I. Solisz

Wyniki kwerendy zasobów wsi w województwach w aspekcie preselekcji uczestników
projektów wdrożeniowych w regionach.
Mimo, iż wieś jest jednym z najważniejszych elementów dziedzictwa historycznego i
tożsamości narodowej, to od lat większość działań instytucjonalnych skupia się na obszarach
miast. Jeżeli działania konserwatorskie dotyczyły obszarów wiejskich, to raczej odnosiły się do
rozpoznania zespołów sakralnych, pałacowo – parkowych i folwarcznych, studia historyczne
układów ruralistycznych były opracowywane sporadycznie. Wobec tego w większości mamy do
czynienia z punktowym rozpoznaniem i ochroną zasobów, bez uwzględnienia kontekstu
przestrzennego i krajobrazowego obszarów wsi.
W czerwcu bieżącego roku na zaproszenie Wojewody Opolskiego w Sulisławiu odbyła
się konferencja wojewódzkich konserwatorów zabytków, podczas której omówiono założenia
projektu Sieci Najciekawszych Wsi, dotychczasowe problemy związane z ochroną układów
ruralistycznych oraz niezbędne, dalsze działania konserwatorskie. Wojewódzcy konserwatorzy
zabytków zgodzili się wstępnie rozpoznać i opisać zasoby w poszczególnych województwach.
Zebrane w ten sposób przez opolski urząd konserwatorski dane wskazują, że potencjał związany
z dziedzictwem kulturowym posiadają obecnie pojedyncze miejscowości. Jedynie w czterech
województwach jest to 15 i więcej wsi. W sumie w całej Polsce konserwatorzy wojewódzcy na
chwilę obecną wytypowali 144 wsie o cennych układach ruralistycznych. Biorąc pod uwagę
ogólną liczbę sołectw na terenie naszego kraju sięgającą 40 tysięcy (w tym 56 tysięcy
miejscowości), jest to zatrważająco niska liczba – tylko trzy promile zasobów. Należy
podkreślić, że wsie stanowią w naszym kraju największy zbiór form osadniczych, tymczasem
wpisów wsi do rejestru zabytków jest niewiele (według danych NID w rejestrze zabytków jest
640 miast i 86 wsi, dodatkowo cześć tych wsi ma charakter typowych osad miejskich). Z jednej
strony świadczy to o wieloletnim braku zainteresowania, ale też i o licznych, niekontolowanych
przekształceniach, które radykalnie uszczupliły zasoby zabytkowe - tu prezentuję przykład z
województwa opolskiego, wsi Pilszcz, który w II połowie XX wieku utracił ponad 60 %
historycznej zabudowy. W Małopolsce wieś Chochołów jest znaną wsią, wydawałoby się o
znanych i ugruntowanych wartościach zabytkowych, tymczasem na forach internetowych coraz
częściej pojawiają się zapisy, wskazujące na niekontrolowane przekształcenia miejscowości.
Biorąc pod uwagę ten stan, serdecznie dziękuję kolegom konserwatorom za przekazane
dane, mam świadomość trudności ich zgromadzenia. Na terenie województwa opolskiego
1
weryfikacja zasobów trwała trzy lata i uczestniczyli w niej specjaliści z różnych instytucji,
tymczasem materiały które Państwu prezentuję były opracowywane przez inne urzędy
konserwatorskie od czerwca tego roku, w niektórych jednostkach wymagało to poszukiwania
wsi o zachowanych wartościach zabytkowych, bo takich danych urzędy konserwatorskie nie
posiadały. Należy więc podkreślić i w pełni usprawiedliwić, że nie są to dane wyczerpujące i
kompletne, z pewnością wymagają analizy i oceny przyjętych kryteriów. Jest to niezbędne,
ponieważ już wstępna analiza zebranych danych wskazała na trudności w ocenie wartości
zabytkowych układów ruralistycznych: miejscowości proponowane do włączenia do Sieci
Najciekawszych Wsi mają fragmentarycznie zachowane zasoby, występują przebudowy tkanki
zabytkowej, w zasadzie brak jest miejscowości nie przekształconych, w których pierwotny układ
przestrzenny, jak i charakterystyczna zabudowa nie uległy żadnym przemianom w II połowie
XX w. Tak więc w przypadku niektórych województw, które na tym etapie wskazują kilkanaście
miejscowości może na liście cennych układów ruralistycznych pozostać tylko kilka wsi.
Należy również podkreślić, że znaczna część zasobów przedstawionych przez
konserwatorów wojewódzkich dotyczy dawnych osad targowych i typowych układów miejskich,
które na przestrzeni stuleci utraciły prawa miejskie. Można tu wymienić dawne miasto tkaczy –
Chełmsko Śląskie na Dolnym Śląsku, na Podkarpaciu: Jaśliska, czy też Strzeleczki w
województwie opolskim. Warto zastanowić się, czy i ewentualnie które z tych miejscowości
należy klasyfikować jako zabytkowe wsie.
Jednocześnie trudność w analizie zebranych danych stanowi brak przyjętych kryteriów
waloryzacji zasobów, jak też regionalne, istotne różnice wynikające ze specyfiki danego
obszaru. Występujący w danym regionie materiał i tradycje budowlane, uwarunkowania
historyczne, chociażby odmienne w XVIII i XIX w. przepisy budowlane czy też prowadzone
przez wieki akcje kolonizacyjne spowodowały, że zasób ten jest silnie zróżnicowany i mocno
rozproszony. Można również stwierdzić już na pierwszy rzut oka podobieństwa układów
ruralistycznych, które po analizie materiałów źródłowych i historii miejscowości potwierdzają
rolę akcji kolonizacyjnych realizowanych w XVIII w. na obecnych obszarach Polski (np.
budownictwo fryderycjańskie i józefińskie).
Należy podkreślić, że występują obszary na których w zasadzie nie ma przykładów wsi o
wartościach kulturowych, szczególnie dotyczy to Polski centralnej, gdzie najciekawsze,
charakterystyczne przykłady budownictwa przeniesiono do skansenów. W przypadku
województwa kieleckiego nie wskazano żadnej cennej miejscowości, a w przypadku
2
województwa łódzkiego jest to obecnie tylko jedna wieś – Złaków Borowy (ocena w
formularzu).
Równocześnie istnieją jednostkowo zachowane wsie o ogromnym
potencjale
zabytkowym. Należy w tym miejscu podkreślić, że użyte przez mnie pojęcie „zachowane”
dotyczy istniejącego zasobu w sensie wartości, a nie stanu technicznego, gdyż na przykładzie
przeprowadzonej analizy wsi w województwie opolskim jednoznacznie wskazano, że układy o
największym
potencjale
zabytkowym
wymagają
podjęcia
szeroko
zakrojonych
prac
remontowych w zakresie infrastruktury oraz poszczególnych zagród i budynków. Analizując
zebrany
materiał
przedstawiam
informacje
pozyskane
z
poszczególnych
urzędów
konserwatorskich, niestety w niektórych przypadkach otrzymaliśmy jedynie tekst, bez
załączników graficznych, więc trudno odnieść się do faktycznych wartości kulturowych tych
miejscowości – w przypadku Wielkopolski są to 4 wsie. W przypadku Mazowsza odnalazłam
materiał fotograficzny dotyczący wsi Siecień, którą wyróżnia ciekawe i dobrze zachowane
rozplanowanie przestrzenne. Osada jest okolnicą, zabudowaną wokół centralnego stawu, z
dominantami architektonicznymi na wzgórzach - wpisanymi do rejestru: doskonale zachowanym
gotyckim zespołem kościelnym oraz zdegradowanym założeniem dworskim z murowanym
spichlerzem. Głównym elementem okolnicy jest droga wokół stawu, przy której zachował się
zespół historycznej zabudowy wiejskiej.
Interesujący zasób wsi zabytkowych odnajdujemy na obszarze północy Polski. W
przypadku województwa zachodniopomorskiego jest to 10 wsi, w większości o
średniowiecznej metryce o zwartych, czytelnych układach, wśród których wyróżnia się
zabudowa szkieletowa w północnej części pasa nadmorskiego (Gosław, Słowino).
Typ zabudowy szkieletowej, uzupełnionej o budownictwo murowane i drewniane
występuje na terenie województwa pomorskiego, obecnie lista obejmuje 11 wsi. Warto zwrócić
uwagę, że część z tych miejscowości została objęta ochroną konserwatorską poprzez wpis do
rejestru zabytków - wsie Żuławki, Drewnica. Wsie pomorskie to miejscowości niezwykle
malownicze, o interesujących zasobach, wymagających znaczących działań rewitalizacyjnych,
wśród których znajdują się liczne przykłady wsi o metryce średniowiecznej, np. Swołowo o
układzie owalnicy z zachowaną zabudową XVIII i XIX - wieczną, układ wsi Żuławki
reprezentujący typ łańcuchówki przywałowej, czy osada rybacka Marzęcino z przykładami
budownictwa domów podcieniowych.
3
Obszar województwa warmińsko – mazurskiego to przede wszystkim wsie o układzie
owalnic i widlic na Warmii oraz ulicówki – ten typ jest szczególnie charakterystyczny dla krainy
Mazur. Ulicówki na tym obszarze powstawały w dwóch etapach kolonizacji tj. w XVI wieku i
ponownie w okresie panowania Fryderyka Wilhelma – osadnictwo z tego okresu jest opisywane
jako tzw. kolonizacja szkatułkowa – dochód z nowo zakładanych wsi zasilał bezpośrednio
szkatułę, czyli skarbiec książęcy, przykładami takich wsi są np. wieś Klon, Faryny. Ciekawym
przykładem są też wsie Kwitajny czy Kadyny – układy zabudowy wsi powiązane z dużymi
majątkami ziemskimi, które determinują układ przestrzenny, ale też prezentują niezwykłe
zdobnictwo i bogactwo form architektonicznych.
Przechodząc dalej na wschód docieramy do województwa podlaskiego, którego cechą
charakterystyczną jest dominujący materiał budowlany – drewno. Układy wsi reprezentują tu
zwarte ulicówki i wsie szeregówki pochodzące z czasów reformy agrarnej królowej Bony w
podlaskich królewszczyznach w XVI w.
Drewniane budownictwo historyczne charakterystyczne jest także dla województwa
lubelskiego. Na tym obszarze służby konserwatorskie wytypowały cztery wsie. Tak niewielka
liczba spowodowana jest ogromną utratą zasobów podczas I i II wojny światowej (przebieg
frontu, celowe podpalenia armii rosyjskiej – spowodowały, że zniszczenia w okresie
międzywojennym określane są jako katastrofalne). Do tego należy jeszcze dodać współczesne
przekształcenia. Próbą ratowania ginącego dziedzictwa są działania podejmowane w Mięćmierzu
– dawnej wsi flisackiej z zabudową o dwojakim charakterze: zachowane in situ budynki
drewniane i murowane z kamienia opoki oraz budynki translokowane z innych regionów
Lubelszczyzny.
W przypadku województwa podkarpackiego, niezbędna jest dodatkowa analiza pod
kątem przedstawienia faktycznych układów ruralistycznych, czy przyjęty system osadniczy
kształtował się w typie charakterystycznym dla miast czy też wsi, jest to zadanie dla ekspertów
zajmujący się budownictwem tego regionu i ewentualnie służb konserwatorskich. Według
obecnie posiadanych danych z pięciu miejscowości wymienionych przez służby konserwatorskie
tylko dwie to dawne wsie, zaś pozostałe to małe miasteczka. Bardzo ciekawą zabudowę domów
z I. poł. XIX w. o konstrukcji przysłupowej ustawionych szczytem do placu odnajdujemy w
Jaśliskach. Jest to jednak przykład zabudowy charakterystycznej dla dawnego miasteczka.
Również obecna wieś Mrzygłód utraciła prawa miejskie po I wojnie światowej.
4
W przypadku województwa śląskiego wkz wytypował 9 wsi. Z jednej strony mamy tu
charakterystyczną dla terenów górskich drewnianą zabudowę wsi Istebna (obszar wsi wpisany
do rejestru zabytków), charakteryzowaną jako typ osady wołoskiej oraz wieś Jaworze. W
obszarze centralnego Górnego Śląska większość wsi jest obecnie elementem przestrzennym
układów miejskich, więc w tym obszarze służby konserwatorskie wyróżniły jedynie wsie
Sierakowice, Dzimierz i Lyski. Natomiast na obszarze ziemi częstochowskiej zwrócono uwagę
na Trzebniów, Postaszowice, Piasek z charakterystyczną drewniano – murowaną zabudową
szczytową oraz Sokolniki z typem tzw. zagród „okólnych”, jednak przeprowadzona ostatnio
analiza przez delegaturę w Częstochowie wskazała, iż wieś Sokolniki została mocno
przekształcona i nie kwalifikuje się obecnie do dalszych prac, w zamian ujęta została wieś
Podlesie. Z tych miejscowości za najlepiej zachowaną konserwatorzy uznali Trzebniów w
powiecie myszkowskim ze względu na układ przestrzenny i zachowane lokalne budownictwo.
Ogromne wyzwanie czeka województwo dolnośląskie. W tej chwili na liście
przekazanej przez konserwatora zabytków znajduje się 20 miejscowości, w sumie ponad tysiąc
wsi ujętych jest w ewidencji zabytków. Jest to niezwykle różnorodny i ciekawy obszar , z jednej
strony wsie takie jak Działoszyn z zachowanymi domami o konstrukcji przysłupowo-zrębowej,
stanowiące unikalny typ budownictwa ludowego występujący na obszarze Euroregionu Nysa,
na styku trzech państw: Polski, Niemiec i Czech. Z drugiej strony występują tu miejscowości już
od XIX wieku pełniące rolę nie tylko wsi, ale także miejscowości wypoczynkowych, tak jak
Międzygórze, które w XIX w. rozwinęło się w popularną miejscowość wypoczynkową z
charakterystyczną zabudową w stylu szwajcarskim.
Z pewnością więc lista ta wymaga weryfikacji. Wydaje się, że brakuje wielu ciekawych
wsi, jedną z nich może być Dobków, przykład rozległej wsi ulicówki (ponad 3 km), o historii
sięgającej XIII w. Jest to wieś aktywnie promująca swoje walory wiejskości o tradycyjnym
sudeckim charakterze, osobiście pierwszy raz zetknęłam się z zapisem promującym
miejscowość:
„Czy wiesz, że od II wojny światowej w Dobkowie powstało tylko 5 nowych domów, dzięki
temu podziwiać można pierwotny układ naszej wsi – Dobków 2013”.
W ramach szeregu działań edukacyjnych realizowany jest tam obecnie projekt
utworzenia sudeckiej zagrody edukacyjnej, w którym ma powstać nowoczesne centrum edukacji
ekologicznej, dzięki temu zostanie poddana rewitalizacji charakterystyczna zagroda dla tych
terenów.
5
W przypadku województwa lubuskiego mamy 16 miejscowości, choć z ostatnio
otrzymanych informacji od lubuskiego konserwatora zabytków wynika, że liczba ta się nieco
powiększyła. Wskazana jest więc analiza i ocena miejscowości, w celu faktycznej selekcji wsi
najcenniejszych. Jedną z interesujących miejscowości może być Kołczyn, wieś położona jest w
otoczeniu dużych kompleksów leśnych, na skraju mokradeł warciańskich, poddanych melioracji
i zarazem kolonizacji olęderskiej w okresie nowożytnym. Miejscowość posiada układ
przestrzenny w formie wielodrożnicy z czytelnym reliktem średniowiecznej owalnicy. Glińsk
natomiast to wieś o metryce średniowiecznej, owalnica z zachowaną historyczną zabudową
siedliskową z charakterystycznym układem wokół podwórza gospodarczego. W pierwotnym
wykazie nie ma np. wsi Przytok czy Trzebiechów, obydwie znajdują się natomiast na liście
dodatkowej. Trzebiechów to miejscowość istniejąca od ok. XIII w., znana głównie z
barokowego zespołu pałacowego oraz niezwykle interesującego sanatorium wybudowanego na
pocz. XX wieku, z wystrojem projektowanym przez czołowego twórcę secesji - Henrego van de
Velde (obecnie DPS), do tej pory mniej mówiło się o samej wsi, więc może faktycznie warto
zwrócić uwagę na układ pierwotnej zabudowy wsi.
Jeżeli chodzi o województwo kujawsko – pomorskie, to konserwator zabytków
wytypował 9 wsi. Są to wsie lokowane od czasów średniowiecza. Jest to jedno z nielicznych
województw, w którym zostały opracowane karty ewidencyjne zabytku nieruchomego, w
których znajduje się opis układu przestrzennego oraz informacje dotyczące zagrożeń dla
substancji zabytkowej miejscowości.
Tak więc, w celu określenia potencjału wsi dziedzictwa kulturowego niezbędna jest
wnikliwa ocena ilościowa i jakościowa zasobów wstępnie wytypowanych; ewentualna korekta,
która z jednej strony ograniczy obecny zasób, a z drugiej go uzupełni np. o obszar Małopolski,
gdyż wydaje się, że w regionie tym powinno być zachowanych więcej zabytkowych układów
ruralistycznych. Tymczasem znajdują się tu tylko dwie miejscowości wskazane przez służby
konserwatorskie (Chochołów, Gołkowice Dolne) oraz niezwykle ciekawa i znana wieś Zalipie,
nie tyle ze względu na dziedzictwo materialne co tradycje unikalnego sposobu zdobienia
obiektów i elementów architektonicznych, także współczesnych.
Obecnie niezbędne są dalsze działania, które jednoznacznie wskażą wsie najmniej
przekształcone, w których możliwy będzie proces rewitalizacji, ważne, aby były to obszary
posiadające wyraźne cechy wiejskiej kultury budowlanej, typowej dla danego regionu.
Zwłaszcza istotny jest historyczny sposób zagospodarowania przestrzeni, harmonijna i
6
jednorodna zabudowa oraz detal architektoniczny, obecność zabytków wpisanych do rejestru
zabytków, powiązanie wnętrza wsi i jej otoczenia z elementami przyrodniczymi i
krajobrazowymi. Te elementy staraliśmy się Państwu pokazać w Jemielnicy. Taki zasób
miejscowości
występuje
oczywiście
na
terenie
województwa
opolskiego,
obecnie
ograniczyliśmy ilość najcenniejszych wsi do 15.
Szczególnie istotne jest, aby działania mające na celu wybór i ochronę najcenniejszych
wsi realizowany był przez możliwie szerokie działania instytucjonalne: nie tylko urzędów
konserwatorskich, ale także urzędy marszałkowskie, samorządy, czy uczelnie. Niezbędna jest
weryfikacja zasobów, konieczne jest zlecenie ekspertom opracowań wartości kulturowych wsi.
Możliwe są tutaj wspólne działania urzędów konserwatorskich i marszałkowskich. Na terenie
województwa opolskiego w ramach współpracy co roku współfinansujemy opracowanie
studialne dla jednej miejscowości.
Ważne jest, aby działania zostały podjęte jak najszybciej, z każdym miesiącem zasób
zabytkowy ulega zmniejszeniu bądź przekształceniu.
7