Pomorze 2030 Wartości i style życia

Transkrypt

Scenariusze wartości i stylów życia
Pomorzan
Raport z panelu Wartości i style życia
pod redakcją
Tomasza Szlendaka
Gdańsk 2013
Opracowanie zostało wykonane przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
w ramach projektu „Pomorze 2030 – scenariusze rozwoju i kluczowe technologie”
współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007-2013.
Patronat nad projektem objął Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego.
1
REDAKCJA:
prof. dr hab. Tomasz Szlendak
PANEL EKSPERTÓW:
prof. dr hab. Tomasz Szlendak
prof. dr hab. Cezary Obracht-Prondzyński
dr Lesław Michałowski
dr Michał Kaczmarczyk
Maciej Dzierżanowski
Stanisław Szultka
Piotr Zbieranek
© Copyright by
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Ul. Do Studzienki 63
80-227 Gdańsk
Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie
Publikacja jest dostępna w wersji elektronicznej na stronie www.pomorze2030.pl oraz
www.ibngr.pl
2
SPIS TREŚCI
WSTĘP.................................................................................................................................................................4
PODSUMOWANIE ............................................................................................................................................6
SCENARIUSZE – KRÓTKA PREZENTACJA ........................................................................................... 10
1.
POMORSKA HYBRIS...................................................................................................................... 11
2.
ROZCHODZENIE SIĘ ŚWIATÓW ............................................................................................... 13
3.
ZWARCIE SZEREGÓW .................................................................................................................. 14
KIERUNKOWSKAZY, RAMY, TĄPNIĘCIA, PROBLEM METROPOLIA–INTERIOR, CZYLI O
WARUNKACH ZAISTNIENIA SCENARIUSZY ...................................................................................... 17
KIERUNKOWSKAZY................................................................................................................................. 17
RAMY ............................................................................................................................................................ 19
TĄPNIĘCIA .................................................................................................................................................. 20
PROBLEM METROPOLIA–INTERIOR................................................................................................ 21
SCENARIUSZE – SZCZEGÓŁOWA PREZENTACJA.............................................................................. 25
SCENARIUSZ 1. POMORSKA HYBRIS ................................................................................................ 25
SCENARIUSZ 2. ROZCHODZENIE SIĘ ŚWIATÓW.......................................................................... 32
SCENARIUSZ 3. ZWARCIE SZEREGÓW............................................................................................. 42
3
Pomorze 2030 – scenariusze rozwoju i kluczowe technologie
Scenariusze wartości i stylów życia Pomorzan
WSTĘP
Niniejszy raport został opracowany w ramach projektu „Pomorze 2030 – scenariusze
rozwoju i kluczowe technologie” realizowanego przez Instytut Badań nad Gospodarką
Rynkową. Projekt ten był pierwszym przedsięwzięciem o charakterze foresight’u
regionalnego
realizowanym
w
województwie
pomorskim.
Jego
założeniem
było
uruchomienie, w gronie różnych aktorów regionalnych, szerokiej dyskusji o przyszłości.
Miała ona prowadzić do lepszego zrozumienia zachodzących procesów oraz inspirować
indywidualne i zbiorowe działanie, które odpowiadałyby na wyzwania przyszłości oraz
umożliwiały kształtowanie pożądanej ścieżki rozwoju Pomorza.
Opracowanie prezentuje wnioski i rekomendacje z prac panelu tematycznego
„Wartości i style życia”, w których uczestniczyli między innymi: prof. Tomasz Szlendak
(Instytut Socjologii UMK w Toruniu), prof. Cezary Obracht-Prondzyński (Instytut Filozofii,
Socjologii i Dziennikarstwa UG), dr Lesław Michałowski (Instytut Filozofii, Socjologii i
Dziennikarstwa UG), dr Michał Kaczmarczyk (Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa
Buczyński (Regionalne Centrum Wolontariatu w Gdańsku), prof. Mariusz Czepczyński
(Instytut Geografii UG), Mikołaj Chrzan (Gazeta Wyborcza Trójmiasto), prof. Janusz Erenc
(Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa UG), Andrzej Grzyb (Senator RP), Kazimierz
Kleina (Senator RP), Michał Kaczorowski (trójmiasto.pl), prof. Grzegorz Klaman (Pracownia
Intermedialna, Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku), dr Jacek Kołtan (Europejskie Centrum
Solidarności), dr Natasza Kosakowska-Berezecka (Instytut Psychologii UG), prof. Krzysztof
Koseła (Instytut Socjologii UW), prof. Kazimierz Kossak-Główczewski (Instytut Pedagogiki
UG),
Jolanta
Leszczyńska
(Radna
Sejmiku
Wojewódzkiego),
Lidia
Makowska
(Stowarzyszenie Kultura Miejska, Rada Dzielnicy Górny Wrzeszcz), dr Zbigniew Mańkowski
(Zakład Nauk Humanistycznych ASP w Gdańsku), Jarosław Mykowski (Oficyna Pomorska),
dr Jarosław Och, Instytut Politologii UG, dr Arkadiusz Peisert (Instytut Filozofii, Socjologii i
Dziennikarstwa UG), Joanna Popinigis (Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową), dr
Krzysztof Stachura, (Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa UG), prof. Tadeusz
Stegner, Instytut Historii UG, Małgorzata Stompór (Instytut Badań nad Gospodarką
Rynkową), dr Jan Szomburg (Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową), Aleksandra
Szymańska (Instytut Kultury Miejskiej), Zbigniew Walczak (Wojewódzka i Miejska
4
raport z panelu tematycznego
UG), Jerzy Boczoń (Fundacja RC), prof. Paweł Boski (Instytut Psychologii PAN), Paweł
Biblioteka Publiczna), prof. Anna M. Zawadzka (Instytut Psychologii UG), Władysław
Zawistowski (Departament Kultury, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego), dr
Małgorzata Żadkowska (Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa UG), dr Magdalena
Żemojtel-Piotrowska (Instytut Psychologii UG). Chcielibyśmy serdecznie podziękować
ekspertom panelu i wszystkim uczestnikom spotkań za liczne dyskusje, inspiracje,
komentarze i uwagi.
Opracowanie składa się z trzech części. W pierwszej zaprezentowany zostały w
sposób syntetyczny scenariusze wartości i stylów życia Pomorzan. Druga część została
poświęcona przedstawieniu warunkom zaistnienia scenariuszy - kierunkowskazów, ram i
stąpnięć. Opisany został również problem metropolii-interioru. W trzeciej części
przedstawiono szczegółowo uwarunkowania i cechy scenariuszy wartości i stylów życia
Pomorzan.
5
PODSUMOWANIE
Jak prowadziliśmy namysł nad teraźniejszymi i przyszłymi wartościami i stylami życia
Pomorzan?
Namysł nad teraźniejszością i przyszłością wartości i stylów życia Pomorzan był
realizowany zgodnie z elastyczną metodologią foresightową. Podstawowym „narzędziem”
takiego procesu był interdyscyplinarny panel ekspertów, rozszerzany – w miarę potrzeb – o
specjalistów i praktyków działających w różnych dziedzinach – urzędników, działaczy
obywatelskich, przedsiębiorców, polityków czy przedstawicieli instytucji edukacyjnych oraz
kulturalnych. Były w nim obecne zarówno osoby z Pomorza, jak i spoza regionu. Jego prace
opierały się na wielopłaszczyznowej debacie zasilanej inspiracjami z różnorodnych żródeł –
od otwartych debat o charakterze seminaryjnym i debatę medialną, po szczegółowe analizy i
badania społeczności regionalnej. Wspomagano się zarówno tradycyjnymi badaniami
proces prognozowania, umożliwiając spojrzenie na niego z różnych perspektyw.
Starano się w ramach prac odpowiedzieć na trzy zasadnicze pytania:
• Jacy jesteśmy?
• Jacy będziemy?
• Jacy chcielibyśmy być?
Z jednej strony starano się więc uchwycić stan obecny, z drugiej zaś – korzystając z
wiedzy o mechanizmach zmian i różnych uwarunkowań tego procesu – wytyczyć możliwe
(kompleksowe) scenariusze przyszłości. Stąd tak istotną rolę pełnią wskazywane w tekście:
kierunkowskazy,
czyli
powszechne
kierunki
zmian
świadomościowych
członków
społeczności regionalnej – są one skutkiem interakcji globalnych megatrendów i
ogólnopolskich ze specyfiką lokalnej społecznej i zależą w dużej mierze od nas samych;
ramy, czyli pewne czynniki systemowe (w tym polityczne i gospodarcze), które są od nas
niezależne, ale wpływają istotnie na to, co myślimy i robimy w życiu codziennym oraz
tąpnięcia, czyli pewne „punktowe” wydarzenia graniczne, które mogą pewną trajektorię
rozwoju zmienić (tj. kryzys finansowy czy polityczny). Ostatecznie zaś starano się wskazać
pożądany kierunek zmian wraz z jego oprzyrządowaniem, wskazując pewne rekomendacje
dla pomorskich „interesariuszy rozwoju” – społeczeństwa, jak i władzy publicznej.
6
społecznymi, jak i –specyficzną dla foresightu – metodą delficką. Pozwalało to uspołecznić
Scenariusze, czyli podstawowe narzędzie prognozowania przyszłości, zostały
zbudowane zgodnie z podejście typów idealnych. W konsekwencji uzyskaliśmy trzy (w
założeniu rozłączne) wyraziste scenariusze zasadniczo różniące się od siebie. Należy przy
tym podkreślić, że scenariusze dają pola do rozwiązań pośrednich, hybrydowych, leżących
„na styku” zaproponowanych scenariuszy. Scenariusze te nie są jednak przedmiotem
opracowania, dlatego swobodę w dobieraniu do siebie różnych elementów kilku scenariuszy i
tworzenie scenariuszy pośrednich pozostawiamy odbiorcom.
Podstawowym
założeniem
tak
skonstruowanego
procesu
była
wiara,
że
prognozowanie przyszłości pozwala nam lepiej zrozumieć dzisiejszą rzeczywistość i wybory
przed jakimi stajemy. W obliczu bowiem szybko postępujących zmian brakuje nam
instrumentu, który pozwalałby je zrozumieć i – gdy to możliwe i pożądane – przeciwdziałać
lub wspierać ich rozwój. Dzięki takiemu „intelektualnemu doświadczeniu” stajemy się
wrażliwi na uwarunkowania rozwoju i wzajemne powiązania pomiędzy poszczególnymi
obszarami. Jest to szczególnie istotne w przypadku wartości i stylów życia, które pełnią role
pewnego rodzaju moderatora innych procesów – wpływają zarówno na przemiany polityczne,
że efekty pracy foresightu były wykorzystywane przez władze regionalne i lokalne, jako
jedna z podstaw strategicznego programowania rozwoju.
Co wynika z naszego namysłu? Kluczowe dylematy i wnioski dla Pomorza
Dwa wyzwania, jakich zdiagnozowanie stanowi wynik procesu prognozowania
przyszłości to: rosnące zróżnicowanie społeczne oraz komplikacja życia społecznego.
Pierwszym wyzwaniem jakie się wiąże z przyszłością pomorskiej to, jest w jaki
sposób z rosnącej różnorodności czerpać jak najwięcej korzyści i minimalizować jej
negatywne skutki?
Trzeba podkreślić, że różnorodność ta ma różne wymiary. Mogą one mieć charakter
przekrojowy, tzw. segmentacyjny i wynikać zarówno z czynników "twardych", jak i
"miękkich". Mamy więc do czynienia ze zróżnicowaniem ekonomicznym, jak i społecznokulturowym - różnymi stylami życia obejmującymi religię, konsumpcję, intymność, sposoby
adaptacji, obywatelskość, czy też etos pracy. Zróżnicowanie to może mieć też charakter
przestrzenny. Tutaj podstawowym problemem leży pomiędzy zróżnicowanym rozwojem i
7
jak i gospodarcze, samemu będąc od nich jednakże zależne. Na marginesie należy zaznaczyć,
wzajemnymi relacjami metropolii i regionu. Mówiąc tak, pomijamy wewnętrzne
zróżnicowanie tych przestrzeni i fakt, że nie mamy do czynienia z jednym metropolią i
regionem. Trudno bowiem wszystkie dzielnice trójmiasta traktować jako jedność, podobnie
jak sprowadzić do jednego mianownika Miastko i Sztum z Kwidzynem i Pruszczem
Gdańskim. Często jednak aspekt segmentacyjny i przestrzenny nakładają się na siebie
zwiększając dodatkowo skalę stojących przed nami problemów.
Polaryzacyjny model rozwoju zarówno pod względem przestrzennym, jak i
segmentacyjnym - chcąc nie chcąc realizowany na Pomorzu - stawia przed nami problem
dyfuzji, czy też inaczej budowania mostów pomiędzy różnymi grupami społecznymi, ale też
przestrzeniami terytorialnymi. Czy jesteśmy gotowi na to, żeby ze sobą współpracować? Czy
jesteśmy gotowi, aby budować synergiczne powiązania, z korzyścią dla wszystkich? Czy
mamy w ogóle pomysł na budowanie spójności, czy też przeciwdziałanie "pęknięciom"? Czy
podążymy w scenariusz "Pomorskiej hybris", w które tworzymy na podstawie zróżnicowań
nową jakość? Czy też "Rozchodzących się światów", w którym pęknięcia będą na tyle silne,
że nie będziemy w stanie się ze sobą porozumieć? A może
całej społeczności regionalnej. Jego charakter każdemu z nas wyznacza możliwości realizacji
swoich indywidualnych potencjałów; całej społeczności zaś możliwości rozwoju społecznego
i gospodarczego. To właśnie bowiem w umiejętności wykorzystania w pełni naszych zasobów
rozwojowych będzie zależał dalszy rozwój Pomorza. To także od zrozumienia tego
zróżnicowania zależy to, czy różnego rodzaju instrumenty wsparcia skierowane do danych
adresatów okażą się rzeczywistym, a nie jedynie "sprawozdawczym" sukcesem.
Często takie "zrozumienie" (postaw, motywacji, stosunek do instytucji) pomaga
myśleć nieszablonowo, innowacyjnie odpowiadać na potrzeby. Tak jest chociażby z
projektem "Dress for success", w którym wizyty u stylistki przyczyniły się do znacznie
większej aktywizacji zawodowej bezrobotnych kobiet niż tradycyjne szkolenia zawodowe
podnoszące ich kwalifikację. Jednak zmienność i nieprzewidywalność zmian w tej sferze
powoduje konieczność ciągłego monitorowania tego obszaru i elastyczności.
My dostrzegamy, że takim pomysłem na zasypywanie pęknięć są podwójne działania.
Z jednej strony oddziaływanie tradycyjnymi mechanizmami - aktywną pomocą społeczną
(działaniami aktywizującymi) czy polityką spójności. Z drugiej jednak potrzeba nam
modernizacji kulturowo-mentalnej - nowej tożsamości i identyfikacji regionalnej. To właśnie
8
To zagrożenie pęknięciem jest istotne zarówno z punktu widzenia każdego z nas, jak i
poprzez edukację, dyskurs, wielopoziomowe sieciowanie jesteśmy w stanie poznać i
zrozumieć się nawzajem, w ostatecznym rozrachunku zaś czerpać ze swojej różnorodności
korzyści.
Drugie wyzwanie dotyczy tego, w jaki sposób przygotować nas samych i nasze
społeczności na wyzwania rosnącej komplikacji życia społecznego?
Ta komplikacja dotyka wprost naszego życia i powoduje ujawnienie się coraz
większej liczby dysfunkcji, problemów społecznych w otaczającym nas świecie. Bez
stworzenia mechanizmu ich rozwiązywania nie jesteśmy w stanie nadal stabilnie się rozwijać.
Tu kluczowym problemem jest kwestia podmiotowości - zarówno nas samych, jak i naszych
społeczności. Bez samodzielności, postawy nie oglądania się na innych, nie jesteśmy sobie w
stanie poradzić. Jednak budowa podmiotowości jest skomplikowanym i długotrwałym
procesem. Aby go skutecznie poprowadzić konieczne są nam zmiany w dwóch zasadniczych
sferach - edukacji i lokalnym życiu publicznym.
Edukacja jest kluczem do dostarczenia ludziom kompetencji - zdolności do
rozumienia otaczającej rzeczywistości, ale też przystosowania się do jej zmian. Zdolność
niektóre pozycje z długiej listy "must have". Bez tego podmiotowość nigdy nie stanie się
faktem, a ludzie nie będą innowatorami gospodarczymi i społecznymi.
Jednakże nie mniej istotna jest samoorganizacja i umiejętność wspólnego działania na
rzecz własnej społeczności. To lokalna sfera publiczna - media, organizacje społeczne,
oddolne inicjatywy mieszkańców, ale też fora debat - musi dawać możliwość ucierania się
opinii, wytyczania kierunków rozwoju i wskazywania obszarów problemowych, a wreszcie
ich rozwiązywania. Chodzi tu nie tylko o możliwość dyskusji, lecz także praktycznego
działania. Bez jej istnienia społeczność będzie społecznością tylko z nazwy, a władze lokalne
nie będą wychodziły na przeciw potrzebom mieszkańców. To właśnie na tej płaszczyźnie też
przeciwdziałać możemy się atomizacji społeczeństwa.
9
uczenia się i krytycznego myślenia, współpracy, obywatelskość, kreatywność do tylko
SCENARIUSZE – KRÓTKA PREZENTACJA
W skrzynce z wariantami przemian w obrębie pomorskich wartości i stylów życia
znajdują się trzy potencjalne scenariusze rozwoju wydarzeń – „Pomorskie hybris”,
„Rozchodzące się światy” oraz „Zwarcie szeregów”. Wszystkie one różnią się na wielu
płaszczyznach, są jednak dwa zróżnicowania fundamentalne, które wyznaczają trajektorię
przyszłości.
Należy podkreślić, że wchodzą one ze sobą w interakcję, stąd nie można
powiedzieć, że są całkowicie oddzielne.
Pierwszą osią zróżnicowania jest konserwatyzm – liberalizm. Mamy więc do
czynienia z modelem rosnącej liberalizacji i mniej lub bardziej „pokojowego” współistnienia
wartości liberalnych i konserwatywnych w społeczeństwie, bądź też załamaniem się tego
trendu i powrotem do wartości konserwatywnych. Wartości liberalne jednak nie mają
jednolitego charakteru– z jednej strony możemy wyobrazić sobie hiperkonsumpcjonizm jako
ich zasadniczy rys, z drugiej zaś „rewolucję postmaterialistyczną” i wytworzenie się nowych
potrzeb i obszarów realizacji stylów życia Pomorzan (tj. ekologia czy obywatelskość).
można powiedzieć o występowaniu postaw prowspólnotowych, z drugiej zaś tendencji do
atomizacji, separacji i „pęknięcia” pomiędzy różnymi grupami wchodzącymi w skład
społeczności regionalnej i wytworzenia się „archipelagu socjowysepek”. Można więc
powiedzieć, że z jednej strony mamy do czynienia z jedną społecznością o innych jednakże
rdzeniach – tożsamości i identyfikacji regionalnej wchodzącym w skład „nowej”,
wielopłaszczyznowej wspólnotowości wielu nisz o odcieniu liberalnym, z drugiej zaś
tożsamości opartej o wiarę, wartości narodowe i tradycyjny model rodziny. Choć w tym
drugim modelu istnieje w pewnej mierze „pustka socjologiczna”, czyli zamknięcie się
jednostki w świecie małych wspólnot (rodzina, parafia, krąg znajomych i przyjaciół), to
jednakże zauważalny jest zwrot jednostek w stronę wspólnoty.
10
Drugą osią zróżnicowania jest wspólnotowość – indywidualizacja. Z jednej strony
Rys. Osie i scenariusze rozwoju wartości i stylów życia Pomorzan.
Wspólnotowość
I
Pomorskie hybris
III
Zwarcie szeregów
Liberalizm
Konserwatyzm
II
Rozchodzenie się
światów
Indywidualizm
Źródło: opracowanie IbnGR
1. POMORSKA HYBRIS, inaczej mówiąc, pomorski kogel-mogel. Jest to scenariusz
dwadzieścia lat społeczno-kulturowym tyglem, hybrydą, jednogarnkowym daniem
złożonym z rozmaitych ingredientów. Pomorze będzie bardziej różnorodne, a przy tym
nieco bardziej liberalne obyczajowo niż obecnie. Będzie z tej różnorodności i złożoności
czerpać impulsy i energię do rozwoju.
Pomorzanie będą podążać w stronę laickości i desakralizacji życia przy zachowaniu
zrytualizowanych form religijnych. Generalnie pozostaną także przy klasycznym modelu
dzietności, zakładającym sekwencję małżeństwo–rodzina–dzieci, jakkolwiek będzie rosła
także akceptacja dla samotnych matek i innych układów pozamałżeńskich, w których na
świat będą przychodzić dzieci.
Trójmiasto i resztę regionu czeka w ramach tego scenariusza aksamitna dyfuzja
polegająca na powolnym przenikaniu za sprawą zmian w infrastrukturze i w składzie
ludności
zamieszkującej
obrzeża
Trójmiasta,
będących
efektem
mobilności
wewnątrzregionalnej wartości miejsko-liberalnych do interioru. Wokół metropolii
powstanie wsiasto, czyli pas obszarów wiejskich zamieszkały przez osoby z Trójmiasta
zaszczepiających w interiorze liberalne wartości.
Postawy konsumpcyjne będą obecne, ale także będą się upowszechniały wartości
11
eklektyczny zakładający, że Pomorze w zakresie stylów życia i wartości będzie za
postmaterialistyczne. Te ostatnie będą powodować, że wielu Pomorzan zmieni styl życia z
konsumpcyjnego na obywatelski, współpracy wspólnotowej i wzmożonej aktywności
społeczno-kulturalnej, choć odsetek tych, którzy pozostaną nieaktywni, nadal będzie
relatywnie wysoki. Zostanie zachowana równowaga między indywidualizmem a
prowspólnotowością – Pomorzanie będą wspólnotą bez niwelowania możliwości rozwoju
indywidualnego. Wspólnota ta będzie oparta w zasadniczej mierze na interesach
ekonomicznych, a jednocześnie odpowiednia polityka władz regionalnych będzie
wspierać jej powstawanie. Będzie ona dążyć do pozytywnego waloryzowania i
nagradzania indywidualnych i zbiorowych działań na rzecz regionu. Ważnym czynnikiem
identyfikacji regionalnej będą walory przyrodnicze Pomorza oraz znaczne pokłady
kapitału
symbolicznego
(opartego
między innymi
na odwołaniu
do
pamięci
„Solidarności”). Będzie się upowszechniał ekologiczny styl życia, jednak niektórzy w
nadal będą wyrzucać śmieci do lasu.
Praca będzie istotną aktywnością życia każdej osoby, jakkolwiek w stosunku
Pomorzan do pracy pojawią się pierwsze przejawy postmaterializmu. Ludzie będą chcieli,
otoczenie i dużo wolnego czasu poza nią, niekoniecznie dużo pieniędzy pod koniec
miesiąca. Jednocześnie jednak chcieliby szybko przejść na emeryturę, o ile byłaby taka
możliwość.
Pomorska Hybris to także scenariusz wielokulturowości z silnym uwzględnieniem,
pozytywnie waloryzowanej, etniczności kaszubskiej, kociewskiej i każdej innej, w
których będą doceniane kulturowe odmienności. Różnorodność kulturowa będzie
kultywowana i będzie stanowić między innymi element kształtowania atrakcyjności
turystycznej regionu. Nie będzie natomiast mowy o polityzacji etniczności.
Scenariusz Pomorskiej Hybris zakłada zrównoważony rozwój gospodarczy, bez tąpnięć i
silnych wstrząsów gospodarczych czy katastroficznych wydarzeń politycznych. Sytuacja
gospodarcza nie będzie pozwalała na rozwój nieograniczonej konsumpcji. Region będzie
się rozwijać częściowo niezależnie od metropolii dzięki lokalnej turystyce, rolnictwu
energetycznemu itp. Zaistnieją też, obecnie niekoniecznie łatwe do zidentyfikowania,
ekonomiczne i instytucjonalne narzędzia łagodzenia napięć między grupami społecznymi
i jednostkami. W efekcie nie będą rosły drastyczne różnice w stylach konsumowania,
zarazem zmaleją społeczne dystanse i ekonomiczne nierówności (choć oczywiście na
12
żeby praca dawała im przyjemność i poczucie sensu, żeby było w niej interesujące
pewno całkowicie nie znikną).
2. ROZCHODZENIE SIĘ ŚWIATÓW to, używając innej metaforyki, scenariusz
archipelagu socjowysepek. Jego istotą jest eskalacja indywidualistycznych postaw i
konsumpcyjnego stylu życia, a także narastanie nierówności społecznych. Ten scenariusz
uwzględnia również deregulację państwa bezpieczeństwa socjalnego sterującego
rozwojem i konfliktami społecznymi.
Zmiany w obrębie wartości na Pomorzu doprowadzą do separowania się subświatów
społecznych i do radykalnego różnicowania się stylów życia. W odróżnieniu od
scenariusza Hybris, niektórzy mieszkańcy Pomorza staną się bardziej konserwatywni, inni
– liberalni, co doprowadzi – przy braku akceptacji dla wspólnych interesów i de facto
braku tych wspólnych interesów, przy rosnącej nierówności ekonomicznej i edukacyjnej,
a także dynamice rozwoju Internetu i technologii komunikacyjnych – do separowania się
całych grup i usztywnienia się podziałów społecznych.
Od Hybris ten scenariusz różni model rozwijającego się konsumpcjonizmu. W
jedynym wyrazistym symbolem prestiżu. Obecnie obserwowane tendencje do
hiperkonsumpcyjnego stylu życia umocnią się i rozprzestrzenią, decydując o wzroście
„atomizacji” i nastawieniu na realizację prywatnych przyjemności. Ponieważ nie wszyscy
będą konsumować na tym samym poziomie, scenariusz ten będzie polegać na
rozmnożeniu się w całym regionie nisz kulturowych związanych z różnicami w obrębie
gustu, zachowań w wolnym czasie, korzystania z nowych technologii, mobilnością,
poziomem wykształcenia oraz zarobkami.
Tym samym Pomorze przekształci się w archipelag odseparowanych od siebie
socjowysepek. Nastąpi separacja grup mniejszościowych i etnicznych, podkreślać się
będzie własną odmienność, a jednocześnie ludzie będą się zamykać w mikrogrupach.
Lepiej wykształceni, zasobniejsi mieszkańcy będą się stawać nieco bardziej
postmaterialistyczni (liberalni i bardziej kosmopolityczni). Osoby gorzej wykształcone i
mniej zasobne pozostaną ściśle materialistyczne (wyznając wartości konserwatywne o
charakterze narodowym i etnocentrycznym), jednak dla wszystkich głównym celem
będzie konsumpcyjny styl życia.
Między
niszami
może
czasami
dochodzić
do
konfliktów,
na
przykład
13
większym stopniu niż obecnie konsumpcja stanie się elementem różnicującym ludzi,
międzygeneracyjnych, trudnych do opanowania za sprawą regulacji politycznych (bo
państwo będzie słabe). W tym scenariuszu może nastąpić odejście od zachowań
obywatelskich, zamknięcie w sferze prywatnej.
Migracje wewnątrzkrajowe i zagraniczne będą nasilone. Może też dojść do
„wysysania” interioru przez Trójmiasto, co będzie skutkowało tworzeniem się półpustyń
postmigracyjnych w „metropolitarnym pasie śmierci”. W ramach tego scenariusza wygra
Trójmiasto, a przegra „wyssany” przez metropolię region, zwłaszcza małe miasta. Będzie
to polegać na korzystaniu z siły roboczej płynącej z regionu do Trójmiasta, na korzystaniu
z zasobów turystycznych regionu przez metropolię poprzez zakładanie w nim firm i
enklaw przez mieszkańców metropolii, ale bez przepływu kapitałów – ekonomicznego i
kulturowego – w stronę interioru. Polityka prowadzona przez władze regionalne nie
będzie dążyć do zrównoważonego rozwoju wszystkich części regionu, nastawiając się
wyłącznie na metropolię. W rezultacie taka sytuacja skutkować będzie brakiem rozwoju
Pomorza jako całości.
Powstanie – podobnie jak w wypadku Hybris – wsiasto, jednak stanowiące swego
przepływów, wysysania interioru przez dominującą metropolię. Powstanie wsiasta nie
wpłynie jednocześnie na zasadnicze zmiany wartości i stylów życia mieszkańców
interioru. Sama religijność w regionie – w opozycji do liberalizującego się Trójmiasta –
może się skrystalizować w bardziej konserwatywnej postaci, zachowania rodzinne i
reprodukcyjne zaś nie będą podążać – jak w metropolii – w kierunku akceptacji dla
alternatywnych form rodziny, tylko kontynuowania tradycyjnego życia rodzinnego.
3. ZWARCIE SZEREGÓW to z kolei scenariusz konserwatywny. Jest to jedyny scenariusz
postwstrząsowy, pokatastroficzny, którego determinantą może być poważny i długotrwały
kryzys ekonomiczny, związane z nim nasilone bezrobocie i gwałtowna deregulacja
przepływów socjalnych (w tym między innymi brak pieniędzy z Unii Europejskiej).
Raczej nie doprowadzi do realizacji tego scenariusza jakaś doraźna zmiana o charakterze
politycznym w obrębie demokracji, ponieważ – jak dotychczas – zmiany polityczne w
kraju nie wymuszają na Pomorzanach jakichś poważniejszych rekonfiguracji w sferze
wartości.
W ramach tego scenariusza konserwatywna obyczajowość religijna, style życia
14
rodzaju nowotwór na ciele interioru. Będzie ono stanowiło bazę dla jednostronnych
zgodne z tradycyjnym rytmem i przywiązanie do wartości rodzimych zwyciężą w walce z
liberalizmem obyczajowym oraz indywidualizacją zachodzącą w ramach postępującego
rozwoju ekonomicznego. Radykalne tąpnięcia ekonomiczne w połączeniu z deregulacją
instytucjonalną to zestaw niesprzyjających czynników, który może zmusić Pomorzan do
powrotu do tradycji, do utartych i wielokrotnie w historii przećwiczonych form
przetrwania.
W ramach tego scenariusza może dojść do przewagi konserwatywno-katolickiej
wartości, czyli odwrócenia trendów desakralizacyjnych w kierunku religijnego
tradycjonalizmu dającego jednak poczucie stabilizacji i sensu życia. Nastąpi powrót do
rodzinności jako głównej wartości oraz uniformizacja etniczna, zwarcie szeregów
oznacza bowiem wzmożone dążenia i postawy nacjonalistyczne. Będzie się pozytywnie
waloryzować tylko te odmienności, które będzie można wpisać w schematy narodowe.
Tożsamość kaszubska, kociewska czy borowiacka stanie się jedynie folklorem bez
autonomiczności regionalnej. Podobnie jak w PRL-u, tyle że tego scenariusza nie będzie
narzucać państwo: ładnie zaśpiewacie po kaszubsku, ale wszyscy trzymamy „narodową
To
zaś
prawdopodobnie
wywoła
reakcję
części
członków
grup
mniejszościowych, którzy zechcą silniej akcentować swoją tożsamość etniczną. Będzie to
pochodną mocniej akcentowanego w sferze publicznej podziału my i oni.
Ten scenariusz może być pragmatyczny w mikroskali jednostkowego czy rodzinnego
życia i ekonomicznie skuteczny. Pomorzanie przećwiczyli to w sytuacji ekonomicznego
kryzysu z lat osiemdziesiątych XX wieku. Ujednolicanie, likwidowanie odmienności
społecznych, powrót do konserwatyzmu to zjawiska w pewnym sensie pozytywne, bo
skuteczne, sensowne pod względem psychomentalnym: damy sobie w ten sposób radę.
Jest to scenariusz nakierowany na przetrwanie w bardzo niesprzyjających okolicznościach
ekonomicznych. Ten scenariusz – w krótkim okresie – zakłada likwidację wolności
jednostek w sferze obyczajowej dla przetrwania wspólnoty. To, co nieprzyjemne dla wielu
jednostek – ograniczenie ich indywidualnej wolności – stanie się pozytywne w wymiarze
społecznym.
Jednocześnie nastąpi rekonstrukcja i powrót do konserwatywnie ukształtowanych
rodzin nuklearnych (a czasem także wielopokoleniowych lub poszerzonych), kobiety
poświęcą znaczną część czasu dzieciom. Ten trend będzie spójny z triumfem religii jako
podstawowego regulatora życia społecznego i będzie zachodził zarówno w metropolii, jak
15
sztamę”.
i
w
interiorze.
Praca
będzie
stanowić
środek
służący
jedynie
przetrwaniu
ekonomicznemu, nie zaś źródło życiowej satysfakcji mieszkańców Pomorza.
16
KIERUNKOWSKAZY, RAMY, TĄPNIĘCIA, PROBLEM
METROPOLIA–INTERIOR, CZYLI O WARUNKACH ZAISTNIENIA
SCENARIUSZY
Realizacja poszczególnych, krótko scharakteryzowanych scenariuszy zależy od
zaistnienia pewnych okoliczności środowiskowych albo warunków, które można podzielić
na:
1. Rozgrywające się na poziomie jednostkowym przemiany światopoglądów i zachowań,
przenoszące się poprzez mechanizm znany socjologom jako działanie zbiorowe na
wzory zachowań całych populacji. Wskazujemy je w sekcji „Kierunkowskazy”.
2. Ograniczenia systemowe w postaci: a) uzależnionych od władz centralnych przemian
instytucjonalnych i prawnych, b) przemian w obrębie krajowej i światowej gospodarki
oraz c) przemian demograficznych wywołanych czynnikami systemowymi, takich jak
migracje albo generowany poprawą okoliczności ekonomicznych wzrost liczby
urodzeń. Ten typ ograniczeń, niezależny od jednostkowych motywacji czy zachowań,
wpisano w „Ramy”.
polityczne (takie jak radykalne osłabienie mocy regulacyjnej państwa czy wojna) i
klimatyczne (susza, nawracające powodzie, powtarzające się nieurodzaje) określamy
jako „Tąpnięcia”.
4. Relacje między trójmiejską metropolią a resztą regionu, które mogą przybierać mniej
lub bardziej spolaryzowany kształt. Mówimy o nich w części „Problem metropolia–
interior”.
KIERUNKOWSKAZY
Kierunkowskazy wskazują, w którym kierunku podążają indywidualne światopoglądy,
motywacje, pragnienia, potrzeby oraz sposoby ich realizacji w postaci stylów życia
prowadzonych przez jednostki. Innymi słowy, są to trendy społeczne, na które składają się
tysiące jednostkowych zachowań. Stanowią one więc warunki zrealizowania odpowiednich
scenariuszy.
Socjologom znany jest mechanizm, w którego ramach jednostkowe zachowania,
niezależnie powielane przez setki, tysiące czy miliony ludzi, decydują o przemianach
społecznych i kulturowych na poziomie ponadjednostkowym: miejskim, regionalnym,
17
3. Poważne katastrofy ekonomiczne (na przykład długotrwały kryzys gospodarczy),
krajowym czy globalnym. Wielu ludzi jednocześnie, nie umawiając się w żaden sposób,
zaczyna zmieniać swój światopogląd, wyznawać nowe wartości, działać w zgodzie z nowymi
normami i tym samym żyć w obrębie nowego stylu, a przez to dane wartości i dane style
życia się upowszechniają, stając się kulturową normą w społecznym czy terytorialnym
zakresie: miasta, regionu, społeczeństwa czy państwa. Na przykład poszczególne osoby
kierowane indywidualną chęcią zdobycia lepiej płatnej pracy stają się bardziej mobilni
terytorialnie. Czyni to na tyle wiele osób, że mobilność zawodowa staje się normą. Świat
zmienia się tym samym dzięki odseparowanym od siebie, jednostkowym interesom i
działaniom.
Pośród kierunkowskazów znajdują się:
1. Religia. Ludzie będą podążać w swoich działaniach w kierunku żarliwej religijności
lub laickości/świeckości.
2. Konsumpcja. Ludzie podążać będą w kierunku postawy hiperkonsumpcyjnej albo w
kierunku postmaterialistycznego odchodzenia od konsumeryzmu.
3. Intymność. Ludzie, kierowani własnymi interesami, będą podążać w kierunku
bezdzietnych singli. Jednocześnie możliwy jest także szwedzki model, w którym
kohabitacja, a coraz częściej singlizm, współwystępuje z wysokim poziomem
dzietności.
4. Sposoby adaptacji. W tym wypadku jeden z kierunkowskazów wiedzie ku wielkiej
mobilności i wzrostowi przepływów komunikacyjnych, drugi zaś ku zasiedziałości i
cyfrowemu
wykluczeniu.
Jednocześnie
można
oczywiście
sobie
wyobrazić
zasiedzenie i przywiązanie do miejsca zamieszkania z jednoczesnym wzrostem
przepływów komunikacyjnych dzięki rozbudowie radiowej sieci internetowej.
Dotyczy to szczególnie obszarów wiejskich.
5. Obywatelskość. Ludzie będą podążać w kierunku antyobywatelskiego wycofania z
życia politycznego i społecznego albo w kierunku aktywnej obywatelskości,
społecznego zaangażowania i budowania polityczno-ideologicznych ruchów czy
wspólnot interesów.
6. Etos pracy. Ludzie będą się wycofywać z wyścigu szczurów, a wytężona praca
przestanie być dominującą wartością albo – odwrotnie – podążą w kierunku kultu
pracy, na przykład ze szkodą dla kultywowania życia rodzinnego.
18
rekonstrukcji „silnej rodziny” i wysokiej dzietności albo w kierunku stylu życia
RAMY
Ramy to społeczno-kulturowe i ekonomiczne konteksty przemian w zakresie wartości
i stylów życia. Stanowią instytucjonalne i gospodarcze „środowisko zewnętrzne” wobec
jednostek, „system”, w którym są one zmuszone wieść swoje życie. Są to takie okoliczności,
które nie zależą od indywidualnych motywacji czy działań mieszkańców Pomorza, natomiast
mają na nie wpływ koniunktura ekonomiczna w skali globalnej czy krajowej albo
wprowadzane w życie nowe regulacje prawne wymuszające zmianę okoliczności
instytucjonalnych czy urzędowych. Wyróżnia się cztery rodzaje ram:
1. Ramy ustrojowe/instytucjonalne. Po pierwsze, dla poszczególnych scenariuszy
ważne jest to, czy nastąpi dalsza centralizacja, czy decentralizacja państwa w
wymiarze administracyjnym, prawnym i finansowym. Po drugie, istotne jest także, w
jakim stanie będą finanse publiczne i czy zakręcony zostanie kurek z pieniędzmi
unijnymi. Jednym z kluczowych warunków systemowych pośród ram ustrojowych
może się okazać „moc państwa” i jego agend w zakresie narzucania reguł
instytucjonalnych bądź regulowania społecznych konfliktów.
dekoniunktura na globalnym rynku ekonomicznym, b) powiązana z kryzysami
ekonomicznymi koniunktura bądź dekoniunktura na rynkach pracy i c) rozwój i/lub
pojawienie się na rynku nowych technologii, zwłaszcza komunikacyjnych.
3. Ramy demograficzne. Istotne dla rozwoju poszczególnych scenariuszy jest to, czy
nastąpią jakieś poważne przemiany w liczbie urodzeń albo zmiany demograficzne
skutkujące migracyjnym odpływem bądź przypływem ludzi na Pomorze. Tego typu
zewnętrzne czynniki przemian są oczywiście ściśle związane z ramami ustrojowymi i
rynkowymi.
4. Ramy kulturowe. Procesy polityczne, gospodarcze i demograficzne wchodzą w
interakcje ze zmianami wzorców (w tym norm i wartości) społeczno-kulturowych. W
tym wypadku można wskazać na wpływ tendencji globalizacyjnych i/lub
uniformizacyjnych na życie codzienne Pomorzan (za pomocą mediatyzacji życia
społecznego). W przyszłości może następować narastanie poziomu tego wpływu bądź
jego osłabienie w wypadku załamania obecnego porządku globalnego.
19
2. Ramy rynkowe. W tym wypadku istotne są takie czynniki, jak: a) koniunktura bądź
TĄPNIĘCIA
Pewne uwarunkowania systemowe (ramy) mogą przybrać charakter tąpnięć. Oznacza
to, że mogą nastąpić katastroficzne, radykalne przemiany uwarunkowań instytucjonalnych
albo ekonomicznych, które zaburzą ewolucyjny tor rozwoju społecznego. Przykładem takiego
tąpnięcia jest możliwy poważny kryzys ekonomiczny, stanowiący pewien moment
przełomowy, po którym zmiany będą następować gwałtownie i w sposób wykładniczy.
Zazwyczaj pojawia się tendencja do myślenia linearnego, w którego ramach przewidujemy
nieraptowne zmiany, opierając się na obserwacji dotychczas występujących czynników,
choćby takich jak powolny, choć stabilny wzrost gospodarczy. Co się dzieje, kiedy wydarzy
się jakiegoś typu społeczna katastrofa, nagle skończy się dofinansowanie z Unii Europejskiej,
nastąpi poważny, długotrwały kryzys bankowy, państwo stanie się niewypłacalne albo runą
fundamenty systemu ubezpieczeń społecznych? W takich okolicznościach mogą się pojawić
postkatastroficzne scenariusze wydarzeń, z których jeden opisano dalej („Zwarcie
***
Warto zaznaczyć, że kierunkowskazy zazębiają się z ramami w ten sposób, że to ramy
wyznaczają pole jednostkowych motywacji, pragnień, światopoglądów i sposobów ich
praktycznej realizacji w postaci konkretnych działań czy konkretnych jednostkowych stylów
życia. Innymi słowy, system ogranicza pole dowolności funkcjonujących w nim jednostek.
Przemiany w obrębie systemu zmierzające do restauracji konserwatywnych uwarunkowań
prawnych mogą na przykład wpłynąć na ograniczanie przez jednostkę własnych liberalnych
poglądów i uniemożliwiają ich realizację. Podobnie może być z kryzysem ekonomicznym,
który wydatnie ogranicza albo wręcz wyklucza wiele przemian w zakresie wartości i stylów
życia w kierunku postaw i zachowań liberalnych.
W sumie kierunkowskazy, ramy i tąpnięcia budują wielowymiarową siatkę, w której
mieszczą się wszystkie scenariusze rozwoju wartości i stylów życia. Innymi słowy, każdy z
tych scenariuszy daje się wpiąć i wpisać w przestrzeń zbudowaną z indywidualnych
interesów ludzi i ograniczeń strukturalno-systemowych. Szczegółowy opis każdego ze
scenariuszy będzie poprzedzać wskazanie tych obieranych przez ludzi „kierunków” i tych
systemowych ram, które stanowią warunki konieczne dla zaistnienia każdego z wariantów
20
szeregów”).
rozwoju wartości i stylów życia na Pomorzu. Tąpnięcia natomiast są uwzględnione w jednym
ze scenariuszy („Zwarcie szeregów”), dwa pozostałe nie przewidują społecznoekonomicznych katastrof.
PROBLEM METROPOLIA–INTERIOR
Zmiany w zakresie wartości, obyczajów i stylów życia zależą także od fizycznego
terytorium i od charakterystyk ludzi terytorium to zamieszkujących. W rezultacie nawet
sąsiadujące ze sobą terytoria mogą się drastycznie różnić w zakresie wyznawanych i
realizowanych wartości. Nie inaczej dzieje się w wypadku Pomorza, gdzie istnieją silna,
zaznaczona w wielu wymiarach metropolia trójmiejską oraz interior. Warto, zanim zostaną
scharakteryzowane poszczególne scenariusze rozwoju dla całego Pomorza, omówić problem
metropolia–interior, ponieważ nie jest wykluczone, że przemiany wartości i stylów życia,
jakie nastąpią w Trójmieście, będą się różnić od analogicznych przemian w reszcie regionu.
Możliwe są w tym zakresie dwa rozwiązania: 1) rozwój równoległy (aksamitnej dyfuzji) oraz
wpływa na przenikalność światów, czyli rozwój powiązań ekonomicznych, społecznych i
kulturalnych.
Rozwiązanie pierwsze: rozwój równoległy (aksamitna dyfuzja)
W tym scenariuszu wzrośnie rola metropolii, ponieważ takie są ogólnoświatowe
tendencje i nie ma powodów, żeby na Pomorzu w tym wypadku działo się inaczej (zwłaszcza
że Trójmiasto leży nad morzem). Jednak tego typu „regionalizacja” niekoniecznie musi się
wiązać z bogaceniem się metropolii i zubożeniem „prowincji”. Metropolia i reszta regionu
mogą się jednocześnie bogacić i rozwijać.
Z pewnością może w tym pomóc upłynnienie i usprawnienie dróg komunikacyjnych
oraz wahadłowe migracje między „prowincją” a metropolią (to znaczy na przykład przepływ
ludzi do metropolii, żeby się kształcili, a następnie powrót do miejsc, z których się wywodzą
ze wzmocnionym kapitałem kulturowym i społecznym). Będą temu także sprzyjać procesy
suburbanizacji (czyli wchodzenia miasta na tereny wiejskie). Obserwowane procesy
urbanizacji przestrzeni wiejskich ulokowanych wokół dużych miast, a zwłaszcza metropolii
pomorskiej, mogą zadecydować o tym, że wieś się „umiastowi”. Dzięki temu powstanie
21
2) wysysanie interioru. Będą one warunkowane także dostępnością komunikacyjną, która
wsiasto, czyli obszary podmiejskie, na których przeplata się miejski system wartości i wiejski
styl życia. W tym wypadku nastąpi rozprzestrzenienie się metropolii po regionie, rodzaj
pozytywnej kolonizacji interioru.
Jest to zatem taki scenariusz, w którym metropolia działa niczym normatywna i
ekonomiczna „kroplówka” na bardziej od niej konserwatywny, prowadzący bardziej
tradycyjny styl życia, mniej innowacyjny i biedniejszy region. Dzięki transferom
ekonomicznym, transferom ludzi i odpowiednim decyzjom politycznym będzie się rozwijać
cały region, jednak Trójmiasto szybciej, a interior wolniej. Podobne zmiany zajdą wszędzie,
ale nie w takim samym tempie. Wartości w interiorze przez dłuższy czas pozostaną nieco
inne, mniej zliberalizowane niż te w metropolii. W tym rozwiązaniu w pierwszym etapie
powstaną nisze terytorialne w obrębie Pomorza, w których chroni się własne, lokalne
wartości. Dopiero z biegiem czasu nastąpi zbliżenie wyznawanych norm i stylów życia.
Ważne jest przy tym to, że i Trójmiasto, i region będą się rozwijać pod względem
gospodarczym, choć każde na swój sposób, w nieco innych kierunkach, na podstawie innych
zasobów i przewag konkurencyjnych. W interiorze – dzięki innemu zestawowi cenionych i
rozszerzającemu się dostępowi do Internetu, powrotom jego wyedukowanych mieszkańców,
wzrostowi gospodarczemu opartemu na inwestycjach i środkach unijnych – zmiany będą szły
w innym kierunku niż w metropolii. Nie będzie otwartej ekonomiczno-instytucjonalnopolitycznej rywalizacji między regionem a metropolią, choć można założyć rosnącą moc
polityczną regionu, który szybko się uczy walki o środki od metropolii. Interior w tej sytuacji
będzie się rozwijał nieco wolniej, choćby za sprawą niższych zarobków generowanych w
turystyce czy rolnictwie, podczas gdy za rozwój ekonomiczny metropolii będą odpowiadać
ulokowane w niej przedsiębiorstwa high-tech i usługi nowego typu.
Już obecnie aparat instytucjonalny wzmacnia – co wiadomo z licznych badań –
tożsamość regionalną na wsi i w małych miastach, tworzy na przykład regionalne menu
kulturowe, wymyśla, tworzy i zbiera elementy regionalnego dziedzictwa. Może zatem
nastąpić, dzięki polityce centralnej i samorządowej, wzmocnienie identyfikacji regionalnych.
Na przykład może się wykształcić silna identyfikacja z regionami bogatymi. Dochód gmin
jest wzmacniany cechami ludzi go zamieszkujących: skłonnością do wahadłowej mobilności,
wykształceniem, proinwestycyjnością oraz takimi działaniami, jak instalowanie w gminach
zakładów pracy generowanych przez metropolie i z niej się wywodzących. Takie zatem
22
realizowanych w nim wartości, agroturystyce niekoniecznie związanej z morzem,
cechy, które kojarzą się z „nowoczesnością”, będą wzmacniać dochody gmin, a tym samym
wzmacniać identyfikację z regionami, niszami terytorialnymi, w których wartości i style
życia pozostaną inne, a czasem istotnie odmienne od tych metropolitarnych. Mimo przepływu
i dyfuzji wartości, a czasem nawet z powodu tego przepływu, region pozostanie w pewnych
aspektach wyznawanych wartości niezmieniony. Pozostaną szczególnie te elementy, które
pozytywnie wpływają na jego rozwój, na przykład tradycjonalna rodzina nuklearna,
stanowiąca podstawę dla funkcjonowania lokalnych przedsiębiorstw. Interior może w ten
sposób pozostać do pewnego stopnia konserwatywny obyczajowo, metropolia zaś w pełni się
zliberalizuje.
Zarysuje się zatem aksamitny podział na proinnowacyjną, ale liberalną obyczajowo,
rosnącą w siłę metropolię i równie sprawnie rozwijającą się resztę regionu, choć w nieco
innym kierunku, zgodnym z charakterem zamieszkujących tam ludzi. Innymi słowy, jest to
rozwiązanie zróżnicowanego lokalnie przejścia adaptacyjnego. Pomorzanie, ponieważ w
dużej części – poza niektórymi obszarami Kaszub i Kociewia – są potomkami
przesiedleńców, którzy musieli się ciągle dostosowywać, po prostu dostosują dawną
zmieniającej się technologii, zmieniającego się charakteru pracy zawodowej i do wymogów
rozwoju gospodarczego. Z tym że w metropolii ten proces zajdzie inaczej niż w regionie.
Rozwiązanie drugie: wysysanie interioru
Niestety, może też zajść sytuacja odmienna – „prowincja” przegra w rozwoju z
metropolią. Jest to rozwiązanie przypominające grę o sumie zerowej. Ktoś w takiej grze
przegrywa, żeby ktoś inny wygrał. Przegra interior, którego zasoby ekonomiczne, a przede
wszystkim ludzkie zostaną przeniesione do metropolii, aby mogła ona odnieść pełny
cywilizacyjny sukces.
W tym rozwiązaniu metropolia wyssie z regionu najlepsze, najbardziej mobilne,
najaktywniejsze jednostki oraz najlepsze zasoby dowolnego typu. Już obecnie widać
autoselekcję osób spoza metropolii. Polega ona na tym, że ci najlepiej wykształceni, mobilni i
liberalni uciekają do metropolii. Będzie to prowadzić do rozszczepiania się światów
regionalnych, jednak ze szkodą dla rozwoju całego Pomorza. Na przykład zamrą miasteczka
mające obecnie 10–20 tysięcy mieszkańców. Takie miasta się wyludnią, nie będzie tam ludzi
młodych, którzy wyemigrują, aby się kształcić i już nie wrócą. Jeśli przyjrzeć się danym na
23
obyczajowość i religijne tradycje (modyfikując ich centralne znaczenie w życiu) do
temat upowszechniania na Pomorzu Internetu, to widać wyraźnie, że główną determinantą
upowszechniania się tego niezbędnego narzędzia jest to, czy miejscowość ma więcej niż 20
tysięcy mieszkańców. Obecnie nikt w małych miastach nie potrzebuje Internetu i dlatego tam
się ona nie upowszechnia. Upowszechnia się za to w dużych miastach i na wsi. Jednocześnie
im mniejsza przenikalność, sieciowanie, dostępność, tym bardziej prawdopodobne, że małe
miasta mogą się stać swoistymi zombie zones. Nie będzie w nich młodych osób, nie będzie
inwestycji, nie będzie rozwoju ekonomicznego. Na tych obszarach będą powstawać enklawy
cyfrowego wykluczenia i tu zwiększy swoje rozmiary podklasa. W obszarach wokół
metropolii, a może nawet w całym regionie, powstanie półpustynia postmigracyjna, w
której pozostaną tylko ci, których metropolia odrzuciła, albo ci, którzy ze względu na
specyficzne zasoby mentalne i kulturowe nie chcą lub nie mogą wyemigrować.
24
SCENARIUSZE – SZCZEGÓŁOWA PREZENTACJA
SCENARIUSZ 1. POMORSKA HYBRIS
Uwarunkowania scenariusza
Jest to najbardziej prawdopodobny scenariusz rozwoju wartości i stylów życia na
Pomorzu przy założeniu, że przez kolejne dwadzieścia lat nie nastąpią znaczące katastrofy
ekonomiczne, społeczne czy klimatyczne. Przedstawiono szczegółową siatkę jego
uwarunkowań, czyli zbiór czynników niezbędnych do jego urzeczywistnienia.
KIERUNKOWSKAZY
Ludzie będą podążać w stronę laickości/desakralizacji życia,
jednak przy zachowaniu zrytualizowanych form religijnych
charakterystycznych dla katolicyzmu. Będą przeważać postawa
konsumpcyjna i nastąpi rozdrobnienie form życia
rodzinnego/intymnego ze względu na różnicujące się
jednostkowe interesy. Praca będzie stanowić wartość i nastąpi
zwrot w kierunku większej jej efektywności. Ludzie będą
bardziej przedsiębiorczy. Duża ich część – po zaspokojeniu
ambicji związanych z jakością życia i statusem materialnym –
będzie interesować się sferą publiczną silniej niż obecnie,
zwłaszcza zaś staną się oni społecznie aktywni w sferze
lokalnej. Nastąpi zwrot ku większej mobilności terytorialnej.
Odmienność kulturowa będzie pozytywnie waloryzowana,
minimalnie zwiększy się tolerancja dla różnic między ludźmi,
pozwoli na rozmaite innowacje kulturowe.
RAMY
Niewielki, choć stabilny wzrost gospodarczy. Instytucje i
warunki prawne nie zmienią się radykalnie. Państwo pokona
także kłopoty ekonomiczny. Jednak nastąpi znaczniejsza
decentralizacja państwa i przeniesienie „mocy wpływu
politycznego” na region. Przybędzie, lecz nieznacznie,
imigrantów, emigracja pozostanie na podobnym poziomie jak
obecnie. Dzietność pozostanie na obecnym niskim poziomie.
CZYNNIKI
DECYDUJĄCE
Stabilny rozwój gospodarczy. Brak znaczących przemian
instytucjonalnych na poziomie państwa.
TĄPNIĘCIA
Brak tąpnięć, ewolucyjny, linearny rozwój.
Jeśli przyjrzeć się postawom i zbiorowym zachowaniom Pomorzan o tendencji
wzrostowej, to można zauważyć: 1) niecierpliwość (w dostępie do dóbr materialnych, w
komunikacji przestrzennej i z innymi ludźmi), 2) pracoholizm, 3) ucieczkę od stresu w światy
25
TYP UWARUNKOWAŃ SIATKA UWARUNKOWAŃ
prywatne, 4) minimalistyczną proekologiczność (segregowanie śmieci, kupowanie i
spożywanie ekologicznej żywności, jednak bez konsekwentnego stosowania wszelkich reguł
ekologicznego stylu życia), 5) tradycjonalistyczny rytualizm połączony z subtelną formą
antyklerykalizmu. Te wszystkie czynniki w efekcie doprowadzą do zrealizowania scenariusza
Pomorskiej Hybris, w którym to, co stare, ściera się z tym, co nowe, skutkując światem
wartości hybrydalnych, postępującym jednak nieznacznie ku większej liberalizacji
obyczajowej.
Należy podkreślić, że Pomorze jest w całości regionem raczej liberalnym niż
tradycyjnym, zwłaszcza na tle innych regionów kraju, na przykład wschodnich albo
Podkarpacia. Pomorzanie hołdują umiarkowanym wartościom rodzinnym i są w dużej mierze
obyczajowo elastyczni. Nie ma tu radykalizmów, ani pod względem tradycjonalizmu, ani
liberalizmu. Jeśli połączyć 13% osób niewierzących i 31% wierzących niepraktykujących, to
daje w sumie 44% Pomorzan nieobecnych w kościele. Wszystko wskazuje na to, że ta liczba
zwiększy się w ciągu następnych 20 lat i więcej niż połowa Pomorzan będzie poza
instytucjonalnym kościołem w codziennej praktyce, choć nie zrezygnuje w katolickich rytów
konsumeryzmem i materializmem. Jest to zrytualizowany katolicyzm modyfikowany
doraźnymi pragnieniami statusowymi i ekonomicznymi.
Poza umiarkowaniem i nieradykalizmem Pomorzanie są także – co ważne dla
realizacji scenariusza Hybris – zadowoleni z życia. Łącznie 72% Pomorzan jest
zadowolonych ze swojej sytuacji zawodowej, 54% ze swojego zdrowia, a 61% ze swojej
sytuacji życiowej. To duży kapitał zadowolenia, który wskazuje na ewolucję ku jeszcze
większemu zadowoleniu (choć nie zbytniemu), w każdym razie nie ku ostrym zmianom,
korektom kursu społecznego, rewolucjom, wojnom klasowym, aktom agresji mającym
rozładować frustrację itp.
Pomorzanie są coraz bardziej mobilni – zarówno w sieci, jak i w przestrzeni fizycznej.
Coraz więcej podróżują w celach ekonomicznych lub edukacyjnych, coraz częściej również
wyjeżdżają dla rozrywki. Jednocześnie postawę Pomorzan opisać można jako umiarkowany
domocentryzm.
Połowa Pomorzan uważa, że praca daje przyjemność i nie jest tylko smutnym
obowiązkiem. Połowa z nich sądzi, że – z powodu pracy – nie ma czasu wolnego. Tradycyjna
oszczędność walczy na Pomorzu z tendencją do konsumpcyjnego wydawania dla
26
przejścia w cyklu życia. Życie Pomorzan kształtuje tradycjonalizm w połączeniu z
przyjemności. Zdaniem ekspertów, nieznacznie, choć konsekwentnie rośnie na Pomorzu
tolerancja dla odmienności i mniejszości, a wraz nią wzrośnie liczebność alternatywnych
modeli rodzinnych, liczba rozwodów i singli.
O realizacji scenariusza Hybris zadecyduje zatem hybrydalny charakter Pomorzan.
Łączą oni w sobie cechy uważane za przeciwstawne – oszczędność i rozrzutność, mobilność i
terytorializm, tradycjonalizm w zakresie duchowości i materializm, prorodzinność i
umiarkowaną tolerancję dla odmienności obyczajowej.
Dodatkowo, rozpatrując czynniki scenariusza Pomorskiej Hybris, można założyć, że
liberalizujące się cały czas wartości metropolitarne, silnie obecne w Trójmieście, będą się
przenosić na teren zlokalizowany wokół metropolii, cały czas głębiej wraz z rozwojem
nowych, drogowych i kolejowych pasów komunikacyjnych oraz wzrostem transferu kapitału
ludzkiego. W scenariuszu Hybris dominuje typ postawy, którą można nazwać oczekiwaniem
na aksjonormatywne roztopy. Ujmując rzecz nieco inaczej, proinnowacyjna w kwestiach
obyczajowych metropolia liczy na zmiany w środowisku wokół niej. Po prostu nastąpi
liberalne przekształcanie regionu przez metropolię dzięki wymianie ludzi, idei, wzroście
będzie zachodzić w regionie, który jednak pozostanie nieco mocniej konserwatywny, nieco
bardziej związany z instytucjonalnym kościołem. Aksamitna dyfuzja wartości i stylów z
metropolii do interioru zaowocuje w tym scenariuszu rozwojem Pomorza jako całości, jednak
różne jego części będą się rozwijać trochę inaczej, w różnym tempie.
Cechy scenariusza
W ramach Hybris wszelkie sfery życia prywatnego i publicznego będą się powoli
liberalizować, a wartości, normy społeczne i obyczaje będą się coraz mocniej oddalać od
tradycji, przy czym nie mają szans oddalić się całkowicie.
Dalszy, zapewne nieco powolniejszy wzrost gospodarczy spowoduje odejście od
religijności i tradycji (oraz z tym związanej obyczajowości) na rzecz ugruntowania
rytualizacji praktyk religijnych, które będą wyznaczać cykl życia, ale nie będą do niczego
więcej służyć, zwłaszcza w obrębie metropolii i większych miast. Nastąpi zastygnięcie idei.
Tożsamość powoli będzie przechodzić od narodowej do ponadnarodowej, dzięki
zjednoczonej Europie oraz medialnej i migracyjnej (podróżniczej) dyfuzji wzorców. Dzięki
tym procesom wzmacniać się będzie także tożsamość regionalna i lokalna, oparta na
27
komunikacji Trójmiasta z otoczeniem. Analogiczna ewolucja postaw, wartości i stylów życia
wspólnocie interesów na płaszczyźnie ekonomicznej. Jej kształtowanie będzie dodatkowo
wspierane przez władze samorządowe zainteresowane rozbudzaniem patriotyzmu lokalnego i
regionalnego.
Ludzie rzadziej będą się decydować na kredyty konsumpcyjne, a częściej na
długoterminowe, „inwestycyjne”.
Nie dojdzie do zalewu imigrantów. Powrócą ci, którzy wyjechali. Dotychczas
obserwowana powolność napływu imigrantów na Pomorze pozwoli im skuteczniej wrastać w
tkankę społeczną, co z kolei ułatwi rozkwit postaw tolerancyjnych wśród Pomorzan.
W scenariuszu Hybris różnym formom religijności i „etno-regionalności” będą
towarzyszyły umiarkowana migracja wahadłowa i utrzymanie różnorodnych modeli rodziny i
zachowań
prokreacyjnych
(będą współistniały rodziny tradycyjne,
„wielorodziny”,
monogamia seryjna, single, związki partnerskie). Będzie wzrastać liczba „obyczajowych
odstępstw”, chociażby w postaci alternatywnych form rodziny. Wzrośnie tolerancja dla
„niezawinionych” odmienności (bo
warunkowanej biologicznie),
na przykład dla
homoseksualizmu czy innego koloru skóry, w pewnych środowiskach – wykształconych i
w tradycyjnej wspólnocie, a rosnąć będzie w siłę konsumpcyjna wolność wyboru, przy czym
nie dojdzie do popadania w hiperkonsumeryzm. Jednym słowem, będzie to swoista mozaika
symboliczno-ideologiczna, ale bez dominacji jednego wzorca.
Mimo większej tolerancji dla nietradycyjnych form życia rodzinnego w tym
scenariuszu Pomorzanie pozostaną przy klasycznym modelu dzietności, zakładającym
sekwencję małżeństwo–rodzina–dzieci. Małżeństwa są nadal na Pomorzu podstawowymi
akceptowalnymi społecznie związkami o charakterze reprodukcyjnym i niewiele wskazuje na
to, żeby Pomorzanie zmienili swoje zachowania, na przykład tak jak u Szwedów, u których
ponad połowa dzieci przychodzi na świat poza formalnie zawartym małżeństwem. W ciągu
najbliższych lat zatem trendy spadkowe, mimo relatywnie wysokiej dzietności Pomorzan na
tle kraju, nie ulegną radykalnemu odwróceniu. Chęć zakładania rodzin, a co za tym idzie –
dzietność, zależy bowiem mocno od trzech czynników: 1) edukacyjnego (dłuższe kształcenie
się ludzi na poziomie wyższym hamuje chęć do zawierania małżeństw w młodszym wieku),
2) zawodowego (obecnie kobiety nastawione są na karierę zawodową kosztem
zaangażowania w życie rodzinne i odkładają je na później) i 3) ekonomicznego (koszty
osłabiają chęć posiadania dziecka, zanim nie zdobędzie się dzięki pracy odpowiednich ku
28
zasobnych – szybciej, w innych wolniej. Zacznie zanikać system wartości utrzymujący ludzi
temu zasobów finansowych i mieszkaniowych). Dopóki Pomorzanie będą pozostawać na
ekonomicznym dorobku, rodzina na Pomorzu nie powiększy radykalnie swych rozmiarów.
Jednocześnie pomorskie to jedyne województwo w Polsce, w którym urodzenia
pozamałżeńskie podnoszą poziom dzietności. Świadczy to o tym, że kobiety pozbawione
stałych partnerów mogą się na Pomorzu (a szczególnie w miastach aglomeracji trójmiejskiej)
czuć bezpieczne socjalnie, co w połączeniu z rosnącym liberalizmem obyczajowym może
ułatwić rozrodczość w zlokalizowanych tu alternatywnych formach rodziny.
Powolnej, ewolucyjnej przemianie ulegną też wartości odreligijne. Możliwym
scenariuszem rozwoju religijności w ramach Hybris jest rytualizacja wiary. Oznacza to, że
Pomorze „rytualizuje się” w zakresie praktyk religijnych. Pozostanie przy praktykach
odświętnych związanych z rytami przejścia w cyklu życia, ale bez głębszych przeżyć
metafizyczno-transgresywnych.
Można
tę
sytuację
określić
mianem
wydmuszki
aksjonormatywnej: religia jest tylko zestawem rytuałów porządkujących codzienność i
odświętność (zwłaszcza tę drugą). Ryty przejścia strukturalizujące cykl życia jednostek
zawsze są potrzebne, jednocześnie Polska i Pomorze bogacą się, podnosi się jakość życia
wpływa na desakralizowanie przekonań, rezygnowanie z religijnych praktyk codziennych
(takich jak modlitwa), jednak nie na desakralizowanie praktyk odświętnych. Nie ma
alternatyw dla rytuałów religijnych, będą one zatem funkcjonować jako przeżytki kulturowe z
jedną funkcją – stabilizowania cyklu życia (chrzest, komunia, ślub, pogrzeb). Będziemy mieli
do czynienia na Pomorzu z utylitarnym traktowaniem religii i ideologii odreligijnej dla
indywidualnych celów podtrzymania dobrostanu psychicznego.
W ramach tego scenariusza Pomorze będzie zmierzać ku lokalnej odmianie
wielokulturowości. W wieloczynnikowym zróżnicowaniu pomorskiej społeczności jest
pewien czynnik pozytywny – właśnie wielokulturowość. To miejscowe bogactwo,
specyficzny zasób prorozwojowy, promocyjny i integracyjny, w którym różnorodne rodzaje
tożsamości kulturowych będą mogły być utrzymywane i rozwijane bez żadnych politycznych,
prawnych, społecznych czy ekonomicznych barier. Znajdzie się w nim miejsce i dla
zafascynowanych kulturową różnorodnością Pomorza "etników", i dla szukających inspiracji
i wzorów w kulturze światowej "kosmopolitów"".. Efektem realizacji tego scenariusza może
być „zintegrowany pluralista”, czyli „nowy Pomorzanin”, będący kulturową hybrydą,
łączącą w sobie bezkonfliktowo różne wątki kulturowe (genealogiczne, historyczne,
29
(Polska jest na czterdziestym miejscu w rankingu rozwoju społecznego i jakości życia), co
socjalizacyjne, religijne i etniczne), co będzie mu pozwalało nie zapominać o swoich
odrębnych korzeniach, a jednocześnie będzie pozwalało na otwarcie na świat, na
przyswajanie nowych prądów obyczajowych.
W najbardziej wykształconych warstwach, zwłaszcza w metropolii, ale też na jej
obrzeżach – w obrębie wsiasta –mogą się zaznaczyć postawy i wartości postmaterialistyczne.
Skoro w scenariuszu Hybris nie zakłada się katastrof społecznych czy ekonomicznych,
wydaje się, że od obecnej liberalizacji i indywidualizacji nie będzie już możliwy
zdecydowany odwrót. Osłabnie też pozycja wiary religijnej i rodziny w hierarchii wartości.
Wynikające z tych wartości stosunki hierarchiczne także się rozluźnią, a wzmocni się postawa
egalitarna
i
uniwersalistyczna.
Będzie
ona
zgodna
z
ideałami
obywatelskości,
zainteresowaniem się sprawami publicznymi, także w ujęciu regionalnym. Przemiany te będą
następowały w pierwszej kolejności w obszarach wielkomiejskich, dopiero później zjawisko
to będzie widoczne także w interiorze. Jednak można uznać, że będą tam jeszcze silne
obszary, w których tradycyjne wartości będą stanowiły podstawę wspólnego działania
(nieformalnego, opartego na więzi sąsiedzkiej i wynikającego na przykład ze wspólnej
funkcjonowania sektora obywatelskiego (sformalizowanego, opartego na organizacjach
zrzeszających obywateli działających na rzecz społeczności lokalnej).
Aktywność zawodowa w scenariuszu pomorskiej Hybris stanie się dla Pomorzan
ważniejsza od życia rodzinnego i to do niej będą dostosowywać aktywność w innych sferach
życia społecznego, zarówno w zakresie ich natężenia, jak i charakteru. Mobilność społeczna
będzie duża, nie tylko w wymiarze przestrzennym, ale też w ramach hierarchii społecznej.
Głównym motywatorem mobilności będzie praca i aktywność zawodowa. W stosunku
Pomorzan do pracy już dziś widać jaskółki postmaterializmu. Pomorzanie chcą, aby praca
dawała im przyjemność i poczucie sensu, żeby otoczenie było w niej interesujące i dużo
wolnego czasu poza nią, niekoniecznie dużo pieniędzy pod koniec miesiąca (jednocześnie
jednak chcieliby szybko przejść na emeryturę, o ile byłaby taka możliwość). Być może zatem
prognozowany wzrost wykształcenia powoli i etapami uczyni z dużej części Pomorzan
elastycznych kolektywistów.
Oczywiście w ramach tego scenariusza nie bierze się pod uwagę, że liczy się nie tylko
liczba osób wyedukowanych, ale także jakość wykształcenia, która de facto obecnie w Polsce
powiększa dystanse międzykategorialne, a nie je skraca. Sama rosnąca liczba osób
30
przynależności do parafii), choć najprawdopodobniej współwystępujące z instrumentami
wykształconych niekoniecznie musi być zatem czynnikiem większej tolerancji, rosnącego
egalitaryzmu czy rosnącej wspólnoty komunikacyjnej między różnymi grupami Pomorzan.
Mobilność powiązana z coraz dłuższą i coraz intensywniejszą pracą zawodową na
Pomorzu, jak wszędzie w Polsce, zajmują dużo czasu: w pracy i w samochodach spędza się
długie godziny. Tym samym praca i hipermobilność przyczyniają się do ogólnego wzrostu
napięcia, stresu i nerwowości. Pomorska Hybris jest możliwa wtedy, kiedy Pomorzanie
mocno zapragną nie tylko środków finansowych, ale powolnego, spokojnego życia, wolnego
czasu , samorozwoju, uprzyjemniania sobie życia, przyjaznej przestrzeni publicznej, silnych
więzi społecznych i dzieci. To jest oczywiście możliwe. W końcu może nastąpić przełom, w
którego wyniku ludzie zwolnią tempo życia, przesiądą się do nowych form komunikacji
publicznej, nastąpi spadek nerwowości życia i obliczanie stopnia rozwoju za pomocą raczej
wskaźników szczęśliwości, natomiast nie PKB w skali całego kraju wymuszającego pęd.
Powszechnie dostępny, tańszy niż obecnie Internet wzmocni w tym scenariuszu
obywatelskość, aktywność i wszelkiego typu twórczość. Ludzie, dla osiągnięcia dobra
wspólnego, będą skłonni do nawiązywania i moderowania współpracy skierowanej na cele
Pomorzan widać, że aktywność jest zaraźliwa. Jeśli jednostka jest aktywna w jednym
obszarze, to z reguły jest i będzie aktywna w wielu innych obszarach.
Można sugerować, że wraz z szybko postępującym wzrostem wykształcenia znikną
podstawy do stawiania barier międzyludzkich i międzygrupowych, a tym samym wzrośnie
egalitaryzm. Jeśli co najmniej 70% ludności będzie stanowić osoby wykształcone (co
najmniej na poziomie średnim), to wykształcenie w powiązaniu z dostępem do Internetu
stworzą warunki dla większej niż dzisiaj i skuteczniejszej wspólnoty komunikacyjnej.
31
społeczno-polityczne. Już dzisiaj w danych uzyskanych w trakcie badań nad wartościami
Na scenariusz Pomorskiej Hybris składają się takie zjawiska, jak wielokulturowość i
zwiększona akceptacja dla odmienności + rytualizacja praktyk religijnych +
prywatyzacja wiary + nierywalizacyjny konsumeryzm + zwiększona mobilność
społeczna i terytorialna + nadawanie znacznej wartości pracy zawodowej +
liberalizacja i „metropolizacja” obyczajów i postaw („aura metropolitarna”) +
odkładanie zakładania rodziny wraz późniejszym rodzeniem pierwszego dziecka +
większa liberalizacja obyczajów seksualnych i związków intymnych + większe
zróżnicowanie form życia intymnego i rodzinnego + nastawienie na samorozwój +
wzmożona w wielu warstwach społecznych aktywność kulturalna, społeczna i
obywatelska + silniejsza postawa proekologiczna + wzrost umiejętności współpracy.
SCENARIUSZ 2. ROZCHODZENIE SIĘ ŚWIATÓW
społecznych – ze względu na rosnące różnice w dochodach, wykształceniu, doświadczeniach
kulturowych oraz formach społecznej aktywności – mogą doprowadzić do drugiego pod
względem prawdopodobieństwa scenariusza rozwojowego dla Pomorza w sferze wartości –
Rozchodzenia się światów. Nie bez znaczenia pozostaje także rozwój technologii
nakierowany na izolowanie się w gettach komunikacyjnych. gdzie komunikujemy się jedynie
ze swoim najbliższym otoczeniem społecznym – rodziną, znajomymi i innymi osobami z
podobnej klasy. Dla osób spoza niej ta przestrzeń jest zamknięta. Poniżej przedstawiono
zestaw czynników prowadzących do realizacji tego scenariusza.
KIERUNKOWSKAZY
Ludzie będą podążać w stronę zapewnienia sobie
bezpieczeństwa, będą nastawieni na realizację własnych,
jednostkowych pragnień. W zależności od niszy społecznej
będą albo bardzo liberalni, albo bardzo konserwatywni.
Rozdrobni się zasadniczo pula możliwych do obrania stylów
życia.
Innowacyjność
i
przedsiębiorczość
będą
32
Zachodzące obecnie procesy „okopywania się”, czy też „zaskorupiania się” klas
RAMY
Dalszy, jednak bardzo powolny rozwój ekonomiczny, oparty na
wykorzystaniu „prostych” zasobów w postaci napędzania
konsumpcji i nastawienia na konsumpcyjny styl życia. Nastąpi
deregulacja państwa bezpieczeństwa socjalnego sterującego
rozwojem i konfliktami społecznymi, co zaowocuje
rozwiązywanymi ad hoc kłopotami finansowymi państwa.
Przybędzie, lecz nieznacznie, imigrantów, emigracja pozostanie
na podobnym poziomie jak obecnie. Spadnie dzietność.
CZYNNIKI
DECYDUJĄCE
Wzrost indywidualizmu, czyli dbałości w własne interesy na
poziomie jednostkowym. Zachłyśnięcie się konsumeryzmem.
Wycofanie się państwa ze sfery polityki społecznej, co
spowoduje sytuację braku czynnika łagodzenia społecznych
napięć i niwelowania rażących nierówności.
TĄPNIĘCIA
Brak kryzysów, rozwój linearny.
Do czynników, które (w tym momencie już doskonale widoczne) mogą ten scenariusz
urzeczywistnić należą: 1) rosnąca rozpiętość dochodów między osobami bogatymi a
biednymi oraz między metropolią a interiorem, 2) rosnącą przepaść kulturowa i ekonomiczna
między dużym miastem a resztą regionu, 3) rozszczepianie się wartości i stylów życia w
wielu powstających obecnie niszach kulturowych, 4) brak dotacji z Unii Europejskiej, 5) brak
politycznej dbałości o zrównoważony rozwój i brak instrumentów skutecznego łagodzenia
napięć społecznych, 6) malejąca liczba miejsc pracy w krajach Unii Europejskiej (a do tej
pory możliwość znalezienia miejsca pracy w UE łagodziła napięcia generowane przez
bezrobocie), 7) autoselekcja „prowincjuszy” polegająca na wyborze dużego miasta jako
33
charakterystyczne wyłącznie dla wybranych „plemion”. Dla
niektórych praca będzie stanowić cel życia, dla innych jedynie
środek służący przetrwaniu. Ludzie będą się interesować
aktywnością w obrębie zamkniętych nisz społecznych, na
przykład osiedli – nastąpi stagnacja (może regres)
obywatelskości na poziomie ponadlokalnym. Ludzie przestaną
interesować się sferą publiczną i dobrem wspólnym, chyba że
będzie to dobro małych wspólnot. Oddadzą kierowanie sferą
publiczną profesjonalnym politykom. Niektórzy będą podążać
w stronę pełnej laickości/desakralizacji życia, a religia stanie się
dla nich zestawem odpłatnych ceremoniałów. Mniejsza część
pozostanie przy żarliwej religijności jako światopoglądzie i
systemie wartości i norm sterujących codziennością. Przeważać
będzie postawa konsumpcyjna. Ludzie będą nastawieni na
posiadanie przedmiotów i prezentację statusu za pomocą
gadżetów.
środowiska życia przez lepiej wykształconych, bardziej mobilnych i bardziej aktywnych, 8)
odreligijnienie (nie mylić z sekularyzacją) miast i elit przy umacniającym się konserwatyzmie
„prowincji” i nisz kulturowych zlokalizowanych na dole hierarchii społecznej, 9) przepaść
między światami wartości kohort wiekowych, zwłaszcza w zakresie wartości odreligijnych,
między ludźmi w przedziale 20–30 lat a osobami w przedziale wiekowym 60–70 lat.
Już obecnie Pomorzanie toną w konsumpcyjnym stylu życia. Nie widać, aby
upodobanie do konsumeryzmu na Pomorzu się kończyło. Galerie handlowe w Trójmieście są
nadal pełne klientów, zwłaszcza w weekendy. Może się to skończyć dopiero za dwadzieścia
lat, kiedy obecni dwudziestolatkowie sami będą mieli dzieci, ponieważ wyczerpie się „prosty
zasób” napędzający dzisiejszy konsumeryzm, to znaczy osoby pamiętające niedobory
towarowe i siermiężność PRL-u. W ciągu nadchodzących lat konsumeryzm może się
zwiększyć. Z pewnej perspektywy – perspektywy wzrostu gospodarczego mierzonego „po
staremu” (w PKB) – taki scenariusz nie jest złym rozwiązaniem, zważywszy polski model
wzrostu, podobny do amerykańskiego: wiele pracuję, wiele wydaję, a skoro wydaję – rośnie
PKB.
postawy i zjawiska, które zachodzą obecnie, takie jak postawa zawieszająca oszczędność czy
rozrywkowe kumulowanie wrażeń jako forma spędzania wolnego czasu. Logika rozwoju
gospodarczego opartego na konsumpcji już dzisiaj hamuje tendencję Pomorzan do
oszczędności. Zdiagnozowana w trakcie badań wzmożona mobilność ludzi wzmacnia
konsumpcjonizm, ponieważ zmusza ich do większego wydatkowania pieniędzy. W
naszkicowaniu tego scenariusza bierze się pod uwagę także to, że rośnie niecierpliwość ludzi.
Wszystko Pomorzanie muszą zdobyć natychmiast. Silna religijność może oddalać tę pokusę,
ale zdaje się tak nie wpływać na mieszkańców Pomorza. Tu religia, z powodu migracji i
braku zasiedzenia terytorialnego (poza niektórymi obszarami Kociewia i Kaszub), nie
odgrywa wielkiej roli w kształtowaniu postaw. Pomorzanie tradycyjnie religijni też pragną
mieć wszystko natychmiast.
Za możliwością zrealizowania się scenariusza Rozchodzenia się światów przemawiają
też inne fakty: nieredukowalna ambicja zawodowa i edukacyjna kobiet oraz to, że mężczyźni
już dzisiaj niczego nie muszą. Nie muszą mieć dzieci (i coraz częściej nie mają), nie muszą
mieć żon ani stałych partnerek, nie muszą mieć domów. Ich tradycyjne zobowiązania mocno
się poluzowały. Zmiana tradycji skutkuje męskimi „gniazdownikami”. Im więcej kobiet
34
O możliwości realizacji takiego scenariusza w bliskiej przyszłości przekonują zatem
będzie na rynku edukacyjnym i im więcej z nich będzie robić karierę, tym więcej mężczyzn
nie będzie zobowiązanych do odgrywania tradycyjnych ról. W tych rejonach i niszach
zabawa staje się główną wartością. Ojcowie bowiem mniej wychodzą z domu w celach
rozrywkowych, mniej się bawią, mniej piją alkoholu.
Indywidualna wolność, którą tak cenią Pomorzanie, może być zarówno czynnikiem
zmiany w kierunku zwiększonej aktywności obywatelskiej, ale równie dobrze może
przerodzić się w czysto konsumpcyjną wolność wyboru. Ci, którym w ramach tej
konsumpcyjnej spirali nie będzie się wiodło, mogą się w przyszłości odwoływać do żarliwej
religijności, która dawałaby im poczucie sensu życia.
Można także uznać, że szanse na wkraczanie postaw postmaterialistycznych w
pomorską mentalność, wpisane do scenariusza Pomorskiej Hybris, są niewielkie ze względu
na wartości, jakie ceni się na Pomorzu w pracy. Ważne, żeby być ambitnym, pewnym siebie,
przedsiębiorczym i lojalnym, ale nie tolerancyjnym, kreatywnym, elastycznym i skromnym.
To daje w efekcie indywidualistyczny i materialistyczny kapitalizm, który będzie się rozwijał
w ramach Rozejścia się światów. Dominuje na Pomorzu, ujmując tę kwestię metaforycznie,
prognozowanej przez niektórych epoki kapitalizmu kognitywnego, nie stanowi możliwości
dla Pomorzanina.
Tygrys poluje sam, na nikogo nie liczy, ma kontakty, które są interesowne, nie
współpracuje.
Pomorzanie
są
obecnie,
z
pewnej
perspektywy,
patologicznymi
indywidualistami: lepiej mieć własną firmę, lepiej nie być od nikogo zależnym, lepiej nikomu
nie ufać. To są wyraźne bariery dla rozwoju w duchu tolerancji dla odmienności. Pomorzanie
nie widzą i nie rozumieją zmian, jakie zachodzą na świecie, stąd ich niska innowacyjność w
gospodarce, która wymaga innych cech niż cenione obecnie przez Pomorzan. Na razie tygrysi
indywidualizm przejawia się w nierobieniu niczego dla innych, nie angażowaniu się w akcje
charytatywne, nieuczestniczeniu w aktywności społecznej i politycznej, poza akcjami huracharytatywnymi, w których można 1) pokazać status tygrysa (jestem, wiedzie mi się, mogę
zapłacić, stać mnie), 2) pokazać się jako członek plemienia.
Kiedy przyglądamy się wartościom obecnym dzisiaj na Pomorzu, pojawia się też inna
wątpliwość: czy Pomorzanie staną się bardziej proekologiczni, kiedy się wzbogacą?
Możliwe, że nie. Obecnie wartości ekologiczne wiążą się z aktywnością obywatelską,
lepszym wykształceniem i z tolerancją. Takich ludzi, łączących wszystkie te cechy, nie jest
35
samotniczy, „tygrysi” indywidualizm, elastyczny zaś kolektywizm, charakterystyczny dla
jednak na Pomorzu obecnie wielu. W tym momencie to postmaterialistyczne elity. W
przyszłości może po prostu nastąpić wyraźniejsza polaryzacja postaw między niszami,
kategoriami ludzi, między którymi granice nie są granicami ściśle klasowymi. Podobnie
zarabiający ludzie na Pomorzu mogą być zarówno post-, jak i hipermaterialistyczni. W wielu
niszach mogą też pozostać ludzie biedni nastawieni hipermaterialistycznie. Wszystkie te
kategorie będą miały różne interesy i różne sposoby ich realizacji, co powoduje raczej szansę
na realizację Rozejścia się światów niż Pomorskiej Hybris.
Co najważniejsze, obecnie na Pomorzu mnożą się rozmaite style życia. Przyczynami
takiego stanu rzeczy – zapewne podstawową – są między innymi relatywnie wysoka
rozpiętość dochodów i nierówność społeczna. W wyniku rozwarstwienia nie tylko nie ma
jednego stylu życia Polaków, ale nie ma też stylów życia przypisanych do poszczególnych,
tradycyjnie wyróżnianych klas społecznych. Nie inaczej może być na Pomorzu, gdzie
obserwujemy procesy rozdrobnienia sceny społecznej. Brak egalitaryzmu utrudnia tu na
przykład przyrost liczebny tkanki mieszczańskiej mającej wspólne interesy, żyjącej podobnie,
konsumującej podobne rzeczy i usługi. Dodatkowo zanika, w ekspresowym tempie, kanon
technologicznych i „historycznych”, reguł savoir-vivre’u, użytkowanego języka (słownictwa i
socjodialektu), celów życiowych, pragnień i sposobów realizacji zachcianek.
Cechy scenariusza
Podobnie jak w wypadku scenariusza Pomorskiej Hybris, Rozchodzenie się światów
zakłada rosnącą wielokulturowość. Ta wielokulturowość nie będzie jednak wynikać z
migrowania na teren Pomorza przybyszów z kraju i zza granicy, niekoniecznie będzie też
oparta na pozytywnej waloryzacji lokalnych grup etno-kulturowych, takich jak Kaszubi.
Przede wszystkim będzie wynikać z dalszego różnicowania się stylów życia w obrębie samej
społeczności Pomorzan.
Osie podziałów społecznych na tak rozumianym, wielokulturowym Pomorzu – poza
granicami ekonomicznymi – będą przebiegać na liniach „kultura” i „czas wolny”. Tożsamość
będzie budowana na podstawie gustu, upodobań, form zabawy. iPod i jego zawartość (albo
kolejne jego klony i modyfikacje) będzie stanowić o czyjejś tożsamości, upodobania będą
stanowiły o tym, kim się jest i jaki styl życia się prowadzi, co nieodłącznie będzie związane z
36
kulturowy, rozumiany jako pula wspólnych doświadczeń medialnych, edukacyjnych,
pieniędzmi, jakie się zarabia, wiekiem i z klasą społeczną, w której się ktoś urodzi.
Społeczeństwo Pomorza będzie w efekcie takich procesów archipelagiem
socjowysepek, na których będzie się prowadzić osobne życia, z odrębnymi stylami ubierania
się, zachowania prywatnego i publicznego, komunikowania, flirtowania, dyscyplinowania
dzieci, przemieszczania się, z odrębnymi wystrojami wnętrz oraz innymi zwierzętami
domowymi.
Taki podział na nisze kulturowe będzie do pewnego stopnia zaburzać komunikację
międzygrupową i międzyludzką. Innymi słowy, podziały między ludźmi nie tylko będą
głębsze, ale też gdy pojawi się więcej kulturowych nisz, coraz trudniej będzie o dialog i
porozumienie. Dlatego też staną się one wartością, tak jak wartościowi będą ludzie, którzy są
tłumaczami z kultury na kulturę, z niszy na niszę odpowiedzialnymi za dialog (w tym na
przykład lokalni politycy przekonujący do wspólnych działań). Tym samym w scenariuszu
Rozchodzenia się światów odrodzić się może aktywność obywatelska w skali mikro, w skali
lokalnej. Pomorzan może mocniej obchodzić to, co dzieje się blisko, wokół nich. Konieczna
w tej sytuacji będzie technokratyzacja polityki, polegająca na zarządzaniu międzywyspową
zasilaniu pieniędzmi nisz osób słabiej radzących sobie w realiach gospodarczych, co może
rodzić konflikty). Polityka może zatem polegać głównie na zarządzaniu międzywyspowymi
przepływami, co nie wyklucza, że w ten sposób powstaną oddolne ruchy polityczne, silnie
nacechowane ideologicznie.
W pewnym stopniu i w przy zajściu niesprzyjających okoliczności jest to scenariusz
społecznej destrukcji, ponieważ nastąpi polaryzacja w uzyskiwanych dochodach i poziomie
życia generująca rozłam i – być może – stany anomijne, czyli stan rozregulowania norm
społecznych, w którym ludzie nie wiedzą, jak postępować, jakie zasady wyznawać w życiu.
W miejsce usług publicznych wejdą – jeszcze silniej – usługi komercyjne, co
ograniczy dostęp do nich sporej części pomorskiej społeczności. W konsekwencji
oddziaływania wymienionych czynników wiele jednostek i wiele grup społecznych (nisz
kulturowych) straci poczucie bezpieczeństwa socjalnego. Osoby starsze utracą finansową
niezależność i zwrócą się przeciwko politykom niezdolnym do regulowania napięć i do
reformowania systemu emerytalnego. Wzrośnie w ten sposób możliwość konfliktu
międzypokoleniowego generowanego przez wadliwą redystrybucję dóbr i zasobów.
Stopniowe wycofanie państwa ze sfery usług edukacyjnych i konieczność
37
komunikacją i międzywyspową wymianą zasobów (polityka może polegać głównie na
częściowego pokrywania wydatków edukacyjnych przez jednostkę doprowadzą do powstania
silnych barier w pionowej ruchliwości społecznej (trudniej będzie o społeczny awans i
wydostanie się poza obręb własnej grupy społecznej) i wpłyną na usztywnienie się hierarchii
klasowej. Ludzie bogatsi poślą swoje dzieci do lepszych szkół i zasilą je pieniędzmi, w
rezultacie edukacja jeszcze mocniej niż dziś będzie służyć różnicowaniu społecznemu i nie
będzie zapobiegać rozwarstwieniu. Usztywniona hierarchia klasowa będzie sprzyjać
konfliktom między poszczególnymi klasami społecznymi (niszami kulturowymi) i może
stanowić podstawę dla konfliktu o charakterze politycznym.
Załóżmy, że konflikt między niszami się uwypukla, staje się doskonale widoczny za
sprawą braku dopływu środków z Unii Europejskiej, załamaną redystrybucją państwową i
samorządową, niewydolnym systemem emerytalnym i separującą ludzi edukacją. Ludzie
będą się czuli wykluczani na różne sposoby. Pracujący będą zanadto obciążeni w ramach
niewydolnego systemu emerytalnego. Emerytom zacznie brakować środków do życia. Młodzi
pozostaną na marginesie systemu ekonomicznego. Urosną mury międzygrupowe za sprawą
budowania subkultur wokół nisz stylów życia w wypadku niespecjalnego rozbicia
osiedlach, w tych samych miastach. Dystanse klasowe ujawnią się z całą mocą w Internecie i
nie tyle umożliwi on wymianę i przepływy międzyklasowe, ile wzmocni istniejące podziały i
wytworzy nowe, oparte na guście.
Zróżnicowanie kulturowe będzie prowadziło do konfliktów o wartości, symbole (nie
tylko religijne, ale również etniczne). Każda z grup przeżywających renesans swojej
tożsamości będzie budowała granice międzygrupowe w obawie przed ich zatarciem,
rozmyciem, zatratą swojej odrębności.
Pomorzan coraz mocniej różnicujących się w ramach tego scenariusza będzie można
podzielić na – przynajmniej – dwa światy. Tych, którym się uda, i tych, którym się nie uda
albo nie w pełni się uda. Nastąpi zatem pęknięcie konsumpcyjne – na tych, którzy kupują, i
na tych, którzy dostają (zapomogi, deputaty, dary itp.). Wykluczenie z konsumpcji będzie
bardzo negatywnie wpływało na samoocenę jednostek i grup, ale też na ocenę sytuacji
społecznej, co może stanowić potencjalny rezerwuar buntu. Jak wiadomo, podklasa już dziś
wykluczona jest z „kupowania”, właśnie z powodu „dostawania”. Urośnie kategoria osób
żyjących z otrzymywania rzeczy, posiłków, miejsca do zamieszkania i z dotowania w postaci
różnego rodzaju zasiłków finansowych. Takie „rozdawnictwo pieniędzy na nieudaczników”
38
terytorialnego. Różne kasty będą mieszkać, jak do pewnego stopnia obecnie, na tych samych
będzie prowadziło do konfliktów. Jednocześnie co istotne, w ramach takiego scenariusza
może nastąpić na Pomorzu dalszy – choć powolny – wzrost gospodarczy, który dosyć
skutecznie stonuje napięcia międzyniszowe. Będą tu też obecne nisze modernizacyjne,
wpływające na rozwój całości układu. Na tym archipelagu są obecne wyspy innowacji
generujące dalszy wzrost.
Jednak można sobie wyobrazić, że za sprawą nieskutecznej polityki redystrybucyjnej
albo zbyt małych owoców wzrostu do podziału, wzrośnie poczucie względnego upośledzenia
społecznego związane z rozpiętością dochodową, dodatkowo będzie ono upowszechniane i
wzmacniane przez jednotorowy przekaz telewizyjny. Telewizja pokazuje na ekranach bogate
metropolie i style życia nieosiągalne dla biednych. Owszem, Internet może do pewnego
stopnia niwelować to poczucie, bo używając tego medium niekoniecznie trafia się na światy
lepsze od naszego, co może wzmacniać poczucie względnego komfortu. Za sprawą używania
Internetu bogatsze osoby mogą przebywać pośród obrazów ze światów przystawalnych z ich
światem. Wszystko zatem będzie zależeć od tego, kto co ogląda. Biedni oglądają telewizję i
stąd ich rosnące poczucie względnej deprywacji.
antyinnowacyjną i antyrozwojową, wieloniszowość prokonfliktową, ponieważ całą energię
społeczną skieruje się na konflikt mający za zadanie danie upustu nagromadzonej frustracji.
Odmienność kulturowa zmieni się tym samym w odmienność interesów politycznych, a skoro
powstanie wiele nisz legitymujących się wyraźną odmiennością, to wzrośnie liczba
możliwych do zwerbalizowania interesów ideologicznych. Pojawią się nowe, nieznane dzisiaj
ruchy społeczne. Jako że klasy będą się scalać za sprawą tendencji homogamicznych w
obrębie wykształcenia, to wykształceni liberałowie obyczajowi będą się zamykać w swoich
subświatach, a niewykształceni pozostaną materialistycznymi tradycjonalistami we własnych
niszach. Na różnych poziomach hierarchii społecznej powstaną inne grupy wyznawanych
wartości.
Głównymi wartościami będą zabawa, indywidualna przyjemność, komunikacja,
przelotne znajomości, samorealizacja, ale też praca przynosząca środki finansowe i
przyjemności. W ramach Rozchodzenia się światów wzrosną egotyzm, narcyzm,
indywidualizm. W takim świecie nastąpi ekspansja wartości hedonistycznych, co oznacza, że
niepodzielnie zapanuje jednostka i jej pragnienia, do których wszystko będzie musiało się
dostosować. Jednostki będą cały czas dostępne on-line i będą budować własną tożsamość
39
Wszystkie te czynniki naraz mogą uformować wielokulturowowść i neoplemienność
przez drobne akty kreacji w sieciach wszelkiego typu. Zamiast w rozwijanie głębokich
przyjaźni ludzie zainwestują w samorozwój, ustawiczna edukacja stanie się wartością.
Komunikowanie się okaże się wartością, natomiast niekoniecznie będzie to komunikowanie
czegoś.
W tym
scenariuszu w obrębie bogatszych
warstw społecznych
wzrośnie
antyinstytucjonalność w kwestiach intymnych i prywatnych. Zrealizuje się raczej model pary,
zamiast modelu rodziny. Choć prawo tego nie ułatwia, to rozwody i kościelne unieważnienia
małżeństw będą coraz powszechniejsze. Rodzina może być tylko wartością „deklaratywną”.
Obecnie w sposób bardzo zrutynizowany Pomorzanie mówią o jej znaczeniu w trakcie
każdych badań nad stylami życia. Przypisywana jej wysoka wartość wcale nie znaczy, że
trzeba koniecznie mieć udaną rodzinę, żeby mieć satysfacjonujące życie. Od rodziny ucieka
się dzisiaj w przestrzenie pracy i publiczno-rozrywkową, coraz rzadziej przebywa się z
rodziną, a nie cały czas, ponieważ coraz mocniej kojarzy się z ciężką pracą socjalizacyjnoemocjonalną, którą wykonuje się w domu po przyjściu z pracy. Związek to dzisiaj ciężka
praca, zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn, w przyszłości może się okazać trudniejszym
posiadania dzieci. Ten trend się obecnie pogłębia.
Za sprawą zmiany tempa życia i „rozsypania się” pracy we wszystkie czasowe
szczeliny codzienności, wraz ze scenariuszem Rozejścia się światów nadchodzi kultura
resetu. Alkohol, dopalacze, narkotyki mają za zadanie szybko i skutecznie ludzi „wyłączyć”.
Alkohol zmieni zwłaszcza kobiety, które w wieku młodszym i średnim doświadczają nowych
dla siebie wrażeń w przestrzeni publicznej i zawodowej.
Rozchodzące się światy to światy rozproszonej uwagi. Coraz powszechniejszy będzie
sposób zachowania, który polega na mnożeniu czynności wykonywanych naraz, takich jak
rozmowa przez telefon, oglądanie telewizji, kontaktowanie się za pomocą komunikatora
internetowego, zwłaszcza u osób w młodszych kategoriach wiekowych, dorastających w
środowisku nowych mediów. Efektem będzie nawyk odbierania kilku bodźców jednocześnie.
Jeden bodziec oznacza nudę i stratę czasu.
Ujmując rzecz od strony zaangażowania obywateli w demokrację, mamy tu do
czynienia ze scenariuszem przeniesionej agory, czyli braku bezpośredniego zaangażowania
społecznego, indywidualizacji internetowej, konsumpcji zamiast obywatelstwa. Jednak biorąc
pod uwagę rosnącą świadomość upośledzenia społeczno-ekonomicznego u członków
40
zadaniem od pracy zawodowej, co spowoduje unikanie odpowiedzialności, unikanie
wybranych nisz kulturowych, możliwe jest także wyobrażenie sobie narodzin nowych ruchów
ideologicznych czy politycznych, które będą skłaniały ludzi do współpracy, do łączenia się
ponad podziałami. Mogą pojawić się ponadkategorialne wspólnoty interesów, choć
oczywiście trudno o nie w tym momencie, zważywszy na niechęć Pomorzan do
jakiegokolwiek zrzeszania się, która w przyszłości może się utrzymać jako norma.
W hierarchii statusu i zarobków w wyżej ulokowanych niszach społecznych
obyczajowość stanie się pozareligijna, religia straci moc panowania nad umysłami, podobnie
jak wszelkie inne ideologiczne uzasadnienia norm. Moda i mechanizmy charakterystyczne
dla społeczeństwa konsumpcyjnego będą regulowały życie ludzi. Hiperindywidualistyczne
wartości wyznawane w takim scenariuszu przez Pomorzan niekoniecznie muszą
doprowadzić, tak jak w scenariuszu Pomorskiej Hybris, do wzrostu tolerancji dla
odmienności.
W niższych z kolei warstwach społecznych, pośród tych osób, którym się nie uda albo
nie w pełni się uda, tradycyjne wartości i odreligijne, konserwatywne obyczaje mogą nie
ulegać liberalizacji, coraz silniejsza może być kontrola nad życiem intymnym i prywatnym.
patriarchalizmu stosunków i do wartości religijnych, przy zachowaniu jednak celów
konsumpcyjnych jako najistotniejszych, jedynych, do których warto będzie dążyć.
Należy dodać, że w ramach tego scenariusza może nastąpić wielowymiarowa izolacja
metropolii od interioru. Inwestycje komunikacyjne okażą się niewystarczające, dojazdy będą
zbyt drogie, rynek pracy będzie się kurczył i nie będzie miał oferty dla siły roboczej o takich
kwalifikacjach, jakie będą mieli mieszkańcy interioru.
Na scenariusz Rozchodzenia się światów składają się takie zjawiska, jak
konsumpcyjny styl życia jako cel wszystkich + różnicowanie się stylów życia w wielu
niszach kulturowych + komunikacja internetowa pogłębiająca podziały społeczne i
utrudniająca kontakty międzykategorialne + sytuacja, w której jedne nisze/terytoria
się bogacą, inne nisze/terytoria ubożeją + powstające nowe ruchy społeczne, w
których rodzą się nowe ideologie+ technokratyzacja polityki.
41
Ludzie, w obliczu rozmaitych niedoborów, mogą powracać do tradycyjnych form życia, do
SCENARIUSZ 3. ZWARCIE SZEREGÓW
Jest to jedyny scenariusz kryzysowo-katastroficzny. Można sobie wyobrazić, że
Pomorzanie w skali całego regionu powracają do tradycji, do silnego akcentowania
wspólnoty narodowej, do nietolerowania odstępstw obyczajowych, do konserwatywnego
stylu życia. Może się tak dziać w sytuacji społecznej, kulturowej, a przede wszystkim
ekonomicznej deewolucji regionu. Poniżej przedstawiono główne uwarunkowania takiego
scenariusza.
KIERUNKOWSKAZY
Ludzie będą podążać w stronę wcielania w życie codzienne
reguł religijnych, powrotu do konserwatywnych wartości
katolickich do gry społecznej. Nastąpi rekonstrukcja i powrót
do konserwatywnie ukształtowanych rodzin nuklearnych (ale
także rozszerzonych dających podstawę działalności
gospodarczej), a kobiety poświęcą znaczną część swojego czasu
dzieciom. Praca będzie stanowić środek służący przetrwaniu
ekonomicznemu. Nastąpi zwrot ku terytorializmowi, zamykanie
się w obrębie lokalnych wspólnot. Wzrośnie zainteresowanie
sferą publiczną i dobrem wspólnym, jednak kształtowanym na
modłę konserwatywną, bez tolerowania odmienności i różnic,
zwłaszcza obyczajowych i etnicznych.
RAMY
Kryzys gospodarczy, kryzys finansów publicznych, wzrost
bezrobocia generujący kłopoty ze znalezieniem pracy
odpowiadającej rosnącym kompetencjom i wykształceniu.
Państwo staje się niewydolne w zakresie usług publicznych, co
degraduje albo nawet rujnuje służbę zdrowia, edukację, system
ubezpieczeń społecznych. Deregulacja władzy politycznej.
Wzrost emigracji dla celów ekonomicznych i z powodów
kulturowego wykluczenia (zwłaszcza ludzi wyznających
wartości liberalne, w tym młodych osób). Instytucje i warunki
prawne nie ulegają radykalnej zmianie, przez co państwo nie
radzi sobie na przykład z pogarszającą się sytuacją
ekonomiczną ludzi młodych i starszych. Wzrost dzietności.
Możliwa bądź duża „emigracja z beznadziei” bądź też
całkowite zablokowanie procesów migracyjnych (połączone z
występującą w pewnych środowiskach tendencją do „emigracji
wewnętrznej”).
CZYNNIKI
DECYDUJĄCE
Katastrofa ekonomiczna na rynkach globalnych i katastrofa
finansów publicznych. Brak dofinansowania z Unii
Europejskiej. Powrót do konserwatywnych wartości
dekretowany „odgórnie” przez czynniki polityczne.
42
TĄPNIĘCIA
Bardzo poważny i głęboki
instytucjonalno-polityczny.
kryzys
ekonomiczny
i
Kiedy nastąpi poważny kryzys ekonomiczny połączony z kryzysami innego typu (na
przykład politycznymi), Pomorzanie mogą zewrzeć szeregi, co robili już w innych
momentach kryzysowych w swojej historii. Innymi słowy, przećwiczyli już ten wariant
zbiorowych zachowań. Wszelkiego rodzaju niedobory zmuszą Pomorzan do powrotu do
tradycyjnej wspólnotowości, do akcentowania i stosowania konserwatywnych zachowań, do
katolickiego i rodzinnego jądra polskości. Nastąpi zwarcie szeregów w obliczu
traumatycznych doświadczeń związanych z tąpnięciami.
Scenariusz Zwarcia szeregów spełni się wtedy, kiedy jednocześnie pojawią się trzy
czynniki: 1) zdecydowanie pogorszy się w skali ogólnoeuropejskiej i ogólnopolskiej stan
gospodarki, na przykład za sprawą długotrwałego i poważnego kryzysu ekonomicznego przy
dodatkowym braku dopływu pieniędzy z Unii Europejskiej (bo wtedy każdy musi sam
inna, pozareligijna i pozakatolicka ideologia regulatywna i 3) wzrośnie społeczna presja oraz
interwencjonizm państwowy w sferę wartości (polityka konserwatywna, „religijna”). Warto
pamiętać o tym, że wszystkie trzy czynniki są oczywiście prawdopodobne, ale wiele innych
czynników pojawiających na Pomorzu osłabia ich wspólne oddziaływanie.
Potencjalne konflikty między niszami kulturowymi czy klasami społecznymi w
obliczu poważnych trudności ekonomicznych mogą być łagodzone za sprawą tradycyjnych
pomorskich cech przypisanych ludziom niezależnie od niszy, takich jak tradycyjna pomorska
solidarność, prowspólnotowość, a także drobna przedsiębiorczość i zaradność.
Cechy scenariusza
W zakresie hierarchii wartości znacząco wzrośnie pozycja przynależności do
wspólnoty religijnej. Religia stanie się rodzajem regulatora życia społecznego. Obserwowana
obecnie prywatyzacja wiary straci na znaczeniu . Wiara stanie się podstawą tożsamości
jednostki, a wspólnota oparta na wierzeniach religijnych będzie się charakteryzowała silnymi
więzami.
Najprawdopodobniej
doprowadzi
to
do
pogłębienia
się
tendencji
uniwersalistycznych i w pewnej mierze także działań na rzecz osób spoza danej wspólnoty
religijnej. Może to przeciwdziałać ujawnieniu się anomii i dezintegracji społecznej, a tym
43
zakasać rękawy i lepiej się wtedy trzymać utartych i sprawdzonych tradycji), 2) nie pojawi się
samym, w pewnej mierze, zapewni spójność także większym grupom społecznym, takim jak
społeczność Pomorza. Sytuacja ta może dać podstawy do formowania się bardziej
tradycyjnych hierarchii społecznych. Silna pozycja wiary religijnej doprowadzi do
wstrzymania postępującej liberalizacji, coraz częściej będą się więc pojawiać postawy
konserwatywne, których motywacją będzie właśnie religia.
Zachowaniem
zbiorowym
charakterystycznym
dla
tego
scenariusza
będzie
umacnianie się rodziny nuklearnej (a także rozszerzonej czy wielopokoleniowej) i jej struktur.
Wzrośnie pozycja rodziny w społecznym systemie wartości. To przynależność do niej stanie
się rdzeniem tożsamości jednostki (między innymi przynależność religijna czy kulturowa).
Inne możliwe podstawy tożsamości stracą na znaczeniu. Podstawową wartością stanie się
działanie na rzecz i dla dobra najbliższego kręgu osób. Nie zabraknie przy okazji spoiwa
tożsamościowego i normatywnego łączącego te rodziny i wspólnoty lokalne – będą nim
wartości narodowe, tradycyjne, religijne. Solidarność międzypokoleniowa i autorytet
starszych osób będą podbudowane przez wyznawaną wiarę religijną, co zmniejszy liczbę
konfliktów w obrębie rodzin. Rozwody i separacje nie spotkają się ze społeczną akceptacją.
usztywnieniu. Brak akceptacji dotyczyć więc będzie związków homoseksualnych, ale też
heteroseksualnych, które nie będą sformalizowane.
Głównym procesem społecznym będzie zatem „urodzinnienie” relacji między
jednostkami i jednocześnie „urodzinnienie” stosunków gospodarczych. Utworzone na
podstawie więzów krwi grupy będą ze sobą rywalizować o dostęp do kurczących się
zasobów. Jednak będą stanowić podstawę dla dostarczania różnych usług, także tych, z
których wycofują się instytucje publiczne w sytuacji kryzysu państwa. Duże znaczenie będzie
miało wzajemne udzielanie pomocy wśród członków wspólnoty religijnej. Także religijne
instytucje charytatywne ulegną znacznemu rozbudowaniu, przybierając formę organizacji
trzeciosektorowych (stowarzyszeń i fundacji). To właśnie charytatywność zastąpi hedonizm
w wydatkowaniu własnych środków finansowych. Wspólnoty religijne będą też w znacznej
mierze wykonywać usługi publiczne dla najbiedniejszych, które będą finansować ich bogatsi
członkowie. Będzie to działanie powstrzymujące ujawnienie się konfliktów społecznych.
Mały, nierozbudowany i słabszy rynek pracy będzie „rynkiem pracodawcy”, co
zmuszać będzie pracownika do wkładania większego wysiłku w swoją aktywność zawodową.
W połączeniu z niskim poziomem bezpieczeństwa zatrudnienia spowoduje to, że Pomorzanie
44
Wszystkie zjawiska związane ze sferą seksualną także ulegną konserwatywnemu
znajdą się pod znaczną presją. Obciążenie psychiczne i społeczne jednostki będzie jednak w
znacznej mierze łagodzone przez wiarę religijną, stanowiącą regulator funkcjonowania
społecznego.
Jednostkę zatem na pierwszym miejscu będzie charakteryzować orientacja
wspólnotowa, na drugim zaś wartości materialistyczne.
Sfera materialna będzie miała w tym kontekście nadal duże znaczenie, jednak nie
konsumpcja, a bezpieczeństwo będzie stanowiło rzeczywisty walor zamożności. Zmieni się
przede wszystkim sposób konsumpcji (ze względu na ograniczone fundusze). Trudności w
zakresie konsumpcji będą prowadzić do wzrostu nieformalnej pomocy w obrębie rodzin, w
tym wspólnym prowadzeniu inwestycji na podstawie własnych środków, ale też wymiany
barterowej towarów i usług. Najprawdopodobniej doprowadzi to do powiększenia się
obszarów szarej strefy i kryzysu w pewnych sferach normalnego obrotu gospodarczego.
Konsumpcja w dużej mierze będzie ukierunkowana na zaspokojenie podstawowych potrzeb
bytowych lub też zabezpieczenie się na przyszłość. Doprowadzi to do spadku poziomu
akceptacji dla postaw hedonistycznych. Mobilność społeczna straci na znaczeniu, ponieważ
Jednocześnie osoby młode, bardziej liberalne, będą skłonne do emigracji, której głównym
aktywatorem
będą jednak
niedobory ekonomiczne i
brak
pracy odpowiadającej
kompetencjom i aspiracjom.
Wyspy normatywnego liberalizmu będą możliwe w obrębie wyższej klasy średniej i w
klasie wyższej, w których jednostki rzeczywiście są w stanie samodzielnie się utrzymać i
zapewnić sobie dobre funkcjonowanie bez pomocy innych. Interior będzie przodować w
zmianach przystosowawczych, które do aglomeracji nadejdą z pewnym opóźnieniem i
najprawdopodobniej spotkają się ze znacznym oporem miejskiej klasy średniej. Opór ten
jednak z czasem zostanie przełamany. Rola otaczającego metropolię wsiasta będzie tu zatem
inna niż w wypadku scenariuszy ewolucyjnych, to znaczy wartości tradycyjne będą przenikać
z interioru do metropolii. Przemiany komunikacyjne i tempo życia w aglomeracji znacznie
spadną za sprawą kryzysu ekonomicznego i w związku z tym nie przełożą się na zmianę
wartości na prowincji. Taki czynnik, jak Internet, który podaje się zazwyczaj jako katalizator
przemian obyczajowości w kierunku ich liberalizacji, może nie zmienić w ogóle relacji w
kulturze, w której będzie dominować katolicka obyczajowość. Przeciwnie – w sytuacji
kryzysu Internet może być medium popularyzującym konserwatywne postawy.
45
przenosiny będą oznaczać odcięcie się od pozostałych członków rodziny i ich wsparcia.
W takiej sytuacji mogą się pojawiać konflikty przebiegające na liniach Kościół
katolicki – nowe ruchy religijne i Kościół katolicki – ludzie niewierzący. Liberalna,
wielkomiejska klasa średnia może w znacznej mierze przyjąć podobny do reszty społeczności
Pomorza styl funkcjonowania.
Z pewnością będzie nadal występować zróżnicowanie przestrzenne. Tam, gdzie silne
jest dzisiaj przywiązanie do wiary religijnej (w interiorze), najbardziej prawdopodobne
wydaje się zreformowanie obecnego funkcjonowania Kościoła katolickiego na model
bardziej prospołeczny i nastawiony na kultywowanie mikrowspólnot. Tam z kolei, gdzie
obecnie Kościół katolicki jest w odwrocie (a zatem w trójmiejskiej metropolii), może się
pogłębić już zauważalna tendencja do ujawniania się nowych grup religijnych
niewywodzących się z Kościoła.
Mobilność przestrzenna Pomorzan będzie spadać. Silne więzi rodzinne i wspólnotowe
będą blokować emigrację. Możliwe jest jednak zjawisko migrowania za pracą. W
sprzyjających uwarunkowaniach zewnętrznych może sie pojawić zjawisko migrowania z
Na scenariusz Zwarcia szeregów składają się takie zjawiska, jak poważny kryzys
ekonomiczny, polityczny i społeczny + dziedziczony w rodzinach indywidualizm i
nastawienie na interesy krewnych + tradycja religijna konserwująca obyczajowość +
silna presja społeczna i polityczna na odbudowanie tradycyjnych wartości +
ograniczanie liberalizmu młodości + zwiększona dzietność + patriarchalny model
rodziny + przestawienie z konsumeryzmu na wspólnotowość.
46
beznadziei.

Pomorze 2030 Wartości i style życia

Transkrypt

Podobne dokumenty

spis treści

Scenariusz: ROZGRYWKI PIŁKI NOŻNEJ NA ORLIKU Cele – Uczeń

Tekst 38: Kaszubi, poznajmy swą przeszłość! ,„Zrzesz Kaszëbskô

pobierz - RCEE Płock

Nowości - Listopad 2015

LIST DO NAUCZYCIELI EDUKACJI

LIST DLA NAUCZYCIELI EDUKACJI

Oferta pozalekcyjna