentu, akceptacji w przypadku, gdy dany projekt jest przedstawiającego zasady podziału unijnych finansowany jednocześnie z programu Interreg funduszy na poszczególne priorytety rozwoju, i Tacis. W praktyce może to oznaczać znaczne zasady wyboru projektów oraz zarządzania przeszkody dla sprawnego wykorzystania funduszy programem prowadzi do wielu pytań i wątpliwości. zarezerwowanych dla strony polskiej, która ma Dotyczą one przede wszystkim następujących do dyspozycji wielokrotność sumy przeznaczonej kwestii: dla Ukrainy i Białorusi. Kontakty administracji • powołanie trójstronnego programu Polska- polskiej, ukraińskiej i białoruskiej są ponadto silnie Białoruś-Ukraina zamiast dwóch osobnych sformalizowane, co dodatkowo utrudnia realizację programów Polska-Ukraina i Polska –Białoruś; tego ambitnego programu, przystosowanego Analizy i Opinie, 29 Instytut Spraw Publicznych 6 Nowe granice UE: Polska-Ukraina-Białoruś raczej do specyfiki współpracy transgranicznej w państwach Europy Zachodniej. Mając na uwadze aktualną sytuację polityczną na Białorusi i Ukrainie oraz niezwykle krytyczną reakcję polskiej opinii publicznej na działania administracji rządowej w Kijowie i Mińsku można założyć, że skomplikowany, trójstronny proces wyboru projektów będzie bardzo konfliktogenny, szczególnie w odniesieniu do projektów dotyczących wspierania transgranicznych inicjatyw obywatelskich i kontaktów na szczeblu organizacji pozarządowych i ośrodków naukowych. Tego typu projekty mogą zostać bowiem uznane przez urzędników ukraińskich lub białoruskich za politycznie niewygodne a ich realizacja w różny sposób utrudniana w ramach komitetów dokonujących oceny i wyboru projektów. Z informacji uzyskanych w Ministerstwie Gospodarki wynika, że wszystkie projekty programu Tacis dla Białorusi będą musiały uzyskać wstępną akceptację prezydenta Aleksandra Łukaszenki. Ogólnikowy i pasywny „Program Sąsiedztwa Polska-UkrainaBiałoruś 2004-2006” P rzygotowany przez polsko-ukraińskobiałoruską grupę roboczą dokument programowy „Program sąsiedztwa” stanowiący podstawę do ubiegania się o fundusze Interreg IIIA i Tacis jest dokumentem bardzo ogólnikowym, pozbawionym profesjonalnej analizy sytuacji ekonomicznej graniczących ze sobą regionów Polski, Białorusi i Ukrainy. Podczas lektury dokumentu odnosi się wrażenie, że głównym celem autorów było przyjęcie możliwie statystycznymi obowiązującymi w Polsce. Brak danych ekonomicznych odnoszących się do naszych wschodnich sąsiadów nie powinien jednak prowadzić do pominięcia w tak ważnym dokumencie programowym jak najbardziej dostępnych analiz dotyczących polskich regionów przygranicznych województw podlaskiego, mazowieckiego, lubelskiego i podkarpackiego. Odpowiedzialni za przygotowanie dokumentu programowego przedstawiciele Ministerstwa Gospodarki poprawnego politycznie kompromisu w imię dobrych stosunków z partnerami z rządów Ukrainy i Białorusi. Zrozumiałym jest, że z uwagi na inny poziom rozwoju gospodarczego Polski, rozpoznanie sytuacji gospodarczej i społecznej po polskiej stronie granicy jest znacznie bardziej zaawansowane niż po stronie białoruskiej lub ukraińskiej, gdzie określone informacje nie są agregowane lub agregowane są w sposób niekompatybilny ze standardami tłumaczą się wytycznymi Komisji Europejskiej zalecającymi maksymalnie skrótowe traktowanie tego typu dokumentów programowych. Lektura odpowiednich dokumentów dla programu Interreg na granicy polsko-niemieckiej, jak również analiza Programu Sąsiedztwa Węgry-Słowacja-Ukraina prowadzą jednak do innych wniosków. Powyższe dokumenty zawierają bardzo szczegółowy opis sytuacji gospodarczej i społecznej ze szczególnym Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 29 7 Nowe granice UE: Polska-Ukraina-Białoruś uwzględnieniem możliwości kooperacyjnych małego i średniego biznesu oraz wypunktowaniem mocnych i słabych strony lokalnego przemysłu w podziale na poszczególne sektory i branże. Wobec bardzo silnego zainteresowania przedsiębiorców Polski wschodniej współpracą gospodarczą z Ukrainą i Białorusią, marginalne potraktowanie tego typu kwestii w tak podstawowym dokumencie programowym musi budzić duże zdziwienie. Istotnym zaniedbaniem jest także brak jakiejkolwiek analizy tła historycznego i kulturowego pogranicza polsko-ukraińskiego i polsko-białoruskiego. Jak podkreśla Rafał Sadowski z Ośrodka Studiów Wschodnich, wschodnia granica UE z uwagi na silne związki społeczne, kulturowe, etniczne i historyczne lokalnej ludności odgrywa znacznie większą rolę w wymiarze społecznym niż południowa granica Unii. Stanowi to bardzo istotny punkt wyjścia do wspierania współpracy coraz bardziej aktywnych na wschodnim pograniczu euroregionów i organizacji pozarządowych. Przedstawione powyżej zaniedbania w przygotowaniu dokumentu programowego dla współpracy transgranicznej Polska-UkrainaBiałoruś w znacznym stopniu są wynikiem systemu pracy i profilu zawodowego urzędników Ministerstwa Gospodarki odpowiedzialnych za realizację tego typu politycznie „wrażliwych” zadań, do jakich zalicza się niewątpliwie programowanie transgranicznych funduszy pomocowych na wschodniej granicy Polski. Urzędnicy stanowią grupę bardzo dobrze wykształconych, językowo i technicznie świetnie przygotowanych młodych ludzi, odznaczających się bardzo dobrą znajomością unijnych procedur niezbędnych przy ocenie i przygotowywaniu wniosków projektowych. Brakuje im jednak doświadczenia w zakresie znajomości niezwykle złożonego polityczno-społeczno- Analizy i Opinie, 29 historycznego tła stosunków na pograniczu polskoukraińsko-białoruskim oraz rzeczywistych potrzeb gospodarczych tego regionu. Program Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina był tym samym przygotowywany przede wszystkim pod kątem zgodności z procedurami i formalnymi zaleceniami Komisji Europejskiej, nie zaś pod kątem zgodności z priorytetami polskiej polityki zagranicznej i gospodarczej wobec naszych wschodnich sąsiadów mającej na celu wspieranie rzeczywistej, ponadgranicznej współpracy obywatelskiej i gospodarczej. Najwyraźniej zabrakło odpowiednich konsultacji ze strony ekspertów i instytucji profesjonalnie zajmujących się polską polityką wschodnią, w tym konsultacji ze środowiskami biznesowymi oraz Urzędami Marszałkowskimi, euroregionami lub agencjami rozwoju regionalnego działającymi w zakresie współpracy transgranicznej od wielu lat na granicy polsko-niemieckiej. Urzędy Marszałkowskie wschodnich województw Polski zaakceptowały „Program Sąsiedztwa” traktując go jako mile widziane uzupełnienie funduszy pomocowych na remonty dróg i kanalizacji jakie otrzymały już w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Wykorzystując fundusze pomocowe Unii Europejskiej Polska mogłaby tymczasem przejąć na granicy wschodniej rolę animatora i inicjatora nowatorskich form współpracy transgranicznej. Tym bardziej, że w ramach programu Interreg mamy do dyspozycji sumę pięciokrotnie wyższą niż Ukraina i Białoruś w ramach programu Tacis. Tego typu rolę lidera w kreowaniu współpracy transgranicznej spełniały w ubiegłych latach władze przygranicznych landów niemieckich wobec sąsiadów z Polski. Instytut Spraw Publicznych 8 Nowe granice UE: Polska-Ukraina-Białoruś Jak wykorzystać doświadczenia polsko-niemieckiej współpracy transgranicznej na granicy polsko-ukraińskiej? W obec opisanych powyżej istotnych mankamentów samej konstrukcji programu sąsiedztwa PolskaBialoruś-Ukraina, wszelkie sugestie wykorzystania doświadczeń polsko-niemieckich na granicy polskoukraińskiej mogą mieć co najwyżej charakter życzeniowy. Jednak w kontekście trwającej obecnie dyskusji nad kształtem polityki regionalnej oraz polityki sąsiedztwa UE po roku 2007 takie rekomendacje powinny być jak najbardziej formułowane. Polska powinna między innymi lobbować za prostszymi i bardziej przejrzystymi instrumentami zarządzania i finansowania przyszłych programów transgranicznych na polskiej granicy wschodniej. Transfer doświadczeń byłby możliwy m.in. w następujących obszarach. Wspomagać euroregiony D oświadczenie polsko-niemieckiej współpracy przygranicznej pokazuje istotną rolę tamtejszych euroregionów w ożywieniu kontaktów na szczeblu lokalnym. Euroregiony były i są tam nie tylko czynnym uczestnikiem przy wyborze projektów z unijnych funduszy pomocowych, lecz także animatorem licznych inicjatyw oddolnych na polsko-niemieckim pograniczu. Ważnym elementem funkcjonowania współpracy euroregionalnej jest niezależność władz euroregionów od administracji rządowej lub samorządowej oraz oddolny, inspirowany przez społeczności lokalne charakter inicjatyw euroregionalnych. Jak pokazują analizy Centrum Badań Środowiskowych w Lipsku, współpracownicy wielu biur euroregionalnych na Białorusi lub Ukrainie są jednocześnie pracownikami lokalnych urzędów administracji, co stwarza niebezpieczeństwo uzależnienia od elit władzy. Znamiennym jest, że Instytut Spraw Publicznych w zaleceniach Komisji Europejskiej dotyczących wdrażania programu Interreg/Tacis znajdujemy jedynie rekomendację, a nie obowiązek włączania przedstawicieli euroregionów do prac komitetów odpowiedzialnych za wybór projektów. Wydaje się, że w powyższym zakresie bardzo istotny byłby transfer doświadczeń funkcjonowania euroregionów na granicy polsko-niemieckiej ze szczególnym uwzględnieniem ich kompetencji dotyczących wyboru projektów. Analizy i Opinie, 29 9 Nowe granice UE: Polska-Ukraina-Białoruś Wspierać projekty gospodarcze I nnym obszarem w jakim polsko-niemieckie doświadczenia w zakresie współpracy transgranicznej można byłoby przekazać partnerom z pogranicza polsko-ukraińskiego i polsko-białoruskiego mogłyby być działania na rzecz wspierania kooperacji gospodarczej na pograniczu oraz prowadzenia doradztwa gospodarczego dla przedsiębiorców szukających partnerów po drugiej stronie granicy. Strona niemiecka z dużym powodzeniem realizowała tego typu projekty w ramach programu Interreg. Opracować studium zagospodarowania przestrzennego polskiej granicy wschodniej Z uwagi na bardzo ogólnikowy charakter opisu sytuacji wyjściowej pogranicza Polska-Ukraina-Białoruś w ramach „Programu Sąsiedztwa” powinno się jak najszybciej zlecić opracowanie profesjonalnego studium zagospodarowania przestrzennego polskiej granicy wschodniej. Podczas gdy w odniesieniu do granicy polsko-niemieckiej dysponujemy już wieloma tego typu dokładnymi opracowaniami naukowymi, dokumentacja dotycząca granicy polsko-ukraińskiej i polsko-białoruskiej wykazuje nadal wiele istotnych braków. Tego typu rzetelna, pozbawiona politycznej retoryki analiza sytuacji ekonomiczno-społecznej wschodniego pogranicza stanowi podstawowy warunek efektywnego wykorzystania funduszy europejskich w tym regionie. Sformułować cele polityczne P rzede wszystkim podkreślić jednak potrzebę myślenia o polityce regionalnej i transgranicznej w kontekście całej polityki zagranicznej, społecznej i gospodarczej. Analiza działań podejmowanych przez niemiecką administrację rządów krajowych (landów) na polsko-niemieckim pograniczu wskazuje na silne powiązanie transgranicznych programów pomocowych z polityką zagraniczną oraz Analizy i Opinie, 29 gospodarczą ukierunkowaną na polskich partnerów. Zalecenia Komisji Europejskiej są traktowane wyłącznie w kategoriach pomocniczych, nie stanowiąc ograniczenia dla realizacji zasadniczych celów programu. Wydaje się, że tego typu formuła działania stawiająca meritum współpracy transgranicznej ponad procedury jej realizacji powinna także zostać przyjęta przez polskie urzędy. Instytut Spraw Publicznych MARZENNA GUZ-VETTER jest ekspertem Instytutu Spraw Publicznych. Zajmuje się problematyką polsko-niemieckiej współpracy transgranicznej oraz absorpcją funduszy UE w Polsce. Jej raport „Szanse i zagrożenia polsko-niemieckiego pogranicza w perspektywie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej” wydany przez ISP w 2002 jest obecnie dostępny na stronach internetowych Instytutu www.isp.org.pl (skrót dostępny również w języku niemieckim). Analizy i Opinie Nr 29, listopad 2004 Redaktor: Mateusz Fałkowski e-mail: [email protected] Projekt graficzny: Andrzej Jasiocha e-mail: [email protected] Instytut Spraw Publicznych Adres: ul.Szpitalna 5 lok. 22 00-031 Warszawa, Polska e-mail: [email protected] www.isp.org.pl
