PRACE POGLĄDOWE

PRACE POGLĄDOWE
Dent. Med. Probl. 2008, 45, 4, 466–472
ISSN 1644−387X
© Copyright by Wroclaw Medical University
and Polish Stomatological Association
PIOTR WUJEC, HALINA PAWLICKA
Standardowe środki płuczące polecane w leczeniu
endodontycznym – przegląd piśmiennictwa
Conventional Irrigants Recommended in Root Canal Treatment
– Review of Literature
Zakład Endodoncji Katedry Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii
Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Streszczenie
Etiologię chorób miazgi i tkanek okołowierzchołkowych, jak również główną przyczynę niepowodzenia w lecze−
niu kanałów korzeni zębów, jest mieszana flora bakteryjna. Na wszystkich etapach podstawowym celem leczenia
endodontycznego jest eliminacja mikroorganizmów z systemu kanałowego. Podczas mechanicznego opracowania
około 40% powierzchni ścian kanałów pozostaje nietknięta przez narzędzie endodontyczne. Dlatego nieodłączną
czynnością towarzyszącą opracowywaniu jest płukanie jamy zęba. Zadaniem płynów jest usunięcie z jamy zęba
resztek organicznych i nieorganicznych, eliminacja mikroorganizmów, a także osuszenie kanału przed ostatecznym
ich wypełnieniem. Praca zawiera przegląd piśmiennictwa dotyczącego standardowych środków płuczących. Płyny
podzielono w zależności od zadania, jakie mają do spełnienia w kanale podczas leczenia endodontycznego. Auto−
rzy opisali właściwości przeciwbakteryjne podchlorynu sodu, chlorheksydyny, chelatujące właściwości wersenia−
nu sodu (EDTA) oraz kwasu cytrynowego oraz osuszające właściwości alkoholu etylowego i izopropylowego.
Wiedza na temat poszczególnych preparatów oraz ich odpowiedniego doboru w zależności od sytuacji klinicznej
jest niezbędna do osiągnięcia sukcesu w leczeniu endodontycznym (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 4, 466–472).
Słowa kluczowe: dezynfekcja kanału korzeniowego, podchloryn sodu, chlorheksydyna, związki chelatujące, środ−
ki płuczące.
Abstract
Bacteria are etiology of pulp and periapical tissue diseases aa well as the main reason in root canal treatment fai−
lure. The main purpose of root canal treatment is elimination of all microorganisms. During mechanical instrumen−
tation, approximately 40% of root canal surface remains untouched. Therefore, an inseparable activity during in−
strumentation is root canal system rinsing. Irrigants are responsible for organic and inorganic debris removal, mi−
croorganisms eradication and also for drying root canals before obturation. The study contains a review of literature
regarding various irrigants. Liquids were divided into three groups according to their properties. Authors described
antibacterial properties of sodium hypochlorite and chlorhexidine, chelating properties of EDTA and citric acid and
drying properties of ethyl and isopropyl alcohol. Knowledge about several irrigants, as well as its proper selection,
is necessary to achieve success in root canal treatment (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 4, 466–472).
Key words: disinfection of root canal, sodium hypochlorite, chlorhexidine, chelating agents, irrigants.
Przyczyną chorób miazgi i tkanek okołowierz−
chołkowych, jak również główną przyczyną nie−
powodzenia w leczeniu kanałów korzeni zębów są
bakterie. Dlatego podstawowym celem na wszyst−
kich etapach leczenia endodontycznego jest elimi−
nacja mikroorganizmów z systemu kanałowego.
Mechaniczne opracowanie jamy zęba, nawet naj−
nowszymi narzędziami rotacyjnymi NiTi, jest nie−
wystarczające dla całkowitego usunięcia mikroor−
ganizmów z kanałów korzeniowych. Nieodłączną
czynnością wykonywaną podczas mechanicznego
opracowywania jest czynność płukania. Zadaniem
płynów jest usunięcie z jamy zęba resztek orga−
nicznych i nieorganicznych, eliminacja mikroor−
ganizmów oraz osuszenie kanału przed ostatecz−
nym ich wypełnieniem.
Leczenie endodontyczne obejmuje zarówno
przypadki nieodwracalnego zapalenia jałowej
467
Standardowe środki płuczące polecane w leczeniu endodontycznym
miazgi w wyniku działania bakterii z ubytku
próchnicowego, jak również przypadki zapalenia
tkanek okołowierzchołkowych spowodowane in−
fekcją bakterii kolonizujących kanały korzeni zę−
bów. Stan miazgi jest więc czynnikiem warunku−
jącym dalsze postępowanie terapeutyczne.
Miazga, jak każda inna tkanka łączna, reaguje
na czynniki patologiczne przechodząc w stan za−
palny. Głównym czynnikiem doprowadzającym
do zapalenia miazgi są bakterie i ich produkty, wy−
stępujące w próchnicowo zmienionych tkankach.
Toksyny bakteryjne dostają się do komory zęba
poprzez kanaliki zębinowe powodując lokalne
zmiany zapalne w miazdze. Dalszy rozwój stanu
zapalnego doprowadza do częściowego zakażenia
miazgi przez bakterie. Reszta miazgi pozostaje ja−
łowa, czynnie broniąc się przed dalszą infekcją.
Pulpopatia z odwracalnej przechodzi w nieodwra−
calną. Zjawisku temu towarzyszą bardzo silne do−
legliwości bólowe zmuszające pacjenta do wizyty
u dentysty. Lecząc przypadki nieodwracalnego za−
palenia miazgi należy pamiętać, że tylko powierz−
chowne jej warstwy są zakażone mikroorganizma−
mi, w kanałach miazga najczęściej pozostaje jało−
wa, dlatego głównym celem podczas leczenia
pulpopatii nieodwracalnych jest aseptyka, czyli
niedopuszczenie do infekcji bakteryjnej [1].
Inne cele będą przyświecać leczeniu przypad−
ków z zapaleniem tkanek okołowierzchołkowych.
Zapalne zmiany okołowierzchołkowe spowodowa−
ne są przez bakterie kolonizujące martwą miazgę
kanałową [2]. Głównym zadaniem leczenia tej gru−
py przypadków, poza aseptyką, jest antyseptyka.
Kluczowym czynnikiem w osiągnięciu klinicznego
sukcesu jest efektywne i teoretycznie całkowite
usunięcie wewnątrzkanałowych mikroorganizmów
[3]. Mechaniczne opracowanie kanałów jest nie−
wystarczające, ponieważ – jak wynika z badań Pe−
tersa i wsp. [4] – około 40–50% powierzchni ścian
kanałów nie jest dotknięta przez narzędzie. Zbada−
no, że użycie fizjologicznego roztworu soli jako
środka płuczącego podczas opracowania jamy zęba
w 20% kanałów pozwoliło na uzyskanie środowi−
ska jałowego. Dla porównania, 50% kanałów bez
bakterii uzyskano podczas płukania jamy zęba
w trakcie opracowywania, podchlorynem sodu i aż
70% kanałów podczas płukania podchlorynem so−
du aktywowanym ultradźwiękami [5–7]. Sjogren
i wsp. [8] oraz Katebzadeh i wsp. [9] dowiedli, że
rokowanie w przypadkach zapaleń przyzębia
wierzchołkowego, w których pozostały żywe bak−
terie przed wypełnianianiem kanałów korzenio−
wych jest znacząco gorsze. Przeprowadzono wiele
badań [7, 10, 11] mających na celu porównanie po−
ziomu redukcji bakterii śródkanałowych po użyciu
ręcznych narzędzi (stalowe lub NiTi) do rotacyj−
nych systemów NiTi o stożkowatości większej niż
2%. Autorzy nie zaobserwowali różnic w redukcji
bakterii między badanymi grupami. Zdaniem auto−
rów około ? opracowanych kanałów była wolna od
bakterii. Zarówno ręczne, jak i maszynowe techni−
ki opracowania kanałów korzeniowych nie są wy−
starczające, aby uzyskać jałowe kanały.
Płukanie kanałów korzeniowych wspomaga
mechaniczne ich opracowanie i przyczynia się do
redukcji bakterii w jamie zęba.
Celem pracy było przedstawienie środków
płuczących najczęściej polecanych w leczeniu ka−
nałowym korzeni zębów.
Idealny płyn do płukania kanałów powinien
hipotetycznie mieć następujące cechy:
1. Szeroki zakres działania przeciw drobnou−
strojom,
2. Biokompatybilność,
3. Zdolność do rozpuszczania tkanek.
Cechy te wynikają z zadań jakie stawiane są
płynom podczas chemo−mechanicznej preparacji
kanału:
1. Zmniejszenie liczby wewnątrzkanałowych
mikroorganizmów i neutralizacji ich toksyn,
2. Rozpuszczenia resztek żywej i martwej
miazgi,
3. Nawilżenia ścian kanałów i instrumentów
endodontycznych,
4. Usunięcie resztek zębiny.
Obecnie nie ma środka spełniającego wszyst−
kie te wymagania. W pracy podzielono płyny
w zależności od zadania, jakie mają do spełnienia
w kanale podczas mechanicznego opracowywa−
nia. Pierwszą grupą jest grupa płynów odkażają−
cych kanał, drugą stanowią płyny używane do
usunięcia warstwy mazistej i resztek nieorganicz−
nych z kanałów, a trzecia grupa to płyny osuszają−
ce stosowane po chemicznym i mechanicznym
przygotowaniu kanałów do wypełnienia.
Płyny odkażające kanały
korzeniowe
Podchloryn sodu
Podchloryn sodu przez wielu autorów poleca−
ny jest jako podstawowy środek płuczący podczas
leczenia kanałowego zębów [12–14]. Jest to sól
sodowa kwasu podchlorawego o wzorze chemicz−
nym NaOCl. W roztworze wodnym podchloryn
dysocjuje do kwasu podchlorawego (HOCl) i jo−
nów podchlorynu (OCl–):
NaOCl + H2O –>HOCl + NaOH
HOCl <– H+ + OCl–
Stosunek HOCl do OCl– zależy od wartości pH.
468
Aktywność podchlorynu sodu związana jest
z obecnością niezdysocjowanych cząsteczek
HOCl. Odpowiadają one za silnie działanie utle−
niające i chlorujące. Wartość pH roztworu pod−
chlorynu sodu jest silnie zasadowa i wynosi od
10,7% do 12,5%. Podczas rozpadu związku pH
szybko ulega zmniejszeniu [15]. Stężenia pod−
chlorynu używanego do leczenia kanałowego wa−
hają się od 0,5 do 5,25%. Duża część praktyków
używa najwyższego stężenia podchlorynu, ponie−
waż od niego zależy zdolność do rozpuszczania
tkanek organicznych i efekt działania antybakte−
ryjnego. Ze wzrostem stężenia zwiększa się rów−
nież jego toksyczność [16]. Dodatkowo roztwory
5,25% znacznie zmniejszają moduł elastyczności
i wytrzymałość na zginanie ludzkiej zębiny w po−
równaniu z roztworem fizjologicznym soli, pod−
czas gdy roztwory 0,5% nie wykazują tego działa−
nia [17]. Dzieje się tak najprawdopodobniej dlate−
go, że stężony podchloryn ma silne działanie
proteolityczne na włókna kolagenowe zębiny. By−
strom i Sundqvist [6] oraz Cvek i wsp. [18] stwier−
dzili że redukcja flory wewnątrzkanałowej nie jest
znacznie większa po zastosowaniu 5,25% pod−
chlorynu w porównaniu do 0,5% roztworu. Sirtes
i wsp. [19] w badaniach in vitro stwierdzili, że 1%
roztwór podchlorynu sodu powinien rozpuścić ca−
łą miazgę zęba podczas jednej wizyty. Zehnder
[12] bazując na współcześnie dostępnych dowo−
dach wysnuł wniosek, że nie ma racjonalnego wy−
tłumaczenia na powszechne stosowanie podchlo−
rynu sodu w stężeniu większym niż 1%. Roztwór
5,25% jest silnie toksyczny, ale znacznie lepiej
rozpuszcza żywą i martwą tkankę, może więc być
polecany do płukania kanałów z resorpcją wewnę−
trzną [20].
Podchloryn sodu ma silne właściwości anty−
bakteryjne, nawet podczas krótkiego okresu dzia−
łania [12]. Niszczy w szerokim zakresie wegeta−
tywne formy bakterii, grzybów i ich zarodników,
a także wirusów. Powstający podczas dysocjacji
w wodzie kwas podchlorawy (HOCl) wywołuje
biosyntetyczne zmiany w metabolizmie komórki
i destrukcję fosfolipidów. W wyniku tworzenia
chloramin dochodzi do unieczynniania enzymów
bakteryjnych, niszczenia lipidów i kwasów tłu−
szczowych [21]. W stężeniach od 0,5 do 5,25 %
NaOCl skutecznie eliminuje grzyby Candida albi−
cans [22], jak również Gram–ujemne beztlenowce
typowe dla pierwotnych infekcji endodontycz−
nych. W większości badań in vivo, nie wykazano
znamiennej różnicy właściwości antybakteryjnych
dla stężeń podchlorynu 0,5, 1, 2,5, 5% w odniesie−
niu do mieszanej flory beztlenowej jak i Entero−
coccus faecalis [6,18, 23]. Problem stanowią przy−
padki wtórnych infekcji endodontycznych. W zę−
bach wcześniej leczonych i wypełnionych,
P. WUJEC, H. PAWLICKA
z istniejącymi zmianami w przyzębiu okołowierz−
chołkowym, E. faecalis jest głównym przedstawi−
cielem flory bakteryjnej. Bakteria ta charakteryzu−
je się dużą odpornością na podchloryn sodu [24,
25]. Dlatego w takich przypadkach klinicznych
słuszne wydaje się użycie innego płynu dezynfe−
kującego (np. chlorheksydyny), który ma zdolność
usuwania tej bakterii z kanałów korzeni zębów.
Pomimo braku wszystkich oczekiwanych od środ−
ków płuczących właściwości, podchloryn w świe−
tle współczesnej wiedzy wydaje się być najsku−
teczniejszy w usuwaniu biofilmu bakteryjnego.
Z badań przeprowadzonych przez Dunavanta
i wsp. [26] wynika, że podchloryn sodu w stęże−
niach 6 i 1%, odpowiednio w czasie 1 minuty i 5
minut, zabił więcej niż 99,7% bakterii w biofilmie,
natomiast 2% chlorheksydyna w tym badaniu zni−
szczyła 60,5% E. faecalis w biofilmie.
Podchloryn sodu posiada ponadto zdolność do
rozpuszczania żywej i martwej tkanki. Właściwość
ta zależy również od jego stężenia. Zdaniem Han−
da i wsp. [27] 5,25% NaOCl jest bardziej skutecz−
ny aniżeli roztwory 0,5, 1 i 2,6%. Roztwór 0,5%
nie wykazywał żadnych właściwości rozpuszczają−
cych tkankę. Trepagnier i wsp. [28] oceniając dzia−
łanie rozpuszczające 2,5 i 5% NaOCl, nie zaobser−
wowali istotnych różnic między roztworami. Róż−
nice w ilości rozpuszczonej tkanki wykazano
między stężeniem 2,5 i 5%, a roztworem 0,5 %.
W celu całkowitego rozpuszczenia martwej tkanki
jest wymagany długi czas działania podchlorynu
sodu. Do całkowitego rozpuszczenia około 6,5 mg
tkanki miazgi, przy zastosowaniu 1 ml 2% NaOCl
w temperaturze 37 C, potrzeba od 2 do 2,5 godziny [29]. Należy zwrócić uwagę na to, że rozpu−
szczanie tkanek zależy bardziej od stałej wymiany
podchlorynu w kanale niż od jego stężenia.
Chlorheksydyna
Chlorheksydyna (CHX) jest to 1,6−dwu(4−
chlorofenylo−dwuguanido)−heksan. Jej wzór su−
maryczny to C22H30Cl2N10. W postaci zasady jest
substancją stałą, krystaliczną, bez zapachu, o gorz−
kim smaku. Zachowuje się jako zasada dwukwa−
sowa, jednak z niektórymi mocnymi kwasami mo−
że tworzyć nawet czterosole [30]. Chlorheksydyna
jest antyseptykiem mającym silne właściwości
bakteriostatyczne i bakteriobójcze, a także wiruso−
bójcze. Większość autorów zgadza się, że stężenie
chlorheksydyny do leczenia kanałowego powinno
wynosić 2% [31, 32].
Chlorheksydyna poprzez siły elektrostatyczne
wiąże się z ujemnie naładowaną błoną cytoplazma−
tyczną bakterii. Zaburza to równowagę osmotyczną
komórki bakteryjnej, przeciek substancji wewnątrz−
komórkowej i w efekcie jej śmierć. Chlorheksydy−
469
Standardowe środki płuczące polecane w leczeniu endodontycznym
na wiążąc się z hydroksyapatytem i tkankami mięk−
kimi zmienia ich pole magnetyczne, przez co unie−
możliwia adhezję bakterii do ich powierzchni [30].
Dzięki tym właściwościom, chlorheksydyna w ni−
skich stężeniach często jest składnikiem płynów do
płukania jamy ustnej, a także past do zębów.
Chlorheksydyna charakteryzuje się wysoką
biokompatybilnością. Zamany i wsp. [33] wstrzy−
kując roztwory CHX do jamy otrzewnej myszy,
nie obserwował znacznego stanu zapalnego w tych
tkankach.
Przeprowadzono wiele badań in vitro,
z których wynika, że chlorheksydyna skutecznie
eliminuje E. faecalis, nawet w małych stężeniach,
a także jest silnym czynnikiem przeciwgrzybi−
czym [25, 31, 34, 35]. Te dwa mikroorganizmy aż
w 75% przypadków są odpowiedzialne za niepo−
wodzenie ponownego leczenia endodontycznego,
w przypadku wtórnych infekcji [36], dlatego
w tych sytuacjach klinicznych użycie 2% chlorhe−
ksydyny jest niezbędne. Działanie antybakteryjne
chlorheksydyny zależy od czasu płukania. Chlo−
rheksydyna potrafi przylegać do tkanek zęba (zę−
biny i szkliwa), dlatego im dłużej przebywa w ka−
nale, tym więcej cząsteczek CHX pozostaje zwią−
zanych ze ścianami kanału. Z upływem czasu
chlorheksydyna stopniowo uwalnia się i dzięki te−
mu ma przedłużone działanie antybakteryjne [37].
Po dziesięciu minutach pozostawania w kana−
le efekt antybakteryjny utrzymywał się przez 12
tygodni [38]. Jest to bardzo pożądana cecha tego
preparatu. Chlorheksydyna nie może być jednak
używana zamiast podchlorynu sodu. Nie rozpu−
szcza ona tkanek organicznych takich jak resztki
miazgi, nie jest w stanie zneutralizować lipopoli−
sacharydów (LPS) i innych bakteryjnych toksyn,
a także nie usuwa warstwy mazistej. CHX jest po−
nadto wrażliwa na obecność tkanki organicznej.
Kontakt z zębiną, wysiękiem zapalnym, resztkami
bakterii powoduje jej szybką neutralizację [39],
stąd prawdopodobnie wynikają różnice w wyni−
kach badań in vitro i in vivo.
Związki chelatujące
W trakcie leczenia endodontycznego, w celu
usunięcia nieorganicznych przeszkód i warstwy
mazistej, konieczne jest użycie środków chelatują−
cych takich jak EDTA czy kwas cytrynowy [40].
EDTA
EDTA to sól dwusodowa kwasu etyleno−dwu−
aminoczterooctowego (inaczej wersenian sodu).
Do leczenia kanałowego wykorzystuje się stężenie
17% o pH równym 7. Jest związkiem biozgod−
nym, dobrze tolerowanym przez tkanki około−
wierzchołkowe [41]. Wersenian sodu wykazuje
śladowe właściwości antybakteryjne, wchodzi
w reakcje z nieorganicznymi składnikami zębiny
i usuwa część nieorganiczną warstwy mazistej,
przyczyniając się do eliminacji znajdujących się
w niej bakterii. Ze względu na powinowactwo do
zębinowych jonów wapnia i magnezu i ich zamia−
nę na jony sodu, środki chelatujące mają zdolność
do tworzenia związków rozpuszczalnych w wo−
dzie, a więc do „rozmiękczania” zębiny [40].
Przedłużona ekspozycja na EDTA może znacznie
zdemineralizować i zmiękczyć zębinę korzenio−
wą, co może zwiększyć ryzyko perforacji kanału
w trakcie opracowywania [42]. Schäfer [43] pole−
ca użycie 2 ml podchlorynu sodu w celu zneutrali−
zowania działania EDTA w kanale i dodatkowo
ułatwia podchlorynowi głębszą penetrację otwar−
tych po użyciu wersenianu sodu kanalików zębi−
nowych [43].
Kwas cytrynowy
Alternatywnym środkiem dla EDTA jest kwas
cytrynowy (CA – citric acid). W endodoncji wyko−
rzystywany w stężeniach 1–40% w celu usunięcia
warstwy mazistej po opracowaniu jamy zęba.
W porównaniu do EDTA 10% kwas cytrynowy wy−
daje się bardziej efektywny w usuwaniu warstwy
mazistej [44]. Sprzeczna z wynikami Machado−Si−
lveiro i wsp. [44] są obserwacje Di Lenarda i wsp.
[45]. Dodatkowo CA wykazuje właściwości prze−
ciwbakteryjnym, nie wiadomo jednak, czy ta wła−
ściwość może mieć jakieś znaczenie kliniczne [46].
Na podstawie danych z piśmiennictwa można
stwierdzić, że EDTA i kwas cytrynowy efektywnie
usuwają część nieorganiczną warstwy mazistej,
przyczyniając się tym samym do eliminacji mikro−
organizmów z systemu kanałowego. Dodatkowo,
usunięcie warstwy mazistej zwiększa w głębszych
warstwach zębiny korzeniowej właściwości ha−
mujące drobnoustrojów wkładek antyseptycznych
[43].
Środki płuczące używane do osuszania kana−
łów korzeniowych
Alkohol etylowy
Przepłukanie kanałów korzeniowych alkoho−
lem tuż przed wypełnieniem jest czynnością czę−
sto praktykowaną. W piśmiennictwie nie ma wie−
lu doniesień na ten temat i dlatego wymagane jest
przeprowadzenie stosownych badań. Głównym
celem użycia alkoholu jako ostatniego preparatu
jest założenie, że zmniejsza on napięcie po−
wierzchniowe płynów i uszczelniacza, co pozwala
na lepszą ich penetrację w głąb kanalików zębino−
wych. Dodatkowo alkohol wyparowując z kanali−
470
P. WUJEC, H. PAWLICKA
ków, osusza powierzchnię zębiny, co polepsza pe−
netrację uszczelniacza. Stevens i wsp. [47] w ba−
daniach in vitro dowiedli, że ostatnie płukanie
95% alkoholem etylowym znacznie polepszyło
penetrację uszczelniacza Roth’s 801, a także
znacznie zmniejszyło przeciek. Już w 1995 r., Wil−
cox i Wiemman [48] zauważyli, że użycie 95% al−
koholu jako ostatniego środka płuczącego pozwa−
la uszczelniaczowi na lepsze pokrycie ściany ka−
nału niż w przypadku osuszania kanału wyłącznie
za pomocą papierowych sączków. Jednakże różni−
ce przez nich otrzymane nie były istotne staty−
stycznie. Autorzy ci zwrócili również uwagę, że
płukanie alkoholem może dodatkowo zapobiec
wytrącaniu się kryształków podchlorynu sodu na
ścianach kanału, jeśli ten byłby użyty jako ostatni
płyn płuczący.
Alkohol izopropylowy
Alkohole są ogólnie postrzegane jako środki
odwadniające, dlatego duża część praktyków do
osuszania kanałów przed wypełnieniem używa
70% alkoholu izopropylowego. Engel i wsp. [49]
przebadali 70% alkohol izopropylowy i stwierdzi−
li, że mimo iż ma właściwości osuszające, jego
użycie nie wpływa na penetrację uszczelniacza
Roth’s 801 w głąb kanalików zębinowych. Auto−
rzy ci sądzą, że 70% alkohol izopropylowy niedo−
statecznie osusza kanaliki zębinowe, gdyż zawiera
30% wody i dlatego uszczelniacz nie penetruje ka−
nalików zębinowych bardziej niż w przypadku
osuszania kanałów wyłącznie za pomocą sączków
papierowych [49].
Schäfer [43] poleca, aby ostatnim płynem był
95% alkohol etylowy w objętości 3 ml na kanał
w celu lepszej penetracji uszczelniacza, a z tym się
wiąże szczelność wypełnienia kanałowego.
Podsumowując, należy stwierdzić, że podczas
leczenia endodontycznego istnieje konieczność
stosowania co najmniej kilku środków płuczą−
cych. W celu usunięcia warstwy mazistej należy
zastosować podchloryn sodu wraz ze środkiem
chelatującym (EDTA, CA). W kanałach zakażo−
nych niezbędne jest płukanie jamy zęba środkiem
odkażającym (NaOCl, CHX). Zastosowanie pły−
nów osuszających kanały (alkohol izopropylowy
lub etylowy) jako ostatniego środka płuczącego
ułatwia przygotowanie kanału do wypełnienia
i zwiększa jego szczelność. Wiedza na temat wła−
ściwości poszczególnych preparatów oraz ich od−
powiedniego doboru w zależności od sytuacji kli−
nicznej, jest niezbędna do osiągnięcia sukcesu
w leczeniu endodontycznym.
Piśmiennictwo
[1] BERGHOLTZ G.: Pathogenic mechanisms in pulpal disease. J. Endod. 1990, 16, 98–101.
[2] SIQUEIRA J. F.: Endodontic infections: concepts, paradigms and perspectives. Oral. Surg. Oral. Med. Oral. Pathol.
2002, 94, 281–293.
[3] CHUGAL N. M., CLIE J. M., SPANGBERG L. S.: A prognostic model for assessment of outcome of endodontic treat−
ment: effect of biologic and diagnostic variable. Oral. Surg. Oral. Med. Oral. Pathol. 2001, 91, 342–352.
[4] PETERS O. A., LAIB A., GOHRING T. N., BARBAKOW F.: Changes in root canal geometry after preparation assessed
by high−resolution computed tomography. J. Endod. 2001, 27, 1–6.
[5] BYSTROM A., SUNDQVIST G.: Bacteriologic evaluation of the efficacy of mechanical root instrumentation in endo−
dontic therapy. Scand. J. Dent. Res. 1981, 89, 321–328.
[6] BYSTROM A., SUNDQVIST G.: The antibacterial action of sodium hypochlorite and EDTA in 60 cases of endodon−
tic therapy. Int. Endod. J. 1985, 18, 35–40.
[7] PATAKY L., IVANYI I., GRIGAR A., FAZEKAS A.: Antimicrobial efficacy of various root canal preparation techniqu−
es: an in vitro comparative study. J. Endod. 2002, 28, 603–605.
[8] SJOGREN U., FIGOR S., PERSSON S., SUNDQVIST G.: Influence of infection at the time of root filling on the outcome
of endodontic treatment of teeth with apical periodontitis. Int. Endod. J. 1997, 30, 297–306.
[9] KATEBZADEH N., SIGURDSSON A., TROPE M.: Radiographic evaluation of periapical healing after obturation of in−
fected root canals: an in vivo study. Int. Endod. J. 2000, 33, 60–66.
[10] DALTON B. C., ORSTAVIK D., PHILLIPS C., PETTIETTE M., TROPE M.: Bacterial reduction with nickel−titanium rota−
ry instrumentation. J. Endod. 1998, 24, 763–767.
[11] SIQUEIRA J. F. JR., LIMA K. C., MAGALHAES F. A., LOPES H. P., DE UZEDA M.: Mechanical reduction of the bacte−
rial population in the root canal by three instrumentation techniques. J. Endod. 1999, 25, 332–335.
[12] ZEHNDER M.: Root canal irrigants. J. Endod. 2006, 32, 389–398.
[13] LEONARDO M. R., TANOMARU FILHO M., SILVA L. A., NELSON FILHO P., BONIFACIO K. C., ITO I. Y.: In vivo antimi−
crobial activity of 2% chlorchexidine used as a root canal irrigating solution. J. Endod. 1999, 25, 167–171.
[14] KURUVILLA J. R., KAMATH M. P.: Antimicrobial activity of 2.5% sodium hypochlorite and 0.2% chlorchexidine
gluconate separately and combined, as endodontic irrigants. J. Endod. 1998, 24, 472–476.
[15] DAMMASCHKE T.: Natriumhypochlorit – einen Übersicht. Endodontie, 1999, 1, 9–19.
[16] SPANGBERG I., ENGSTROM B., LANGELAND K.: Biologic effects of dental materials. 3. Toxicity and antimicrobial
effect of endodontic antiseptics in vitro. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 1973, 36, 856–871.
Standardowe środki płuczące polecane w leczeniu endodontycznym
471
[17] SIM T. P., KNOWLES J. C., NG Y. L., SHELTON J., GULABIVALA K.: Effect of sodium hypochlorite on mechanical pro−
perties of dentine and tooth surface strain. Int. Endod. J. 2001, 34, 120–132.
[18] CVEK M., NORD C. E., HOLLENDER L.: Antimicrobial effect of root canal debridgement in teeth with immature ro−
ot. A clinical and microbiologic study. Odontol. Rev. 1976, 27,1–10.
[19] SIRTES G., WALTIMO T., SCHAETZLE M., ZEHNDER M.: The effects of temperature on sodium hypochlorite short−
term stability, pulp dissolution capacity, and antimicrobial efficacy. J. Endod. 2005, 31, 669–671.
[20] BAUMGARTNER J. C., CUENIN P. R.: Efficacy of several concentrations of sodium hypochlorite for root canal irry−
gation. J. Endod. 1992, 18, 605–612.
[21] PAWLICKA H.: Podchloryn sodu jako środek płuczący w leczeniu endodontycznym− przegląd piśmiennictwa. Twój
Mag. Med. 2003, 4, 27–34.
[22] WALTIMO T. M., ORSTAVIK D., SIREN E. K., HAAPASALO M. P.: In vitro susceptibility of Candida albicans to four
disinfectants and their combinations. Int. Endod. J. 1999, 32, 421–429.
[23] BYSTROM A., SUNDQVIST G.: Bacteriologic evaluation of the effect of 0,5 percent sodium hypochlorite in endodon−
tic therapy. Oral. Surg. Oral. Med. Oral. Pathol. 1983, 55, 307–312.
[24] PECIULIENE V., REYNAUD A., BALCIUNIENE I., HAAPASALO M.: Isolation of yeasts and enteric bacteria in root− fil−
led teeth with chronic apical periodontitis. Int. Endod. J. 2001, 34, 429–434.
[25] GOMES B. P., FERRAZ C. C., VIANNA M. E., BERBER V. B., TEIXEIRA F. B., DE SOUZA−FILHO F. J.: In vitro antimi−
crobial activity of several concentrations of sodium hypochlorite and chlorhexidine gluconate in the elimination
of Enterococcus faecalis. Int. Endod. J. 2001, 34, 424–428.
[26] DUNAVANT T. R., REGAN J. D., GLICKMAN G. N., SOLOMON E. S., HONEYMAN A. L.: Comparative evaluation of en−
dodontic irrigants against Enterococcus faecalis biofilms. J. Endod. 2006, 32, 434–437.
[27] HAND R. E., SMITH M. L., HARRISON J. W.: Analysis of the effect of dilution on the necrotic tissue dissolution pro−
perty of sodium hypochlorite. J. Endod., 1978, 4, 60–64.
[28] TREPAGNIER C. M., CENGIZ T.: Quantitative study of sodium hypochlorite as an in vitro endodontic irrigant. J. En−
dod., 1977, 3, 194–196.
[29] HAIGHT−PONCE E., ENDO H., HORIUCHI H.: Endotoxin activity measured by limulus assay. Endod. Dent. Trauma−
tol. 1999, 15, 109–112.
[30] KĘDZIA W.: Preparaty dezynfekujące i antyseptyczne zawierające chlorhedynę. PZWL, Warszawa 1981.
[31] SCHÄFER E., BOSSMANN K.: Antimicrobial efficacy of chloroxylenol and chlorhexidine in the treatment of infec−
ted root canals. Am. J. Dent. 2001, 14, 233–237.
[32] KRAUTHEIM A. B., JERMANN T. H., BIRCHER A. J.: Chlorhexidine anaphylaxis: case report and review of the lite−
rature. Contact Dermat. 2004, 50, 113–116.
[33] ZAMANY A., SAFAVI K., SPANGBERG L. S.: The effect of chlorhexidine as an endodontic disinfectant. Oral Surg.
Oral Med. Oral Pathol. 2003, 96, 578–581.
[34] ONCAG O., HOSGOR M., HIMIOGLU S., ZEKIOGLU O., ERONAT C., BURHANGOLU D.: Comparsion of antibacterial and
toxic effects of various root canal irrigants. Int. Endod. J. 2003, 36, 423–432.
[35] SIREN E. K., HAAPASALO M. P., RANTA K., SALMI P., KEROSUO E. N.: Microbiological findings and clinical treat−
ment procedures in endodontic cases selected for microbiological investigations. Int. Endod. J. 1997, 30, 91–95.
[36] HELING I., CHANDLER M. P.: Antimicrobial effect of irrygant combinations within dentinal tubules. Int. Endod. J.
1998, 31, 8–14.
[37] WHITE R. R., JANER L. R., HAYS G. L.: Residual antimicrobial activity associated with chlorchexidine endodontic
irrigant used with sodium hypochlorite. Am. J. Dent. 1999, 12, 148–150.
[38] DONA B. L., GRUNDEMANN L. J., STEINFORT J., TIMMERMAN M. F., VAN DER WEIJDEN G.A.: The inhibitory effect of
combinningchlorhexidine and hydrogen peroxide on 3−day plaque accumulation. J. Clin. Periodont. 1998, 25,
879–883.
[39] PORTENIER I., HAAPASALO H., RYE A., WALTIMO T., OSTRAVIK D., HAAPASAO M.: Inactivation of the antibacterial
activity of iodine potassium iodide and chlorhexidine digluconate against Enterococcus faecalis by dentin, dentin
matrix, type−I collagen, and heat−killed microbial whole cells. J. Endod. 2002, 28, 634–637.
[40] ZANIO A., ALEKSIŃSKI M., JODKOWSKA E.: Metody dezynfekcji systemu kanałowego z wykorzystaniem nowocze−
snych urządzeń i technik. Magazyn Stomat. 2008, 18, 3, 72–77.
[41] HAUMAN C. H. J., LOVE R. M.: Biocompatibility of dental materials used in contemporary endodontic therapy;
a rewiev. Part 1. Intracanal drugs and substances. Int. Endod. J. 2003, 36, 75–85.
[42] CALT S., SERPER A.: Time−dependent effects of EDTA on dentin structures. J. Endod. 2002, 28, 17–19.
[43] SCHÄFER E.: Irrigation of the root canal. Endodontie, 2007, 1, 11–27.
[44] MACHADO−SIVEIRO L. F., GONZALES−LOPES S., GONZALES−RODRIGUES M. P.: Decalcification of root canal dentine
by citric acid, EDTA and sodium citrate. Int. Endod. J. 2004, 37, 365–369.
[45] DI LENARDA R., CADENARO M., SBAIZERO O.: Effectiveness of 1 mol L–1 citric acid and 15% EDTA irrigation on
smear layer removal. Int. Endod. J. 2000, 33, 46–52.
[46] YAMAGUCHI M., YOSHIDA K., SUZUKI R., NAKAMURA H.: Root canal irrigation with citric acid solution. J. Endod.
1996, 22, 27–29.
[47] STEVENS R. W., STROTHER J. M., MCCLANAHAN S. B.: Leakage and sealer penetration in smear−free dentin after
a final rinse with 95% ethanol. J. Endod. 2006, 32 785–788.
[48] WILCOX L. R., WIEMANN A. H.: Effect of a final alcohol rinse on sealer coverage of obturated root canals. J. En−
dod. 1995, 21, 256–258.
472
J. SZELĄG, A. PARADOWSKA, M. MIKULEWICZ
[49] ENGEL G. T., GOODEL G. G., MCCLANAHAN S. B.: Sealer penetration and apical microleakage in smear−free den−
tin after a final rinse with either 70% isopropyl alcohol or peridex. J. Endod. 2005, 31, 620–623.
Adres do korespondencji:
Halina Pawlicka
Zakład Endodoncji Katedry Stomatologii Zachowawczej,
Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego
92−213 Łódź, ul. Pomorska 251
tel./faks. + 48 42 675 74 18
Praca wpłynęła do Redakcji: 20.06.2008 r.
Po recenzji: 3.11.2008 r.
Zaakceptowano do druku: 28.11.2008 r.
Received: 20.06.2008
Revised: 3.11.2008
Accepted: 28.11.2008