Materiały dydaktyczne dla nauczycieli

Materiały dydaktyczne dla nauczycieli
Spis treści
1. Tożsamość – wstęp do zagadnienia (str. 1)
2. Scenariusz lekcji etyki/filozofii (str. 5)
Temat: Edytowanie tożsamości.
3. Załącznik 1: Tabela nr 1 (str. 7)
4. Załącznik 2: Tabela nr 2, link (str. 7)
Informacje o temacie
Aby uporządkować złożoną tematykę tożsamości, proponuję pogrupować ją na trzy działy:
filozoficzny, społeczny (psychologiczny) i internetowy.
W filozofii pojęcie tożsamości osobowej odnosi się do niepowtarzalnej jedności/identyczności
osoby w czasie. Innymi słowy chodzi o okoliczności, dzięki którym osoba jest identyczna z samą
sobą w określonej ramie czasowej. Sytuacja staje się jednak problematyczna, gdy zaczynamy pytać
o podstawy naszej świadomości, o źródło samoświadomości. Czy stanowią je treści naszych myśli
lub przekonań? Taki argument trudno uzasadnić: w jaki sposób utrzymać koncepcję tożsamości w
sytuacji, gdy uświadamiamy sobie błędność naszych wcześniejszych przekonań lub gdy „stają się”
one passé i je odrzucamy?
Co zatem stanowi dla jednostek podstawę w trwaniu od jednego momentu do drugiego lub, innymi
słowy, co dla człowieka jest podstawą, aby istnieć jako ta sama jednostka w różnych momentach?
Pytanie dotyczące tożsamości osobowej wskazało warunki, dzięki którym osoba zachowuje
poczucie jedności i ciągłości w czasie, określane jako ciągłość osobowa.
W psychologii (wychodzącej od filozoficznego założenia o dualizmie duszy/umysłu i ciała), ciągłość
osobowa, określana także jako osobowa trwałość, jest nieprzerwanym byciem ‘tym samym’ na
przestrzeni czasu, w oparciu o kontakty z bliskimi nam osobami. Ciągłość osobowa jest istotnym
elementem tożsamości – to proces zapewniający ciągłość jakości umysłu na przestrzeni czasu, w
odniesieniu do takich kategorii jak samoświadomość, wrażliwość, rozumowanie oraz możliwość
postrzegania relacji pomiędzy sobą samym a środowiskiem. Ciągłość osobowa jest właściwością
ciągłego – połączonego okresu czasu i jest ściśle związana z ciałem osoby, z istnieniem fizycznym.
Asocjacjonizm, tj. metoda mówiąca o sposobie łączenia się idei w umyśle, tłumaczy możliwość
1
wzajemnego połączenia wielu zdarzeń lub postrzeżeń, formując w ten sposób umiejętność uczenia
się. Połączenia mogą wynikać z sąsiedztwa, podobieństwa lub kontrastu (przeciwieństwa). Poprzez
sąsiedztwo, osoba może powiązać zdarzenia lub idee, które są powtarzalne. Część takich zdarzeń
formuje pamięć autobiograficzną, w której każda osoba jest reprezentacją ogólnych lub
konkretnych zdarzeń i faktów z życia prywatnego.
Ujmując problem egzystencjalnie, pytania o tożsamość, a więc „Kim jestem?”, „Dokąd zmierzam?”
znane były już myślicielom starożytnym. Wydaje się jednak, że dziś nie tylko coraz trudnej na nie
odpowiedzieć, ale też coraz rzadziej te pytania są stawiane. Mamy bowiem dostęp do wielu
gotowych scenariuszy, przepisów na udane życie, często są one agresywnie reklamowane i trudno
nam wybić się z własną koncepcją siebie.
Brak tych odpowiedzi nabiera na znaczeniu zwłaszcza w momentach kryzysowych, kiedy
zewnętrzne schematy okazują się nieużyteczne, a role, w których występujemy, nagle zupełnie do
nas nie pasują. Aby być gotowym na ewentualne sytuacje „kryzysu tożsamości”, co wpisane jest
przecież w rozwój osobowy (chociażby tzw. trudny okres dojrzewania) warto rozpoznać elementy
naszej tożsamości: społecznej, osobistej i stosunkowo nowej – cyfrowej oraz mieć świadomość, w
jaki sposób te tożsamości możemy tworzyć, jak się w nas kształtują, zmieniają i oddziałują na
siebie.
W naukach społecznych tożsamość jest pojęciem wieloznacznym (w odróżnieniu choćby od jasno
zdefiniowanej tożsamości matematycznej). Można ją ujmować zarówno w sposób obiektywny, jak
subiektywny:
• obiektywne ujęcie kładzie nacisk na role, pozycje, stosunki społeczne łączące jednostkę z
grupami społecznymi;
• tożsamość w ujęciu subiektywnym łączy się z poczuciem tożsamości oraz jej
samoświadomością, gdzie ważne są treści wewnętrzne jednostki, takie jak rozwiązywanie
konfliktów czy realizacja zadań sobie postawionych. Cechy te są charakterystyczne dla
tożsamości osobistej, ściśle powiązanej z tożsamością społeczną.
Szukając definicji, tożsamość – z punktu widzenia psychologii – to w najszerszym znaczeniu wizja
własnej osoby, którą posiada każdy człowiek. Wizja odnosząca się do właściwości wyglądu, psychiki
i zachowania się, w odniesieniu do ich odrębności i niepowtarzalności u innych ludzi.
Od czasów teorii wybitnego psychologa Erika H. Eriksona, pojęcie tożsamości łączone jest z dwoma,
najważniejszymi dla człowieka, typami relacji: stosunkiem do siebie samego i stosunkiem do innych
ludzi. Pierwszy jest typem związku, jaki łączy podmiot z nim samym – z jego własną psychofizyczną
i moralną kondycją. Drugi typ związku opiera się na mniej lub bardziej świadomych postawach
wobec konkretnych wartości, których nosicielem jest zarówno sam podmiot, jak i inni ludzie czy
kultura.
Bycie tym samym człowiekiem (tą samą osobą), bycie sobą, bycie tym za kogo się podajemy to
inaczej tożsamość osobista. Tożsamość to więcej niż identyczność, jednakowość – przykładowo
dwóch braci, jednojajowych bliźniaków, będzie się różnić pod względem tożsamości. Tożsamość
osobista to zbiór cech tworzących unikalną sieć – unikalny wzór, określający nas samych. Zaliczamy
do nich cechy psychologiczne, cechy fizyczne, zainteresowania intelektualne, sposób odnoszenia
się do innych, upodobania. Tożsamość określają również informacje, dane, które człowiek podaje
na swój temat, np. imię i nazwisko. Dokument tożsamości, wydawany obywatelowi przez władze
państwa, zawiera materialnie utrwalone dane identyfikacyjne osoby: fotografia, dane personalne,
2
dane biometryczne, a także dane związane z państwem (nazwa, unikalny numer dokumentu, organ
wydający, data wydania). Problematycznym jest jednak sposób istnienia tożsamości cyfrowych –
jaki mają status, jeśli możemy je dowolnie kształtować?
Tożsamość społeczną identyfikują terminy określające przynależność do grup społecznych, między
innymi płeć, wiek, narodowość, afiliacja polityczna, religia. Tożsamość społeczna to proces
identyfikacji społecznej, który oznacza definiowanie siebie i innych poprzez różne kategorie
społeczne. Jak już zostało wspomniane, tożsamość osobista i tożsamość społeczna są współzależne.
Nierzadko wszak zdarza się, że jednostki należące do danej grupy społecznej przypisują sobie cechy
charakteryzujące tę zbiorowość czy grupę i odwrotnie. Tożsamość społeczna ujmowana jest
najczęściej w kategoriach psychologicznych, socjologicznych i kulturowych. Jest to tożsamość
jednostki, grupy społecznej lub zbiorowości, dzięki której i poprzez którą umiejscawia ona samą
siebie w określonym obszarze rzeczywistości społecznej bądź też sama jest osadzana w tej
rzeczywistości przez zewnętrznego obserwatora (inną jednostkę bądź grupę).
Wróćmy raz jeszcze do tożsamości osobistej. W sytuacji, gdy ‘uzasadnieniem’ tożsamości jest nasze
imię i nazwisko, oficjalny dokument wydany przez władze kraju, sprawa wydaje się dość prosta
(pomijając wypadki podrabiania tożsamości – wykonanie duplikatu dowodu osobistego wymaga
nieco wysiłku). Sprawa komplikuje się, gdy poszukujemy takiego uzasadnienia w Internecie, w
przestrzeni cyfrowej. Okazuje się, że tożsamość to nie tylko imię i nazwisko czy numer PESEL. Na
tożsamość ‘analogową’, składają się nasze cechy (np: "mężczyzna średniego wzrostu") oraz, co w
tym kontekście szczególnie istotne, zachowania (możemy określić czyjąś tożsamość poprzez
odwołanie się do konkretnej sytuacji, np. mówiąc: "to ten chłopak, który wyszedł wczoraj jako
pierwszy" – dla pewnej grupy osób, będzie to wystarczająca informacja, by kogoś zidentyfikować).
Nowe wymiary relacji społecznych przynoszą nowe określenia językowe. Nas interesować będzie
przede wszystkim koncepcja „tożsamości cyfrowej”, zwanej tożsamością „online” w odróżnieniu od
nie-cyfrowej „offline” (ten podział jest rzecz jasna umowny). Mówiąc metaforycznie „tożsamość
cyfrowa” to „tożsamość tradycyjna/ analogowa” doświadczająca przygód w Internecie, wchodząca
z nim w interakcję. Internet nie tylko multiplikuje tożsamości (internetowa wielość tożsamości nie
jest już niczym nowym), ale nadaje im nowy wymiar, co dla nas jest szczególnie ważne. Odwołując
się do przykładu z rzeczywistości, tożsamość cyfrową określać może np. stwierdzenie „ten, który
prowadzi blog pod adresem xyz.pl”. To proste stwierdzenie nie będzie jednak prawdziwe, gdy ktoś
przejmie tę domenę. Nie będzie też prawdziwe, gdy ja je wygłaszam. Jak to zweryfikować? Można
powiedzieć: „mam już 200 pozytywnych komentarzy na Allegro”. Jak to sprawdzić? Co ten fakt
mówi nam o tożsamości danego człowieka (użytkownika)? Kto ten fakt stwierdza? Jaka jest jego
wiarygodność? Okazuje się zatem, że tożsamość, tym bardziej cyfrowa, nie jest łatwa do określenia,
sprecyzowania.
Gwałtowny rozwój globalnej sieci dał nam gigantyczne możliwości komunikacji ze znajomymi,
zdobywania, tworzenia wiedzy i wyrażania siebie. Jednakże wszystkie te procesy mogą rodzić
problemy i pytania, które wypada rozważyć.
Podczas zakładania setnego konta w n-tym serwisie albo rejestracji profilu na n-tym forum
dyskusyjnym stajemy przed dylematem, który określiłbym jako „login/hasło”. Zastanawiamy się, jak
się nazwać, zabezpieczyć hasłem, a później zapamiętać te wszystkie dane: nazwy użytkownika,
hasła, identyfikatory. Nie wspomniałem jeszcze kontach e-mail (coraz częściej używa się co
najmniej dwóch), komunikatorach, kontach w serwisach społecznościowych, uczniowie za kilka lat
3
dodadzą do tego zestawu konta bankowe, operatorów sieci komórkowych itd. Szybko dochodzimy
do wniosku, że tożsamość internauty na pewno nie przypomina wyraźnego odbicie w lustrze.
Zaznaczmy, iż problem z tożsamością sieciową nie pojawia się z dnia na dzień. Gdy zaczynamy
korzystać z Internetu, najpierw wyrabiamy w sobie nawyk ciągłego podawania loginów i haseł do
różnych stron. Proces pojawiania się ‘problemu’ rozwija się najczęściej w ten sposób:
• zaczynamy zapominać hasła;
• aby ułatwić sobie ich zapamiętywanie, stosujemy jedno hasło na wielu serwisach;
• ciągłe wypełnianie formularzy rejestracyjnych i podawanie danych o sobie (z których część
nie wydaje się potrzebna) staje się nużące;
• ciągle, dla „świętego spokoju” ‘odhaczamy’ tajemniczy kwadracik „przetwarzania danych”,
nie wiedząc (komu chce się to czytać?), co się za tym w rzeczywistości kryje;
• wreszcie wpisujemy w wyszukiwarkę Google nasze imię i nazwisko czy też nick. Wtedy
otrzymujemy efekt, ślady naszych działań w Internecie. To, co widzimy, niekoniecznie
pokrywa się z tym, co chcemy zobaczyć. Nasza tożsamość wymyka się powoli spod kontroli,
często też bez naszego udziału.
Spójrzmy jeszcze na metody uwierzytelniania użytkownika. Najczęściej stosowane jest rozwiązanie
tradycyjne, czyli wspomniana para login/hasło. Można też znaleźć tzw. tokeny, CAPTCHA
(Completely Automated Public Turing test to tell Computers and Humans Apart) – rodzaj techniki
stosowanej jako zabezpieczenie na stronach www, jej celem jest dopuszczenie do przesłania
danych wypełnionych tylko przez człowieka (chodzi o te niewyraźne słowa, które należy wpisać w
okienko), inne hasła jednorazowe czy hasła SMS. Wspomniałem, że większość osób używa tego
samego hasła na wielu stronach. Rozdaje tym samym, w bardzo łatwy sposób, swoją tożsamość
(pozwalającą na dostęp do wielu używanych serwisów). Administratorzy prowadzący serwisy
internetowe przyznają, że w sytuacji, gdy loginem jest adres e-mail, 50-70% osób podaje hasło,
które jest tożsame z hasłem do ich serwera pocztowego.
Młody człowiek stoi przed podwójnym problemem. Z jednej strony zderza się z gwałtownym
nierzadko procesem formowania tożsamości, z drugiej znajduje się w sytuacji niezwykle łatwego jej
kreowania – niestety często bezrefleksyjnego. Kluczową kwestią staje się zatem umiejętność
połączenia teorii z praktyką. Znajomość i rozumienie kategorii pojęciowych może okazać się
pomocne w autoanalizie, autorefleksji. Świadomość tego procesu wspomaga doskonalenie praktyki
umiejętnego kontrolowania/modyfikowania siebie samych zarówno w świecie Internetu, jak i poza
nim.
4
Scenariusz lekcji języka polskiego
Opracował: Wiktor Figiel
Temat: Edytowanie tożsamości. Tożsamości ‘offline’ i ‘online’.
Cele lekcji
Po lekcji uczeń powinien:
• uświadamiać sobie wielowymiarowość własnej tożsamości oraz współodpowiedzialność za
proces jej kształtowania,
• odkryć czynniki/cechy tworzące tożsamość oraz sposoby ich używania, rozróżniając dzięki
temu np. tożsamości cyfrowe od rzeczywistych,
• świadomie zarządzać swoją tożsamością w procesie jej konwertowania w obrębie
środowiska Internetu,
• dyskutować o problemach związanych z tożsamością, rolami społecznymi, sposobami
korzystania z własnych cech tożsamościowych,
• prowadzić dialog, aktywnie słuchać argumentów innych uczestników dyskusji, konstruować
wypowiedź dobierając odpowiednie argumenty.
Metody i formy pracy
•
•
•
•
indywidualna i grupowa praca online
praca w grupach
dyskusja
autoanaliza
Środki dydaktyczne
• dowolne konto użytkownika (ucznia) serwisu internetowego
• kartki A4, flamastry, pisaki
• załączniki 1 i 2 do pracy w grupach
Czas trwania
1 lekcja
Przebieg lekcji
1. Po wejściu do klasy nauczyciel prosi uczniów o uwagę. Nie zdradza tematu lekcji, omawia
jedynie ogólny przebieg lekcji – rodzaje ćwiczeń. Praca indywidualna/ dyskusja w grupie – w
zależności od możliwości technicznych; jeśli jesteśmy w sali informatycznej, zadaniem
uczniów jest zalogowanie się do jakiegokolwiek własnego konta, następnie odszukanie
zakładki w stylu „Edytuj profil”. Jeśli nie ma możliwości działania online, nauczyciel otwiera
dyskusję, pytając, jakie elementy należy podać i które z nich podlegają edycji na takim
koncie.
5
2. Uczniowie zostają podzieleni na 3-osobowe zespoły i tworzą tabelę (Załącznik 1)
wypełniając ją plusami lub wypisując elementy we właściwym oknie. Po uzupełnieniu okna
‘online’ należy odpowiednio wzbogacić okno ‘offline’.
Cecha/Element Online/Internet
Offline
Login
lub
+
Login
Dowód tożsamości
Wiek
lub
+
Wiek
+
Wiek
itd.
3. Po wykonaniu pracy w grupach, nauczyciel uzupełnia ogólną tabelę klasową, narysowaną
np. na tablicy. Następnie nauczyciel moderuje omówienie tabeli.
Pytanie dla uczniów:
• Jaki składnik Was samych tworzą wymienione elementy?
Odpowiedź „tożsamość” otwiera nauczycielowi możliwość krótkiego wyjaśnienia, że właśnie
to pojęcie jest tematem lekcji). Nauczyciel może wskazać, iż poprzez taki układ tabeli
uczniowie otrzymali pierwszy podział ‘tożsamości’.
4. Temat rozmowy przenosi się z elementów z tabeli na pojęcie tożsamości.
Posługując się elementami z tabeli uczniowie starają się odpowiedzieć na pytania:
• Co oznacza pojęcie tożsamość?
Ważne, by w trakcie dyskusji doszło do rozróżnienia poziomów tożsamości osobowej
(subiektywnej) i społecznej (intersubiektywnej).
• Jaka może być tożsamość? – uczeń ma wskazać jak największą ilość tożsamości,
tworząc pole semantyczne tego pojęcia. Nauczyciel zwraca uwagę na kształt
wypowiedzi. Każde z pojęć powinno być uzasadnione wskazaniem i opisem
elementów, które je tworzą.
Przykłady:
- tożsamość (jako problem naukowy - filozoficzny/psychologiczny etc.),
- tożsamość społeczna,
- tożsamość kulturowa,
- tożsamość narodowa,
- tożsamość osobowa,
- tożsamość internetowa,
- tożsamość płciowa (gender/ płeć społeczno-kulturowa).
5. Praca indywidualna. Ćwiczenie „Wizualizacja tożsamości”.
Zadaniem uczniów jest próba organizacji swojej tożsamości.
6
Wstępem do zadania jest próba odpowiedzi na pytanie o metodę tej organizacji.
W jaki sposób najlepiej pokazać zależność między tożsamościami – obrazami siebie? Jaka
metafora jest dla ucznia najbardziej adekwatna?
Nauczyciel może podać przykłady typu linearnie/zbiór/warstwy, aczkolwiek lepiej byłoby,
gdyby uczniowie doszli do rozwiązań sami, szukając także pomocy i rozwiązań w „nowych
mediach”. Owocne mogą okazać się niektóre rozwiązania ‘personalizacji’ treści w Internecie
lub programach użytkowych. Jaki sposób byłby najbardziej adekwatny? Czy na wzór
„drzewka katalogowego”, np. jedna tożsamość zawiera inne, mniej istotne, czy może na
wzór tzw. „tag clouds” - „chmur tagów”, obecnych np. na blogach, gdzie ważniejsze pojęcia i
zagadnienia są wyróżnione większą czcionką? A może wersja „warstwowa”, jak w
programach graficznych?
6. Omówienie pomysłów. Zależnie od ilości czasu, nauczyciel wybiera różnorodne propozycje i
omawia je na forum klasy. Nauczyciel prosi najpierw autora pomysłu, by nie komentował
swojej pracy i prosi o uwagi pozostałych uczniów, podkreślając, że element estetyczny jest
kwestią drugorzędną, a przede wszystkim liczy się pomysł. Po kilku komentarzach prosi
autora o sprecyzowanie swojej koncepcji i sposobu rozumienia tożsamości.
7. Podsumowanie lekcji. Nauczyciel przypomina pokrótce problematykę tematu. Zadaje
uczniom pytanie: czy w życiu faktycznie ‘edytujemy’ tożsamość tak łatwo jak w Internecie?
Czy potrafimy precyzyjnie „włączyć” daną tożsamość, tak jak profil w serwisie czy pulpit w
telefonie? (Pytania te zostaną także umieszczone na forum grupy).
Praca domowa
Co robimy, by uzewnętrznić własną tożsamość, pokazać jakimi jesteśmy osobami, co się nam
podoba, w jaki sposób postrzegamy świat?
Świadome operowanie tymi elementami możemy metaforycznie określić modnym pojęciem
‘edytowania’.
Zadaniem domowym jest opracowanie tabeli, którą uczniowie mogą pobrać z zasobów Google
Docs i wypełnić w domu. Mogą także pracować wspólnie poprzez forum dyskusyjne grupy,
założonej na Google Groups (załącznik 2, linki). Końcowy efekt prac ma być indywidualny, każdy
uczeń ma za zadanie przedstawienie swojej tabeli indywidualnie.
Załącznik 1: Tabela nr 1.
Cecha/Element
Online/Internet ‘Offline’
tożsamości
Załącznik 2: Tabela nr 2, linki do grupy dokumentów Google.
Grupa dyskusyjna, np. http://groups.google.com/group/nowe-media-filozofii-i-etyki?hl=pl
7
Tabela do zadania domowego: https://spreadsheets.google.com/spreadsheet/ccc?key=0ArIRo0yl3codG1ONzZIbGZqU3ZBQ1prbWRmUGh4YXc&hl=en_US
Tabela nr 2.
Wymień sposoby zabezpieczania i modyfikowania swoich tożsamości.
Tabela ma rozmiar umowny, można ją modyfikować – dodawać wiersze, etc.
Tożsamość/Tożsamości OFFLINE* Tożsamość/Tożsamości ONLINE
* Chodzi o sytuacje z życia codziennego, kiedy Wasze działania nie angażują aktywności w
Internecie.
8