Garnek – zabójcze narzędzie?

Jerzy M. Łapo
Garnek – zabójcze narzędzie?
Naczynia ceramiczne w zwyczajowości
ludowej dawnych ziem pruskich
Od chwili samego wynalezienia naczyń glinianych stały się one nierozerwalnie związane z życiem społeczności ludzkich, a potem i śmiercią – pełniąc rolę „opakowań” na
spalone kości zmarłych. Były mniej lub bardziej doskonałymi pojemnikami, w których
ukrywano również skarby1. Dzisiaj dla archeologów stanowią jedno z podstawowych
źródeł do badań.
W sferze sacrum naczynia ceramiczne stawały się również elementami zabiegów
typu magicznego, także na terenie dawnych ziem pruskich, na długo po zaszczepieniu
chrześcijaństwa. Przed wiekiem Karl Stadie, niosąc w objęciach do bazy popielnicę
wydobytą z cmentarzyska kultury bogaczewskiej w Kruklankach, pow. giżycki, po objaśnieniu pewnej staruszce mieszkającej w okolicy co to za przedmiot i do czego służył
przed wiekami, usłyszał: Mój Bożyczku, kiedyś to było całkiem inaczej! Jak ktoś miał
umierać, to zamawiał sobie garnczek i później go zakopywał, a potem to już nikt nie mógł
go odnaleźć2. Kobieta powołała się, iż o takiej czynności słyszała od swojej prababki.
Archeolog zasygnalizował czy aby nie jest to relikt wierzeń pogańskich, tematu jednak
nie rozwinął.
Wilhelm Tettau i Jodokus Temme opierając się na materiałach z lat 1724 i 1728,
podawali, że wierzono, iż urny odkrywane na pogańskich cmentarzyskach, służyły
1
Por. chociażby: A. Mikołajczyk, Naczynia datowane skarbami monet XIV–XVIII w. na ziemiach
polskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977 (dla dawnych ziem pruskich: Domkowo,
pow. ostródzki – po 1457 r. – s. 115, tabl. XIV: 3; Gródki, pow. działdowski – po 1407 r. – s. 110;
Kaposyty, pow. bartoszycki – ok. 1410 r. – s. 110, tabl. X: 2; Nidzica – XIV–XV w. – s. 110, tabl. IX: 1;
Plewki, pow. olecki – po 1699 r. – s. 136–137, tabl. XXVIII: 2); Z. Januszkiewicz, Skarby monet w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, Olsztyn 2001.
2
„Ich erzählte ihr von der Ausgrabung und fragte, ob in ihrer Nähe nicht auch solche Gegenstände
gefunden seien. Sie verneinte, sagte aber, ihre Großmutter hätte ihr erzählt, dass deren Urgroßmutter
einmal gesagt hätte: Lewet Gottke, dat war doch freher vel anders. Wenn eener tom Starwe kem, bestellt
er seck sein Topke un denn wurd’ he begrowe un denn kunn em Keiner finge. Sollte das wirklich noch
eine Reminiszenz in Erzählungen über uralte Toten-Bestattung sein?” (K. Stadie, Fundberichte. Das
Gräberfeld bei Kruglanken, Kr. Angerburg, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1919,
H. 23, Tl. 2: 1905–1908, s. 408). Tłumaczenie i konsultacja językowa prof. dr hab. W. Bialik.
Pruthenia, 2011, t. VI, s. 263–271
264
Jerzy M. Łapo
podziomkom3 (barsztukom) albo miały być wstawiane przez ich przyjaciół do grobów
(!), aby mogły im służyć na „tamtym” świecie. Owe naczynia mogły być także porzucane przez podziomki, które opuszczały swoje dotychczasowe mieszkania znajdujące się
w pagórkach. Inni wierzyli, iż Ziemia zachodząc „jak gdyby” w ciążę w maju, później
rodziła garnki. Autorzy przytaczali również zabiegi typu magicznego związane z wykopywanymi popielnicami. Z mleka wlewanego do podobnych urn dawało się zrobić
więcej masła. Gdy kury z nich piły wodę, wtedy nie tylko dobrze rosły, ale też nie imały
się ich żadne choroby. Ziarno wsypywane przed zasiewem do podobnych naczyń dawało obfitsze plony4.
W folklorze dawnych ziem pruskich zachowało się stosunkowo niewiele przekazów dotyczących naczyń, natomiast w systematyce polskiej bajki ludowej można odnaleźć tylko typ 565 „Garnek (młynek) magiczny” – opowieści o niezwykłym garnku,
który bez przerwy gotuje kaszę. Bajki tego typu zanotowano na Kaszubach i Śląsku5.
Na Mazurach, w Węgielsztynie, pow. węgorzewski, góra o nazwie Grodzisko darowywała niegdyś okolicznym mieszkańcom naczynia gliniane, zawsze w liczbie jakiej
oczekiwali wieśniacy6. We wnętrzu kolejnego tamtejszego pagórka – Lisiej Góry, miały znajdować się złote naczynia. W Węgielsztynie wspominano również o ukrytych
w podziemiach misach wypełnionych złotymi monetami7. Kocioł ze skarbami miał
być zakopany przy moście w Ełku8. W Stulichach, pow. Węgorzewski, pewien pasterz
poprzez post miał zdjąć czar z zaklętego zamku i jego mieszkańców. Młodzieńcowi leżącemu na wzgórzu, na którym rosło siedem lip, zaczarowana panna codziennie przynosiła kubek mleka9.
3
4
5
6
7
8
9
Podziomki w mazurskich wierzeniach utożsamiano także z krasnoludkami, kautkami lub kłobukami – por. M. Toeppen, Wierzenia mazurskie, przekł. E. Piltzówna, wstęp A. Szyfer, W. Ogrodziński,
oprac. P. Błażewicz, J. Łapo, Moja Biblioteka Mazurska nr 12, Dąbrówno 2008, s. 36, 43–45. Swoje
mieszkania miały mieć także w czasach pogańskich pod świętą lipą w Świętej Lipce, pow. Kętrzyński
– Ostpreussische Sagen, oprac. H. Jantzen, Königsberg 1912, s. 16–17; Tragarz duchów. Zbiór podań
ludowych z Mazur, oprac. J. Łapo, Moja Biblioteka Mazurska, nr 11, Dabrówno 2007, s. 106.
W.J.A. Tettau, J.D.H. Temme, Die Volkssagen Ostpreußens, Litthauens und Westpreußens, Berlin 1865,
s. 285, za: Rensch de tumul. Et urn. Sepulcral. Regiomont. 1724. 4. c. 3 §. 2, 3; vergl. Erleutertes Preußens, Th. IV. s. 95.
J. Krzyżanowski, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, Wrocław–Warszawa–Kraków,
1962, t. I, (Wątki 1–999), s. 186.
W cieniu Zamkowej Góry. Zbiór podań ludowych z Mazur Wschodnich, oprac. J. Łapo, Moja Biblioteka Mazurska, nr 8, Dąbrówno 2006, s. 48. Podobne podania znane były z dawnych Kluk Żeleskich,
pow. słupski (Słowińszczyzna) –Magiczny kocieł do warzenia piwa ( J. Krzyżanowski, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, Wrocław–Warszawa–Kraków, 1963, t. II, s. 197) oraz z Białogardnej,
pow. lęborski (Kaszuby) (W. Łysiak, Grody, zamki, kościoły. Legendy i podania Pomorza Zachodniego,
Międzychód 1995, s. 52; O. Knoop, Legendy pomorskie, tłum. D. Kaczor, I. Kowalska, Gdynia 2008,
s. 45–46). W tych miejscowościach góra „wypożyczała” ludziom miedziany kocioł do warzenia piwa.
W cieniu Zamkowej Góry, op. cit., s. 34, 37.
E. Pohl, Volkssagen Ostpreussen, Königsberg 1943, s. 220–221; Tragarz duchów, op. cit., s. 30.
W cieniu Zamkowej Góry, op. cit., s. 40.
Garnek – zabójcze narzędzie? Naczynia ceramiczne w zwyczajowości...
265
Ludowe opowieści z Mazur nawiązywały też wprost do odkrywania zabytków archeologicznych10, w tym fragmentów naczyń ceramicznych. Żądni skarbów chłopi na
wyspie Czarci Ostrów na jeziorze Śniardwy, po całonocnych poszukiwaniach zamiast
kosztowności odkryli jedynie „stare, zużyte porcelanowe naczynia”11.
W porównaniu z folklorem znacznie bardziej szczegółowych informacji dostarczają akta spraw sądowych dotyczących czarostwa. Tutaj też można znaleźć wątki
związane z naczyniami:
Naczynie do bezpiecznego usunięcia czarów
W 1629 r. przed sądem w Zaretschje, raj. gurjewskij (Caymen) pisarz drzewny Caspar
Otto Etzell złożył skargę na żony kilku swoich sąsiadów, które zakopując jakieś „czary”
na trzech granicach spowodowały zdychanie koni i krów, ponadto nie udawało się zrobić masła. Postawiona przed sędziami żona Jacoba Kleina z Ossokino, raj. gurjewskij
(Blöcken) zeznała, że pewna żebraczaka, której dała schronienie gdy dowiedziała się,
że w jej obejściu choruje i zdycha bydło, wskazała miejsce, gdzie były zakopane „czary”.
W zawiniątku znajdowały się włosy, hufnal, igły do szycia, kości i jeszcze coś, co bardzo
śmierdziało – miał je zakopać brat Jacoba Kleina. Wydobyte przedmioty sam Jacob
zebrał do dwóch garnków i wrzucił do fosy przy zamku Caymen. Na polecenie sądu
Jacob Klein odnalazł naczynia i dostarczył na zamek. Tutaj zostały spalone przez radnego z Mordowskoje, raj. gurjewskij (Sergitten)12.
Naczynia służące do przygotowywania czarów/rekwizyt obrzędowy
W 1607 r. w Pasłęku cyrulikowa pokłóciła się z żoną postrzygacza sukna o furę drewna. Życząc jej ślepoty sprowadziła niejaką Muellerową, która w domu cyrulika smażyła na patelni ropuchy, aby podać je później do zjedzenia żonie sukiennika (w celu
­oślepienia)13.
W 1606 r. w Bartoszycach toczył się proces przeciwko starej pastuszce Judith
z Legin, pow. bartoszycki (Legienen), która wraz z żoną Paula Nagela, który doniósł
o sprawie, czyniła czary za pomocą czaszki wisielca, aby piwo Nagelów lepiej się sprzedawało. Przed sądem służąca Dorota, zeznała, iż Nagelowa przez dwa dni trzymała
w skrzyni sowę, po czym włożyła ją do nowego garnka, który postawiła na ogniu, przykryła pokrywką i chciała [ją] spalić na popiół. Ale gdy sowie zrobiło się gorąco, wydostała
się z garnka i wyleciała przez komin na zewnątrz14.
10
Por. J. Łapo, Ludowa wizja przeszłości Mazur, Olsztyn 2008, s. 76–80.
11
W cieniu Zamkowej Góry, op. cit., s. 27.
12
J. Wijaczka, Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI–XVIII wieku, Toruń
2007, s. 255–256.
13
Ibidem, s. 249.
14
Ibidem, s. 263.
266
Jerzy M. Łapo
W 1682 r. przed sądem w Primorsku (Fischhausen, Rybaki) Klara Klein zeznała,
iż ponownie „ochrzcił” ją zły duch imieniem Daniel. Miało to się wydarzyć w okolicach wsi Kumatschjowo, rej. Zielenogradskij (Kumehnen) – w pobliżu wzgórza Galtgarben, w pewien czwartek, podczas drugiego spotkania kobiety z diabłem. Zły duch
miał ze sobą garnek napełniony czarną wodą, którą posmarował ja po twarzy i nadał jej
imię Łucja15.
Kafel jako czarodziejski rekwizyt
W 1611 r. sądzono młynarza Mertena Schemerawa, który wyrzucony z młyna w Wassilkowie, raj. zielenogradskij (Kirschnakeim), należącego do Albrechta Krausego, w sposób magiczny spowodował, że odtąd młyn nie mieli[ł] dobrego ziarna. Przyczynić się
do tego miały włożone do stawu młyńskiego kamienie. Faktycznie nowy pracownik
nie mógł poradzić sobie we młynie, choć starał się robić wszystko, co do niego należało.
Właściciel dowiedziawszy się o postępku Schemrawa kazał przeszukać staw. W jego
dolnej części znaleziono wielki kamień, pod nim ćwiartkę kafla pokrytego zielonym
szkliwem, pod którym leżały trzy kawałki pomalowanej na czerwono blaszki, kawałek
z kamienia młyńskiego i kilka dębowych gałązek, wiązanych razem ze sobą. W trakcie
procesu sądowego związanego m.in. z torturami Schemraw zeznał, iż młyn został
zaczarowany przez starego pastucha Nicklausa Korpschueittisa, który położył w stawie kamienie. Uchodzący za czarownika Nicklaus dopiero na torturach przyznał się,
że sporządził «czary» umieszczając je pod kamieniem młyńskim lub pod koroną zapory. Miała to być materia składająca się z małego pieska, kawałka gliny, nici przędzy
i pęku liści dębu. Czarownik sporządzając ją miał wypowiedzieć zaklęcie: Odwróć dobro
młyna, gdy będzie biegło do tego kamienia, i jak ja ciebie liściu dębu łamię. A więc teraz
młynarz powinien być zielony, i nic się nie będzie działo. A gdy wkładał pod kamień odnalezione później przedmioty: Diable, pozostań przy młynie i nie pozwól mu pracować,
aż ten kamień zgnije. Sztuki tej miał się nauczyć od nieżyjącego już wówczas Zanna
z ówczesnego Klein Pruskehmen w komornictwie Kamienskoje, raj. tscherniachowskij (Saalau). Nicklaus miał rzucić czary na młyn na prośbę małżeństwa Schemrawów.
Przyznał też, że m.in. pobierał nauki u innych czarowników, posiadał własne diabły,
że np. potrafi psuć piwo, sprowadzać złą pogodę i sprawiać ażeby złodziej oddał to co
ukradł16.
Garnek na czary
W 1606 r. sąd miejski w Kwidzynie skazał na spalenie na stosie za czarostwo i bałwochwalstwo Urszulę Meussell z Grabowa (Groß Grabau). Ta przed śmiercią oskarżyła
o czary jeszcze kilka osób, wśród nich Annę Pantel z Olszanicy (Ellerwalde), z którą
miała bywać na łysej górze. Po konfrontacji Urszula odwołała twierdzenie o wspólnych
15
Ibidem, s. 181.
16
Ibidem, s. 96–99.
Garnek – zabójcze narzędzie? Naczynia ceramiczne w zwyczajowości...
267
wyprawach na łysą górę, lecz utrzymała oskarżenia o czarostwo, twierdząc, iż po wyprowadzeniu się Pentelowej ze wsi Glina (Stangendorf ), w jej domu znaleziono garnek, w którym było Zauberei. Wezwani przed sąd świadkowie potwierdzili istnienie
garnka, który znalazła najpewniej niejaka Lorkowa. W jego wnętrzu miały znajdować
się alte Materialen. Naczynie zostało zaniesione do sołtysa Jana Grine, który wyrzucił
je do rzeki. Anna Pantel twierdziła, że był to zwykły garnek do mleka (Labtopf), w którym było tylko kwaśne mleko przeznaczone jako żarcie dla krów17 .
Zakopywanie garnków
W 1616 r. przed sądem w Primorsku pastuszka Anna nie przyznawała się do czarostwa, twierdząc jedynie, że potrafi sprowadzić deszcz, czego nauczyła się od pewnego
żebraka. W trakcie tortur kobieta zeznała, iż podający się za żebraka mężczyzna nosił niebieskie szaty i miał na imię Matz. Zademonstrował jej sposób na wywoływanie
deszczu – należało do glinianego garnka włożyć 9 dżdżownic, piasek i wodę, wymieszać
i wypowiedzieć następujące słowa: «In Nahmen des Vaters, Sohn und des h. Geistes».
Mężczyzna zakopał naczynie i powiedział, że tak długo, jak garnek pozostanie w ziemi,
tak długo nie będzie padał deszcz, a kiedy się go wyjmie, wówczas natychmiast zacznie
padać. Nauka czarów kosztowała Annę stosunek seksualny z Matzem. Kobieta zauważyła, że nie było z nim jak z innymi mężczyznami, gdyż jego przyrodzenie było zimne,
a męczył ją przez trzy godziny. Oskarżona przyznała, że zrobiła miksturę i trzymała zakopany garnek przez siedem tygodni i w tym czasie nie spadła ani kropla deszczu. Anna
wykopała naczynie i wrzuciła je do rzeki, wkrótce zaczęło padać18.
W 1614 r. junkier Georg Friedrich von Barthein z Licz (Littschen) niedaleko Prabut oskarżył holenderskie małżeństwo Bergrunów z Solajn (Solainen) o to, iż poprzez
zakopanie na jego polu garnków na mleko, przyczynili się do strat w bydle oraz zbożu
(gradobicie) wśród poddanych junkra. W trakcie procesu sądowego Lorentz Bergrun
zeznał, że półtora roku wcześniej ktoś rzucił czary na jego bydło, przez co ponosił same
straty w produktach mlecznych. W odczarowaniu pomogła Agata, której syn służył
u Holendrów, a która sposób na odwrócenie czarów znała od swojej gospodyni. Kobieta w niedzielę kupiła na targu garnek, do którego zlała mleko prosto od krowy i je
zagotowała. Miało to spowodować pojawienie się czarownicy szkodzącej bydłu. Tak
się jednak nie stało i Agata w kolejna niedzielę zakupiła następne naczynie, powtórzyła
czynności, dodając do gotującego się mleka cztery igły, aby bardziej wymęczyć czarownice. Wobec tego, iż i tym razem czarownica się nie pojawiła, oba garnki Agata wraz
ze swoim synem zakopali pod krzakiem osiki, ale nie na polu junkra von Bartheina, lecz
na polu sąsiada Holendrów. Umieszczenie naczyń pod osiką miało spowodować to,
iż czarownica miała odtąd cały czas drżeć jak osika – Agata nauczyła się tego od swojej
matki. Lorentz Bergrun zeznał, że nie wie gdzie i czy w ogóle garnki zostały zakopane,
17
Ibidem, s. 279–281.
18
Ibidem, s. 274–275.
268
Jerzy M. Łapo
gdyż go przy tym nie było. Trzygodzinne poszukiwania naczyń przeprowadzone przez
przysiężnych Melchiora Srolena i Zachariasa Brelscha przeprowadzone na polu junkra zakończyły się fiaskiem. Natomiast poszukiwane garnki odkopano pod krzakiem
osiki na polu sąsiada Simona – w jednym z nich znajdowały się jeszcze resztki mleka,
drugie było wypełnione ziemią. Oba dostarczono do siedziby starostwa. Po dalszych
przesłuchaniach uwolniono Agatę, uwięziono natomiast Lorentza, który przyznał się
do zakopania garnków na polu sąsiada, ale nie dlatego żeby mu zaszkodzić, a dlatego,
że na jego własnym polu nie rosła żadna osika19.
W 1534 r. przed sądem stanęła Katarzyna, żona Wenzla z Romankowa (Romsdorf ), w starostwie bartoszyckim, uchodząca za czarownicę. Miała ona pośredniczyć
między jej znajomą Jödickynne a Hansem Doriusem z Kaliningradu (Königsberg,
Królewiec), który znany był jako schwartz kunstiger. Problemem do rozwiązania było
to, iż Jödickynne nie mogła uwarzyć piwa, gdyż stale się psuło. Czarodziej wskazał
na przyczynę owej sytuacji. W piwnicy kobiety miało być zakopanych w ziemi pięć
par malców. Mieli je tam umieścić wrogowie Jödickynne, którzy chcieli ją pozbawić
duszy. Dwóch przysięgłych sądowych odnalazło w piwnicy zakopany garnek, znaleźli
też czerwony woreczek. Naczynie zostało dostarczone do sądu20.
Ostatni z przytoczonych przykładów sądowych może być związany ze „echem”
zwyczaju pochówku w naczyniach dzieci zmarłych przed chrztem, łożysk po porodzie
lub nawet zamordowanych noworodków, pochodzących z nieprawego łoża21. Spłodzenie pozamałżeńskich dzieci w aktach sądowych dotyczących czarów (i w mniemaniu sąsiadów) mogło pozostawiać zapisy podobne do tych, które znalazły się w dokumentach z procesu Katarzyny Bucholtz, pastuszki z Rakitnoje, raj. bagrationowskij
(Rappeln) z 1685 r. W jego trakcie kobieta zeznała m.in., że płodziła ona z osobistymi
duchami (diabłami) malce (kleinchen oder teufel), które zadawała ludziom oraz zwierzętom22.
Dla pochówków dzieci w naczyniach nie było miejsca na oficjalnych nekropoliach. Umiejscawiano je jednakże w przestrzeniach wiązanych z sacrum. Na sąsiednim
Mazowszu, w Brzeźnie, pow. ostrołęcki, datowany na XIX w. pochówek noworodka
w naczyniu odkryto w jednym z kręgów grobowych pradziejowego cmentarzyska.
Znacznie częściej podobnych pochówków z XVII–XVIII w. dokonywano przy kapliczkach lub „Bożych Mękach”, umiejscawianych nieraz na rozstajach dróg23.
Pochówki dzieci w naczyniach znane były także z terenów niemieckich. W Wernswig, Kr. Schwalm-Edel, w Hesji odkryto dwa późnośredniowieczne groby usytuowane przy wewnętrznej krawędzi cmentarnego muru. W Schöningen, Kr. Helmstedt,
19
Ibidem, s. 117–118.
20
Ibidem, s. 61.
21
P. Duma, Pochówki dzieci nieochrzczonych, samobójców i skazańców w późnym średniowieczu i dobie
wczesnonowożytnej, Kraków 2010, s. 31–57. Za zwrócenie uwagi na niniejszą publikację dziękuję Sewerynowi Szczepańskiemu.
22
J. Wijaczka, op. cit., s. 181.
23
P. Duma, op. cit., s. 33–35.
Garnek – zabójcze narzędzie? Naczynia ceramiczne w zwyczajowości...
269
w Dolnej Skasonii po zewnętrznej stronie muru cmentarza przy klasztorze św. Wawrzyńca odsłonięto podwójny również późnośredniowieczny pochówek – szkieletowi
osoby dorosłej towarzyszyło naczynie, w którym znajdowały się szczątki 7–8 miesięcznego płodu. U stóp wzgórza kościelnego w Leerhafe, Kr. Wittmund, w Dolnej Saksonii odkryto późnośredniowieczne naczynie z kośćmi dziecka w wieku 8–9 miesięcy.
O długim przeżywaniu się tego typu postępowania, świadczą archiwalia dotyczące
miejscowości Gross Biewende, Kr. Wolfenbüttel, położonej w Dolnej Saksonii. Tam,
w drugiej połowie XVIII w. przy murze cmentarnym natrafiono na „garnki kuchenne”
z kośćmi małych dzieci. Wiekowi mieszkańcy wyjaśnili, iż są to groby nieochrzczonych dzieci, a rejon odkrycia nazywali Heidenkirchof24.
Z terenu Niemiec, szczególnie z Badenii-Wirtembergii, ale też z Bawarii, Nadrenii-Palatynatu, Turyngii i Saksonii-Anhalt, znane były także pochówki w naczyniach
poporodowych łożysk. Najczęściej były one grzebane w piwnicach, a gdy domy takowych nie posiadały – pod podłogami, klepiskami lub w ścianach. Były to znaleziska
pojedynczych, z pozoru pustych naczyń, ale też znane były znaleziska gromadne (nawet do 40 garnków). Tego typu znaleziska wzmiankowano też w położonej na pograniczu Wielkopolski i Śląska Wschowy, gdzie pod okapem budynku odkryto 12 naczyń
z łożyskami poporodowymi oraz z lubuskiego Zakęcia, pow. nowosolski – tutaj tego
typu naczynia grzebano w szczerym polu. Obyczaj ten miał być zarzucony w czasie
wojen napoleońskich. Średniowieczne (a może i nowożytne) naczynia, być może z pochówkami łożysk (lub nieochrzczonych dzieci) odkrywane były również na pradziejowych cmentarzyskach. „Puste garnki” znalezione były w Gródkach, pow. działdowski
(jedno naczynie), w dwóch kurhanach w Rostkach, pow. ostrołęcki (po jednym naczyniu), w dwóch kurhanach z Kitkach, pow. przasnyski (osiem naczyń)25. Do tego typu
znalezisk być może można zaliczyć późnośredniowieczne naczynie (siwak) z uchem,
odkryte na cmentarzysku szkieletowym w Równinie Dolnej, pow. kętrzyński. Zostało
ono znalezione w jamie nr 9, zlokalizowanej na północno-zachodnim krańcu stanowiska. W jamie znaleziono jedynie żelazną sprzączkę26. Najprawdopodobniej wczesnonowożytne naczynie odkryto w nasypie jednego z kurhanów na cmentarzysku z okresu wędrówek ludów w Czerwonym Dworze, pow. olecki27. Kolejnym intrygującym
znaleziskiem nasuwającym wprost skojarzenia z pochówkami łożysk poporodowych
jest kuchenny garnek (na czerepie znajdowały się okopcenia świadczące o krótkim
użytkowaniu kuchennym) odkryty w Mikołajkach, pow. mrągowski. „Puste” naczynie, datowane na ok. połowę XIX w. odkryto w piwnicy nowożytnego budynku (przełom XVIII i XIX w.), wkopane w calcową glinę pod fundamentem ściany28.
24
Ibidem, s. 46–50.
25
Ibidem, s. 51–54.
26
R. Odoj, Sprawozdanie z prac wykopaliskowych, przeprowadzonych w Równinie Dolnej, pow. Kętrzyn
w 1956 i 1957 r., Rocznik Olsztyński, 1958, t. I, s. 119–120, ryc. 1.
27
Za informację dziękuję dr. Pawłowi Szymańskiemu.
28
Niepublikowane badania autora z 2010 r. Obok naczynia odkryto pojedyncze fragmenty innych naczyń z tego samego okresu.
270
Jerzy M. Łapo
Przedstawione powyżej przykłady wykorzystywania naczyń w późnym średniowieczu oraz w czasach nowożytnych w różnych zwyczajach ludowych na terenie dawnych ziem pruskich świadczą o przeżywaniu się, nawet do początku XX w. pradawnych
tradycji sięgających korzeniami czasów przedchrześcijańskich. W praktyce sądowej ich
wykorzystanie przypisywano mniej lub bardziej słusznie zabiegom typu magicznego,
natomiast powszechnie dominowało utylitarne wykorzystanie przedmiotu29. On sam
był najczęściej tylko rekwizytem danych czynności, które jednakże możemy zaliczać
do strefy sacrum, zwłaszcza, iż w wielu przypadkach możemy dopatrywać się wykorzystania naczyń do pochówków nienarodzonych dzieci lub łożysk poporodowych.
Skłania to do weryfikacji wyników starszych badań, która może przynieść nowe informacje z zakresu zwyczajowości i wierzeń mieszkańców dawnych ziem pruskich. A czy
garnki były zabójczymi narzędziami? Raczej nie, chyba, że spadały na głowy z dużej
wysokości.
Der Topf – ein Mordwerkzeug? Keramikgeschirr
im Volksbrauchtum des ehemaligen
PreuSSens in der frühen Neuzeit
Zusammenfassung
Töpfe wecken allgemein eindeutige Vorstellungen – sie sind Gegenstände, die für die Zubereitung, Aufbewahrung und den Verzehr etc. von Lebensmitteln unabdingbar sind. „Eingeweihtere” fügen hinzu, dass viele vergrabene Münzen sich in Töpfen und Kannen befinden und dass
Tongefäße ebenfalls die Rolle von Urnen erfüllen konnten, in die verbrannten menschliche
Überreste zusammen mit Besitztümern des Verstorbenen gefüllt wurden.
Man könnte meinen, dass mit der Ankunft und Verbreitung des Christentum die Benutzung von Keramiktöpfen zu rituellen Zwecken aufhörte, doch wurden sie in der Volkskultur
des ehemaligen Preußens weiter zu Zwecken benutzt, die von ihrer Ernährungs- und -Aufbewahrungsfunktion weit entfernt sind. Dies kann man u.a. in den Akten über Hexereiprozesse
sehen. Konnte man mit Hilfe eines Topfes jemandes Tod bewirken, ohne dass man ihn auf dem
Kopf der ungeliebten Person zerschlagen musste? Und kann man in der Benutzung von Keramikgefäßen bei Behandlungen magischen Charakters ein Überleben heidnischer Traditionen
erblicken?
29
Np. naczynie w pruskim Romowe, związane ze świętym wężem, znane z „klasycznej” ryciny Krzysztofa Hartknocha – por. J. Suchocki, Mitologia bałtyjska, Warszawa 1991, s. 115–121.
Garnek – zabójcze narzędzie? Naczynia ceramiczne w zwyczajowości...
271
Pot – a deadly tool? Pottery in the folk ceremonies
of old Prussian Lands in Modern-Age
Summary
Pots in common awareness are seen in one way – they are the tools necessary to prepare, keep,
consume etc. meals. More acquainted will add that a lot of dug treasures with coins were put in
pots and jugs. Pottery was also used for urns, where the remains of human bones and person’s
belongings were put .
It could seem the Christianity could end up the use of pottery in ritual practices, however
in the folk tradition of old Prussian Lands pottery was still used for practices beyond consumption and agricultural way. Files from trials against the use of magic can confirm that. Could one
kill someone who he/she didn’t like using a pot and not by crashing it on his or her head? Can
one see in the use of pottery in the magic rituals end of pagan traditions?
PRUTHENIA
Tom VI
Olsztyn 2011
Pruthenia
Tom VI
Pismo poświęcone
Prusom i ludom bałtyjskim
Rada Naukowa:
Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,
Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski,
Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki
Redagują:
Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann,
Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (zastępca redaktora),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (sekretarz)
Tłumaczenia streszczeń i spisu treści:
Joachim Stephan (j. niemiecki), Marta Kamińska,
Seweryn Szczepański (j. angielski), Seweryn Szczepański (z j. rosyjskiego)
Opracowanie graficzne, skład i projekt okładki:
Marek M. Pacholec
Wydano dzięki wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Edycja wspólna
Towarzystwa Naukowego „Pruthenia”
oraz
Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie,
ISSN: 1897-0915
Olsztyn 2011
Pruthenia
Band VI
Zeitschrift für Geschichte und Kultur
der Pruβen und der baltischen Völker
Wissenschaftlicher Beirat:
Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,
Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski,
Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki
Redigiert von:
Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann,
Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (Sekretär)
Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses:
Deutsch – Joachim Stephan, von Englisch – Marta Kamińska,
Seweryn Szczepański, von Russisch – Seweryn Szczepański
Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf:
Marek M. Pacholec
Wissenschaftlicher Verein „Pruthenia”
und
Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Allenstein
ISSN: 1897-0915
Olsztyn 2011
Pruthenia
Volume VI
Journal of the history of Prussians
and the Baltic Nations
Scientific Council:
Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,
Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski,
Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki
Editors:
Grzegorz Białuński (editor in chief ), Mirosław J. Hoffmann,
Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (deputy editor),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (secretary)
Translations:
Joachim Stephan (German), Marta Kamińska,
Seweryn Szczepański (English), Seweryn Szczepański ( from Russian)
Scientific Association „Pruthenia”
&
The Wojciech Kętrzyński Research Center in Olsztyn
ISSN: 1897-0915
Olsztyn 2011
354
Pruthenia, 2011, t. VI,
Spis treści
Inhaltsverzeichnis
Contents
Contents
I. Studies and articles
Dariusz Andrzej Why do scholarly descriptions of early medieval
Sikorski, nations of “Barbaricum” differ so much?
Alicja Dobrosielska, Between Cholinun and Rome. The remarks on the possibilities of
Bogdan Radzicki, historic reconstruction of axiological horizon and the conditions of
deep cultural change in Prussia between 10th and 13th century
Владимир Иванович Curonian burial ceremonies in Kaup on the Sambia Peninsula
Кулаков,
Elżbieta In the matter of identification of hill fort nearby Gayle
Kowalczyk-Heyman,
Paweł Kawiński, The organisation of pagan sacral area within the settlement
during the period before the conquest of Prussia by Teutonic
Knights. The example of Pomesania, Pogesania and Warmia
Seweryn Szczepański, Sacralization of the borderlands on the Old Prussian Pomesania’s example
Robert Klimek, Sacred lakes of Prussian
7
25
61
81
89
129
169
Dalia Kiseliūnaitė, Prussian cawx, Lithuanian kaukas, Kuronian kauks – the evolution
Karina Kukure, of the mythonym from the first mentions till nowadays ones
185
Miłosz Sosnowski, Prussians and wolves, Prussians and bees – medieval
metaphorization of social system
203
Julia Możdżeń, The religious sincretism of Old Prussian based
on the Chronicle of Simon Grunau
221
Janusz Małłek, Old Prussians and the Reformation
249
Jerzy Marek Łapo, Pot – a deadly tool? Pottery in the folk ceremonies
of old Prussian Lands in modern age
263
II. Materials and resources
Norbert Ostrowski, Lit. Perknas ‘Thunder, Thunderbolt’
Arkadiusz Bezławki – cemetery. The contribution of the
Koperkiewicz, research of christianization of Prussia
275
281
Contents
Inhaltsverzeichnis
Spis treści
Pruthenia, 2011, t. VI,
355
III. Polemics and discussions
Elżbieta The missions of bishop Adalbertus of Prague and bishop Brunon
Kowalczyk-Heyman, of Querfurt to Prussia within archeological researches
305
IV. Reviews and discussions
Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas
Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska)
323
Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža.
Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska)
329
Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые
шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański)
333
Studia Mythologica Slavica, 1998–2010 (Seweryn Szczepański)
339
V. Reports and communications
Report on activities Pruthenia Society for the year 2010 (Bogdan Radzicki) 347
356
Pruthenia, 2011, t. VI,
Spis treści
Inhaltsverzeichnis
Contents
Inhaltsverzeichnis
I. Studien und Artikel
Dariusz Andrzej Warum sind die wissenschaftlichen Beschreibungen
Sikorski, der Glaubensvorstellungen der frühmittelalterlichen
Völker des „Barbaricum” so unterschiedlich?
Alicja Dobrosielska, Zwischen Cholin und Rom. Bemerkungen zu den
Bogdan Radzicki, Möglichkeiten der Rekonstruktion des axiologischen Horizonts
und der Bedingungen des tiefgreifenden Kulturwandels
in Preußen im Zeitraum vom 10. bis zum 13. Jh.
Владимир Иванович Der kurische Bestattungsritus in Kaup (Halbinsel Samland)
Кулаков,
Elżbieta Zur Identifizierung des Burgwalls in Gayle
Kowalczyk-Heyman,
Paweł Kawiński, Die Organisation des heidnischen prußischen Sakralraums vor
dem Hintergrund der Besiedlung in der Stammeszeit – das
Beispiel Pomesaniens, Pogesaniens und des Ermlands
Seweryn Szczepański, Die Sakralisierung von Grenzräumen am Beispiel
Pomesaniens im 13. und 14. Jh.
Robert Klimek, Heilige Seen der Prußen
7
25
61
81
89
129
169
Dalia Kiseliūnaitė, Prußisch cawx, litauisch kaukas, kurisch kauks – die Entwicklung
Karina Kukure, des Mythonyms von den ersten Erwähnungen bis heute
185
Miłosz Sosnowski, Prußen und Wölfe; Prußen und Bienen – mittelalterliche
Metaphern der Gesellschaftsstruktur
203
Julia Możdżeń, Der religiöse Synkretismus der Prußen aufgrund
der Chronik des Simon Grunau
221
Janusz Małłek, Die altpreußische Bevölkerung und die Reformation
249
Jerzy Marek Łapo, Der Topf – ein Mordwerkzeug? Keramikgeschirr im Volksbrauchtum
des ehemaligen Preußens in der frühen Neuzeit
263
II. Materialen und Quellen
Norbert Ostrowski, Lit. perknas ‚Blitz; Donner’
Arkadiusz Der Friedhof von Bezławki. Ein Beitrag zur Erforschung
Koperkiewicz, der Christianisierung der prußischen Länder
275
281
Contents
Inhaltsverzeichnis
Spis treści
Pruthenia, 2011, t. VI,
357
III. Polemiken und Diskussionen
Elżbieta Die Missionsreisen des Prager Bischofs Albert des –Bischofs
Kowalczyk-Heyman, Brun von Querfurt in der archäologischen Forschung
305
IV. Rezensionen und Besprechungen
Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas
Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska)
323
Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža.
Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska)
329
Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые
шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański)
333
Studia Mythologica Slavica, 1998–2010 (Seweryn Szczepański)
339
V. Berichte und Ankündigungen
Tätigkeitsbericht des Vereins „Pruthenia” für
das Jahr 2010 (Bogdan Radzicki)
347
358
Pruthenia, 2011, t. VI,
Spis treści
Inhaltsverzeichnis
Contents
Spis treści
I. Studia i artykuły
Dariusz Andrzej Dlaczego naukowe opisy wierzeń wczesnośredniowiecznych
Sikorski, ludów „Barbaricum” są tak różnorodne?
7
Alicja Dobrosielska, Między Cholinun a Rzymem. Uwagi na temat możliwości
Bogdan Radzicki, rekonstrukcji historycznej horyzontu aksjologicznego i warunków
głębokiej zmiany kulturowej w Prusach między wiekami X a XIII
25
Владимир Иванович Куршский погребальный обряд на Каупе (полуостров Самбия)
Кулаков, [Kuroński obrządek pogrzebowy w Kaupie, Półwysep Sambijski]
61
Elżbieta W sprawie identyfikacji grodziska przy Gayle
Kowalczyk-Heyman,
Paweł Kawiński, Organizacja pogańskiej przestrzeni sakralnej Prusów na tle osadnictwa
w okresie plemiennym – przykład Pomezanii, Pogezanii i Warmii
Seweryn Szczepański, Sakralizacja obszarów pogranicza – na przykładzie Pomezanii pruskiej
Robert Klimek, Święte jeziora Prusów w świetle dokumentów źródłowych
81
89
129
169
Dalia Kiseliūnaitė, Pruski cawx, litewski kaukas, kuroński kauks – rozwój mitonimu
Karina Kukure, od pierwszych wzmianek do czasów teraźniejszych
185
Miłosz Sosnowski, Prusowie a wilki, Prusowie a pszczoły – średniowieczna
metaforyzacja ustroju społecznego
203
Julia Możdżeń, Synkretyzm religijny Prusów na podstawie kroniki Szymona Grunaua
221
Janusz Małłek, Ludność staropruska a reformacja
249
Jerzy Marek Łapo, Garnek – zabójcze narzędzie? Naczynia ceramiczne w
zwyczajowości ludowej dawnych ziem pruskich
263
II. Materiały i źródła
Norbert Ostrowski, Lit. perknas ‘piorun; grzmot’ – próba weryfikacji etymologii
Arkadiusz Bezławki – cmentarzysko. Przyczynek do dziejów
Koperkiewicz, nad chrystianizacją ziem pruskich
275
281
Contents
Inhaltsverzeichnis
Spis treści
Pruthenia, 2011, t. VI,
359
III. Polemiki i dyskusje
Elżbieta Występowanie dirhemów na ziemiach pruskich
Kowalczyk-Heyman,
305
IV. Recenzje i omówienia
Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas
Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska)
323
Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža.
Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska)
329
Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые
шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański)
333
Studia Mythologica Slavica, 1998–2010 (Seweryn Szczepański)
339
V. Sprawozdania i komunikaty
Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Naukowego
„Pruthenia” za rok 2010 (Bogdan Radzicki)
347