pobierz - Wydział Zarządzania i Dowodzenia AON

Transkrypt

OBRONNO
OBRONNOŚĆ
ZESZYTY NAUKOWE
WYDZIAŁU ZARZ
ZARZĄDZANIA
I DOWODZENIA
AKADEMII OBRONY NARODOWEJ
nr 1(13))/2015
ISSN 2299
2299-2316
Warszawa 201
2015
OBRONNOŚĆ
ZESZYTY NAUKOWE
WYDZIAŁU ZARZĄDZANIA
I DOWODZENIA
AKADEMII OBRONY NARODOWEJ
nr 1(13)/2015
KWARTALNIK
ISSN 2299-2316
Warszawa 2015
RADA NAUKOWA
prof. dr hab. Stanisław ZAJAS – przewodniczący (Akademia Obrony Narodowej), prof. dr
hab. Jerzy BOGDANIENKO (Uniwersytet Warszawski), prof. dr hab. Paweł CIEŚLAR
(Akademia Obrony Narodowej), prof. dr hab. Józef JANCZAK (Akademia Obrony
Narodowej), prof. dr hab. Mirosław KRČ (Uniwersytet Obrony w Brnie), płk prof. dr hab.
Jan POSOBIEC (Akademia Obrony Narodowej), prof. dr hab. Milan SOPÓCI (Akademia
Sił Zbrojnych w Liptovský Mikuláš), prof. dr hab. Zenon STACHOWIAK (Akademia
Obrony Narodowej), prof. dr hab. Bogdan SZULC (Akademia Obrony Narodowej), płk
prof. dr hab. Marek WRZOSEK (Akademia Obrony Narodowej), dr hab. Ryszard
CHROBAK (Akademia Obrony Narodowej), płk dr hab. Wojciech NYSZK (Akademia
Obrony Narodowej), płk dr hab. Andrzej POLAK (Akademia Obrony Narodowej), dr
Bogdan LENT (Uniwersytet Nauk Stosowanych w Bernie), dr. Janusz MIKA (Uniwersytet
Śląski w Opavie).
ZESPÓŁ REDAKCYJNY
dr hab. Andrzej CZUPRYŃSKI – redaktor naczelny
płk dr Mariusz FORNAL – redaktor tematyczny
płk nawig. dr Bogdan GRENDA – redaktor tematyczny
dr Jan KNETKI – redaktor tematyczny
płk dr Norbert PRUSIŃSKI – redaktor tematyczny
dr Agnieszka SZCZYGIELSKA – redaktor tematyczny
mgr Łukasz BARAŃSKI – redaktor techniczny
mgr Agata KRZEMIŃSKA – redaktor techniczny
mgr Monika KWIECIŃSKA – redaktor techniczny
mgr Jerzy TROCHA – redaktor statystyczny
mgr Anna JANKOWSKA – korekta językowa
mgr Jolanta OLPIŃSKA – tłumaczenie na język angielski
Adres redakcji: 00-910 Warszawa 72
al. gen. Antoniego Chruściela 103, bl. 101
tel./fax: 226814320
tel. 226813-515
e-mail:[email protected]
ISSN 2299-2316
Artykuły opublikowane w niniejszym wydawnictwie są recenzowane przez
samodzielnych pracowników naukowych. Referaty stanowią syntezę wyników
badań w obszarze obronności i bezpieczeństwa prowadzonych przez młodych
naukowców.
Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej
00-910 Warszawa 72
al. gen. Antoniego Chruściela 103
Nakładem Akademii Obrony Narodowej
Skład, druk i oprawa: Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, zam. nr 871/2012, nakład 100 egz.
SPIS TREŚCI
CONTENTS
DOŁĘGA Tomasz, SADECKA Maria
Sprzeczność wielokulturowości – źródło upadku idei .................................. 5
Clash of multiculturalism – source of collapse of ideas (abstract) ............. 15
GŁUCH Dorota
Nowoczesne systemy powiadamiania – zastosowanie w sytuacjach
kryzysowych ............................................................................................. 16
Modern notification systems applied in crisis situations (abstract) ............ 24
KOMPAŁA Dariusz
Koncepcje narodowej polityki bezpieczeństwa energetycznego
wybranych państw UE (Rzeczpospolita Polska, Republika Federalna
Niemiec, Finlandia)................................................................................... 25
Concepts of national energy security policies of selected UE countries
(Poland, Federal Republic of Germany, Finland) (abstract) ...................... 38
KWIECIŃSKA Monika
Znaczenie i rola operacji reagowania kryzysowego dla międzynarodowego
pokoju i bezpieczeństwa........................................................................... 39
Importance and role of crisis response operations for international peace
and security (abstract) .............................................................................. 51
MISZCZAK Agata, WALASEK Joanna
Wybrane czynniki motywujące pracowników do pracy w organizacji ........ 52
Selected factors motivating employees to work in an organization
(abstract) .................................................................................................. 69
MITRĘGA Adrian
Rola bezpieczeństwa energetycznego w kształtowaniu sił zbrojnych
Stanów Zjednoczonych na początku XXI wieku ........................................ 71
Role of energy security in shaping the United States’ armed forces
at the beginning of the 21st century (abstract) .......................................... 83
NOWAK Zbigniew
Uprawnienia dowódcze inspektorów Dowództwa Generalnego Rodzajów
Sił Zbrojnych ............................................................................................ 85
Command powers of General Command Inspectors of the Armed Forces’
branches (abstract) .................................................................................. 95
3
TROCHA Jerzy
Monitoring ekologiczny krajowych obszarów morskich jako element
bezpieczeństwa ekologicznego Rzeczypospolitej Polskiej ........................ 96
Ecological monitoring of marine areas as an element of ecological
security of the Republic of Poland (abstract) ........................................... 112
WIĘCASZEK-KUCZYŃSKA Lidia
Wybrane regulacje prawne w obszarze zagrożeń bezpieczeństwa
informacyjnego. Część II ......................................................................... 113
Selected legal regulations concerning information security threats.
Part two (abstract)................................................................................... 125
KOMUNIKATY NAUKOWE
KUSAINOV K. K.
Из истории формирования психологической подготовки воинов
древнего рима ....................................................................................... 127
MUSREPOV B. S.
Theory of military control: past and present............................................. 132
Теория военого управления: история и современность ..................... 136
MUSSALIEV S. B.
Organization of providing units and formations with missiles and
ammunition in special operations ............................................................ 141
ORALBAYEV K. T.
Historical experience of mobile groups, operating away from the main
forces ...................................................................................................... 144
Исторический опыт применения подвижных групп, действующих
в отрыве от основных сил..................................................................... 148
4
OBRONNOŚĆ. Zeszyty Naukowe 1(13)/2015
ISSN 2299-2316
Sprzeczność wielokulturowości – źródło upadku idei
AUTORZY
Tomasz Dołęga
Maria Sadecka
[email protected]
SPRZECZNOŚĆ WIELOKULTUROWOŚCI – ŹRÓDŁO
UPADKU IDEI
Wstęp
Od zarania dziejów w egzystencję ludzką wpisany jest kontakt
z drugim człowiekiem. Dzieje kultury wskazują, że od początku przedstawiciele różnych grup, plemion, następnie narodów, państw, cywilizacji nawiązywali ze sobą relacje o charakterze: handlowym, towarzyskim, kulturowym, naukowym, edukacyjnym, a także konfliktowym. Wielokulturowość
była i jest nieodłącznym elementem życia człowieka, który ma zarówno
charakter konstruktywny, jak i destruktywny. Taka dychotomia jest sama
w sobie sprzecznością. Pokazuje dwa oblicza. Jednym z nich jest rozwój
człowieka, jego otoczenia, a z drugiej strony upadek i ruina dorobku, który
niejednokrotnie był efektem pracy wielu pokoleń. Wymieniona powyżej
sytuacja problemowa przyczyniła się do postawienia pytania, czy wielokulturowość sama w sobie nie jest zaprzeczeniem? Celem dociekań autorów
tej publikacji jest przybliżenie pojęcia wielokulturowości oraz pokazanie jej
oblicza ze szczególnym uwzględnieniem występowania zjawiska na Śląsku.
Pojmowanie kultury jako klucza do zrozumienia
wielokulturowości
Poprzez pojęcie wielokulturowości specjaliści, znawcy tematu określają model funkcjonowania społeczeństwa zamieszkującego teren jednego
państwa lub krainy geograficznej, które ma niejednorodne pochodzenie
etniczne, kulturowe, wyróżniające się niejednolitym systemem wartości
oraz normami społecznymi, zdobywanymi w procesie wychowania1. Aby
lepiej zrozumieć pojęcie wielokulturowości, należy wyjaśnić termin kultura.
Zdaniem badacza Ralpha Lintona kulturę możemy pojmować jako sposób
1
G. Tadeusiewicz, Wielokulturowość w aspekcie edukacyjno-zawodowym, [w:] J. Różański, Wielokulturowość jako zjawisko XXI wieku, Towarzystwo Naukowe Organizacji
i Kierownictwa, Łódź, 2011, s. 22.
5
Tomasz Dołęga, Maria Sadecka
życia określonego społeczeństwa jako całości, a nie tylko przedstawicieli
jego elit. Ponadto ekspert definiuje wyżej wymieniany termin jako dziedzictwo członków danego społeczeństwa lub konfigurację zachowań i ich następstw, które są przekazywane przez konkretną społeczność2.
Zdecydowanie inaczej pojmuje kulturę Leslie White, który rozumie ją
jako mechanizm pozwalający istnieć w społeczeństwie, kreujący normy
oraz idee, organizujący życie społeczne i wszystkie jego aspekty3. Kolejna
definicja to pogląd reprezentowany przez Warda H. Goodenough’a, który
pokazuje kulturę jako różnice w mowie, relacjach społecznych, zachowaniu
oraz kultywowaniu obrzędów religijnych przez różne społeczności. Dodatkowo kultura czerpie swoje źródło z nauk przyrodniczych4. Powyższe wyjaśnienia terminu są definicjami światowych specjalistów w zakresie antropologii kultury. Należy również zwrócić uwagę, jak termin kultura jest pojmowany przez polskie autorytety w tej dziedzinie. Antonina Kłoskowska
określa w tak zwanej „szerokiej definicji” kulturę jako: (...) względnie zintegrowaną całość obejmującą zachowania ludzi przebiegające według
wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierającą wytwory takich zachowań5.
Dla Bronisława Malinowskiego kultura jest to integralna całość, składająca się z narzędzi i dóbr konsumpcyjnych, konstytucyjnych statutów oraz
różnorodnych społecznych ugrupowań, idei, wierzeń i zwyczajów. Czy rozpatrujemy bardzo prostą, pierwotną, czy też wyjątkowo złożoną i rozwiniętą
kulturę stoimy wobec rozległego aparatu częściowo materialnego, częściowo ludzkiego, a częściowo duchowego, dzięki któremu człowiek może
podołać stojącym przed nim konkretnym, szczególnym problemom6. Problematyka ta wynika z faktu, iż człowiek jest ograniczony przez potrzeby
i funkcjonowanie w środowisku, które zapewnia mu środki przetrwania,
takie jak np. surowce. Z drugiej jednak strony, środowisko może stać się
dla niego największym zagrożeniem, które skrywa w sobie wiele niebezpieczeństw. Jasne jest, że w miarę jak kultura się rozwija, różne zawodowe
i związane z realizacją określonych funkcji zadania stopniowo się różnicują
i są włączane do określonych instytucji. Całość pozostaje nieco zawieszona w próżni dopóty, dopóki nie możemy zdefiniować w kategoriach naszej
analizy kultury takich zjawisk, jak język, ustna czy pisana tradycja, charakter panujących dogmatycznych pojęć i sposób, w jaki subtelne zasady mo2
E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper, Świat człowieka – świat kultury, PWN, Warszawa,
2009, s. 406-407.
3
Tamże, s. 641.
4
M. Kempny, E. Nowicka, Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, PWN,
Warszawa, 2006, s. 101.
5
A. Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona, PWN, Warszawa, 1980, s. 40.
6
B. Malinowski, Naukowa teoria kultury, [w:] B. Malinowski, Kultura i jej przemiany.
Dzieła, t. 9, PWN, Warszawa, 2000, s. 59-138.
6
ralne zostają włączone do ludzkiego zachowania7. Oczywiste jest, iż kwestie takie opierają się w głównej mierze na słownej instrukcji lub literze lingwistycznej, zatem płaszczyźnie całkowicie symbolicznej. Stanisław
Ossowski definiuje kulturę jako zespół dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależnionych
od całego systemu stosunków międzyludzkich8. Chcąc podać łatwo przyswajalną, skondensowaną definicję kultury, można ją przedstawić jako
wyróżniającą całość dorobku intelektualnego, materialnego, duchowego
określonej grupy społecznej, zamieszkującej jeden obszar.
Sprzeczność idei wielokulturowej od podstaw
W tym miejscu należy zastanowić się, czy jest możliwa w praktycznym
wymiarze idea wielokulturowości społecznej na jednym obszarze. Odpowiedź na to i wiele innych pytań można znaleźć, analizując historię zderzających się cywilizacji. Początkiem dostrzegania i refleksji na temat zjawiska
kultury przez człowieka są dwa istotne wydarzenia:
• zetknięcie z innymi kulturami;
• odkrycia geograficzne9.
Europejczycy po odkryciu nowych kontynentów, państw, krain geograficznych, zaobserwowali, że obszary te są zamieszkiwane przez całkiem
odmienne społeczeństwa, które reprezentują inny system wartości, wyznają inną religię, mają odmienne zachowania, styl życia, posługują się innym
językiem. Generalnie obraz i funkcjonowanie ich świata nie przypominał
znanego, pojmowanego jako jedyny słuszny, obrazu świata europejskiego.
Pierwszym etapem, jaki poczynili nasi europejscy przodkowie na nowo
poznanych trenach, było wprowadzenie chrześcijaństwa – fundamentu
cywilizacji zachodniej. Był to etap procesu kolonizacji, który powinien przekonać m.in. Indian, plemiona afrykańskie i Pacyfiku o słuszności kultury
europejskiej, która jest narzędziem ekspansyjnym, a zarazem eliminującym kultury pierwotne danego obszaru. Na tle kulturowym, ze względu na
europejski przymus narzucający innym społeczeństwom swoje wzorce,
niejednokrotnie dochodziło do konfliktów niosących śmierć setkom, a nawet tysiącom ludzi, niszczących przy tym dorobek niematerialny i materialny. Ponadto pozostałe skutki szerzenia „europejskości” na innych kontynentach to: niechęć, brak zaufania, odrzucenie i zamykanie się na inność.
W tym momencie mamy do czynienia z pierwszym elementem sprzeczno7
Tamże, s. 59-138.
S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, [w:] Dzieła, t. 3, PWN, Warszawa,
1967, s. 163.
9
E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper, Świat…, s. 11.
8
7
ści wielokulturowości. Wyższe kultury eliminują pierwotne, niejednokrotnie
bez poszanowania wartości i norm ludności rdzennej, która posiada swój
autonomiczny dorobek. Bez wątpienia jest to dowód na niemożność występowania wielu kultur, które wytwarzają między sobą relacje antagonistyczne.
Przytoczony powyżej przykład pozwala na postawienie hipotezy, która
mówi, że wielokulturowość społeczna jest sprzeczna sama w sobie, a odmienność kulturowa społeczeństw egzystujących na jednym obszarze
działa destruktywnie, wyniszczająco na jedną z kultur zamieszkujących to
samo terytorium. W celu zrozumienia wyżej postawionej hipotezy należy
wyjaśnić, czym jest wielokulturowość. Geneza terminu sięga lat sześćdziesiątych XX wieku, kiedy w Kanadzie podczas debaty o strukturze etnicznej
kraju poruszono ową tematykę. Dotychczas bowiem funkcjonowały tylko
pojęcia dwukulturowości i dwujęzyczności10.
Powyższa tematyka stanowi również obszar zainteresowania polskich
badaczy i naukowców. Wśród nich można zauważyć niejednorodny sposób interpretacji zjawiska.
Owoc niedojrzały, a już zepsuty – przegrana idei
w zarodku
Wojciech Nowicki ujmuje wielokulturowość jako współczesne wyzwanie dla koegzystujących ze sobą różnorodnych wartości i tradycji11. Hanna
Mamzer w publikacji Wielokulturowość – czy wyzwolenie z więzów etnocentryzmu? podaje rozszerzoną definicję: wielokulturowość to wielość akceptowanych systemów normatywnych i dyrektywalnych, zderzających się
ze sobą (…) wskazuje na jej oderwanie (czasem całkowite) od tradycyjnego wymiaru etniczno-terytorialnego12.
Według kolejnego znawcy tematu, Wojciecha Burszty, wielokulturowość opiera się na nieokreśleniu jednoznacznej kultury oraz nadaniu liczby
mnogiej temu pojęciu, zaprzeczając w tym miejscu jednokulturowości
i monolitycznej strukturze13. Zaś Anna Barska określa wielokulturowość
jako zróżnicowanie kulturowe między grupami społecznymi, które za10
G. M. Sawicka, Język – Wielokulturowość – Tożsamość, [w:] M. Pająkowska-Kensik,
A. Paluszak-Bronka, K. Kołatka (red.), Język, Wielokulturowość, Tożsamość, Bydgoskie
Towarzystwo Naukowe, Bydgoszcz, 2013, s. 381.
11
W. Nowicki, Pejzaż wielokulturowej Łodzi, [w:] J. Różański (red.), Wielokulturowość…, s. 29.
12
G. M. Sawicka, Język…, s. 382.
13
A. Śliz, M. S. Szczepański, Wielokulturowość: perspektywa konfliktu czy szansa koegzystencji, [w:] A. Śliz, M. S. Szczepański, Wielokulturowość: konflikt czy egzystencja?,
PAN, Warszawa, 2011, s. 14.
8
mieszkują to samo terytorium. Grupy te charakteryzują się odmiennym
systemem religii, obyczajami, tradycją, językiem i wartościami14. Uogólnioną definicję podaje Marian Golka, mówiąc, że: wielokulturowość to wiele
kultur występujących w granicach jakiejś społecznej bądź politycznej całości, a także norma społeczna nacechowana ideologicznie oraz akceptacja
lub tolerancja odmienności kulturowych, czyli internacjonalizacja świadomości mniejszości i większości15.
Według Elżbiety Olczak wielokulturowość to sąsiadujące ze sobą kultury, które wzajemnie się przenikają. Przyjmując ten tok rozumowania,
można powiedzieć, że koegzystencja przedstawicieli kilku kultur na płaszczyźnie jednej grupy społecznej daje wyjaśnienie wyżej wymienionego
terminu16. Polscy specjaliści w dziedzinie wielokulturowości nie opowiadają
się w sposób jednoznaczny w tej kwestii. Dychotomiczny podział stanowisk
ukazuje aspekty pozytywne i oczekiwane oraz negatywne efekty występowania zjawiska.
Katarzyna Chlewińska, analizując dzieje Polski, począwszy od Rzeczypospolitej Obojga Narodów, poprzez czasy zaborów, następnie dwudziestolecie międzywojenne, Polską Rzeczpospolitą Ludową, skończywszy
na III Rzeczypospolitej Polskiej, pokazuje proces przeobrażeń i zmian,
jakie zaszły w obszarze wielokulturowości na naszych ziemiach. Autorka
przedstawia Rzeczpospolitą Obojga Narodów jako reżim tolerancji, gdzie
wielokulturowe, zróżnicowane etnicznie i religijnie państwo z biegiem czasu uległo erozji i rozpadowi. Podobna sytuacja miała miejsce podczas zaborów, kiedy społeczeństwo również podlegało dyfuzji i przemieszaniu
kulturowemu. Pierwsze lata po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. to
czas, w którym ludność zamieszkująca terytorium II Rzeczypospolitej Polskiej nie była jednolita etnicznie i kulturowo17. Zupełnie inaczej prezentowała się sytuacja w powojennej Polsce. W wyniku zmiany granic, hitlerowskiego holocaustu, migracji PRL stała się państwem o homogenicznej
strukturze etnicznej, wyznaniowej, a także społecznej. Owa tożsamość
grupowa nacechowana była jednakową wizją życia, wspólnymi celami
i oczekiwaniami. W autorskiej analizie istotnym punktem odniesienia jest
14
A. Barska, Tożsamość – perspektywa wielokulturowa i transkulturowa. Przypadek
Meghrebu, [w:] A. Barska, M. Korzeniowski, Wielokulturowość – międzykulturowość – transkulturowość w perspektywie europejskiej i transeuropejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Opolskiego, Opole, 2007, s. 14.
15
Tamże, s. 15.
16
A. Kmak-Pamirska, Kościół katolicki a wielokulturowość w zjednoczonej Europie,
[w:] H. Czakowska, M. Micińska (red.), Wielokulturowość w zglobalizowanym świecie, Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Bydgoszcz, 2010, s. 30.
17
K. Chlewińska, Wirtualna wielokulturowość, [w:] W. Kuligowski, B. Michalik (red.),
Regionalizm i wielokulturowość, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław, 2012,
s. 28-29.
9
sytuacja, która na przestrzeni dziejów dotyczyła społeczności romskiej,
tatarskiej, a także wielu innych mniejszości. Katarzyna Chlewińska wnioskuje, iż wielokulturowość we współczesnej Polsce ma tylko i wyłącznie
charakter obecności wirtualnej. Pomimo wielu starań i zabiegów politycznych ze strony podmiotów stosunków międzynarodowych, takich jak: Unia
Europejska, organizacje międzynarodowe oraz stowarzyszenia i fundacje
pozarządowe działające na rzecz propagowania haseł o zbliżaniu się kultur
i wspólnych wartości ponadnarodowych, Polska nigdy nie będzie w pełni
otwarta na inne kultury. Wynika to z faktu, że wielokulturowość w Polsce
nie ma podstaw do pełnego zaistnienia i funkcjonowania.
Polska wielokulturowość w śląskim wydaniu
Szczególnym obszarem na terenie Polski, który od wieków pozwalał
na egzystencję środowiska wielokulturowego, jest obszar Śląska. Badaniem tej problematyki zajmowała się między innymi Teresa SołdaraGwiżdż, która powoływała się na badania socjologiczne profesora Pawła
Rybickiego18. Na podstawie analizy, którą dostrzegamy w publikacji autorki, główne kategorie to grupa dominująca, grupa podporządkowana, wartość. Dyfuzja, jaka zachodzi pomiędzy wyżej wymienionymi zjawiskami
pozwala wymienić następujące modele wielokulturowości śląskiej:
1) wielokulturowość ograniczona, w której grupa hegemoniczna narzuca wzorce, wartości, idee i przekonania;
2) wielokulturowość statyczna opierająca się na poszanowaniu rdzennych wartości do czasu, gdy przejmą wartości grupy wiodącej;
3) wielokulturowość szczątkowa to marginalizacja wartości rdzennych,
sprowadzenie ich do minimalnej roli;
4) wielokulturowość dynamiczna bazująca na równowadze rdzennych
wartości oraz budowaniu wspólnych norm z uwzględnieniem dynamizmu
zmian;
5) wielokulturowość stabilna poprzez wzajemne uzupełnienie i akceptację budującą normy uniwersalne i powszechne19.
Powyższe modele pozwalają w sposób klarowny i jednoznaczny ustalić
warunek konieczny do egzystencji wielokulturowej, którym jest wzrost
ogniw spajających, czyli odnajdywanie i ustalanie wspólnych wartości
18
T. Sołdara-Gwiżdż, W stronę wielokulturowości. Perspektywa poznawcza w socjologii Śląska Pawła Rybickiego, [w:] A. Barska, M. Korzeniowski (red.), Wielokulturowość…,
s. 209.
19
Tamże, s. 211.
10
i norm. Według Jerzego Smolicza znalezienie i tworzenie wspólnych dla
wielu kultur wartości i norm pozwoli utworzyć monizm hybrydalny20.
Odmienne do Jerzego Smolicza zdanie dotyczące wyżej wymienionej
tematyki przedstawia Joanna Mucha. Ekspertka określa wielokulturowość
jako zjawisko, które składa się z co najmniej trzech składników:
• empirycznego stanu rzeczy;
• świadomości społeczeństwa obejmującej w swoim zakresie nieformalne, lecz praktykowane, mające pełną aprobatę normy i reguły społeczne;
• systemu ideologicznego, który jest gwarantem utrzymania stanu
rzeczy przy obowiązujących normach.
Podobnie do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Europy i Kanady również w Polsce zróżnicowanie kulturowe i etniczne jest zauważalną, znaczącą kwestią. Polskie społeczeństwo charakteryzujące się jednolitością, nie jest takie w pełni (według Narodowego Spisu Powszechnego
97% obywateli deklaruje polskie obywatelstwo, 1% niepolską, zaś 2% nie
potrafi się zadeklarować). Zauważamy następujące mniejszości narodowe:
• Białorusini;
• Litwini;
• Niemcy;
• Ukraińcy;
• Żydzi.
Oprócz mniejszości narodowych dostrzec możemy grupy etniczne,
które stanowią niewielki procent społeczności polskiej, a są to:
• Kaszubi;
• Łemkowie;
• Mazurzy;
• Romowie;
• Ślązacy;
• Tatarzy;
• Warmiacy21.
Postrzegana przez Joannę Muchę wielokulturowość jest w Polsce na
niskim poziomie (pomimo uczestnictwa w strukturze wielokulturowej, jaką
jest Unia Europejska). Niemniej jednak z historii cywilizacji wynika, że
zawsze tereny przygraniczne były obszarem, który stwarzał warunki do
egzystencji wielokulturowej. Takim obszarem, który na terenie Polski
sprzyjał wymianie międzykulturowej, handlowej, gospodarczej, edukacyjnej
oraz przenikającym inne aspekty życia społecznego oraz prywatnego jed-
20
Tamże, s. 211.
A. Śliz, Śląsk: Wielokulturowość czy kulturowe zróżnicowanie, Studia Socjologiczne,
nr 4(195)/2009, s. 150-151.
21
11
nostki był od zarania polskości Śląsk22. Śląsk był zawsze terenem pogranicza zarówno etnicznego, jak i narodowego. Specyfika tego terytorium wynika ze zderzenia wpływów gospodarczych, kulturowych i politycznych:
austriackich, czeskich, niemieckich i polskich. Pomimo zmian granicznych
związanych z zakończeniem II wojny światowej oraz budowaniem porządku powojennego możemy nadal mówić o splocie wielokulturowym tego
obszaru. Częste zmiany śląskich granic na przestrzeni wieków oraz migracje stały się fundamentem do powstania wielokulturowego społeczeństwa,
które tam zamieszkiwało i zamieszkuje23. Początki wielokulturowości na
obszarze Śląska możemy zauważyć już w XIII wieku. Wówczas zaczęli
osiedlać się tutaj osadnicy wśród, których wyróżniamy:
• Walonów;
• Flamandów;
• Czechów;
• Niemców;
• Żydów24.
Cechą charakterystyczną, która wyróżniała wielokulturowość tego obszaru, było zróżnicowanie warstwowe. Stan rycerski i duchowieństwo niższego stopnia stanowili przede wszystkim Polacy. W rękach niemieckich
znajdowały się głównie handel oraz rzemiosło. Ponadto Niemcy piastowali
też najwyższe urzędy w hierarchii kościelnej. Pierwszą ze sprzeczności,
którą pokazuje przykład śląski, jest wyparcie z kluczowych obszarów polityczno-społecznych przedstawicieli kultury polskiej i obsadzenie najważniejszych urzędów świeckich i kościelnych przez Niemców.
Kolejne zmiany przyniósł przełom wieków XV i XVI. Zmienił się wówczas układ ludnościowy. Łacina została wyparta z powszechnego użytku.
Jej miejsce zajął język polski. Dowodem tych zmian są zapisy w XV wiecznych księgach miejskich oraz cechowych. Ważną zmianą była migracja
ludności polskiej do wsi. Istotne znaczenie dla przybliżenia Śląska do
Rzeczpospolitej miało dotarcie w XVI wieku polskojęzycznej literatury religijnej. W XVII wieku charakterystycznymi cechami odróżniającymi Niemców było zajmowanie najwyższych stanowisk i życie w zwartych grupach25.
Następny istotny moment w dziejach wielokulturowości Śląska to rozbiory
Polski. Wówczas na terenie polskiego Śląska osadzono 112 tysięcy Niemców, a ponadto zabroniono Polakom zakładać nowe osady. Po raz kolejny
możemy zauważyć eliminację kultury rdzennej przez hegemona, który
dyskredytuje rdzenną ludność. Zmiany przyniosły dopiero czasy II Rzeczypospolitej, gdy na Śląsku ogłoszono plebiscyty, a do Polski została dołą22
Tamże, s. 156.
Tamże, s. 156.
24
T. Sołdara-Gwiżdż, W stronę…, s. 218.
25
Tamże, s. 218.
23
12
czona wschodnia część Śląska oraz Śląsk Cieszyński. Olbrzymie zmiany
w wielokulturowości śląskiej przyniósł koniec drugiej wojny światowej.
W nowych granicach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej znalazł się również Śląsk, którego struktura społeczna uległa znacznym zmianom. Do
głównych determinantów przeobrażeń zaliczyć możemy:
• przesiedlenie Polaków z kresów;
• reemigracja;
• wysiedlenie Niemców;
• brak ludności żydowskiej (zagłada Holocaustu wojennego oraz
ucieczki)26.
Zatem można postrzegać powojenne społeczeństwo zamieszkujące
Śląsk generalnie jako zróżnicowane pod względem pochodzenia, w którym
dostrzegamy:
• Ślązaków;
• przesiedleńców ze wschodnich kresów;
• reemigrantów;
• osadników z innych części kraju27.
Istotną zmianą, która podkreśliła występowanie mniejszości na terenie
Śląska, było zarejestrowanie w latach 90. ubiegłego wieku organizacji
mniejszości niemieckiej pod nazwą Towarzystwo Społeczno-Kulturalne
Niemców na Śląsku Opolskim. Ludność śląska mogła zrzeszać się ponadto w Ruchu Autonomii Śląska w Rybniku, a także w Związku Górnośląskim
w Katowicach28. Na podstawie powyżej analizy, autorzy postawili następującą tezę: hegemon zawsze wykorzysta i stłamsi bez wahania dorobek
kultury okupowanej społeczności, co wyklucza występowanie wielu kultur
na tym samym obszarze.
Podsumowanie
Nie ulega wątpliwości, że wielokulturowość jest pojęciem, które ma
multilateralne znaczenie. Jednoznacznie trudno zdefiniować wyżej wymienione pojęcie. Eksperci, znawcy tematu, antropolodzy i socjologowie nie
podają jednolitej definicji. Problem ten swoją genezę ma już w pojęciu kultury, które też nie jest jednoznacznie i stanowczo zdefiniowane. To szerokie pojęcie posiada również szeroki zakres występowania. Kwestię tę porusza się w Stanach Zjednoczonych, Europie, Azji, Australii oraz każdym
innym miejscu, gdzie tylko spotkali się przedstawiciele dwóch różnych kul26
J. Kijonka-Niezabitkowska, Z problemów narodowości i tożsamości śląskiej – dylematy i wybory, Studia Socjologiczne, nr 4(195)/2009.
27
T. Sołdara-Gwiżdż, W stronę…, s. 219.
28
Tamże, s. 219.
13
tur. A zatem rodzi się pytanie, czy tam gdzie występuje oddziaływanie co
najmniej dwojga ludzi, którzy są odmienni od siebie w wielu aspektach,
a być może wszystkich, wyznają inne wartości, posługują się innym językiem i normami, może zaistnieć symbioza? Podejrzewamy, że nigdy nie
będzie można postawić diagnozy, która da jednoznaczny osąd. Niemniej
należy pamiętać, że historia społeczna pokazała niejednokrotnie mroczną
stronę natury ludzkiej, która jest zdolna do wykorzystywania, wyzysku,
dyskryminacji, a nawet zniszczenia człowieka i jego dorobku przez drugiego człowieka. Występowanie różnych narodowości i kultur na tym samym
terenie od wieków budziło konflikty i cierpienie niewinnych ludzi. Wśród
współczesnych przykładów możemy wyróżnić Niemcy podczas konfliktów
z mniejszością wyznania islamskiego, czy też Francję, w której tego roku
odmienność kulturowa doprowadziła do zamachów terrorystycznych. Istotnym czynnikiem, który ma wpływ na powodzenie lub niepowodzenie wielokulturowości, jest poziom tolerancji w społeczeństwie. Na podstawie doświadczeń historycznych zaczerpniętych z historii cywilizacji, jesteśmy
przekonani, że w Polsce wielokulturowość nie ma szans na sukces, ponieważ nietolerancja i narodowe cechy, a wśród nich: niechęć do obcych,
pieniactwo i sarmacka natura, uniemożliwiają powodzenie tego procesu.
Wieloaspektowe różnice kulturowe zachodzące pomiędzy społecznościami
pozwalają postawić tezę, że wielokulturowość jest sprzeczna w swojej idei,
która jest powodem fiaska, skazując samą siebie na przegraną.
Bibliografia
1. Barska A., Korzeniowski M., Wielokulturowość – międzykulturowość – transkulturowość w perspektywie europejskiej i transeuropejskiej,
Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, 2007.
2. Czakowska H., Micińska M., Wielokulturowość w zglobalizowanym
świecie, Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Bydgoszcz, 2010.
3. Kempny M., Nowicka E., Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, PWN, Warszawa, 2006.
4. Kijonka-Niezabitkowska J., Z problemów narodowości i tożsamości
śląskiej – dylematy i wybory, Studia Socjologiczne, nr 4(195)/2009.
5. Kłoskowska A., Kultura masowa. Krytyka i obrona, PWN, Warszawa, 1980.
6. Kuligowski W., Michalik B., Regionalizm i wielokulturowość, Polskie
Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław, 2012.
7. Malinowski B., Dzieła, t. 9, PWN, Warszawa, 2000.
8. Nowicka E., Głowacka-Grajper M., Świat człowieka – świat kultury,
PWN, Warszawa, 2009.
14
9. Ossowski S., Dzieła, t. 3, PWN, Warszawa, 1980.
10. Pająkowska-Kensik M., Paluszak-Bronka A., Kołatka K., Język,
Wielokulturowość, Tożsamość, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Bydgoszcz, 2013.
11. Różański J., Wielokulturowość jako zjawisko XXI wieku, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Łódź, 2011.
12. Śliz A., Szczepański M. S., Wielokulturowość: konflikt czy egzystencja?, PAN, Warszawa, 2011.
13. Śliz A., Śląsk: Wielokulturowość czy kulturowe zróżnicowanie, Studia Socjologiczne, nr 4(195)/2009.
CLASH OF MULTICULTURALISM – SOURCE OF
COLLAPSE OF IDEAS
Abstract: In the era of globalisation, the notion of multiculturalism is
encountered more and more often. Today, we often hear about migrations,
as well as the functioning of an ethnic or racial diversified population within
one territory. However, these are not the only determinants of a multicultural society. Nevertheless, in order to comprehend what multiculturalism
really is, the identification of this notion and its essence should be carried
out. This issues are particularly interesting due to the fact that there are
more and more societies in which diversity has become widespread. This
publication is an attempt to explain the concept of multiculturalism and present its essence in the contemporary world.
15
ISSN 2299-2316
Dorota Głuch
AUTOR
mgr Dorota Głuch
[email protected]
NOWOCZESNE SYSTEMY POWIADAMIANIA –
ZASTOSOWANIE W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH
Jednym z najważniejszych zadań współczesnego państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa jego mieszkańcom. Bezpieczeństwo to zależy
od tego, co dzieje się wokół nas, od środowiska zewnętrznego, z którego
mogą pochodzić potencjalne zagrożenia, zależy także od każdego z nas –
naszej gotowości do sprostania wszystkim zagrożeniom1.
Tworzenie spójnego systemu przeciwdziałania zagrożeniom spowodowanym zarówno przez atak terrorystyczny, konflikt zbrojny, jak i przez
oddziaływanie sił przyrody to zadanie, jakie stoi przed administracją rządową i samorządową. To właśnie samorządy lokalne powinny rozpocząć
budowanie nowej świadomości społecznej uwrażliwiającej członków
wspólnot lokalnych na problemy związane z szeroko rozumianymi zagrożeniami kryzysowymi2.
Przepisy prawa zobowiązują organy państwa do realizacji zadań związanych z utrzymaniem porządku publicznego, bezpieczeństwa obywateli
oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej3 lub też z zapobieganiem nadzwyczajnym zagrożeniom zdrowia i życia ludzi4. Przepisy
ustawy nakładają na wójta, burmistrza, prezydenta miasta obowiązek nadzoru nad funkcjonowaniem systemu wykrywania i alarmowania oraz systemu wczesnego ostrzegania ludności5.
Ustawa o zarządzaniu kryzysowym definiuje sytuację kryzysową jako
sytuację wpływającą negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia
w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołującą znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na
nieadekwatność posiadanych sił i środków6. Zarządzanie kryzysowe zgodnie z ustawą to działalność organów administracji publicznej, która polega
1
E. Nowak, M. Nowak, Zarys teorii bezpieczeństwa narodowego, Difin, Warszawa,
2011, s. 13.
2
W. Lidwa, Zarządzanie w sytuacjach kryzysowych, AON, Warszawa, 2010, s. 5.
3
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. z 2013 r., poz. 594,
art. 7.1.
4
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, Dz. U. z 2013 r., poz.
595, art. 4.
5
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz. U. z 2013 r., poz.
1166, art. 20.
6
Tamże, art. 3.
16
Nowoczesne systemy powiadamiania – zastosowanie…
między innymi na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu do
przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych i usuwaniu ich skutków7.
Obecnie organy administracji publicznej w celu realizacji powierzonych
im zadań coraz częściej wykorzystują nowoczesne technologie, które
wspierają powszechnie stosowane tradycyjne systemy alarmowania. Jednym z coraz częściej stosowanych sposobów ostrzegania mieszkańców
przed zagrożeniami jest esemesowy system powiadamiania. System informowania esemesowego jest powszechnie stosowany w województwie
wielkopolskim. Generalnie jest on wykorzystywany przez samorząd najniższego szczebla, czyli samorząd gminny, ponieważ to on ma najbliższy
kontakt ze swoimi mieszkańcami. W województwie wielkopolskim jest tylko
jedno starostwo, które taką usługę wykupiło.
Nie jest to dla starostw najlepsze rozwiązanie, ponieważ starosta ma
z całą pewnością mniejsze rozeznanie co do tego, co dzieje się na terenie
najbardziej oddalonych gmin powiatu. Najbardziej zasadne jest wykupywanie i utrzymywanie takiego systemu przez wójtów i burmistrzów.
Około 60 gmin w województwie wielkopolskim ma wykupiony system
powiadamiania SMS-owego. Najczęściej są to systemy wykupione od firmy
SISMS Sp. z o.o. Jest to firma na terenie Polski działająca najprężniej, ale
nie jedyna. Stworzyła ona nowoczesny system skierowany do jednostek
samorządów terytorialnych, którego zadaniem jest ostrzeganie i informowanie mieszkańców za pomocą telefonów komórkowych. Misją firmy jest
informacja i bezpieczeństwo8. System jest odpowiedzią na wzrastającą
potrzebę poprawy jakości bezpośredniej komunikacji władz miast i gmin
z mieszkańcami.
Część gmin ma wykupioną usługę o charakterze powszechnym, udostępnioną mieszkańcom, którzy muszą mieć wysoką świadomość tego, czy
chcą otrzymywać ostrzeżenia i komunikaty i muszą zapisać się do tego
systemu, wysyłając SMS-a inicjującego. Część gmin wykupiła tego typu
usługę tylko do informowania osób funkcyjnych w gminie, osób zajmujących się sprawami bezpieczeństwa, pracowników instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo na terenie gminy. W tym drugim przypadku informację otrzymują głównie pracownicy urzędów gmin i oni uruchamiają procedury przekazywania ostrzeżenia mieszkańcom. Zadanie to może spoczywać w dalszej kolejności na sołtysach, którzy przekazują informację od
domu do domu.
Na potrzeby niniejszego artykułu przeprowadzona została rozmowa
w Wielkopolskim Urzędzie Wojewódzkim z Panem Krzysztofem Wardzińskim pracującym w wydziale zarządzania kryzysowego urzędu. Na terenie
7
8
Tamże, art. 2.
www.sisms.pl [dostęp: 29.10.2014].
17
Dorota Głuch
urzędu wojewódzkiego w Poznaniu są obecnie wykorzystywane systemy
informowania, które nie są systemami otwartymi, czyli nie są przeznaczone
dla mieszkańców województwa. Pracownicy wydziału zarządzania kryzysowego decydują, kto otrzymuje daną informację. Są to głównie osoby
funkcyjne urzędu wojewódzkiego oraz służby, inspekcje i straże szczebla
wojewódzkiego, a także osoby odpowiedzialne za bezpieczeństwo na terenie powiatu, zajmujące się zarządzaniem kryzysowym i obroną cywilną.
Pracownicy tych szczebli uruchamiają wówczas swoje procedury powiadamiania, jeżeli przewidywany jest stan zagrożenia bezpieczeństwa. Pracownicy wojewódzkiego centrum powiadamiania uruchamiają powiadamianie do poziomu powiatu, który uruchamia dalsze powiadamianie do
gmin.
Gminy w dalszej kolejności wykorzystują swoje kanały powiadamiania.
Niekiedy jest to SMS-owy system powiadamiania, niekiedy zaś współpraca
z lokalną telewizją kablową, strony internetowe lub też syreny głośnomówiące.
W wojewódzkim centrum zarządzania kryzysowego funkcjonują dwa
systemy powiadamiania: system zasadniczy oraz system o charakterze
zabezpieczającym na wypadek awarii systemu zasadniczego. Podstawowym systemem jest usługa wykupiona od operatora sieci T-Mobile. W obu
systemach funkcjonują te same grupy odbiorców potencjalnej informacji.
Utrzymywanie dwóch systemów służy zwiększeniu pewności wysłania informacji o zagrożeniu.
Komunikaty wysyłane z centrum przeznaczone są wyłącznie dla osób
funkcyjnych, a więc nie są dostępne ogółowi społeczeństwa, ale też zaznaczyć trzeba, że informacja posiadana przez pracowników centrum zarządzania kryzysowego nigdy nie będzie tak szczegółowa, aby byli oni
w stanie informować konkretną wieś. Otrzymują oni informacje od Instytutu
Meteorologii i Gospodarki Wodnej (zwanego IMGW) bądź też z innych
źródeł o jakiś niebezpiecznych zjawiskach w pewnym rejonie, natomiast
nie do końca mogą zdecydować, czy dana grupa domów w danej miejscowości powinna zostać poinformowana czy też nie. Osoby, które odpowiadają za bezpieczeństwo w powiatach i gminach, podejmują decyzje, gdzie
w pierwszej kolejności występuje największe zagrożenie. One mają też
większą świadomość, jaki jest stan infrastruktury, w których rejonach mogą
wystąpić największe szkody, dlatego też bardziej skuteczna jest wiadomość przesyłana przez nich.
Wydział Zarządzania Kryzysowego Urzędu Wojewódzkiego informacje
klimatyczne i hydrologiczne otrzymuje od IMGW, natomiast informacje
o zagrożeniach społecznych oraz technicznych od komendy miejskiej policji i komendy miejskiej straży pożarnej. Po otrzymaniu informacji o zdarzeniu powiadamiane są osoby funkcyjne w województwie. System działa
w ten sposób, że pracownicy logują się poprzez stronę internetową do su-
18
per info. Z tytułu wykupienia tej usługi mają tam założone swoje profile
i udostępnione hasła. Założona jest książka adresowa, a z imiennych list
tworzy się grupy potencjalnych odbiorców informacji o konkretnym zagrożeniu. System jest wykorzystywany w znacznym stopniu do informowania
o zdarzeniach, jakie mają miejsce w województwie, kierownictwa urzędu,
wojewody i jego doradców oraz dyrektora generalnego.
Rozwój telewizji cyfrowej stwarza również nowe możliwości komunikowania ludności o zagrożeniach. Telewizja Polska praktycznie w całym
kraju uruchomiła regionalny system ostrzegania. Dyżurny w wojewódzkim
centrum zarządzania kryzysowego ma możliwość zamieszczania komunikatów, które natychmiast pojawiają się na ekranie telewizora. Telewizja
cyfrowa umożliwia odbieranie takich dodatkowych informacji, tak więc komunikaty te docierają do użytkowników nowoczesnych odbiorników telewizyjnych. Pewnym ograniczeniem jest jednak fakt, że ten system informowania dotyczy tylko telewizji naziemnej. Te same informacje wskakują automatycznie na stronę internetową RSO utrzymywaną przez Telewizję Polską. Strona ta jest zintegrowana ze stroną internetową Urzędu Wojewódzkiego i Wydziału Zarządzania Kryzysowego, więc informacja automatycznie pokazuje się też na tych stronach. Pojawia się ona również w telegazecie telewizji lokalnej TVP INFO Poznańska Telewizja Lokalna. Nowoczesne rozwiązania umożliwiają po wysłaniu informacji jej pojawienie się
w kilku miejscach jednocześnie. Jest jeszcze jedna możliwość tego systemu, która w chwili obecnej znajduje się w fazie testowej, a której zadaniem
jest docelowo dotarcie informacji do szerszego grona odbiorców. W chwili
obecnej w wydziale zarządzania kryzysowego są testowane telefony włączone do tego systemu. Wiadomość o zagrożeniu po jej wysłaniu pojawia
się również na tych telefonach. Powstała aplikacja, której zainstalowanie
umożliwi odebranie tej wiadomości na smartfonach. Jeżeli w przyszłości
dojdzie do upublicznienia tej aplikacji, jej zainstalowanie w telefonie zwiększy dostęp do istotnych z punktu widzenia bezpieczeństwa informacji.
Miasto Poznań w celu informowania o zagrożeniach i alarmowania
oraz przekazywania zasad zachowania się w sytuacjach kryzysowych
opracowało system wykrywania, ostrzegania i alarmowania (SWOA)9. Do
głównych zadań systemu należy monitorowanie zagrożeń, ich ocena
i analiza oraz ostrzeganie i alarmowanie ludności o zagrożeniach, a także
informowanie o zasadach zachowania się przed i w trakcie ich wystąpienia. Zadaniem SWOA jest zapewnienie przepływu informacji o zakresie
występowania zagrożeń.
9
Zarządzenie nr 76/2014/P Prezydenta Miasta Poznania z 29 lutego 2014 r. w sprawie funkcjonowania systemu wykrywania, ostrzegania i alarmowania (SWOA) ludności
Miasta Poznania.
19
Dorota Głuch
Do informowania ludności o zagrożeniach wykorzystuje się techniczne
systemy alarmowania: SMS, syreny10. System informacyjny SMS jest nowoczesnym i skutecznym narzędziem wykorzystującym możliwości przesyłania informacji, jakie daje telefonia komórkowa. W Polsce jest około
44 mln telefonów komórkowych, więc ten sposób powiadamiania stwarza
duże możliwości szybkiego dotarcia komunikatu do osób zainteresowanych. System informacyjno-usługowy Miasta Poznań skierowany do
mieszkańców obejmuje otrzymywanie informacji o zagrożeniach bezpieczeństwa, o sytuacjach kryzysowych w mieście, które zagrażają zdrowiu
i życiu oraz o konieczności ewakuacji z określonych rejonów. Informacje są
wysyłane przez Centrum Zarządzania Kryzysowego Miasta Poznań.
Usługa ta ma charakter otwarty. Każdy mieszkaniec Poznania może
wysłać SMS-a inicjującego i zwrotnie otrzyma informacje przekazywane
przez Miasto Poznań. Przesyłane są ostrzeżenia oraz innego typu informacje, np. kulturalne, czy tez informacje bieżące dotyczące danej dzielnicy. Należy wysłać SMS na numer związany z konkretną tematyką, jaką
jesteśmy zainteresowani. Aby otrzymywać informacje o zagrożeniach, należy dopisać się do odpowiedniej grupy (SMS-y wysyłane są tylko do grupy
osób zgodnej z miejscem wystąpienia zagrożenia. Grupy zostały utworzone zgodnie z nazwami osiedli)11. Są dwa sposoby dopisania się do grupy:
wysyłając SMS lub poprzez wypełnienie formularza elektronicznego.
Od momentu wysłania SMS-a inicjującego Miasto Poznań, przekazując informacje z danej tematyki, kieruje je również do nowego odbiorcy.
Centrum Zarządzania Kryzysowego Miasta Poznań wysyła informacje
o zagrożeniach dla życia i zdrowia. Są to najczęściej informacje o porywistych wiatrach, gwałtownych burzach i gradobiciach, ale system umożliwi
w razie konieczności poinformowanie znacznej grupy mieszkańców o innych poważnych zdarzeniach typu katastrofy, powodzie, epidemie oraz
o konieczności ewakuacji z określonych rejonów miasta. Starosta otrzymuje informacje o zdarzeniach typu pożar czy wypadek od komendy powiatowej straży pożarnej i komendy powiatowej policji, natomiast informacje
o zdarzeniach pogodowych otrzymuje z wydziału zarządzania kryzysowego urzędu wojewódzkiego.
Obecnie w systemie jest zarejestrowanych około 10 tys. poznaniaków.
Ten nowoczesny system ostrzegania uzupełnia tradycyjne formy alarmowania przy zastosowaniu syren zamontowanych na budynkach oraz głośników umieszczanych w węzłach komunikacyjnych. Obecny system informowania esemesowego oferowany przez Miasto Poznań ma ten minus,
że mieszkańcy, zapisując się do usługi świadczonej przez miasto, będą
otrzymywali informacje o zdarzeniach również w innej części świata na
10
11
20
Tamże, § 8, pkt 6.
www.poznan.pl [dostęp: 29.10.2014].
wyjeździe wakacyjnym, a także po wyprowadzce na stałe z Poznania
i niewykreśleniu się z systemu informowania SMS-owego.
Problemem przy tego typu usługach jest finansowanie wysyłanych
wiadomości, bowiem koszt utrzymania systemu zależy od liczby wysłanych
SMS-ów. Tak więc powstaje pewna sprzeczność. Z jednej strony byłoby
wskazane informowanie jak największej liczby mieszkańców o zdarzeniach
niebezpiecznych, z drugiej zaś strony zapisanie się do tego systemu przez
wszystkich mieszkańców mogłoby stworzyć poważny problem finansowy
dla miasta. Konieczna jest więc analiza wysyłanych wiadomości. Najczęściej wysyłane są SMS-y o zdarzeniach poważnych, o dużym prawdopodobieństwie wystąpienia i niosących za sobą poważne skutki.
Nasuwa się pytanie, jakie są perspektywy? Czy w przyszłości będzie
możliwe, aby wszyscy mieszkańcy otrzymywali informacje o zdarzeniach
niebezpiecznych, awariach przemysłowych, występujących utrudnieniach
w ruchu drogowym? Miasto Poznań po pierwsze musiałoby dopisywać
kolejne tematy do zakresu świadczonej usługi, co zwiększałoby koszty
eksploatacji systemu, a po drugie wszyscy mieszkańcy musieliby się do
niego zapisać. W chwili obecnej nie ma możliwości otrzymania SMS-a informacyjnego lub ostrzegawczego, gdy go nie chcemy.
Są oczywiście miejsca na świecie, gdzie taki system działa zupełnie
inaczej. Wchodząc w zasięg stacji bazowej sieci komórkowej BTS, otrzymujemy informacje o zagrożeniach istniejących na tym obszarze. Administrator stacji nadawczej automatycznie wysyła informacje do wszystkich
osób znajdujących się w jej zasięgu. W Polsce prawo nie pozwala na roaming krajowy. Konieczna byłaby zmiana uregulowań prawnych w tym
zakresie, aby abonent, który znalazł się w zasięgu stacji BTS obcego operatora, miał możliwość korzystania z jego usług i otrzymywania wysyłanych
przez niego powiadomień. Dodatkowo musiałby zostać wytypowany operator główny. W chwili obecnej BTS jest Orange natomiast gro użytkowników
telefonów komórkowych korzysta z sieci, np. Play, T-mobile i oni również
powinni otrzymywać informacje dotyczące bezpieczeństwa. Z każdego
BTS-a, niezależnie od operatora, informacje powinny otrzymywać wszyscy
przebywający na danym obszarze, jeżeli wiążą się one z ostrzeżeniem
przed niebezpieczeństwem.
Komenda Główna Straży Pożarnej przekonuje o zasadności wprowadzenia takiego właśnie systemu alarmowania. W dobie doskonale rozwiniętej telefonii komórkowej, gdzie każdy mieszkaniec ma przy sobie aparat
telefoniczny, informacja o zagrożeniu docierałaby do wielu ludzi prawie
natychmiast. Informację, która decyduje o zdrowiu i życiu ludzkim, otrzymywałby każdy bez względu na to, czy się godzi na jej przysyłanie, czy
nie.
Obecnie w Poznaniu wykorzystywany jest również inny, tradycyjny
sposób alarmowania. Miasto posiada około 130 syren, które są słyszalne
21
Dorota Głuch
w każdym miejscu. Problem jednak polega na tym, że niewielu mieszkańców rozpoznaje sygnały alarmowe, mimo że każdy ma ukończony jakiś
określony poziom edukacji, w najgorszym wypadku podstawowy. Niewiedza na ten temat bierze się z naszego położenia geograficznego. Wielkopolska jest regionem, w którym rzadko występują jakieś szczególne anomalie pogodowe i zdarzenia typu huragany, powodzie, co sprawia, że
mieszkańcy Poznania nie przywiązują wagi do powiadamiania o zagrożeniu. Dodatkowy problem stanowi używanie sygnałów alarmowych w celach
innych niż alarmowanie o zagrożeniach. Częste wykorzystywanie syren
w celach nieuprawnionych powoduje ignorowanie sygnałów i brak reakcji,
skutkuje też zbyt dużym przyzwyczajaniem się do ich dźwięku i może być
powodem zlekceważenia sygnału rzeczywiście informującego o awarii,
pożarze lub innych zagrożeniach. Wysłany SMS byłby czytelny i jednoznaczny.
Budowa jakiegokolwiek systemu oraz koszty jego funkcjonowania
zawsze będą istotnym problemem, bowiem każdy z samorządów liczy pieniądze, nawet samorządy najbogatsze. Przy budowie systemu można skorzystać z dofinansowań różnego rodzaju, natomiast istotna jest świadomość kosztów jego funkcjonowania. Samorząd powinien dokonać analizy
swoich możliwości. Bezpieczeństwo jest sprawą priorytetową i nie powinno
być sytuacji, w których osoby odpowiedzialne będą musiały zastanawiać
się nad skalą zagrożenia i wahać się, czy istnieje konieczność wysłania
danego ostrzeżenia.
Są gminy w Polsce, w których niebezpieczne zdarzenia mają miejsce
częściej i w tych gminach jest większe przyzwolenie społeczne na przeznaczanie środków finansowych na budowę nowoczesnych systemów
ostrzegania. W gminach położonych na południu kraju, w bezpośrednim
sąsiedztwie gór zdarzenia pogodowe powodujące zagrożenie zdrowia
i życia mieszkańców są powszechne. Przykładem jest województwo dolnośląskie, które wprowadziło kosztowny nowatorski system ostrzegania
Kleopatra.
Ustawiczny rozwój, pojawianie się stale nowych kanałów komunikacji
międzyludzkiej powinno stać się impulsem do działania dla osób odpowiedzialnych za zarządzanie kryzysowe w państwie. Telewizja, Internet,
a przede wszystkim telefonia komórkowa stwarzają możliwość przekazania
komunikatu o zagrożeniu w bardzo krótkim czasie, bardzo dużej liczbie
osób. Skrócenie czasu dotarcia informacji do osób zagrożonych ma
ogromny wpływ na zmniejszenie liczby osób poszkodowanych.
Pierwszą z faz zarządzania w sytuacjach kryzysowych jest faza zapobiegania. Są to działania, które przyjmują za cel główny działania uprzedzające, eliminujące lub redukujące możliwości zaistnienia sytuacji kryzysowej. Możemy do nich zaliczyć m.in. ustalenie sposobów informowania,
ostrzegania i alarmowania ludności na wypadek wystąpienia poszczegól-
22
nych rodzajów zagrożeń12. Zadaniem kolejnej fazy, zwanej fazą przygotowania, są działania reagowania w sytuacjach kryzysowych. Celem tych
działań jest planowanie z uwzględnieniem realnych zagrożeń. Do działań
w fazie przygotowania zaliczamy przygotowanie systemu komunikacji,
w tym organizację i zapewnienie funkcjonowania systemów łączności,
ostrzegania i alarmowania13.
Jak widać w zarządzaniu kryzysowym ostrzeganie i alarmowanie ludności ma ogromne znaczenie. Skuteczne ostrzeganie jest warunkiem sukcesu. Świadomość znaczenia tego elementu zarządzania kryzysowego
powinna się rozpocząć już na etapie tworzenia prawa. Akty prawne powinny ułatwiać wysyłanie komunikatów wszystkim osobom, których życie lub
zdrowie jest zagrożone, niezależnie od tego, czy zgłosiły one wcześniej
chęć otrzymywania tego rodzaju powiadomień. Ogromny potencjał drzemie
w telefonii komórkowej. Obecnie każdy z nas posiada aparat telefoniczny,
ma wiec możliwość natychmiastowego odebrania komunikatu. Oczywiście
istotne są również działania podejmowane w celu zwiększenia wśród społeczeństwa świadomości istniejących zagrożeń i natychmiastowego reagowania na ostrzeżenia.
Bibliografia
1. Lidwa W., Zarządzanie w sytuacjach kryzysowych, Warszawa,
2010.
2. Nowak E., Nowak M., Zarys teorii bezpieczeństwa narodowego, Difin, Warszawa, 2011.
3. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz.
U. z 2013 r., poz. 1166.
4. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, Dz.
U. z 2013 r., poz. 595.
5. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz.
U. z 2013 r., poz. 594.
6. Zarządzenie nr 76/2014/P Prezydenta Miasta Poznania z 29 lutego
2014 r. w sprawie funkcjonowania systemu wykrywania, ostrzegania
i alarmowania (SWOA) ludności Miasta Poznania.
Źródła internetowe
1. www.poznan.pl.
2. www.sisms.pl.
12
13
W. Lidwa, Zarządzanie…, s. 37.
Tamże, s. 37.
23
Dorota Głuch
MODERN NOTIFICATION SYSTEMS APPLIED IN
CRISIS SITUATIONS
Abstract: The article presents modern notification systems and their
applications in crisis situations (emergencies). A special attention is drawn
to telephone text message notification and the possibility of using it in case
of threat. Mobile phones have currently become an indispensable tool of
human communication and using them in emergencies will enable effective
access of the message in a very short time to a huge number of people
under threat. It is crucial to introduce while making law such solutions that
will enable creating an efficiently operating modern notification system.
Such a system should entirely take advantage of Internet, digital TV and
mobile phone potentials.
24
Koncepcje narodowej polityki bezpieczeństwa energetycznego… ISSN 2299-2316
AUTOR
mgr Dariusz Kompała
[email protected]
KONCEPCJE NARODOWEJ POLITYKI
BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO WYBRANYCH
PAŃSTW UE (RZECZPOSPOLITA POLSKA, REPUBLIKA
FEDERALNA NIEMIEC, FINLANDIA)
Wstęp
Bezpieczeństwo energetyczne1 jest jednym z najważniejszych problemów w polityce krajowej oraz światowej. Wiąże się to bezpośrednio z faktem, iż szeroko pojmowany sektor energetyczny odpowiedzialny jest
w głównej mierze za postępujące zmiany klimatyczne na Ziemi. Ponadto
należy również podkreślić wszechobecną troskę zmierzającą do zapewnienia wystarczającej ilości energii w najbliższych latach, przy jednoczesnym dbaniu o to, aby jak najwięcej energii pochodziło ze źródeł odnawialnych. Według prognoz długoterminowych w 2050 roku ludzie zużywać będą ok. 2,5-3 razy więcej energii niż w 2010 roku2. Zapotrzebowanie na
energię w XX wieku zaspakajane było przede wszystkim przez paliwa kopalne. Jednakże należy zaznaczyć, iż dostęp do nich jest ograniczony –
wyczerpują się, dlatego też ich znaczenie będzie się systematycznie
zmniejszało. W związku z tym należy permanentnie poszukiwać nowych
źródeł pozyskiwania niezbędnej energii.
Zdecydowana większość państw na świecie uznaje energię za produkt
strategiczny, ponieważ istnieje wyraźna korelacja pomiędzy poziomem
zużycia energii bądź też wielkością posiadanych zasobów, a rozwojem
społeczno-gospodarczym społeczeństwa. Dlatego też zagwarantowanie
surowców do produkcji oraz dostępności energii jest priorytetowym zadaniem rządu każdego państwa.
Obecnie stan bezpieczeństwa energetycznego poszczególnych
państw jest znacznie zróżnicowany. Jednakże niezależnie od tego, czy
państwo posiada surowce, z których wytwarzana jest energia, czy też korzysta z odnawialnych źródeł energii, musi być zapewniony ciągły dostęp
1
Bezpieczeństwo energetyczne – stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego
i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie
i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska. Ustawa
z dnia 10 kwietnia 1997 r., Prawo energetyczne z póz. zm., Dz. U. z 1997 r., nr 54, poz.
348, art. 3 pkt 16.
2
R. Szczerbowski, Bezpieczeństwo energetyczne Polski – mix energetyczny
i efektywność energetyczna, Polityka Energetyczna, tom 16, Zeszyt 4, 2013, s. 36.
25
Dariusz Kompała
energii zarówno dla podmiotów państwowych
ństwowych, jak i gospodarstw domowych.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie koncepcji narodow
narodowej
polityki bezpieczeństwa
stwa energetycznego wybranych pa
państw Unii Europejskiej, wśród których znalazły się
ę Rzeczpospolita Polska, Republika Fed
Federalna Niemiec oraz Finlandia.
Rzeczpospolita Polska
Podejmując temat bezpieczeństwa
ństwa energetycznego Polski, w pierwszej kolejności należy przedstawićć potrzeby energetyczne, które kształtuj
kształtują
się na poziomie ok. 30% średnich
rednich potrzeb pa
państw tzw. starej Unii Europejskiej. Energetyka Polski w głównej mierze oparta jest na w
węglu (65%),
a w następnej kolejności znajdują się ropa naftowa (19%), gaz (11%) oraz
pozostałe źródła energii (5%)3.
Źródło: Poland Energy Report,, Enerdata, Lipiec 2012.
Wykres 1. Struktura wytwarzania energii elektrycznej w Polsce
według źródeł
Rzeczpospolita Polska znajduje się
ę w szczególnie trudnym położeniu,
jeślili chodzi o dostawy surowców naturalnych niezb
niezbędnych do produkcji
energii elektrycznej (wykres 1). Nie umniejszaj
mniejszając wagi dywersyfikacji źródeł ropy i gazu ziemnego, należy
ży pamię
pamiętać, iż bezpieczeństwo energetyczne państwa to również dostęp
ęp do róż
różnych nośników energii oraz zapewnienie ciągłości ich dostaw. W związku
ązku z tym niezb
niezbędne jest dysponowanie dobrze rozwiniętą infrastrukturą przeznaczo
przeznaczoną zarówno do odbioru
nośników energii od dostawców zewnętrznych
ętrznych, jak i ich przetwarzania4.
3
4
26
Raport Bezpieczeństwo
stwo Energetyczne Polski
Polski, s. 16.
Tamże, s. 18.
Koncepcje narodowej polityki bezpieczeństwa energetycznego…
W związku z powyższym wśród determinantów bezpieczeństwa energetycznego Polski należy wyszczególnić: dywersyfikację energii oraz dostawców nośników energii, rozbudowę infrastruktury przesyłu i przerobu,
a także dopasowanie wymienionych czynników do potrzeb gospodarki narodowej.
Wymienione powyżej determinanty są głównymi obszarami, nad którymi należy podjąć prace mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa
energetycznego Polski. Należy przy tym jednak podkreślić, iż wspomnianych działań nie można zrealizować w perspektywie krótkoterminowej.
Dlatego też konieczne jest stworzenie długookresowej strategii bezpieczeństwa energetycznego RP.
Polski sektor energetyczny stoi obecnie przed poważnymi wyzwaniami. Wysokie zapotrzebowanie na energię, nieadekwatny poziom rozwoju
infrastruktury wytwórczej i transportowej paliw i energii, znaczne uzależnienie od zewnętrznych dostaw gazu ziemnego i niemal pełne od zewnętrznych dostaw ropy naftowej oraz zobowiązania w zakresie ochrony
środowiska, w tym dotyczące klimatu, powodują konieczność podjęcia
zdecydowanych działań zapobiegających pogorszeniu się sytuacji odbiorców paliw i energii. Ropa w głównej mierze importowana jest z Rosji –
95,5% całkowitego zapotrzebowania Polski. Tylko nieznaczna część pochodzi z Norwegii 3,4%, a pozostała część z innych państw5.
W związku z tym, iż Polska znajduje się w Unii Europejskiej, zobowiązana jest do przestrzegania zasad programu 3 x 20% do 2020 r. Ograniczenia we wspomnianym programie dotyczą6:
• zmniejszenia ilości emisji gazów cieplarnianych o 20% w stosunku
do 1990 roku,
• zmniejszenia zużycia energii o 20% w porównaniu z prognozami
dla UE do 2020 r.,
• zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii do 20% całkowitego zużycia energii w UE, w tym zwiększenie wykorzystania odnawialnych
źródeł energii w transporcie do 10%7.
Poprzez przyjęcie przez Unię Europejską pakietu klimatycznoenergetycznego, w którym zawarte są konkretne narzędzia do realizacji
wyżej wymienionych celów, Polska zobowiązana jest do ich realizacji oraz
przestrzegania. Polityka energetyczna poprzez działania inicjowane na
szczeblu krajowym wpisuje się w realizację celów polityki energetycznej
określonych na poziomie wspólnoty.
5
http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,15673381,Europa_i_Polska_mocno_uzaleznion
e_od_gazu_i_ropy_z.html [dostęp: 28.04.2015].
6
http://www.energiaisrodowisko.pl/zarzadzanie-energia-i-srodowiskiem/pakiet-klimatyczno-energetyczny [dostęp: 30.03.2015].
7
http://www.epp-bfm.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=49&Itemid=5
[dostęp: 25.03.2015].
27
Dariusz Kompała
Na terenie Polski występują znaczne pokłady węgla, który w głównej
mierze wykorzystywany jest do wytwarzania energii. Należy jednak podkreślić, iż węgiel jest nieodnawialnym surowcem naturalnym – jego ilość
jest ograniczona. W związku z powyższym jego wykorzystanie do produkcji
energii powinno stopniowo ulegać znacznemu ograniczeniu.
Dodatkowo za ograniczeniem stosowania węgla przemawia również
fakt, iż Polska, stając się członkiem UE, zobowiązała się do przestrzegania
programu 3 x 20%, w którym jednym z głównych warunków jest ograniczenie emisji gazów do atmosfery. W przypadku spalania węgla emisja gazów
do atmosfery jest znacząca. W sytuacji, kiedy Polska nie będzie w stanie
przestrzegać postanowień programu, nałożone na nią zostaną wysokie
kary finansowe.
Kolejnym surowcem wykorzystywanym przez RP jest gaz, którego pokłady w niewielkiej ilości znajdują się na terenie Polski. Wyjątek stanowi
gaz łupkowy, niestety w tym momencie Polska nie posiada technologii do
eksploatacji tych złóż. Krajowe zasoby gazu ziemnego skoncentrowane są
głównie na Niżu Polskim (66% udokumentowanych zasobów), na przedgórzu Karpat (29,5%), w polskiej strefie ekonomicznej Morza Bałtyckiego
(3,2%) oraz w Karpatach około 0,9%8. Wydobycie gazu z Polskich zasobów gazu ziemnego w ciągu ostatnich lat kształtowało się na poziomie
30% krajowego zapotrzebowania.
W celu zaspokojenia potrzeb na gaz ziemny niezbędny jest jego import, który odbywa się głównie ze Wschodu. W 2009 roku całkowity import
gazu wyniósł 9 485,3 m³, przy czym głównymi importerami surowca do
Polski były Rosja (7 739,9 m³) oraz Niemcy (1 072,8 m³)9. W związku
z faktem, iż Polska w głównej mierze importuje gaz z Rosji, należy stwierdzić, iż jest od tego kraju uzależniona pod tym względem. Dlatego też
chcąc zapewnić bezpieczeństwo energetyczne, musi zadbać o dywersyfikację dostaw gazu z innych kierunków. Może w tym znacznie pomóc koncepcja importu gazu skroplonego przy pomocy terminalu LNG w Świnoujściu10.
Kolejnym niezmiernie ważnym surowcem jest ropa naftowa. Polskie
złoża ropy naftowej szacowane są na ok. 19,5 mln ton. Wydobycie własne
szacowane jest na ok. 10% całego zapotrzebowania. Pozostała ropa importowana jest w głównej mierze z zagranicy, z czego ok. 95,5% pochodzi
z Rosji, pozostała część z Ukrainy, Kazachstanu, Norwegii oraz Czech11.
Chociaż w przypadku ropy zależność od Rosji jest znacznie większa niż
8
M. Kaliski, Gaz ziemny w Polsce – wydobycie, zużycie i import do 2030 r., AGH, Kraków, 2011, s. 31.
9
Tamże, s. 31-32.
10
Szerzej: http://serwisy.gazetaprawna.pl/energetyka/artykuly/709539,skroplony_gaz_
ziemny_lng_na_dobre_zmieni_polska_energetyke.html [dostęp: 27.04.2015].
11
Raport Bezpieczeństwo Energetyczne…, s. 23.
28
w przypadku gazu, nie jesteśmy uzależnieni od Rosji, ponieważ dysponujemy infrastrukturą, która może w każdym momencie sprowadzić ropę od
innego dostawcy.
Ostatnim elementem są alternatywne źródła energii, których w Polsce
jest bardzo mało. Funkcjonują różnego rodzaju elektrownie wodne, z których generowana jest energia elektryczna, występują elektrownie wiatrowe, aczkolwiek ich liczba jest nieznaczna. Rzadko wykorzystywane są
panele słoneczne oraz energia geotermalna. W związku z programem UE
3 x 20% rząd musi podjąć kroki, aby energia wytwarzana w Polsce stała
się bardziej ekologiczna m.in. poprzez większe wykorzystanie energii wiatrowej, paneli słonecznych oraz energii geotermalnej.
Biorąc pod uwagę kwestię wykorzystania energii atomowej, należy
mieć świadomość jak jest ona niezwykle skomplikowana do rozwiązania,
ponieważ niezmiernie ciężko jest znaleźć dogodne miejsce do jej lokalizacji na terenie Polski. Ponadto należy przy tym zaznaczyć, iż społeczeństwo
Polskie jest bardzo podzielone w kwestii zasadności korzystania z energii
wytwarzanej z atomu. Niewątpliwie ogromny wpływ na to mają katastrofy
elektrowni atomowych, które miały miejsce dotychczas m.in.: 26 kwietnia
1986 r. w Czarnobylu oraz 11 marca – 16 grudnia 2011 r. w Fukushimie.
Należy również podkreślić, iż według wielu ekspertów z zakresu energetyki
atomowej wykorzystywane obecnie technologie są zdecydowanie bardziej
bezpieczne od tych, które zostały zastosowane we wspomnianych elektrowniach, a ponadto o wiele bardziej wydajne i mniej szkodliwe dla środowiska.
Z przeprowadzonej analizy wynika, iż rząd Rzeczypospolitej Polskiej
powinien skupić się na kierunkach rozwoju polityki energetycznej takich,
jak: poprawa efektywności energetycznej, wzrost bezpieczeństwa dostaw
paliw i energii, dywersyfikacja struktury wytwarzanej energii elektrycznej
poprzez wprowadzenie energetyki jądrowej, rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym biopaliw, rozwój konkurencyjnych rynków
paliw i energii oraz ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko12.
Nawiązując do danych przedstawionych na wykresie 2 dotyczących
zmiany mixu elektroenergetycznego Polski w latach 2010-2030 należy
stwierdzić, iż jego struktura ulegnie zdecydowanym zmianom na korzyść
środowiska. Świadczyć o tym może m.in. zakładany spadek wykorzystania
węgla kamiennego o blisko połowę w 2030 roku w porównaniu do 2010
roku oraz zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii.
12
Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, załącznik do uchwały nr 202/2009 Rady
Ministrów z dnia 10 listopada 2009 r., s. 3-4.
29
Dariusz Kompała
Źródło: http://www.egospodarka.pl/70065,Polska-energetyka
energetyka-przed-zmianami,1,56,1.html
[dostęp: 07.04.2015].
Wykres 2.. Zmiana mixu elektroenergetycznego Polski 2010
2010-2030
(moce zainstalowane)
Realizacja celów polityki energetycznej pozwoli na zmniejszenie sto
stopnia uzależnienia
nienia Polski od importu gazu ziemnego, ropy naftowej i paliw
płynnych z jednego kierunku. Celem moż
ożliwym do osiągnięcia jest zwiększenie udziału gazu wydobywanego w kraju
kraju, bądź produkowanego na bazie polskich surowców. Poprawią
ą się
ę teżż znacznie zdolności magazynowania ropy naftowej i paliw płynnych oraz gazu ziemnego, umo
umożliwiające zaopatrzenie kraju w niezbędne
dne paliwa w sytuacjach kryzysowych.
Oparcie się na krajowych zasobach wę
węgla, jako głównym paliwie dla
elektroenergetyki systemowej, pozwoli na utrzymanie niezale
niezależności wytwarzania energii elektrycznej i w znacznym st
stopniu ciepła. Dotyczy to szczególnie systemów wielkomiejskich, które w głównej mierze uzale
uzależnione są
od zewnętrznych źródeł dostaw. Wpłynie to w zdecydowany sposób na
gwarancję bezpieczeństwa energetyczne
energetycznego w zakresie wytwarzania i dostaw energii elektrycznej.
Należy również podkreślić, iż obecnie
becnie w Ministerstwie Gospodarki
trwają prace nad projektem nowej polityki energetycznej RP, która dot
dotyczyć ma zapotrzebowania energetycznego Polski do 2050 roku oraz źródeł
jej pozyskania13.
Republika Federalna Niemiec
Jedyny w swoim rodzaju charakter rynku energii w Republice Federa
Federalnej Niemiec wynika w głównej mierze z uwarunkowa
uwarunkowań historycznych. Przed
13
http://www.mg.gov.pl/Bezpieczenstwo+gospodarcze/Energetyka/Polityka+energetyc
zna [dostęp: 27.03.2015].
30
transformacją sektora energetycznego w RFN występowały trzy monopole
(w przeciwieństwie do innych krajów Europy), które odpowiedzialne były za
dostawę energii. W dniu 28 kwietnia 1998 r. przyjęta został ustawa o gospodarce energetycznej, która, jak się później okazało, była punktem
zwrotnym w przeprowadzeniu transformacji energetycznej w Niemczech14.
Dodatkowo w tym samym czasie miało miejsce uwolnienie rynku energii bez zachowania okresów przejściowych. Mimo zmian jakie miały miejsce w sektorze energetycznym, występująca obecnie struktura wytwórcza
energii jest identyczna jak przed reformą.
Na rynku niemieckim funkcjonują pionowo zintegrowane formy posiadające dominującą pozycję na rynku, wśród których znajdują się E.ON,
RWE, EnBW oraz od 2002 r. Vattenfall Europe. Wymienione przedsiębiorstwa są liderem na niemieckim rynku, choć nie należy zapominać o małych
regionalnych przedsiębiorstwach, które również zajmują się produkcją oraz
dostawą energii15.
Dominujące przedsiębiorstwa (E.ON, RWE, EnBW oraz Vattenfall Europe) wytwarzają ok. 90% energii elektrycznej przy 75% zainstalowanej
mocy. Pewnego rodzaju novum na niemieckim rynku energetycznym
(w porównaniu z UE) jest brak regulatora rynku oraz możliwość negocjowania zasad dostępu do sieci energetycznej16.
Struktura paliwowa energii pierwotnej jest dość zróżnicowana. Na
podstawie analizy podsektora wytwarzania energii elektrycznej sektora
energetycznego w Niemczech, można stwierdzić, iż pierwsze miejsce
w strukturze zajmują paliwa kopalne (oleje mineralne, gaz ziemny, węgiel
kamienny, węgiel brunatny) - ok. 65%, następnie energetyka niekonwencjonalna - ok. 28%, natomiast udział energii jądrowej kształtuje się na poziomie ok. 16% (wykres 3)17.
Na terenie Niemiec występują znaczne pokłady węgla kamiennego
oraz brunatnego, co wpływa na minimalizację ryzyka przerwania ciągłości
dostaw energii. Mimo iż poziom wydobycia węgla w ostatnim czasie został
znacznie ograniczony, górnictwo węglowe w dalszym ciągu odgrywa znaczącą rolę w gospodarce energetycznej.
Wiąże się z tym również pewnego rodzaju problem, z którym będzie
się musiał zmierzyć rząd niemiecki, a mianowicie wytyczne zawarte w pakiecie klimatyczno-energetycznym UE, w których jest mowa o redukcji zanieczyszczeń wydzielanych do atmosfery.
14
E. Kochanek, System bezpieczeństwa energetycznego Republiki Federalnej Niemiec, Energetyka, nr 3-4, 2012, s. 1.
15
Tamże.
16
T. Fornalczyk, Rynek energii w Niemczech, Polska Energia, nr 1, 2009, s. 22-23.
17
E. Kochanek, System…, s. 1.
31
Dariusz Kompała
Źródło: http://www.chronmyklimat.pl/wiadomosci/energetyka/o
http://www.chronmyklimat.pl/wiadomosci/energetyka/oblicza-energiewende-niemiecka-rewolucja-energetyczna-to-nie-mit [dostęp: 04.
04.07.2015].
Wykres 3.. Produkcja energii według źródła w Niemczech w 2012 rroku
Kolejnym ważnym
nym czynnikiem jest gaz ziemny, gdy
gdyż Niemcy są trzecim po Wielkiej Brytanii i Włoszech europejskim konsumentem tego ssurowca. Dodatkowo rynekk ten jest najbardziej dojrzały w całej UE, o czym
świadczy fakt, iż udział zużycia
ycia gazu kształtuje si
się w granicach 90 mld m³
rocznie. W związku z faktem, iżż Niemcy nie posiadaj
posiadają wystarczających
zasobów, aby sami mogli zapewnićć sobie wystarczaj
wystarczającą ilość gazu ziemnego, importują go z Rosji (32%), Holandii (22%) oraz Norwegii (29%)18.
Występująca
ca wzorcowa dywersyfikacja dos
dostaw gazu w granicach 2030% z jednego kierunku
unku całkowicie uniezale
uniezależnia Republikę Federalną
Niemiec od jakichkolwiek
ek perturbacji na rynku gazowym. Dlatego te
też należy stwierdzić iż prowadzona jest ekonomiczna oraz elastyczna polityka
energetyczna.
W Republice Federalnej Niemiecc nie wyst
występują znaczne pokłady ropy
naftowej aczkolwiek udział w bilansie
lansie energetycznym wspomnianego ssurowca kształtuje się na poziomie 34%, w związku z czym podobnie jak
w przypadku gazu ziemnego niezbędny
ędny jest jego import. Ropa naftowa
importowana jest głównie z Rosji (36,3%), Wielkiej Brytanii (14%), Norw
Norwegii (9,4%) oraz Kazachstanu (8,7%) – tak znaczna ilo
ilość dostawców ważna
jest dla wzmocnienia stanu niemieckiego rynku energetycznego19.
Za
a kolejny składnik bilansu energetycznego Niemiec należy uznać
energię jądrową (16%),
%), aczkolwiek udział jjej cały czas maleje w związku
18
19
32
Tamże.
http://www.agenda21-treffpunkt.de/daten/erdoel.htm
reffpunkt.de/daten/erdoel.htm [[dostęp: 05.04.2015].
z przyjęciem przez niemiecki rząd w 2002 roku ustawy o całkowitym wycofaniu się z produkcji energii atomowej20.
Rezygnacja z energii atomowej stała się bezpośrednią przyczyną poszukiwania nowych, tańszych źródeł energii niezwiązanych z dużym zagrożeniem dla środowiska naturalnego oraz ryzykiem finansowym. Wysokie ceny energii zmuszają również Niemców do poszukiwania nowych form
energii. Sprzyjają temu uregulowania prawne rządu niemieckiego, który już
w 1991 roku przyjął ustawę faworyzującą producentów ekologicznej energii. Natomiast 1 kwietnia 2000 roku przyjęta została nowa ustawa o priorytecie energii odnawialnych, która zobowiązuje właścicieli sieci energetycznych do wykupu ekologicznego prądu po zagwarantowanych przez 20 lat
cenach producentów21.
Rozwój odnawialnych źródeł energii w Niemczech traktowany jest jako
ogromny sukces na tle całej UE, ponieważ w ciągu ostatniego dziesięciolecia ilość energii ekologicznej zwiększyła się ponad dwukrotnie. Dlatego
też rząd niemiecki ogłosił nową ustawę o Odnawialnych Źródłach Energii
(OZE), w której określony został kolejny cel, jakim jest osiągnięcie 30%
OZE w produkcji energii elektrycznej do 2020 roku22.
Rozpatrując energię pochodzącą z niekonwencjonalnych źródeł, należy stwierdzić, iż największym strumieniem niekonwencjonalnej formy pozyskiwania energii w Niemczech jest energia wiatru. Około 1/3 mocy zainstalowanej w elektrowniach wiatrowych przypada na Niemcy.
Kolejnym strumieniem energii jest biomasa, która jest jednocześnie
jednym z najstarszych źródeł energii. W ostatnim czasie nastąpił znaczny
wzrost wykorzystania biomasy spowodowany wprowadzeniem ustawy
z 2000 roku oraz wzrostem cen energii.
Kolejne miejsce zajmuje hydroenergetyka, której potencjał szacowany
jest na 120 TWh energii elektrycznej. Warte podkreślenia jest, iż Niemcy
w 70% wykorzystują potencjał swoich rzek23.
Za jeszcze inną formę energii odnawialnej uznawana jest fotowoltaika.
Niemcy uznawani są za lidera na rynku, dysponując mocą około 320 MW
w systemach fotowoltaicznych. Instalacje wykorzystujące energię słoneczną w większości oparte są na montażu paneli słonecznych na dachach budynków bądź jako elektrownie słoneczne o mocy 10-15 MW.
Ostatnią odnawialną formą energii wykorzystywaną w Niemczech jest
geotermia, która rozwija się dość szybko, aczkolwiek nie stanowi obecnie
dużego wkładu w wytwarzanie energii elektrycznej.
20
A. Rubinowicz, Atom do lamusa, Gazeta Wyborcza, nr 136, 2001, s. 22.
http://www.mainstreamrp.com [dostęp: 05.04.2015].
22
www.modernhome.h2.pl [dostęp: 06.04.2015].
23
T. Leszczyński, Hydroenergetyka w UE, Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki, nr 6,
2009, s. 76.
21
33
Dariusz Kompała
Republika Federalna Niemiec jest w bardzo dużym stopniu zbliżona
(pod kątem zasobów surowcowych) do Polski. Prowadzona przez to państwo przemyślana oraz rozsądna polityka, głównie w sektorze energii odnawialnej powinna stanowić przykład dla polskiego rządu.
Finlandia
Jako główny cel fińskiej polityki energetycznej rząd uznaje zapewnienie konkurencyjnych dostaw energii nie zapominając o spełnianiu międzynarodowych zobowiązań dotyczących środowiska naturalnego24.
Popyt na energię w Finlandii (jak również w innych krajach Północy)
nieustannie wzrasta, dlatego też rynek ten może stać się niesamowystarczalny w najbliższej przyszłości. Program 3 x 20% UE i konieczność ograniczenia emisji gazów do atmosfery w przypadku Finlandii sprzyjają
w jeszcze większym stopniu rozwojowi energetyki jądrowej. Fińskie doświadczenia z wykorzystywania energii jądrowej są bardzo dobre, gdyż do
tej pory funkcjonują tam cztery bloki jądrowe.
Kraje Północy - Finlandia, Szwecja, Norwegia oraz Dania, należą do
wspólnego północnego rynku energii elektrycznej, który jest zliberalizowany, ponieważ wszyscy producenci i konsumenci posiadają równy dostęp
do sieci elektroenergetycznej.
Finlandia nie posiada znacznych zasobów gazu, ropy ani węgla,
w związku z czym dostawy wyżej wymienionych surowców stanowią podstawę bezpieczeństwa energetycznego. Dlatego też, aby zmienić profil
energetyczny, rząd fiński inwestuje znaczne sumy w rodzimą produkcję
energii – energii jądrowej, biomasy z drewna oraz torfu25.
Źródłami energii pierwotnej w Finlandii są (wykres 4): ropa (25%),
energia jądrowa (17%), węgiel (13%), gaz (10%) oraz odnawialne źródła
energii: drewno (21%), torf (6%) i hydroelektrownie (3%)26.
Wszystkie paliwa kopalne są importowane, a stopień dywersyfikacji
jest bardzo niski. Gaz (całkowita ilość), większość ropy oraz węgla importowany jest z Rosji, jedynie ok. 10% węgla importowane jest z Polski.
W związku z powyższym rząd Finlandii podejmuje działania mające na
celu zwiększenie niezależności energetycznej kraju. Podejmowane działania mają odzwierciedlenie w długoterminowej strategii energetycznoklimatycznej, w której ustalony został priorytet rozwoju sektora energetycz24
J. Tolonen, Rola energetyki jądrowej w polityce energetycznej Finlandii, materiały
z konferencji EPS 2003, Warszawa, 2003, https://www.yumpu.com/pl/document/view/
18218742/rola-energetyki-jadrowej-w-polityce-energetycznej-manhaz, s. 4-1 [dostęp: 15.05.
2015].
25
M. Zaborowski, Więcej niż bezpieczeństwo dostaw. Polityka energetyczna Finlandii
– wnioski dla Polski, PISM, Warszawa, 2011, s. 1.
26
Tamże, s. 1.
34
nego do 2020 roku. Rząd fiński postanowił skupić się w dalszym ciągu na
rozwoju energii nuklearnej oraz na wzroście udziału odnawialnych źródeł
energii o 10% w całkowitej strukturze spożycia energii.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Zaborowski, Więcej niż…, s. 1.
Wykres 4. Źródła energii pierwotnej w Finlandii
W przypadku zrealizowania założeń znacznie poprawi się efektywność
energetyczna, w znacznym stopniu zredukowana zostanie zależność od
importu paliw kopalnych, głównie ropy oraz węgla, pochodzących z przede
wszystkim z Rosji.
Rząd fiński w głównej mierze zamierza skupić się na rozwoju biomasy
oraz atomu, w których to pokłada największe nadzieję na zapewnienie
bezpieczeństwa energetycznego kraju. Nie należy przy tym jednocześnie
zapominać o ograniczeniach ekologicznych związanych z członkostwem
w UE, a w tym m.in. o programie 3 x 20% wdrożonym przez UE.
Wnioski
(w odniesieniu do Rzeczypospolitej Polskiej)
Republika Federalna Niemiec posiada bardzo podobną wielkość zasobów naturalnych do Polski. Należy jednak stwierdzić, iż w porównaniu
z Polską Niemcy są krajem o zdecydowanie wyższym stopniu rozwoju
przemysłu energetycznego. Dodatkowo funkcjonują tam jedne z największych przedsiębiorstw sektora energetycznego. W związku z tym moc pra-
35
Dariusz Kompała
cujących elektrowni należy do najwyższych w całej UE. Mimo bardzo dobrze rozwiniętego sektora energetycznego Niemcy bardzo wielkie nadzieje
pokładają w odnawialnych źródłach energii, na których to skupili się najbardziej, wycofując się jednocześnie z energii wytwarzanej przez elektrownie jądrowe.
Z racji faktu, iż Niemcy są najbardziej zbliżonym krajem pod względem
surowcowym do RP, rząd polski powinien brać z niego przykład, inwestując w szczególnej mierze w sektor energii odnawialnej.
Finlandia z kolei jest przykładem kraju, w którym surowce kopalne importowane są praktycznie w całości z Rosji. W związku z czym dywersyfikacja źródeł dostaw surowców energetycznych w tym kraju praktycznie nie
występuje. Rząd fiński dużą nadzieję pokłada, podobnie jak Niemcy,
w odnawialnych źródłach energii ze szczególnym uwzględnieniem energii
wytwarzanej z biomasy.
Natomiast w przeciwieństwie do rządu niemieckiego, który do
2020 r. chce zamknąć wszystkie elektrownie jądrowe funkcjonujące na ich
terenie, rząd fiński podejmuje działania mające na celu otworzenie piątego
reaktora jądrowego mającego wytwarzać energię dla państwa fińskiego.
W przypadku Polski, która nie jest tak dobrze rozwinięta technologicznie w sektorze energetycznym jak Republika Federalna Niemiec oraz nie
posiada znacznych zasobów naturalnych (gaz ziemny oraz ropa naftowa)
podobnie jak Finlandia oraz Republika Federalna Niemiec, najbardziej
adekwatnym rozwiązaniem wydaje się prowadzenie inwestycji ukierunkowanych na pozyskiwanie energii ze źródeł odnawialnych.
W przypadku budowy elektrowni jądrowej społeczeństwo polskie jest
bardzo podzielone, mając w pamięci zdarzenia z Czarnobyla oraz niedawne z Japonii (Fukushima). Wydaje się, że większość społeczeństwa jest
przeciwna budowie elektrowni jądrowej w Polsce, w związku z czym należy
poszukiwać innych, alternatywnych źródeł energii.
Reasumując, rząd polski staje przed poważnym dylematem określenia
kierunków rozwoju sektora energetycznego. Wiąże się to z faktem, iż ilość
rodzimych zasobów naturalnych jest niewystarczająca w dłuższej perspektywie czasowej, a ponadto niezwykle niska dywersyfikacja źródeł dostaw
w bardzo dużym stopniu uzależnia RP od Rosji. Obecna sytuacja geopolityczna z konfliktem na Ukrainie jest dodatkowo negatywnym czynnikiem
wpływającym bezpośrednio na relacje polsko-rosyjskie, ponieważ Polska
jest zdecydowanym zwolennikiem zaostrzenia polityki UE wobec Rosji.
W związku z czym powstaje pytanie, w którym kierunku się zwrócić: budowy elektrowni jądrowej, odnawialnych źródeł energii, a może nowej, jeszcze nieodkrytej technologii, np. energii z kosmosu?
36
Bibliografia
1. Fornalczyk T., Rynek energii w Niemczech, Polska Energia,
nr 1, 2009.
2. Kaliski M., Gaz ziemny w Polsce – wydobycie, zużycie i import do
2030 r., AGH, Kraków, 2011.
3. Kochanek E., System bezpieczeństwa energetycznego Republiki
Federalnej Niemiec, Energetyka, nr 3-4, 2012.
4. Leszczyński T., Hydroenergetyka w UE, Biuletyn Urzędu Regulacji
Energetyki, nr 6, 2009.
5. Poland Energy Report, Enerdata, lipiec 2012.
6. Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, Załącznik do uchwały
nr 202/2009 Rady Ministrów z dnia 10 listopada 2009 r.
7. Raport Bezpieczeństwo Energetyczne Polski.
8. Rubinowicz A., Atom do lamusa, Gazeta Wyborcza, nr 136/2001.
9. Szczerbowski R., Bezpieczeństwo energetyczne Polski – mix energetyczny i efektywność energetyczna, Polityka Energetyczna, tom 16, Zeszyt 4/2013.
10. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne z póz. zm.,
Dz. U. z 1997 r., nr 54, poz. 348.
11. Zaborowski M., Więcej niż bezpieczeństwo dostaw. Polityka energetyczna Finlandii – wnioski dla Polski, PISM, Warszawa, 2011.
1. http://serwisy.gazetaprawna.pl/energetyka/artykuly/709539,skroplo
ny_gaz_ziemny_lng_na_dobre_zmieni_polska_energetyke.html.
2. http://www.egospodarka.pl/70065,Polska-energetyka-przedzmianami,1,56,1.html.
3. http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,15673381,Europa_i_Polska_m
ocno_uzaleznione_od_gazu_i_ropy_z.html.
4. Tolonen J., Rola energetyki jądrowej w polityce energetycznej Finlandii, https://www.yumpu.com/pl/document/view/18218742/rola-energetyki-jadrowej-w-polityce-energetycznej-manhaz.
5. www.agenda21-treffpunkt.de/daten/erdoel.htm.
6. www.eppbfm.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=4
9&Itemid=.
7. www.mainstreamrp.com.
37
Dariusz Kompała
CONCEPTS OF NATIONAL ENERGY SECURITY
POLICIES OF SELECTED UE COUNTRIES (POLAND,
FEDERAL REPUBLIC OF GERMANY, FINLAND)
Abstract: The vast majority of countries in the world recognize energy
as a strategic product because there is a clear correlation between the
level of energy consumption or the amount of resources and economic
development of society. Therefore, ensuring raw materials for the production and availability of energy have become a priority task of the government of each country.
Currently, the state energy security of individual countries varies
widely. However, regardless of whether the country has the raw materials
from which energy is generated or uses of renewable energy sources,
there must be ensured a continuous availability of energy for government
entities as well as households.
The aim of this publication is to present the concept of national energy
security policies of selected EU countries which include the Republic of
Poland, the Federal Republic of Germany and Finland.
38
ISSN 2299-2316
Znaczenie i rola operacji reagowania kryzysowego…
AUTOR
mgr Monika Kwiecińska
[email protected]
ZNACZENIE I ROLA OPERACJI REAGOWANIA
KRYZYSOWEGO DLA MIĘDZYNARODOWEGO POKOJU
I BEZPIECZEŃSTWA
Wstęp
Operacje reagowania kryzysowego mieszczą się wyłącznie w obszarze działalności Sojuszu Północnoatlantyckiego. NATO istnieje już ponad
60 lat, jednak silne zaangażowanie w obszarze zarządzania kryzysowego
rozwinęło się w latach 90. XX wieku. Było to skutkiem zakończenia zimnej
wojny, rozpadu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i struktur
Układu Warszawskiego. Z chwilą ustania dwubiegunowego podziału świata zwrócono uwagę na pojawiające się nowe zagrożenia (np. proliferacja
broni masowego rażenia, terroryzm) i potencjalne miejsca, w których konflikty o charakterze nacjonalistycznym i często na tle etnicznym uległy
rozmrożeniu (np. Jugosławia). Dostrzeżono potrzebę angażowania się
Sojuszu w różnego rodzaju sytuacje konfliktowe i kryzysowe, aby im zapobiegać, zwalczać istniejące i pomagać w stabilizacji po takich doświadczeniach. Początek XXI wieku pokazuje, że kluczowe miejsce operacji reagowania kryzysowego w kształtowaniu pokoju na świecie jest zasadne
i wciąż aktualne. Celem artykułu jest podkreślenie roli operacji reagowania
kryzysowego w kształtowaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Cel ten będzie można osiągnąć poprzez wskazanie genezy, istoty
oraz rodzajów operacji reagowania kryzysowego i scharakteryzowanie
obecnie prowadzonych działań NATO w tej materii, co posłuży do określenia znaczenia operacji spoza artykułu 5.
Geneza operacji reagowania kryzysowego
Jak podkreślono we wstępie operacje reagowania kryzysowego są pojęciem dość świeżym w stosunku do istnienia NATO. Rozpad ZSRR spowodował przewartościowanie strategii Sojuszu, jego działań i zwrócenie
się ku zarządzaniu kryzysowemu oraz umożliwienie współpracy z krajami
nienależącymi do NATO. Od momentu powstania tej organizacji w 1949 r.
do lat 90 XX wieku, nie prowadzono żadnych operacji reagowania kryzysowego spoza art. 5. Pierwszym dokumentem, wyrażającym zdolność do
39
Monika Kwiecińska
prowadzenia działań wykraczających swym charakterem poza obronę kolektywną, była Koncepcja Strategiczna Sojuszu1 podpisana na szczycie
w Rzymie w 1991 roku. Oprócz szeroko rozumianego bezpieczeństwa
i współpracy pomiędzy członkami NATO, rozwoju zdolności obronnych,
zachęcano potencjalnych partnerów z Europy Środkowowschodniej do
starań o członkostwo i zaakcentowano gotowość do zaangażowania się
w obszar zarządzania kryzysowego oraz prowadzenia operacji o charakterze pokojowym2. Pomiędzy rokiem 1991 a 1999 aktywność Sojuszu w tym
obszarze wyrażała się poprzez wspieranie pokoju, zapobieganie rozprzestrzenianiu się konfliktów i pomoc humanitarną. W 1995 r. NATO po raz
pierwszy zaangażowało się w działania spoza art. 5 w Bośni (IFOR,
SFOR), następnie w Kosowie (KFOR).
Kluczowa dla znaczenia tego rodzaju operacji była kolejna koncepcja
NATO3, która była wynikiem szczytu w Waszyngtonie w 1999 r. W trakcie
spotkania ustalono możliwość zaangażowania Sojuszu w działania zapobiegające militarnym i niemilitarnym konfliktom godzącym w bezpieczeństwo jego członków lub państw, regionów pozostających poza obszarem
traktatowym. Podkreślenie możliwości działania w dowolnej części świata
zapowiadało ekspedycyjny charakter działań. Jak wskazuje S. Koziej, jednym z głównych kierunków działania (obok współpracy, dialogu i obrony
kolektywnej), podkreślonym w strategii było: rozszerzanie aktywności
w dziedzinie zapobiegania konfliktom i opanowywania kryzysów – jako
efektywnego sposobu wspólnego z innymi podmiotami międzynarodowymi
przeciwstawiania się nowym zagrożeniom4. Zwrócenie uwagi na zagrożenia, jakimi mogą być lokalne kryzysy i konflikty o podłożach religijnych,
etnicznych, przestępczych czy terrorystycznych, spowodowane było
zmniejszeniem ryzyka wystąpienia globalnej wojny.
Ataki terrorystyczne z 2001 r. spowodowały zwrócenie się Sojuszu ku
zwalczaniu terroryzmu, co miało swe odbicie w operacji ISAF w Islamskiej
Republice Afganistanu w latach 2003-2014.
Na szczycie w Lizbonie w 2010 roku zaktualizowano i stworzono obowiązującą Koncepcję Strategiczną5. Położono w niej także nacisk na zapobieganie konfliktom, reagowanie na istniejące sytuacje pokonfliktowe
1
Zob., Koncepcja Strategiczna NATO 1991, http://www.nato.int/cps/en/natohq
/official_texts_23847.htm [dostęp: 23.03.2015].
2
Szerzej: Vademecum NATO, NATO Office of Information and Press, Belgium, 2001,
s. 17-19.
3
Zob., Koncepcja Strategiczna NATO 1999, http://www.nato.int/cps/en/natohq/official_
texts_27433.htm [dostęp: 23.03.2015].
4
S. Koziej, Strategie bezpieczeństwa NATO i UE, Warszawa, 2008,
http://www.koziej.pl/files/1Skrypt_STRATEGIE_BEZPIECZENSTWA_NATO_I_UNII_EURO
PEJSKIEJ.doc [dostęp: 23.03.2015].
5
Zob., Koncepcja Strategiczna NATO 2010, http://www.nato.int/cps/en/natohq/official_
texts_68580.htm [dostęp: 23.03.2015].
40
i pomoc w ich rozwiązywaniu wraz z międzynarodowymi podmiotami
(tj. ONZ I UE). Podkreślono to w koncepcji następująco: NATO will therefore engage, where possible and when necessary, to prevent crises, manage crises, stabilize post-conflict situations and support reconstruction6.
Zarządzanie kryzysowe wskazano jako jedno z trzech kluczowych zadań
(obrona zbiorowa, bezpieczeństwo kooperatywne) gwarantujących bezpieczeństwo obszaru euroatlantyckiego. Zaakcentowano znaczenie: współpracy cywilno-wojskowej w zakresie efektywnego zarządzania w tej sferze;
potrzeby monitorowania międzynarodowego środowiska w celu zapobiegania kryzysom, zanim się pojawią; wyjątkowych zdolności do reagowania
i opanowywania konfliktów; zapewnienia regularnego wsparcia w stabilizacji sytuacji pokonfliktowej.
Ogólne wytyczne dotyczące prowadzenia operacji reagowania kryzysowego są zawarte w AJP-01 (D)7, czyli doktrynie operacji połączonych,
wydanej po szczycie lizbońskim w 2010 roku. Dokumentem uszczegółowiającym i podrzędnym względem wyżej wymienionego jest publikacja
Allied Joint Doctrine for Non-Article 5 Crisis Response Operations [AJP3.4(A)] – Sojusznicza Doktryna Operacje Reagowania Kryzysowego Spoza
Artykułu 58. Zdefiniowano w nim termin operacje reagowania kryzysowego,
dokonano ich podziału i charakterystyki oraz kwestii istotnych z punktu
widzenia powodzenia tych operacji, co będzie przedmiotem rozważań kolejnego podrozdziału.
Istota pojęcia operacje reagowania kryzysowego
Z definicją NA5CRO9 wiąże się nieodłącznie termin zarządzanie kryzysowe. W słowniku terminów i definicji NATO10 wskazano, że są to skoordynowane działania podejmowane w celu rozładowania napięcia kryzysowego, niedopuszczanie do jego eskalacji i przekształcenia w konflikt zbrojny oraz powstrzymanie od wrogich działań, jeśli zachodzi taka potrzeba.
Jednym z podstawowych zadań NATO w zakresie bezpieczeństwa jest
oddziaływanie na konflikty i kryzysy za pomocą niemilitarnych i militarnych
środków zarówno przed, w trakcie, jaki i po ich zakończeniu. NATO podejmuje decyzję o zaangażowaniu w określoną sytuację i dostosowuje siły
6
NATO będzie angażować się tam, gdzie jest to możliwe i konieczne, aby zapobiegać
kryzysom, zarządzać kryzysami i stabilizować sytuacje pokonfliktowe oraz wspierać odbudowę, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_68580.htm [dostęp: 25.03.2015].
7
Zob., https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/
33694/AJP01D.pdf [dostęp: 23.03.2015].
8
Zob., www.kam.lt/download/14142/ajp-3.4(a)%20rd1.pdf [dostęp: 23.03.2015].
9
NA5CRO – non article 5 crisis response operations, operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5.
10
AAP-6 Słownik terminów I definicji NATO, Agencja Standaryzacji NATO, 2012.
41
Monika Kwiecińska
i środki w sposób indywidualny. W ramach zarządzania kryzysowego należy wyodrębniać operacje w zakresie art. 5 (obrona kolektywna) i operacje
reagowania kryzysowego spoza art. 5. Ze względu na cel niniejszego artykułu zostaną gruntownie omówione te drugie.
We wspomnianej wyżej doktrynie AJP-3.4(A) operacje reagowania
kryzysowego definiowane są jako: wielozadaniowe działania wykraczające
poza artykuł 5, których celem jest zapobieganie konfliktom, rezolucjom,
służenie celom humanitarnym i zarządzaniu kryzysowemu w dążeniu do
wyznaczonych celów Sojuszu11. W polskim dokumencie doktrynalnym
stwierdzono: w ramach operacji reagowania kryzysowego spoza Artykułu 5
(NA5CRO) prowadzi się wielonarodowe operacje Sojuszu, przyczyniające
się do zapobiegania konfliktom na obszarze NATO i poza jego obszarem.
Do ww. działań należą między innymi: pomoc humanitarna oraz zarządzanie kryzysowe prowadzone w sposób umożliwiający realizację zadeklarowanych celów Sojuszu12. Polscy teoretycy podobnie definiują to pojęcie.
Na uwagę zasługują cztery definicje. A. Tyszkiewicz określa, że są to wielopłaszczyznowe działania obejmujące przedsięwzięcia polityczne, wojskowe i cywilne inicjowane i realizowane zgodnie z prawem międzynarodowym, zmierzające do zapobiegania i rozwiązywania konfliktów, a także
zarządzania kryzysowego, służące wypełnieniu zadeklarowanych przez
sojusz celów13. B. Panek, podkreślając szerokie spectrum działań podejmowanych w tego rodzaju operacjach, definiuje je jako: różnego rodzaju
działania militarne i niemilitarne, kierowane przez NATO, przy wsparciu
międzynarodowych organizacji politycznych, wojskowych, humanitarnych
i gospodarczych, które prowadzone są w celu zapobiegania i pokonywania
sytuacji kryzysowych zagrażających bezpośrednio lub pośrednio bezpieczeństwu członków Sojuszu14. Podobne podejście prezentuje także
L. Elak, wskazując, że operacje reagowania kryzysowego to sojusznicze,
wielonarodowe, wielofunkcyjne i wielowymiarowe działania militarne i niemilitarne wychodzące w swych celach poza art. 5 Traktatu Waszyngtońskiego15. Dla A. Czupryńskiego operacja reagowania kryzysowego to działania przy użyciu sił zbrojnych skierowane na usuwanie przyczyn sytuacji
kryzysowych lub kryzysów zagrażających regionalnemu lub światowemu
bezpieczeństwu oraz powodujących naruszenie praw człowieka16. Wyeksponowane definicje jednoznacznie uwydatniają szeroki wachlarz podej11
Allied Joint Doctrine for non-article 5 Crisis Response Operations 3.4 (A), Agencja
Standaryzacji NATO, 2010, s. 19-20.
12
Operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5. DD/3.4.(A), MON, Centrum
Doktryn i Szkolenia Sił Zbrojnych, Bydgoszcz, 2013, s. 18.
13
A. Tyszkiewicz, Operacje stabilizacyjne, Bellona, Warszawa, 2005, s. 16.
14
B. Panek, Operacje reagowania kryzysowego, AON, Warszawa, 2007, s. 10.
15
L. Elak, Komponent cywilno-wojskowy w operacjach reagowania kryzysowego,
AON, Warszawa, 2011, s. 40.
16
A. Czupryński, Współczesna sztuka operacyjna, AON, Warszawa, 2009, s. 241.
42
mowanych działań (militarnych i niemilitarnych) w NA5CRO przez NATO,
zarówno w obszarze euroatlantyckim, jak i poza nim, służących realizacji
jego celów. Zapobieganie, reagowanie na kryzysy i pomoc w odbudowie,
prowadzone są na podstawie prawa międzynarodowego, przy współdziałaniu z jego podmiotami.
Należy zwrócić uwagę na rozumienie tego pojęcia (NA5CRO) i odróżnienie go od innych rodzajów operacji prowadzonych przez podmioty prawa międzynarodowego, gdyż operacje reagowania kryzysowego są często
mylone z operacjami pokojowymi ONZ czy UE (szczególnie przez media,
polityków i studentów). Poniżej wskazano odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące NA5CRO:
• Kto i w jaki sposób podejmuje decyzję o udziale w NA5CRO? Decyzję o udziale NATO podejmują indywidualnie jego członkowie na drodze
konsensusu.
• Jaka jest podstawa prawna tych działań? Działania realizowane są
na podstawie mandatu ONZ, UE lub OBWE lub na mocy mandatu regionalnego, w których funkcjonują inne organizacje międzynarodowe (np.
Unia Afrykańska, MKCK).
• Jakie działania obejmuje NA5CRO? Są to działania niemilitarne (dyplomatyczne, polityczne, cywilne) i militarne.
• W jakim obszarze mogą być prowadzone te działania? Działania
mogą być prowadzone szczególnie w obszarze euroatlantyckim oraz
w dowolnym miejscu na świecie, które generuje zagrożenia dla stabilności
Sojuszu.
• Jaki jest cel NA5CRO? Celem operacji reagowania kryzysowego
jest: wspieranie bezpieczeństwa zbiorowego; zapobieganie rozprzestrzenianiu się konfliktu na ościenne kraje oraz niesienie pomocy humanitarnej17.
• Jaka jest różnica między działaniami wynikającymi z art. 5. Traktatu
Północnoatlantyckiego i NA5CRO? Główna różnica polega na tym, że
udział w tych drugich jest dobrowolny i nie istnieje formalny przepis obligujący do uczestnictwa18.
• Jaka jest różnica między operacjami wsparcia pokoju a operacjami
pokojowymi ONZ, UE, OBWE? Operacje wsparcia pokoju nie są odrębnymi operacjami, tak jak operacje pokojowe prowadzone przez ONZ, UE,
OBWE, ale są rodzajem operacji reagowania kryzysowego.
• Jakiego rodzaju działania zawierają się w zakresie operacji reagowania kryzysowego? Są to głównie działania wspierające pokój, humanitarne, wspierające instytucje cywilne, ewakuacyjne, przeciwdziałające zagrożeniom nieregularnym, poszukiwawczo-ratownicze, w reakcji na katastrofy naturalne, wymuszające egzekwowanie sankcji i embarg.
17
18
Tamże, s. 240.
Por., Operacje reagowania kryzysowego…, s. 18.
43
Monika Kwiecińska
Rodzaje operacji reagowania kryzysowego
Jak podkreślono powyżej w operacjach reagowania kryzysowego mieści się całe spectrum działań o charakterze pokojowym, stabilizacyjnym,
bojowym, gospodarczym. Określenie rodzaju operacji w przypadku decyzji
o podjęciu działań w konkretnej sytuacji nie ma stałego charakteru ze
względu na ewolucję form działania (np. operacja ISAF w Islamskiej Republice Afganistanu była operacją wsparcia pokoju typu wymuszanie pokoju,
w ramach której prowadzono także operacje z zakresu przeciwdziałania
zapobiegania działaniom nieregularnym w postaci zwalczania Talibów i ich
organizacji). Jednakże biorąc pod uwagę główny cel, poziom zaangażowania sił i środków, można zidentyfikować i wskazać cechy charakterystyczne w obrębie danego rodzaju operacji.
Na rys. 1 przedstawiono rodzaje operacji reagowania kryzysowego.
Jak z niego wynika, NATO prowadzi operacje, które można podzielić na te
wynikające z art. 5, czyli działania podejmowane przez członków Sojuszu
w wyniku bezpośredniego ataku na jednego z nich (pierwsza w historii
NATO operacja w ramach obrony kolektywnej – Active Endavour jako odpowiedź na ataki terrorystyczne w USA z 11 września 2001 r.19), oraz te,
które w swych celach wychodzą poza art. 5.
Jednym z rodzajów NA5CRO są operacje wsparcia pokoju (peace
suport operations – PSO), w których bezstronnie wykorzystuje się środki
dyplomatyczne, cywilne i wojskowe, zazwyczaj zgodnie z celami Karty
Narodów Zjednoczonych, w celu przywrócenia lub utrzymania pokoju. Takie operacje mogą obejmować: zapobieganie konfliktom, tworzenie pokoju,
wymuszanie pokoju, utrzymywanie pokoju, budowanie pokoju lub operacje
humanitarne20.
Celem zapobiegania konfliktom (conflict prevention) jest monitorowanie sytuacji i podejmowanie takich działań dyplomatycznych i cywilnych
(a w ostateczności militarnych w charakterze np. prewencyjnego rozmieszczenia sił, jak miało to miejsce w Macedonii w 2001 r.), aby nie doszło do
eskalacji i nasilenia niebezpiecznych sytuacji, które mogłyby doprowadzić
do konfliktu zbrojnego. Tworzenie pokoju (peacemaking) zaczyna się
w momencie rozpoczęcia konfliktu i ma doprowadzić do zawieszenia broni
lub pokojowego rozstrzygnięcia przy użyciu takich narzędzi, jak wymienione przy zapobieganiu konfliktom. Wymuszanie pokoju (peace enforcement) ma prowadzić do kontroli wypracowanych porozumień lub do ich
podpisania w sytuacji, gdy strony konfliktu nie są do tego skłonne z własnej
woli. Gdy niemilitarne narzędzia zawiodą, istnieje możliwość zastosowania
środków militarnych, zgodnych z mandatem. Potencjalne działania Sojuszu
nie wymagają zgody wszystkich stron konfliktu, co wskazuje ich przymu19
20
44
http://www.nato.mw.mil.pl/index.php?akcja=news&filter=&id=5 [dostęp: 28.03.2015].
AAP-6 Słownik terminów….
sowy charakter. Tego rodzaju operacjami były KFOR Kosowo i ISAF Afganistan. Środki niemilitarne i militarne używane są także, aby utrzymać
pokój (peacekeeping). Ten rodzaj operacji jest stosowany, gdy strony konfliktu zawiesiły broń lub zawarły pokój i starają się go utrzymać. Budowanie pokoju (peacebuilding) wymaga umacniania politycznych ustaleń
i może być procesem długotrwałym oraz przebiegać równolegle z pozostałymi rodzajami operacji wsparcia pokoju. Celem jest stabilizacja sytuacji
pokonfliktowej i stworzenie warunków do samodzielnego funkcjonowania.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Allied Joint Doctrine for non-article 5…; P. Paździorek, Wykład z przedmiotu Dowodzenie Operacyjne, AON, 28.02.2015.
Rys. 1. Rodzaje operacji reagowania kryzysowego i działania wspierające
Operacje przeciw nieregularne (counter irregular activities) nazywane są także przeciwdziałaniem i zapobieganiem działaniom nieregularnym21. Wymagają bezpośredniego (np. zwalczania terrorystów i ich organizacji czy uniemożliwienia dostępu do BMR) i pośredniego (np. wsparcia
państwa proszącego o pomoc, ograniczenia poparcia dla ideologii terrorystycznej) zaangażowania ze strony koalicji. Wyróżnia się działania przeciw
rebelianckie (polegające na stłumieniu rebelii i przyczyn jej powstania)
i antyterrorystyczne (działania mające na celu zapobieganie atakom
i zmniejszanie lub ograniczanie ich skutków).
21
Operacje reagowania kryzysowego…, s. 68-78.
45
Monika Kwiecińska
Wsparcie dla władz cywilnych (suport to civil authorities) obejmuje
wszystkie działania wojskowe mające na celu udzielenie poparcia społeczeństwu lub władzy, zgodnie z obowiązującymi regułami prawnymi22.
Wśród tych działań wyróżnia się pomoc wojskową dla władz cywilnych
i wsparcie operacji pomocy humanitarnej. Do tych pierwszych zalicza się
m.in. egzekwowanie przestrzegania prawa, zabezpieczenie przebiegu wyborów, szkolenie sił bezpieczeństwa, wspieranie administracji publicznej23.
Te drugie obejmują: reagowanie w przypadku klęsk żywiołowych i katastrof, wsparcie dla przesiedlonych cywilów, zapewnienie bezpieczeństwa,
wsparcie i pomoc techniczną oraz zarządzanie skutkami klęsk żywiołowych i katastrof24.
Operacje poszukiwawczo-ratownicze (search and rescue) są działaniami wspomagającymi wszystkie pozostałe operacje, sprowadzającymi
się zazwyczaj do wykorzystania służb poszukiwawczo-ratowniczych danego państwa na rzecz sił sojuszniczych. Prowadzone są także bojowe działania poszukiwawczo-ratownicze zgodnie z dokumentem ATP-62/AJP
3.3.4.6 NATO Combat Search and Rescue25.
Przemieszczanie personelu niewojskowego w bezpieczne miejsce
prowadzone jest w ramach operacji ewakuacji personelu niewojskowego (non-combatant evacuation). Pomoc NATO ma charakter wspierający,
gdyż tego rodzaju operacje (przeprowadzane na podstawie dokumentów
doktrynalnych NATO) należą do kompetencji władz danego kraju.
Sankcje i embarga (sanctions and embargoes) to narzędzia służące
wyegzekwowaniu podporządkowania się prawu międzynarodowemu. Wyróżnia się także morskie operacje blokadowe (zastosowanie morskich
środków mających na celu wyśledzenie i przechwycenie wyznaczonych
osób lub mienia) oraz ustanawianie stref zakazu lotów (loty może wykonywać wyłącznie podmiot mający do tego uprawnienia) jako szczególne ich
przykłady. Sankcje dzieli się na zorganizowane (wynikające z podpisanych
umów, jako niewywiązanie się ze zobowiązań) i niezorganizowane (nie
wynikające z umów). Embargo jest szczególnym środkiem odwetu, ogłoszonym wobec innego państwa lub grupy państw łamiących normy prawa
międzynarodowego; może oznaczać: zakaz wywozu lub przywozu określonych towarów; zajęcie mienia, najczęściej statków obcego państwa
i znajdujących się na nich ładunków26.
22
Tamże, s. 78.
Por., Allied Joint Doctrine for non-article 5…, s. 3-9.
24
Por., Operacje reagowania kryzysowego…, s. 81-86.
25
Szerzej: T. Zieliński, General assumptions of personnel recovery within in the context of doctrinal regulations, ZN AON nr 2(87)/2012, s. 203.
26
Encyklopedia Popularna, PWN, Warszawa, 2013, s. 268.
23
46
Operacje zapewniające swobodę żeglugi i lotów (freedom of navigation and overflight) są poczynaniami mającymi charakter wyłącznie demonstracyjny i eksponujący do tego prawo.
Zabiegi prowadzące do wycofania misji wojskowych lub misji ONZ
z niebezpiecznego obszaru nazywane są operacjami wycofującymi
(extraction operations) lub operacjami odzyskiwania. Stosowane są głównie wtedy, kiedy zgoda na obecność sił i środków została uchylona lub
obszar, na którym przebywały nie jest pod wpływem rządu, który wyraził tę
zgodę.
Różnorodność operacji NATO, które może podejmować w ramach
NA5CRO, od odstraszania, wspierania pokoju, działań bojowych, szkolenia, zabezpieczenia logistycznego, po pomoc humanitarną i inne, ukazuje
wachlarz kroków odpowiadający na rozmaite sytuacje kryzysowe i konfliktowe na całym świecie.
Obecnie prowadzone operacje NATO
Od 1 stycznia 2015 roku prowadzona jest misja Resolute Support27
w Afganistanie jako kontynuacja zakończonej w grudniu 2014 roku misji
ISAF. Jej celem jest szkolenie, doradztwo i wsparcie afgańskich sił bezpieczeństwa i instytucji. Wykonywana jest na podstawie porozumienia pomiędzy Islamską Republiką Afganistanu i NATO28 zawartego 30 września
2014 r. i rezolucji RB ONZ 218929 z 12 grudnia 2014 r. Uczestniczą w niej
42 państwa (kraje członkowskie NATO i partnerzy) w sile ponad 13 tys.
osób, z czego z Polski jest 150. Dowodzi nią amerykański generał
J. F. Campbell.
Żołnierze NATO nadal są obecni na Bałkanach w ramach misji KFOR
Kosowo, która rozpoczęła się w 1999 r. Po ogłoszeniu niepodległości
przez Kosowo w 2008 r. zadeklarowano dalszą pomoc na mocy rezolucji
RB ONZ 1244. Około 4500 osób wspiera to państwo w zapewnieniu bezpieczeństwa i spokoju, rozwoju sił zbrojnych i poprawy stosunków pomiędzy Serbią i Kosowem30. KFOR-em, złożonym z 31 państw (w tym z Polski
246 żołnierzy), dowodzi włoski gen. F. P. Figliuolo.
Od 2001 r. Sojusz jest obecny także na Morzu Śródziemnym w ramach operacji Active Endavour, której celem jest wykrywanie i odstrasza27
Szerzej: http://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_113694.htm; http://www.rs.nato.int
[dostęp: 29.03.2015].
28
http://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_115587.htm?selectedLocale=en
[dostęp: 29.03.2015].
29
http://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_topics/20141216_unscr2189.p
df [dostęp: 29.03.2015].
30
Szerzej: http://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_48818.htm [dostęp: 30.03.2015].
47
Monika Kwiecińska
nie potencjalnych działań terrorystycznych w tym obszarze31. Skutkiem
tych działań jest zwiększenie bezpieczeństwa żeglugi szczególnie w obrębie Cieśniny Gibraltarskiej. To także przykład, że Sojusz może skutecznie
działać także poza obszarami objętymi kryzysami, wykorzystując stosowne
narzędzia. Jest to jedyna operacja w ramach art. 5.
Przeciwdziałanie piractwu w Rogu Afryki (głównie u wybrzeży Somalii)
realizowane jest w ramach misji Ocean Shield od 17.08.2009 r. Zwalczanie
piractwa na morzu i na lądzie ma trwać do końca 2016 r. NATO współdziała w tym rejonie z UE, USA, Japonią, Chinami i Koreą Południową. Dowództwo Operacji Morskich NATO w Northwood w Wielkiej Brytanii dowodzi i kontroluje te działania32. Polska nie bierze udziału w tej operacji.
Sojusz wspiera także Unię Afrykańską (UA), na jej wniosek od 2005 r.,
w prowadzonych przez nią misjach pokojowych na kontynencie afrykańskim, obecnie wspomagając jej działania w Somalii (misja AMISOM)33.
Warto podkreślić, gdzie działało NATO w ostatnim 25-leciu, głównie
wyszczególniając operacje reagowania kryzysowego:
• w latach 1995-1996 – operacja wsparcia pokoju IFOR w Bośni i Hercegowinie;
• w latach 1996-2004 – operacja wsparcia pokoju SFOR (jako kontynuacja IFOR);
• od 1999 r. – operacja wsparcia pokoju KFOR w Kosowie;
• w latach 2001-2003 przeprowadzono 3 operacje wsparcia pokoju
w Macedonii – Essential Harvest, Amber Fox, Allied Harmony;
• pierwsza operacja antyterrorystyczna Eagle Assist w latach 20012002, polegająca na patrolowaniu nieba nad USA;
• w 2003 r. lotnicza operacja Dispay Deterrence podczas II konfliktu
w Zatoce Perskiej jako wsparcie obrony Turcji;
• ochrona Igrzysk Olimpijskich i Paraolimpijskich w Atenach – 18.06.29.09.2004 r., operacja Distiguished Games;
• misja szkoleniowa w Iraku, NTM-I, w latach 2004-2011;
• wspieranie operacji pomocy humanitarnej po skutkach huraganu Katrina w USA, 9.09.-02.10.2005 roku;
• pomoc humanitarna po trzęsieniu ziemi w Pakistanie 10.200501.2006;
• wsparcie działań UA w Sudanie (AIMS) 2005-2007;
• operacja Unified Protector w Libii w 2011 roku34.
Wyszczególnione misje i operacje pokazują aktywność NATO na arenie międzynarodowej i przyczynianie się do stanowienia pokoju i wzmacniania bezpieczeństwa. NATO nie tylko samodzielnie podejmuje działania,
31
Zob., http://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_48818.htm [dostęp: 30.03.2015].
33
34
Zob., http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_52060.htm [dostęp: 30.03.2015].
32
48
lecz także współpracuje z międzynarodowymi organizacjami m.in. UE,
ONZ, UA czy państwami, które nie są jego członkami.
Pomimo szerokiego spectrum działań militarnych i niemilitarnych
NATO nie w każdej sytuacji może zaradzić, np. zdarzeniom na Ukrainie
i silnemu stanowisku Rosji, która nie boi się Sojuszu. Zastosowane podejście dyplomatyczne i nakładanie sankcji na Rosję nie osłabiło jej zaangażowania w ten konflikt35.
Zakończenie
Wyszczególnienie operacji reagowania kryzysowego spoza art. 5.
w działalności NATO było odpowiedzią na zmieniający się charakter międzynarodowego środowiska. Różne rodzaje NA5CRO stanowią potencjalne narzędzia służące rozwiązaniu różnorodnych kryzysów i konfliktów.
Działania podejmowane na mocy międzynarodowego prawa i w zgodzie
z kartą Narodów Zjednoczonych, wzbudzają zaufanie zainteresowanych
stron. Możliwość działania nie tylko w obszarze euroatlantyckim, ale na
całym świecie, pozwala państwom niebędącym członkiem NATO korzystać
z jego pomocy w zarządzaniu kryzysem i stabilizacji po nim.
Pokojowe rozwiązywanie sporu jest zawsze pierwszorzędnym działaniem podejmowanym przez Pakt Północnoatlantycki, jednak gdy ono zawodzi, wykorzystanie potencjału wojskowego do wygaszenia antagonizmów samodzielnie lub z innymi podmiotami międzynarodowymi staje się
oczywiste.
Począwszy od lat 90. XX w. tempo i różnorodność podejmowanych
działań przez Sojusz na ziemi, w powietrzu i morzu, wzrosły. Misje w Kosowie i Afganistanie są przykładami zaangażowania nie tylko w czasie
konfliktów, lecz także po ich zakończeniu i podejmowaniu długotrwałych
działań wspierających odbudowę stabilnych, suwerennych i praworządnych państw.
NATO zdecydowanie jest organizacją, która posiada narzędzia wpływające na stanowienie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, ale
dynamiczny rozwój zagrożeń nie idzie w parze z wolniejszym dostosowaniem instrumentów ich rozwiązywania. Przykładem jest sytuacja na Ukrainie i zagrożenia cyberprzestrzeni (NATO jest odpowiedzialne za ochronę
własnych sieci telekomunikacyjnych, a członkowie swoich, które powinny
być dostosowane do tych pierwszych). Ponadto silny nacisk na bezpieczeństwo, zaniedbuje potrzeby ludności, co wpłynęło na brak sukcesu
ISAF (nie wygrano serc i umysłów). Doktrynalne założenia dotyczące ope-
35
http://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_37750.htm? [dostęp: 30.03.2015].
49
Monika Kwiecińska
racji reagowania kryzysowego wymagają rewizji i lepszego dostosowania
do niebezpieczeństw XXI wieku.
Bibliografia
1. AAP-6 Słownik terminów i definicji NATO, Agencja Standaryzacji
NATO, 2012.
2. Allied Joint Doctrine for non-article 5 Crisis Response Operations
3.4 (A), Agencja Standaryzacji NATO, 2010.
3. Czupryński A., Współczesna sztuka operacyjna, AON, Warszawa,
2009.
4. Elak L., Komponent cywilno-wojskowy w operacjach reagowania
kryzysowego, AON, Warszawa, 2011.
5. Encyklopedia Popularna, PWN, Warszawa, 2013.
6. Operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5. DD/3.4.(A),
MON, Centrum Doktryn i Szkolenia Sił Zbrojnych, Bydgoszcz, 2013.
7. Panek B., Operacje reagowania kryzysowego, AON, Warszawa,
2007.
8. Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of
North Atlantic Treaty Organization, NATO Public Diplomacy Division, Lisbon, 2010.
9. Tyszkiewicz A., Operacje Stabilizacyjne, Bellona, Warszawa, 2005.
10. Vademecum NATO, NATO Office of Information and Press, Belgium, 2001.
11. Zieliński T., General assumptions of personnel recovery within in
the context of doctrinal regulations, ZN AON nr 2(87)/2012.
1.
2.
3.
4.
50
www.gov.uk.
www.kam.it.
www.koziej.pl.
www.nato.int.
IMPORTANCE AND ROLE OF CRISIS RESPONSE
OPERATIONS FOR INTERNATIONAL PEACE AND
SECURITY
Abstract: The aim of the article is to underline the importance of crisis
response operations for international peace and security. The genesis of
NA5CRO and the Alliance’s engagement in crisis management have been
discussed. Moreover, a wide range of activities have been stressed exposing different kind of operations out of Art. 5. NATO’s current and future
engagement in crisis response operations has been presented. Operations
in Kosovo, Afghanistan, the Horn of Africa and the support for UA proves
that tasks are conducted all over the world under international law and in
accordance with the objectives of the Alliance.
51
ISSN 2299-2316
Agata Miszczak,
Joanna Walasek
AUTORZY
mgr Agata Miszczak
[email protected]
mgr Joanna Walasek
[email protected]
WYBRANE CZYNNIKI MOTYWUJĄCE PRACOWNIKÓW
DO PRACY W ORGANIZACJI
Aktualnie zarządzanie zasobami ludzkimi zorientowane jest na przekształcanie zasobów w kapitał, od którego zależy wartość firmy. Ludzie są
najcenniejszym składnikiem każdej organizacji i kluczem do jej sukcesu.
Motywowanie zawsze miało, a także będzie miało, istotny wpływ na każdego człowieka, nadaje ono sens jego życiu. W tak dynamicznie rozwijającej się gospodarce osiągnięcie podstawowych celów organizacji wymaga
efektywnego oddziaływania na ludzi, którzy poprzez swoją pracę oraz zaangażowanie wytwarzają określone wartości. Czynnik ludzki jest najcenniejszym składnikiem każdego przedsiębiorstwa i jednocześnie kluczem do
jego sukcesu.
Zarządzanie wszelkimi procesami, jakie zachodzą w przedsiębiorstwach prowadzących działalność gospodarczą, jest oparte na przekształceniach uwarunkowanych wdrożeniem firmy do dynamicznie rozwijającego
się otoczenia rynkowego. Obecnie wiele organizacji dostrzega rosnącą
zależność między osiąganiem określonych celów a właściwym wykorzystaniem wiedzy i umiejętności pracowników. Zatem można wywnioskować,
że jednym z celów organizacji jest stworzenie takich procesów motywacji
oraz środowiska pracy, które pozwolą uzyskać pewność, iż dane osoby
osiągają wyniki, jakie zostały określone przez kierownictwo.
Proces motywowania jest rozumiany oraz przeprowadzany w różnoraki
sposób w każdej organizacji poprzez różne narzędzia i techniki. Twierdzenie jednego z uczonych Abrahama Maslowa, że nie znaleziono dotąd dobrej behawioralnej definicji motywacji1, cały czas jest aktualne, jednak nie
oznacza to, że wraz z upływem lat nie sformułowano żadnych innych definicji tego pojęcia.
Motywacja zawsze była i będzie niezwykle ważna dla każdego przedsiębiorstwa - nadaje ona bowiem sens pracy pracownikom. Polega ona na
indywidualnym podejściu kierownika do pracownika, głębszym zastanowieniu się nad jego potrzebami i oczekiwaniami, zagwarantowaniu mu korzystnych warunków pracy. Uświadomienie sobie czym jest motywacja –
1
52
A. Maslow, W stronę psychologii istnienia, PWN, Warszawa, 1986, s. 27.
Wybrane czynniki motywujące pracowników do pracy w organizacji
co wywołuje, podtrzymuje oraz ukierunkowuje określone zachowania ludzi
– jest istotne dla kierowników, którzy pracują z ludźmi, a także poprzez
ludzi.
Warto podkreślić, że motywacja to nie tylko siła motoryczna ludzkich
zachowań, to także nieodzowny oraz jeden z ważniejszych czynników
wzrostu wydajności pracy. Oczywiście efekty pracy są zależne od zdolności, możliwości i umiejętności ludzi, jedynie wspartych motywacją oraz wolą i chęcią działania.
Rozważania dotyczące motywacji można rozpocząć od przytoczenia
definicji na temat tego zagadnienia z encyklopedii PWN, w której określono
ją jako proces regulacji psychicznej nadający energię zachowaniu i ukierunkowujący je na osiągnięcie jakiegoś celu, może mieć charakter świadomy bądź nieświadomy2. Badania naukowe określają motywację jako
czynnik lub czynniki i siły, które wywołują łańcuch reakcji rozpoczynający
się odczuciem potrzeby kształtującej konkretne cele oraz żądania, a kończący się podejmowaniem działań zorientowanych na spełnienie tych celów.
W literaturze przedmiotu możemy się spotkać z wieloma definicjami.
Niektóre z nich zostały przedstawione w tabeli 1.
Na podstawie zagadnień zawartych w tabeli 1. można zauważyć, że
aktualny zasób wiedzy psychologicznej umożliwia przyjęcie następujących
założeń dotyczących zachowania człowieka:
• spowodowane jest ono oddziaływaniem określonych bodźców (nie
powstaje tak po prostu);
• jest związane zawsze z konkretnym celem;
• można na nie wpływać.
Z kolei Michael Armstrong, określając pojęcie motywacja, rozpoczął
swoje przemyślenia od zdefiniowania po pierwsze, czym jest motyw, a jest
to powód robienia czegoś3. Stąd też motywacja identyfikuje czynniki wpływające na ludzi, aby zachowywali się w konkretny sposób. Motywowanie
polega na tym, aby poprzez dane bodźce ludzie kroczyli w kierunku, który
jest przez nas pożądany. Z kolei motywowanie siebie ma za zadanie niezależne wyznaczenie kierunku i podjęcie działań umożliwiających poruszanie się w jego stronę. Dlatego też motywację można określić jako postępowanie skoncentrowane na celu. Każdy człowiek czuje się zmotywowany w przypadku, gdy spodziewa się cenionej nagrody za osiągnięcie
wyznaczonego celu, który zaspokoi jego potrzeby.
2
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3943894/motywacja.html [dostęp: 26.11.2014].
M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kraków, 2001,
s. 106.
3
53
Agata Miszczak, Joanna Walasek
Tabela 1.
Przegląd definicji pojęcia motywacja
Autor
Pszczółkowski
T.
Michoń F.
Koontz H.,
O’Donnell C.,
Weihrich H.
Borkowska S.
International
Dictionary of
Management
Jacukowicz Z.
Definicja
Motywacja - wpływanie na zachowanie się podmiotu
działania za pośrednictwem bodźców, które przekształcone zostaną w motywy.
Motywacja – zespół sił i czynników pobudzających
i podtrzymujących człowieka w zachowaniach zmierzających do osiągnięcia określonych celów. Wspomniane
siły to potrzeby, popędy, instynkty, aspiracje, a także
stany napięć – zwane mechanizmami organizmu ludzkiego.
Motywacja – jest czynnikiem, który wywołuje następujący łańcuch reakcji: jego początkiem są odczuwane
potrzeby, powodujące określone żądania lub kształtujące cele, te zaś prowadzą do wzrostu napięć psychicznych (związanych z niespełnionymi pragnieniami), a w konsekwencji do podjęcia działań skierowanych na osiągnięcie założonych celów.
Motywowanie – to proces świadomego i celowego
oddziaływania na motywy postępowania ludzi poprzez
stwarzanie środków i możliwości realizacji ich systemów wartości i oczekiwań (celów działania) dla osiągnięcia celu motywującego (dotyczy to tzw. motywacji
pracowniczej).
Motywować – to znaczy pobudzać człowieka do działania. Proces motywacji obejmuje: identyfikację niespełnionych potrzeb; określenie celów, które odpowiadają potrzebom; spowodowanie działania, które jest
konieczne do spełnienia ustalonych potrzeb.
Motywacja do pracy, tworzenie zachęt dla pracowników do coraz wydajniejszej i bardziej efektywnej pracy
oraz do współdziałania z kierownictwem firmy, poznawaniem jej celów i dążenie do ich osiągania.
Źródło: A. Stabryła, Podstawy zarządzania firmą, PWN, Warszawa-Kraków, 1995,
s. 113-114.
S. Borkowska mówi o motywacji, że jest to proces celowego i zamierzonego wpływania na działania ludzi poprzez wprowadzanie środków oraz
54
możliwości realizacji ich systemu wartości i oczekiwań do osiągnięcia celu
motywującego4.
Kolejna teoria dotycząca motywacji, jaką opisuje G. Bartkowiak, określa ją jako stosunkowo stałą dyspozycję osoby do postępowania ukierunkowanego na osiąganie poprzez własną pracę uznanych wartości oraz
zaspokajania potrzeb. Motywacja jest procesem pobudzającym zachowania, który niesie ze sobą długofalowe pragnienie danej osoby do zaspokajania potrzeby poprzez wykonywanie zadań organizacyjnych wiążących się
z wykonywaną pracą5.
Efektywne funkcjonowanie całego systemu motywacyjnego oraz jego
ciągłe doskonalenie spowodowało potrzebę sklasyfikowania motywacji na:
• wewnętrzną, czyli taką, która pobudza do działania i posiada wartość sama w sobie, np. zamiłowanie do czegoś;
• zewnętrzną, czyli taką, która stwarza zachętę do działania i jest
w pewien sposób nagradzana lub umożliwia uniknięcie kary, np. zatrzymanie samochodu na sygnał policjanta.
Motywacja wewnętrzna jest zdecydowanie korzystniejsza dla organizacji jako pozytywna postawa do pracy w porównaniu z motywacją zewnętrzną. Sytuacja ta jest spowodowana tym, że pracownik czerpie przyjemność ze swojej pracy, jednocześnie interesuje się nią, a mianowicie jest
skory do działania i doskonalenia się w swojej profesji. Natomiast motywacja zewnętrzna wzmaga do działania, mimo to może również osłabiać
wpływ motywów wewnętrznych. Osoby posiadające dużą motywację wewnętrzną należy zachęcać do pracy poprzez warunki pracy, czy stwarzać
im sposobności do rozwoju, działając w taki sposób, by czuli się doceniani.
Motywację dzieli się również na:
• pozytywną;
• negatywną.
Pierwsza stanowi pewną siłę motoryczną dzięki nagradzaniu, zachęcaniu i mobilizowaniu do pracy. Ludzie wzbudzają w sobie zachowania,
których celem jest możliwość zdobycia nagrody. Zachęca ona do przyjęcia
nowych wyzwań lub poszukiwania najlepszych rozwiązań.
Z kolei motywacja negatywna dotyczy wpływania na ludzi opartego na
strachu związanym z niewykonaniem powierzonego zadania. Często objawia się ona groźbą zmniejszenia kwoty wynagrodzenia lub zwolnienia
z pracy. Dlatego też mobilizuje pracownika do pracy w celu uniknięcia
szkody. W zależności kiedy się ją zastosuje, może spowodować także niechęć do realizowania powierzonych zadań lub opór przed nimi.
Aktualnie w przedsiębiorstwach wykorzystuje się oba rodzaje motywacji, jednak o różnym nasileniu i powtarzalności. Istotne jest by nasilenie nie
4
S. Borkowska, System motywowania w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa, 1991,
s. 11.
5
G. Bartkowiak, Psychologia zarządzania, Wydawnictwo AE, Kraków, 1996, s. 136.
55
było zbyt duże, gdyż będzie to odwrotne do zamierzonego celu, a mianowicie poziom efektywności ulegnie obniżeniu. Wniosek z tego taki, iż dla
sprawnego działania organizacji stosowanie obu rodzajów motywacji jednocześnie powinno być umiarkowane.
Im silniejsza motywacja, tym większa chęć działania prowadzącego do
jasno zdefiniowanego celu. Tego rodzaju ludzie są w stanie samodzielnie
się motywować, jeżeli oznacza to podążanie w odpowiednim kierunku oraz
realizowanie stawianych im wymagań, jest to najtrafniejsza forma motywacji. Mimo wszystko większości osób niezbędna jest motywacja z zewnątrz.
Organizacja jako pewna całość może stworzyć warunki sprzyjające osiąganiu wysokiego poziomu motywacji dzięki czynnikom, takim jak: wynagrodzenie, możliwość rozwoju lub awansu. Mimo to każdy menedżer, posługując się swoimi umiejętnościami motywacyjnymi, cały czas powinien
zachęcać pracowników do efektywnej pracy, korzystając z procesów motywacyjnych, które mają do dyspozycji. Właściwe jest więc poszukiwanie
coraz lepszych sposobów oraz form motywowania, biorąc pod uwagę nie
tylko sytuacje zawodowe, ale również życiowe. Wszystkie organizacje powinny stosować akceptowane przez personel instrumenty służące pobudzaniu do pracy, jednak nieodzownym warunkiem jest ciągłe poszukiwanie
nowatorskich środków motywujących.
Proces motywacji może być realizowany dzięki środkom motywacyjnym, jednak to nie wystarczy, ponieważ niezbędna jest także osoba, która
świadomie oddziałuje na postawę oraz zachowanie innej. W organizacjach
taką sytuację zauważa się podczas wpływu przełożonego na postępowanie podległych mu pracowników. Zatem zauważalne są elementy motywacji jako procesu. Schemat uproszczonego motywowania do pracy obrazuje
rys. 1.
Źródło: S. P. Robbins, D. A. DeCenzo, Podstawy zarządzania, PWE, Warszawa, 2002,
s. 430.
Rys. 1. Proces motywacji
Motywacja jest procesem kierowniczym, dotyczy ona możliwości wywierania wpływu na zachowania pracowników. Można więc zauważyć, iż
motywowanie jest indywidualnym podejściem kierowników do swoich podwładnych, dogłębnym poznaniem ich potrzeb oraz oczekiwań. Potrzeba to
poczucie braku czegoś6. Pracownicy mający motywację są w stanie pew6
56
M. Przybyła (red.), Organizacja i zarządzanie, AE, Wrocław, 2003, s. 267.
nego napięcia i starają się je zredukować. Jednak im większe napięcie,
tym bardziej zwiększa się poziom wysiłków. W przypadku gdy wysiłek do
prowadzi daną osobę do zaspokojenia potrzeby, automatycznie zminimalizuje to powstałe napięcie, co ilustruje rys. 1.
Źródło: M. Przybyła (red.), Organizacja..., s. 268.
Rys. 2. Struktura procesu motywowania
Ze względu na to, że są to zachowania robocze, warto podkreślić, by
wysiłki łagodzące napięcie były zorientowane na wyznaczone cele organizacji. Niezbędną częścią opisanej definicji jest wymaganie, aby potrzeby
danej jednostki były jednocześnie dostosowane do celów danego przed-
57
siębiorstwa oraz zgodne z nimi. Niestety zdarzają się także wprost przeciwne sytuacje. Pracownicy tracą czas na zaspokajanie własnych potrzeb
społecznych, niezwiązanych z ideą organizacji, co jest równoznaczne
z tym, że są oni nieproduktywni.
Najważniejszym aspektem procesu motywowania jest więc doprowadzanie do sytuacji, w których pracownicy mogą zaspokajać swoje potrzeby
przy jednoczesnym spełnianiu powierzonych im zadań.
Motywowanie również definiuje się jako proces kierowniczy polegający
na wpływaniu na zachowania danych osób z wykorzystaniem wiedzy
o tym, co powoduje takie a nie inne postępowanie ludzi7. W procesie tym
występuje problem, który dotyczy efektywności działań motywacyjnych.
Owa efektywność zależy od stopnia poznania i zrozumienia danej osoby,
czego oczekuje w zamian za ciężką pracę. Dodatkowo to jak bardzo zaangażuje się w powierzone jej zadania będzie zależało od tego, jak dużą daje
jej ona satysfakcję wewnętrzną oraz jakie czeka ją wynagrodzenie za wykonanie określonego zadania.
Z kolei osoba kierująca ludźmi powinna znać czynniki, jakie wywołują
u pracowników pożądane efekty i równocześnie zachęcające ich do pracy.
Jest ona zobowiązana zaznajomić się z oczekiwaniami i celami podwładnych oraz mieć do dyspozycji szeroki zakres środków motywacyjnych,
a jednocześnie efektywnie je wykorzystać. Skuteczność procesu motywacji
jest determinowana przez8: rozpoznanie kwalifikacji, predyspozycji, zamiłowań, potrzeb i aspiracji personelu. Każdy pracodawca powinien być
świadomy tego, że prawidłowy rozwój zawodowy pracownika wymaga niezbędnego minimum. Przede wszystkim jest to zapewnienie potrzeb bytowych, które mają istotny wpływ na samopoczucie pracownika, a po części
wpływają także na tworzenie się innych potrzeb9.
Każdy menedżer w organizacji dopasowuje stosowne według niego
środki motywacyjne, a mianowicie motywatory. Według Z. Ściborka można
między innymi wyróżnić trzy grupy tych narzędzi10: środki przymusu, zachęty i perswazji.
Środki przymusu, dotyczą wszelkich rozkazów, poleceń i zaleceń oraz
obejmują rady przełożonych, a także powinności i zobowiązania własne
wymagające określonych działań i zachowań w organizacji. Owe środki
zakładają dostosowanie się do woli kierowników oraz interesów przedsiębiorstwa, nie bacząc na potrzeby i interesy organizacji. Przeważnie osoba
stosująca środki przymusu jest przekonana o słuszności swojego postępowania i prawidłowości rad. Natomiast, jeśli podwładni nie przystosują się
7
S. Borkowska, System motywowania…, s. 18.
Z. Ścibiorek, Ludzie – cenny kapitał organizacji, Adam Marszałek, Toruń, 2004,
s. 124.
9
Tamże, s. 122.
10
Tamże, s. 125.
8
58
do nich, mogą ponieść nieprzyjemne konsekwencje i może zostać im zarzucone lekceważenie autorytetu przełożonego.
Z kolei środki zachęty dotyczą wszelakich obietnic składanych pracownikom. Zamierzeniem ich zastosowania jest pobudzenie motywowanego do efektywnej pracy, co prowadzi do wykonania jego zadań przy jednoczesnym wykonaniu celów organizacji. Środki te można umownie podzielić
na: bodźce materialne – oferujące korzyści ekonomiczne, które zmieniają
jego dorobek, czyli płaca, premie, różne świadczenia socjalne itp.; bodźce
niematerialne – zwiększające jego poczucie godności i powagi, a mianowicie awans, prestiż, uznanie społeczne itd.
Natomiast środki perswazji odwołują się do motywacji wewnętrznej. Są
to środki, które wynikają z obopólnej negocjacji czy konsultacji motywowanego i osoby motywującej. Pewnego rodzaju gratyfikacją w tej sytuacji jest
integracja pracownika z zamierzeniami kierownika w dłuższym okresie
czasu, silniejsze przywiązanie do danego miejsca pracy, utwierdzenie swojej pozycji jako współpracownika, czy nawet współuczestnictwo w podejmowaniu decyzji. Sztuka perswazji może jednak okazać się jednostronna,
oparta na wkroczeniu w sferę emocjonalną danej osoby – wtedy jest to
swojego rodzaju wmawianie, sugerowanie poprzez autorytet, reklamę itp.
zmagania. Jeśli zaś mamy do czynienia z reakcja dwustronną, można ją
rozumieć jako wzajemne partnerskie przekonywanie i przepływ informacji,
które umożliwiają motywowanemu wybranie właściwego zachowania
i realizowanie go. Przekonanie to prowadzi do dobrego samopoczucia oraz
przeświadczenia, iż motywujący jako partner zadbał nie tylko o swój interes, ale także o interes wspólnika11.
Właściwe zrozumienie motywacji oraz praktykowanie jej w organizacji
wymaga uwzględnienia w procesie poznawczym czynnej roli człowieka,
a także otaczającego go świata rzeczy i symboli12.
W zarządzaniu wykorzystuje się szereg teorii motywacji, które wraz
z biegiem lat bardzo się zmieniały, a także często były przekształcane
w zależności od potrzeb kierowników oraz warunków pracy. Jeszcze do
niedawna osoby na szczeblu kierowniczym miały do czynienia z pracownikami, którzy wykonywali względnie nieskomplikowane zadania, jednak
aktualnie są to coraz częściej złożone prace. Poglądy dotyczące teorii motywacji ciągle są poszerzane, można podzielić je w następujący sposób:
• wczesne teorie motywacji;
• współczesne teorie motywacji.
Do pierwszej grupy można zaliczyć: model tradycyjny, stosunków
współdziałania oraz zasobów ludzkich.
Mimo że model tradycyjny jest już nieaktualny, to jednak należy podkreślić określone w nim oczekiwania pracownicze. Sprowadzają się one do
11
12
Tamże, s. 126.
J. Penc, Motywowanie w zarządzaniu, PSB, Kraków, 2000, s. 139.
59
tego, że pracownicy mogą akceptować pracę, jeżeli jest ona przyzwoita,
a przełożony sprawiedliwy, czyli wykorzystuje system zachęcania płacą do
motywowania pracowników. W systemie tym istotnym elementem było
zapewnianie przez kierownika, by pracownicy wykonywali swoje prace jak
najszybciej i najsprawniej. To właśnie kierownicy decydowali o sposobie
wykonywania zadań oraz stosowali zachętę płacową do motywowania
podwładnych. Model ten opierał się przede wszystkim na tym, że im więcej
pracownicy byli w stanie wyprodukować, tym więcej zarabiali. W takim postrzeganiu widać pewne negatywne aspekty, a dokładniej, że pracownicy
są leniwi z natury, a menadżerowie doskonale rozumieją ich zadania, lepiej
niż oni sami. Dodatkowo można zauważyć, że według tej teorii pracownika
można motywować tylko poprzez wynagrodzenie finansowe, a w zamian
jedyne co ta osoba wkłada w rozwój przedsiębiorstwa to praca13.
Takie rozwiązanie było skuteczne tylko do pewnego czasu, gdyż
zwiększała się efektywność danej załogi, co pozwalało zmniejszyć jej liczebność, ale wiązało się ze zwolnieniami. Zasoby finansowe były ograniczone, co nie pozwalało cały czas ich zwiększać. Pracownicy w wyniku
stresu związanego z możliwością utraty pracy dążyli do pewności zatrudnienia i zachowania pracy kosztem nieznaczących już podwyżek.
Kiedy tradycyjne podejście nie było już wystarczające, zaczęto zwracać uwagę na stosunki międzyludzkie, co stało się podstawą do stworzenia
modelu stosunków współdziałania. Badacze tych stosunków zauważyli, że
istotne są także towarzyskie więzi pracowników podczas pracy oraz że
monotonia, powtarzalność czy nuda negatywnie wpływają na proces motywacji. Dlatego też zaczęto zwracać uwagę na społeczne potrzeby pracowników, zapewnienie im poczucia przydatności i ważności w organizacji,
dostrzeżono, że nie tylko pieniądze motywują do działania14.
Model ten opiera się przede wszystkim na większej swobodzie pracowników w zakresie podejmowania decyzji w pracy oraz ulepszeniu przepływu informacji o decyzjach dotyczących funkcjonowania zakładu i zamiarów przełożonych. Dużą rolę odgrywały tutaj nieformalne grupy pracowników. Sądzono, że zaakceptują oni autorytet kierownika z powodu okazywanego im szacunku z jego strony. Mimo to nadrzędnym celem każdego
kierownika było doprowadzenie do tego, aby podwładni zgadzali się z narzucanymi im rozwiązaniami.
Opisywana powyżej teoria jest związana z koncepcją stosunków międzyludzkich (ang. Human Relations). Opisano w niej, że znacznie ważniejszym aspektem niżeli technologiczne warunki pracy są dobre kontakty
i stosunki międzyludzkie. Stwierdzono również, iż menedżerowie będą
skuteczniej motywować podwładnych nie poprzez płace, lecz poczucie
przydatności oraz znaczenia dla organizacji. W ten sposób podkreślano
13
14
60
J. Sikora, Motywowanie pracowników, OPO, Bydgoszcz, 2000, s. 16-17.
Tamże, s. 17.
potrzebę powiązania bodźców finansowych z różnymi innymi, aby były
efektywne.
Trzeci model podejścia do motywacji jest skomplikowanym zagadnieniem, składającym się ze złożonych czynników. W poprzednich teoriach
uwzględniano element finansowy i chęć zadowolenia, teraz dodatkowo
dodano potrzebę osiągnięć i ważność pracy. Zgodnie z koncepcją zasobów ludzkich przełożeni nie mogą manipulować ludźmi poprzez uprzejme
traktowanie czy korumpować płacą. Powinni z kolei odpowiednio dzielić się
zakresem odpowiedzialności za osiąganie celów indywidualnych oraz organizacyjnych. Czynienie osoby odpowiedzialną za swoje działania w dużym stopniu zachęca i mobilizuje do dalszej efektywnej pracy. Z drugiej
strony pociąganie pracownika do odpowiedzialności za coś, na co nie ma
wpływu w ogromnym stopniu załamuje go oraz zniechęca15.
Ogólne porównanie trzech wczesnych modeli motywacji przedstawia
tabela 2. Na podstawie informacji w niej zawartych można stwierdzić, że
tradycyjny model motywacji oparty jest na zastosowaniu zachęt płacowych.
Następny model stosunków współdziałania obejmuje uwzględnienie potrzeb społecznych pracowników w trakcie pracy. Natomiast model zasobów ludzkich podkreśla szczególne zastosowanie przekazania zwiększonego zakresu odpowiedzialności w ręce podwładnych16.
Druga grupa teorii motywacji obejmuje współczesne teorie motywacji.
Najważniejsze z nich to17:
• teoria treści motywacji, szukająca odpowiedzi na pytania: jakie potrzeby ludzie chcą zaspokoić?; co ich zmusza do działania?
• teorie procesu motywacji, pokazujące jak się motywuje;
• teorie wzmacniania motywacji, które kładą nacisk na sposoby
uczenia się zachowań motywacyjnych.
Teoria treści motywacji jest ukierunkowana na objaśnienie wewnętrznych potrzeb, które wyzwalają konkretne zachowania u ludzi. W ich obszarze następuje określenie i klasyfikacja potrzeb przyjętych za genezę motywów sterujących danym postępowaniem. Teorie tego typu dostarczają
informacji o praktycznym podejściu do kierowania ludźmi, gdyż potrzeby są
tak bardzo zróżnicowane, jak unikalny jest każdy człowiek.
15
Tamże, s. 19.
Tamże, s. 21.
17
Tamże, s. 22.
16
61
Tabela 2.
Wczesne modele motywacji i ich wpływ na zachowanie się pracowników
MODEL
TRADYCYJNY
MODEL STOSUNKÓW
WSPÓŁDZIAŁANIA
ZAŁOŻENIA
1. Ludzie chcą czuć się
ważni i użyteczni.
2. Ludzie pragną przynależności i uznania, są
indywidualnymi jednostkami.
3. Te potrzeby mają
większe znaczenie niż
pieniądze w motywacji
do pracy.
MODEL ZASOBÓW
LUDZKICH
1. Dla większości ludzi
1. Praca nie jest z natury
praca jest z natury nienieprzyjemna.
Ludzie
przyjemna.
pragną przyczyniać się
do realizacji ważnych
2. Mniej ważne jest to,
celów, które współustalili.
co robią, niż to ile zarabiają.
2. Większość ludzi stać
3. Niewielu chce i potrafi
na więcej twórczości,
wykonywać pracę wysamokierowania i samomagającą
twórczości,
kontroli niż tego wymaga
od nich obecna praca.
samokierowania i samokontroli.
ZASADY POSTĘPOWANIA KIEROWNIKA
1. Ściśle
nadzorować 1. Każdemu pracowni- 1. Spożytkować niewykoi kontrolować podwład- kowi zapewnić poczucie rzystane zasoby ludzkie.
nych.
użyteczności i znacze- 2. Tworzyć środowisko,
2. Rozkładać zadania na nia.
w którym każdy może
proste,
powtarzalne, 2. Informować podwład- wnieść wkład do granic
łatwe do wyuczenia nych o swoich planach swoich możliwości.
operacje.
i wysłuchać ich zastrze- 3. Zachęcić do pełnego
3. Ustanowić szczegó- żeń.
uczestnictwa w ważnych
łowe instrukcje i proce- 3. Pozwalać
podwład- sprawach, wciąż rozszedury robocze oraz spra- nym na pewien zakres rzając zakres samokiewiedliwie, ale stanowczo samokierowania i samo- rowania i samokontroli
wymuszać ich prze- kontroli w rutynowych podwładnych.
strzeganie.
sprawach.
OCZEKIWANIA
1. Ludzie mogą tolero- 1. Dzielenie się informa- 1. Rozszerzenie
wpływać pracę, jeśli płaca cją z podwładnymi i an- wów,
samokierowania
jest przyzwoita, a szef gażowanie ich w podej- i samokontroli podwładdoprowadzi
do
sprawiedliwy.
mowanie
rutynowych nych
2. Jeśli zadania są pro- decyzji zadowoli ich zwiększenia efektywności
potrzeby operacji.
ste, a pracownicy ściśle podstawowe
kontrolowani, ich wydaj- przynależności i poczu- 2. Zadowolenie z pracy
ność będzie zgodna cia ważności.
może pojawić się jako
2. Zaspokojenie
tych uboczny produkt wykoz normami.
potrzeb poprawi morale rzystania przez podwładi zmniejszy opór wobec nych ich możliwości.
autorytetu formalnego –
podwładni będą chętnie
współpracować.
Źródło: J. Sikora, Motywowanie…, s. 20-21.
62
Istnieje wiele znanych teorii treści. Jedną z nich jest hierarchia potrzeb
według Abrahama Maslowa upowszechniona przez McGregora. Teoria ta
grupuje potrzeby jednostki w ujęciu hierarchicznym jako pewien system,
gdzie zaspokojenie potrzeb niższego rzędu stymuluje rozwój oraz zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu (rys. 3). Ogólnie niezaspokojenie potrzeb
może prowadzić do konfliktów oraz kryzysu. Najczęściej ich podłożem może być niezaspokojona lub niezabezpieczona potrzeba bezpieczeństwa
oraz stabilności, takich właśnie stanów nie chciałby mieć żaden pracodawca.
Teoria potrzeb Maslowa nie ma charakteru uniwersalnego, więc nie
dotyczy każdego człowieka ani też każdych warunków kulturowych i społecznych. W rzeczywistości indywidualny poziom potrzeb kształtuje się pod
wpływem różnorodnych bodźców, a granice nasycenia tych potrzeb są
determinowane poprzez zjawiska kulturowe i społeczne, zazwyczaj niezależne od danej osoby.
Zaproponowany model A. Maslowa wykazuje logiczne rozwiązanie,
mimo to posiada także wady. Przede wszystkim nie zawsze pracownicy
danej organizacji wykazują pięć określonych poziomów, a także nie zawsze ich kolejność odzwierciedla kolejność opisaną przez A. Maslowa.
Źródło: http://aneksy.pwn.pl/zarzadzanie/?id=416 [dostęp: 26.11.2014].
Rys. 3. Piramida potrzeb na podstawie teorii A. Maslowa
Podstawy dwuczynnikowej teorii Herzberga sięgały aspektów związanych z hierarchią A. Maslowa. Teoria ta dzieli potrzeby pracowników na
dwie grupy potrzeb obejmujące18:
• czynniki satysfakcji – odpowiadają potrzebom samorealizacji, wiedzy, szacunku, uznania;
• czynniki higieny – odpowiadają potrzebom fizjologicznym, bezpieczeństwa i przynależności.
Szczegółowe przykłady obu grup czynników zostały określone w tabeli
3. Czynniki satysfakcji, inaczej określane jako motywacji, związane są
z treścią pracy, dają pracownikom trwalszą oraz większą satysfakcję
18
Tamże, s. 28.
63
z pracy. Z kolei czynniki higieny, jeżeli nie są na odpowiednim poziomie,
przynoszą niezadowolenie z pracy. W przypadku gdy są utrzymywane na
prawidłowym poziomie, to mimo wszystko dają jedynie krótkotrwałe zadowolenie. Współcześni menedżerowie nie powinni dążyć jedynie do korzyści, w tym także do przychylnych postaw pracowniczych, w okresie krótkotrwałym. Podejmowanie takich działań powinno być długofalowe, zwrócone
na tworzenie trwałego systemu motywacyjnego biorącego pod uwagę
czynniki, z jakimi boryka się pracownik.
Tabela 3.
Czynniki motywujące oraz higieny pracy wg teorii F. Herzberga
Czynniki
satysfakcji
Osiągnięcia
Uznanie
Zainteresowanie
pracą
Odpowiedzialność
Awanse
Czynniki higieny
Polityka
i administracja
firmy
Nadzór
Stosunki
międzyludzkie
Wynagrodzenia
Pozycja
Pewność pracy
Życie osobiste
Warunki pracy
Definicja/przykład
Poczucie doprowadzenia czegoś do pozytywnego zakończenia, wykonanie zadania, rozwiązanie problemu, dokonanie sprzedaży. Świadomość osiągnięć jest proporcjonalna do wielkości wyzwania.
Docenianie wkładu danej osoby, uznanie wyrażone przez
firmę lub kolegów, nagrody za zasługi.
Praca interesująca z natury, raczej różnorodna niż powtarzalna, skupia uwagę, nie jest monotonna ani nudna.
Możliwość postępowania w pracy według własnego uznania, okazywane przez firmę zaufanie, prawo do podejmowania decyzji, odpowiedzialność za pracę innych.
Wyższe stanowisko, pozycja, lub perspektywa jego uzyskania.
Definicja/przykład
Dostępność jasno sformułowanej polityki, stopień zbiurokratyzowania, jakość komunikacji, sprawność organizacyjna.
Dostęp do szefa, jego umiejętności i osobowość.
Stosunki z przełożonymi, podwładnymi i kolegami, jakość
życia towarzyskiego w pracy.
Całość wynagrodzeń w tym płaca, emerytura, samochód
służbowy i inne świadczenia.
Pozycja czy ranga w porównaniu z innymi osobami, której
symbolem jest tytuł służbowy, parking, samochód, rozmiary i wyposażenie gabinetu.
Brak zagrożenia utratą stanowiska czy pracą w ogóle.
Wpływ pracy na życie rodzinne, na przykład stres, długie
godziny pracy, konieczność przeprowadzki.
Fizyczne środowisko pracy, stopień w jakim powoduje złe
samopoczucie.
Źródło: J. Sikora, Motywowanie…, s. 28-29.
64
Ciekawe podejście do procesu motywacji można znaleźć w kolejnej
teorii treści, a mianowicie teorii D. McClellanda. Uważał on, że każda osoba oprócz innych potrzeb odczuwa dodatkowo potrzebę władzy, przynależności oraz osiągnięć.
Owe trzy główne potrzeby opisuje w sposób następujący19:
• potrzeba władzy – jest chęcią wywierania wpływu na innych i kontrolowania ich zachowań. Osoba, która w ten sposób dominuje, jest usatysfakcjonowana, kiedy sprawuje władzę nad grupą. Osiągnięcie pozostałych potrzeb ma dla niej znaczenie podrzędne. Istotne jest tylko to, co
umożliwia jej realizowanie władzy;
• potrzeba przynależności (afiliacji) – jest potrzebą ludzkiego towarzystwa oraz akceptacji. Przewaga tej potrzeby nad innymi u danej osoby
może objawiać się tym, że będzie ona skora do uczestnictwa w działaniach
społecznych uwzględniających styczności interpersonalne, nawiązywanie
więzi osobistych, a także zżywać się z innymi w sensie psychologicznym.
Osoba mająca wybór pomiędzy współpracą ze przyjaciółmi bądź z fachowcami za każdym razem wybiera przyjaciół;
• potrzeba osiągnięć – jest pragnieniem realizacji określonego zadania/celu skuteczniej niż w przeszłości. Osoby, które potrzebę tę stawiają na
pierwszym miejscu, pragną być odpowiedzialne, zaspokajają zadowolenie
poprzez realizowanie celów, posiadają potrzebę określonej oraz bezzwłocznej reakcji na swoje działania i zadanie to całkowicie je pochłania.
Wszystkie pomyślnie wykonane zadania mają dla nich ogromne znaczenie. Realizacja powierzonych czynności zazwyczaj zapewnia dobre warunki życia, ale mimo to motywem działania nie jest zysk, lecz osiągnięcia.
Dlatego też dobierają sobie umiarkowane prace i lubią pracować samodzielnie. Zdecydowanie unikają ryzyka, ponieważ nie mają wtedy wpływu
na przebieg sytuacji.
Najważniejsze w tej teorii jest to, że pragnienie może zostać wyuczone
i nie wyuczone. Należy także zwrócić uwagę na to, iż jest to przydatna
teoria do praktyki zarządzania, przede wszystkim przy oddziaływaniu na
motywację podwładnych do pracy dzięki kształtowaniu środowiska pracy
w sposób przychylny rozwojowi potrzeb: władzy, przynależności i osiągnięć.
Czwartą teorią treści jest teoria C. P. Alderfera, która jest praktycznie
uproszczonym odbiciem teorii Maslowa. Potrzeby zostały podzielone według najważniejszej funkcji i sprowadzone do trzech grup, mianowicie:
• potrzeby egzystencji – pokrywająca się z potrzebami fizjologicznymi
oraz bezpieczeństwa wyróżnianymi przez A. Maslowa;
19
L. Kozioł, A. Piechnik-Kurdziel, J. Kopeć, Zarządzanie zasobami ludzkimi w firmie.
Teoria i praktyka, BP, Warszawa, 2000, s. 208.
65
• potrzeby kontaktów społecznych – czyli pragnienie bezpieczeństwa
okazywanego przez innych, potrzeby szacunku, uczucia, przynależności
oraz uznania;
• rozwoju osobistego – dotyczy potrzeby samorealizacji, doskonalenia się, rozwoju osobistego, zachowania własnych wartości.
Istotą teorii C. P. Alderfera jest przeświadczenie o dominacji pragnień
niezaspokojonych oraz hierarchii ich układu.
Kolejną składową teorii motywacji są teorie procesu motywacji, które
dotyczą tego, co pracowników skłania do działania, w jaki sposób działania
te mogą być podtrzymywane, ukierunkowane, motywowane lub wygaszane. Do najbardziej znanych można zaliczyć teorię wyznaczania celów
i teorię oczekiwanej wartości.
Pierwsza teoria – wzmacniania celów Edwin A. Locka – zakłada, że
personel jest motywowany do konkretnych zachowań w pracy poprzez
wyznaczanie mu celów oczywiście takich, które jest w stanie osiągnąć.
Dane cele prowadzą do lepszej wydajności, jednak cele trudne dają zdecydowanie większą efektywność niż cele łatwe, ale muszą zostać uprzednio zaakceptowane. Chęć osiągania przez pracowników wyznaczonych
celów jest wynikiem20:
• siły podstawowego motywu lub potrzeb wchodzących w grę;
• nadziei na powodzenie;
• wartości zachęty związanej z celami.
Kolejnym przykładem teorii procesu jest teoria oczekiwanej wartości,
inaczej nazywana teorią oczekiwań. W teorii tej ludzie decydują o wyborze
określonego zachowania z różnych możliwości na podstawie nadziei, co
uda im się uzyskać w wyniku któregoś z nich. D. Nadler i E. Dowler określają cztery założenia obejmujące zachowania pracowników w pracy, na
których została oparta teoria oczekiwań. Po pierwsze zachowanie danej
osoby jest wyznaczone przez kombinację czynników występujących u tego
człowieka i w jego otoczeniu. Po drugie każdy pracownik podejmuje świadome decyzje o swoich działaniach w organizacji. Po trzecie każdy człowiek ma różne pragnienia, potrzeby i cele. Po czwarte to ludzie dokonują
wyborów miedzy rozmaitymi możliwościami w zachowaniu na podstawie
oczekiwań, że wybrane postępowanie doprowadzi ich do poszukiwanego
wysiłku.
Bardzo zbliżona do teorii oczekiwań jest teoria wartości oczekiwanej,
która została opracowana przez V. Vrooma. Podstawowym założeniem
modelu wartości oczekiwanej jest podjęcie działań będących funkcją przewidywanej wartości wyniku, jaki pracownik chce osiągnąć i jego przeświadczenia, iż ten wynik jest osiągalny. Warunkiem koniecznym do realizacji teorii wartości oczekiwanej jest zagwarantowanie, iż wynik będzie
20
66
Tamże, s. 34.
przez podmiot postrzegany jako praktyczny oraz organizacja musi mieć
przeświadczenie, że wynik ten da się osiągnąć w danych warunkach,
oczywiście z prawdopodobieństwem większym niż zero21.
Warto zwrócić uwagę na ostatni rodzaj teorii, a są to teorie wzmacniania motywacji, które wyjaśniają postępowanie ludzi. Opisują wyuczone
zachowania związane z przyjemnymi oraz nieprzyjemnymi efektami. Najistotniejszymi przykładami tych teorii są teoria sprawiedliwości i teoria modyfikacji zachowań.
Teoria sprawiedliwości podkreśla, iż istotnym elementem motywacji,
zadowolenia oraz efektywności jest samodzielna ocena pracownika
w sprawiedliwości i słuszności przydzielenia nagrody. Każda osoba potrzebuje obiektywnej oceny, gdyż bez niej całkowity zarys pracy i osiągnięć
będzie stopniowo zanikał. W przypadku gdy pracownik dopatrzy się nierównej proporcji pomiędzy wkładem osobistym a otrzymanym wynagrodzeniem uzyskanym przez innych współpracowników, będzie się starał
o wyrównanie owej niesprawiedliwości. Możliwości, jakimi zazwyczaj dysponuje, można określić w sposób następujący22:
• zniekształcenie obrazu nakładów bądź wyników swoich lub cudzych;
• poprzez swoje zachowanie nakłanianie innych do zmian w ich nakładach bądź wynikach;
• postępowanie w taki sposób, by zmienić własne nakłady bądź wyniki;
• dokonywanie wyboru odmiennego punktu odniesienia;
• rezygnacja z pracy.
Teoria sprawiedliwości jest skoncentrowana głównie na środkach finansowych jako nagrodzie postrzeganej za najważniejszy element doceniania w miejscu pracy.
Kolejną składową teorii wzmacniania motywacji jest teoria modyfikacji
zachowań, która wykazuje, że na postępowanie podwładnych znaczny
wpływ ma środowisko organizacji. Opisuje ona postępowanie ludzi, którzy
w swoich zachowaniach powtarzają czynności, które kiedyś doprowadziły
ich do osiągnięcia sukcesu. Natomiast w przypadku nieprzyjemnych następstw starają się unikać danych czynów. Decyzje, jakie podejmują, są
wyłącznie wynikiem doświadczeń z przeszłości. Bardzo łatwo można to
zobrazować na rys. 4.
21
S. Tokarski, Kierowanie ludźmi, Bałtycka Wyższa Szkoła Humanistyczna, Koszalin,
1998, s. 180.
22
S. P. Robbins, Zachowania w organizacji, PWE, Warszawa, 1998, s. 102.
67
Źródło: J. Sikora, Motywowanie…, s. 45.
Rys. 4. Zobrazowana teoria modyfikacji zachowań
Zgodnie z opisywaną teorią człowieka cechuje motywacja, jeśli jego
reakcje na bodźce są konsekwentne i zgodne z dotychczasowymi wyrazami zachowań23. W teorii zarządzania wprowadzono reguły do efektywnego stosowania modyfikacji zachowań pracowników, a mianowicie24:
• reguła 1. Nie nagradzaj wszystkich jednakowo. Skuteczność
wzmacniania zachowań zależy od dostosowania nagród do efektywności.
Równe nagrody dla wszystkich podtrzymują niską lub przeciętną efektywność, a pomijają wysoką;
• reguła 2. Pamiętaj, że także brak reakcji może modyfikować zachowania. Kierownicy wywierają na podwładnych wpływ zarówno swoim
działaniem, jak i zaniechaniem;
• reguła 3. Nie zapominaj powiedzieć podwładnym, od czego zależy
nagroda. Dzięki ustaleniu norm efektywności pracownik wie, co powinien
robić, aby uzyskać nagrodę. Umożliwia mu to odpowiednią zmianę sposobu pracy;
• reguła 4. Mów podwładnym, co robią źle. Jeżeli kierownik nie przyznaje nagrody, nie mówiąc pracownikowi, dlaczego jej nie przyznał, to ten
może nie mieć pewności, jakie zachowanie kierownik uznał za niepożądane. Może też uznać, że jest przedmiotem manipulacji;
• reguła 5. Nie udzielaj kary w obecności innych. Udzielenie pracownikowi nagany jest niekiedy pożytecznym sposobem eliminowania niepożądanego zachowania. Jednakże publiczna nagana upokarza pracownika
i może wywołać niechęć do kierownika i wszystkich członków grupy roboczej;
• reguła 6. Bądź sprawiedliwy. Konsekwencje powinny być odpowiednie do zachowania. Niedostateczne lub nadmierne nagradzanie podwładnych zmniejsza wzmagający efekt nagród.
Zrozumienie potrzeb oraz pragnień, a dokładniej motywacji swoich
podwładnych jest niezwykle istotne dla kierowników. Zdecydowanie to oni
wpływają na jej kształtowanie, które powinno sprowadzać się do realizacji
23
24
68
J. Sikora, Motywowanie…, s. 45.
Tamże, s. 48.
celów danej organizacji. Teorie motywacji, starsze oraz nowoczesne, mają
na celu pomóc w osiąganiu owych wyznaczonych celów.
Bibliografia
1. Armstrong M., Zarządzanie zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kraków, 2001.
2. Bartkowiak G., Psychologia zarządzania, AE, Kraków, 1996.
3. Borkowska S., System motywowania w przedsiębiorstwie, PWN,
Warszawa, 1991.
4. Kozioł L., Piechnik-Kurdziel A., Kopeć J., Zarządzanie zasobami
ludzkimi w firmie. Teoria i praktyka, BP, Warszawa, 2000.
5. Maslow A., W stronę psychologii istnienia, PWN, Warszawa, 1986.
6. Penc J., Motywowanie w zarządzaniu, PSB, Kraków, 2000.
7. Przybyła M. (red.), Organizacja i zarządzanie, AE, Wrocław, 2003.
8. Robbins S. P., Zachowania w organizacji, PWE, Warszawa, 1998.
9. Sikora J., Motywowanie pracowników, OPO, Bydgoszcz, 2000.
10. Ścibiorek Z., Ludzie – cenny kapitał organizacji, Adam Marszałek,
Toruń, 2004.
11. Tokarski S., Kierowanie ludźmi, Bałtycka Wyższa Szkoła Humanistyczna, Koszalin, 1998.
1. http://aneksy.pwn.pl/zarzadzanie/?id=416.
2. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3943894/motywacja.html.
SELECTED FACTORS MOTIVATING EMPLOYEES
TO WORK IN AN ORGANIZATION
Abstract: Motivating is a highly important aspect that gives meaning to
the existence of each employee; it affects the intensity and durability of
efforts to achieve the goals of an organization.
The ability to use various factors in order to attract new staff, then to
retain them for a long time and trigger them to perform useful activities and
behaviour is a condition of an effective functioning of a company. Therefore, it is understood that a given company should create appropriate conditions whereby people:
69
• would want to belong to it and remain within it;
• they would be willing to pursue the goals of the organization or
even would go beyond them in terms of quality and quantity;
• they would be ready to engage in innovative and creative activities.
70
ISSN 2299-2316
Rola bezpieczeństwa energetycznego w kształtowaniu sił zbrojnych…
AUTOR
mgr Adrian Mitręga
[email protected]
ROLA BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO
W KSZTAŁTOWANIU SIŁ ZBROJNYCH STANÓW
ZJEDNOCZONYCH NA POCZĄTKU XXI WIEKU
Kwestie energetyczne w XXI wieku zmieniły dotychczasowy obraz polityki zagranicznej wielu państw. W pogoni za energetycznymi zasobami
stosują one coraz bardziej wyrafinowane metody, aby osiągnąć cel, nie
pozostawiając miejsca dla prawa międzynarodowego i łagodnych instrumentów dyplomacji międzynarodowej. Zabezpieczenie krajowego zaopatrzenia energetycznego jest dla każdego państwa kwestią twardej, realnej
polityki1, której narzędziem stają się siły zbrojne.
Współcześnie można dostrzec ścisły związek między bezpieczeństwem energetycznym państwa, bezpieczeństwem militarnym, a ochroną
klimatu przed destrukcyjnym działaniem dwutlenku węgla2. Występujące
między tymi zagadnieniami zależności można analizować poprzez kluczowe znaczenie energetyki dla funkcjonowania gospodarki państwa. Wpływa
ono na wielkość środków finansowych, jakie państwo może przeznaczyć
z budżetu na siły zbrojne. Ponadto istnieje bezpośrednia korelacja między
dostosowaniem zaopatrzenia w energię a potencjałem zarówno ofensywnym, jak i obronnym armii, gdyż większość wyposażenia obecnych sił
zbrojnych potrzebuje niezbędnej energii do właściwego funkcjonowania.
Zagrożenie dla stabilnych dostaw surowców energetycznych upatrywane
jest głównie poprzez problem wynikający z tego, iż eksporterami najważniejszych surowców energetycznych (ropa naftowa, gaz ziemny) są państwa położone w niestabilnych regionach politycznych i militarnych. Z tego
powodu bezpieczeństwo energetyczne odgrywa coraz większą rolę w działaniach militarnych na arenie międzynarodowej3. Według analityków z Na1
S. Müller-Kraenner, Bezpieczeństwo energetyczne, nowy pomiar świata, Z naszej
strony, Szczecin, 2008, s. 7.
2
W lutym 2013 r. Departament Obrony opublikował mapę drogową dotycząca adaptacji armii USA do wyzwań związanych ze zmianami klimatycznymi – Climate Change Adaptation Roadmap (CCAR). Dokument ten podkreśla zakres niekorzystnego wpływu kopalnych nośników energii zarówno na zmiany klimatu, jak i bezpieczeństwo państwa. Raport
ten zwraca również uwagę, że zmiany klimatyczne mogą przyczynić się do niestabilności
i konfliktów na całym świecie. Szerzej: Enlisting the Sun: Powering the U.S. Military with
Solar Energy 2013, http://www.seia.org/research-resources/enlisting-sun-powering-usmilitary-solar-energy-2013 [dostęp: 10.04.2014].
3
A. Gradziuk, W. Lach, E. Posel-Częsnik, K. Sochacka, Co to jest bezpieczeństwo
energetyczne państwa?, http://www.pism.pl/files/?id_plik=351 [dostęp: 12.04.2014].
71
Adrian Mitręga
tional Intelligence Council4 w niedalekiej przyszłości można będzie dostrzec pełzające niebezpieczeństwo związane z „militaryzacją” bezpieczeństwa energetycznego. Zagrożenie to w głównej mierze dotyczy sytuacji, w której państwo – producent nośników energii – traktowałoby posiadaną kontrolę nad zasobami energetycznymi jako narzędzie realizacji polityki zagranicznej poprzez wywieranie politycznego przymusu i wpływu na
inne państwa5. Ponadto militaryzacja obszarów energetycznych spowodowana dążeniem wielu państw do posiadania własnych nośników energii,
a tym samym już samo pojawienie się oznak zagrożenia dla państwa –
producenta możliwą agresją wywołuje zwiększenie wydatków na obronność6.
W obecnym czasie energia traktowana jest jako źródło strategiczne,
które w bezpośredni sposób wpływa zarówno na bezpieczeństwo gospodarcze oraz strategiczne państwa, jak i jego pozycję w regionie7. Amerykański Departament Obrony definiuje militarne ujęcie bezpieczeństwa
energetycznego jako zdolność do zapewnienia dostępu do wiarygodnych
źródeł energii i dostarczania tej energii w celu zaspokojenia potrzeb operacyjnych do swoich baz w Stanach Zjednoczonych i za granicą8. Natomiast
według Sojuszu Północnoatlantyckiego członkowie NATO zobowiązani są
zwiększać zdolności przyczyniające się do zapewnienia bezpieczeństwa
energetycznego, chroniąc krytyczną infrastrukturę energetyczną, obszar
i drogi tranzytowe oraz współpracując z partnerami i prowadząc konsultacje wśród członków NATO na podstawie ocen strategicznych i planowania
ewentualnościowego9.
Nie da się ukryć, iż obecnie każda armia potrzebuje bezpiecznej, niezawodnej i niedrogiej energii służącej zaspokajaniu energetycznych potrzeb. Przypadek US Army jest o tyle ciekawy, iż jest to obecnie najbardziej
4
Narodowa Rada Wywiadu (NIC) jest ośrodkiem zajmującym się perspektywą średnio
i długoterminowego myślenia strategicznego w ramach Wspólnoty Wywiadowczej Stanów
Zjednoczonych (IC). Powstał w 1979 roku. Szerzej: National Intelligence Council. Who we
are?, http://www.dni.gov/index.php/about/organization/national-intelligence-council-who-weare [dostęp: 30.01.2014].
5
J. Białek, A. Oleksiuk, Gospodarka i Geopolityka. Dokąd zmierza świat?, Difin, Warszawa, 2009, s. 257.
6
P. E. Cornell, Energy Security as National Security: Defining Problems Ahead of Solutions, http://www.ensec.org/index.php?option=com_content&view=article&id=183:energysecurity-as-national-security-defining-problems-ahead-ofsolutions1&catid=92:issuecontent&
Itemid=341 [dostęp: 16.04.2014].
7
Collaboration for Energy Security, Assistant Secretary of the Army (Installations, Energy & Environment), http://energyoutlook.naseo.org/Data/Sites/3/presentations/Simpson.pdf [dostęp: 12.04.2014].
8
Power Surge: Energy Security and the Department of Defense, http://www.pewenvironment.org/news-room/reports/power-surge-energy-security-and-the-department-of-defense-85899532987 [dostęp: 14.04.2014].
9
M. Rühle, NATO i bezpieczeństwo energetyczne, http://www.nato.int/docu/review/
2011/Climate- Action/Energy _Security/PL/index.htm [dostęp: 20.04.2014].
72
zaawansowana technologicznie armia posiadająca największy potencjał
ofensywny i defensywny. Aby spełnić podstawowe wymagania dotyczące
energetycznego zaspokajania, przywódcy Stanów Zjednoczonych zainicjowali daleko idące przedsięwzięcia w celu wykorzystania zaawansowanych technologii, zdolnych do ograniczenia zużycia energii10, umożliwiając
tym samym produkcję energii na miejscu ze źródeł odnawialnych11. Jest to
szczególnie ważne, gdyż uwzględniając zależność US Army od dostaw
energii, należy zaznaczyć, iż wszelkie zakłócenia w zakresie zasilania oraz
dostaw paliw spowodują zagrożenie wykonywanych przez nią zadań zarówno w kraju, jak i na teatrze działań militarnych poza granicami USA.
Widząc rolę jaką pełni energia w optymalnym funkcjonowaniu US Army,
amerykańscy stratedzy wobec licznych kampanii militarnych amerykańskiej
armii na początku XXI w. muszą uwzględnić wszystkie wyzwania stojące
przed armią, łącznie z tymi, które dotyczą zaspokojenia energetycznych
potrzeb wojska12.
Wśród wielu analityków z zakresu bezpieczeństwa międzynarodowego
dominuje pogląd, że kampania afgańska i iracka na początku XXI w. miały
podłoże energetyczne, a nie, jak to wmawiano opinii publicznej, chęć ukarania winnych ataku z 11 września 2001r., czy obawy przed rozprzestrzenianiem się broni masowego rażenia.
Kampania iracka zaczęła się tak naprawdę już na początku lat 90. XX
wieku, gdy wojska irackie zajęły Kuwejt. Iracki dyktator Saddam Husajn
argumentował aneksję Kuwejtu na arenie międzynarodowej względami
historyczno-prawnymi, jednak nie da się ukryć, iż tak naprawdę celem Iraku było przejęcie potencjału energetycznego Kuwejtu13. W przypadku przejęcia kontroli przez Saddama Husajna nad wydobyciem ropy w Kuwejcie,
Irak zostałby największym producentem ropy naftowej na świecie, co mogłoby zintensyfikować pokusy Saddama o naftową dominację, a wtedy
dobrze uzbrojona armia iracka mogłaby zagrozić również leżącym w pobliżu saudyjskim polom naftowym. Wizja ta nie tylko dla USA, lecz także dla
innych państw, stawała się nie do przyjęcia14. Operacja wyzwolenia Kuwejtu nazwana Pustynna burza była wspólnym wysiłkiem militarnym wielu
państw, głównie USA, Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch15. Siły koalicji anty10
Definicja energochłonności z militarnego punktu widzenia mogłaby przedstawiać
ilość energii zużywanej na jednostkę w celu skutecznej realizacji zadań wyznaczonych
przez dowództwo. P. E. Cornell, Energy Security….
11
Power Surge: Energy Security….
12
Army Energy Security Implementation Strategy, http://lgdata.s3-website-us-east1.amazonaws.com/docs/1494/1059779/Army_Energy_Strategy_13JAN09_Approved_4-0309.pdf [dostęp: 20.04.2014].
13
R. Kuźniar, Pozimnowojenne dwudziestolecie 1989-2010. Stosunki międzynarodowe na przełomie XX i XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2011, s. 78.
14
S. Müller-Kraenner, Bezpieczeństwo…, s. 39.
15
M. Rühle, NATO….
73
Adrian Mitręga
irackiej zdołały całkowicie zneutralizować iracki potencjał wojskowy, co
spowodowało wycofanie się Iraku z Kuwejtu oraz wypłatę ogromnych odszkodowań Kuwejtowi, w tym m.in. za podpalenie kuwejckich szybów naftowych16.
Drugi rozdział irackiej kampanii przeciwko Saddamowi Husajnowi miał
miejsce w 2003 r., gdy w wyniku operacji Iracka Wolność, w której uczestniczyły również polskie wojska, zakończyła się wieloletnia dyktatura Saddama Husajna. Atak na Irak, argumentowany zagrożeniem rozprzestrzeniania się irackiej broni masowego rażenia oraz powiązaniami Saddama
Husajna z terrorystami z Al-Kaidy, został poprzedzony negocjacjami
z Saudyjczykami, aby Arabia Saudyjska zwiększyła wydobycie ropy naftowej do czasu przejęcia i uruchomienia na nowo irackich pól naftowych,
gdyż brak ropy naftowej na rynku w wyniku wojny irackiej mógłby spowodować nadmierne wywindowanie jej ceny i załamanie się wielu gospodarek17. Nie ulega jednak wątpliwości, iż prawdziwym celem agresji militarnej
na Irak było przejęcie kontroli nad znajdującymi się tam pokładami ropy
naftowej, a podstawową przyczyną inwazji na Irak była możliwość stworzenia przez Irak konkurencyjnego do amerykańskiego rynku sprzedaży
ropy naftowej, w tym wystąpienie niebezpieczeństwa zastąpienia dolara
w obrocie handlowym surowcem iracką walutą18.
Próba przejęcia zasobów Afganistanu oraz pojawienie się idei stworzenia sieci rurociągów przez terytorium Afganistanu spowodowały przeświadczenie, iż nie zamach na WTC z 11 września 2001 r. ani próba pojmania Osamy bin Ladena były argumentami do zaatakowania Afganistanu,
lecz próba utorowania sobie drogi przez USA do energetycznych szlaków
Bliskiego Wschodu łączących basen Morza Arabskiego i Azję Środkową19.
Wiceprezydent amerykańskiego Unocalu John Maresca w dniu 12 lutego
1998 r. oświadczył w czasie przesłuchania w Izbie Reprezentantów, że
region kaspijski zawiera ogromne, nieeksploatowane rezerwy węglowodorów. Mogą one osiągnąć 60 mld baryłek ropy naftowej, a wg niektórych
ocen dochodzą do 200 mld bb. Budowa naszego proponowanego rurociągu nie może rozpocząć się przed pojawieniem się na miejscu uznanego
(międzynarodowo) rządu. Mimo tego trasy przez Afganistan wyglądają na
najlepszą opcję, z najmniejszą ilością trudności technicznych20. Ponadto
Afganistan ze względu na swoje położenie geograficzne, daje szanse na
16
R. Kuźniar, Pozimnowojenne…, s. 79.
B. Wiśniewski, Energetyczna niezależność, Polska Zbrojna, nr 4, 2013, s. 70.
18
C. Barnett, Oil, conflict and the future of global energy supplies, http://www.global
research.ca/oil-conflict-and-the-future-of-global-energy-supplies/1781 [dostęp: 14.07.2013].
19
J. Flanders, Caspian Oil and Gas and Afganistan Pipeline Connection,
http://mouv4x8.perso.neuf.fr/11Sept01/A9017_g_WTC_attack_Caspian_Oil_and_Gas.pdf
[dostęp: 23.01.2014].
20
Tamże.
17
74
dostęp do surowców energetycznych z Azji Centralnej oraz Iranu21. Warto
dodać, iż w New York Times pojawiła się informacja, iż Stany Zjednoczone
odkryły w Afganistanie zasoby złóż o wartości prawie $ 1 bln, daleko wybiegające poza wszelkie znane wcześniej odkrycia (...) ogromne złoża żelaza, miedzi, kobaltu, złota i metali przemysłowych, takich jak litu, złoża są
rozproszone na terenie całego kraju, w tym w południowych i wschodnich
regionach wzdłuż granicy z Pakistanem22. Szczególną uwagę w kontekście
bezpieczeństwa energetycznego przykuwa lit, gdyż jest to surowiec służący do produkcji baterii wielokrotnego ładowania23. Amerykańska interwencja z 2001 r. przy współudziale sojuszników umożliwiła zachodnim firmom
prowadzenie działalności gospodarczej na szeroką skalę, w której surowce
energetyczne pełnią jedną z kluczowych ról24.
Kampania afgańska stała się ogromnym wyzwaniem logistycznym dla
stacjonujących tam żołnierzy. Żołnierze walczący w Afganistanie potrzebowali ponad 800 000 galonów paliwa każdego dnia. Paliwo to było transportowane do amerykańskich baz różnymi drogami, zarówno bardzo niebezpieczną drogą lądową z obszaru Pakistanu, jak również drogą lotniczą.
Kontrolę nad powodzeniem w dostarczaniu nośników energii na pole walki
sprawowało Centrum Zaopatrzenia Energetyki Departamentu Obrony
(DESC) z siedzibą w Bahrajnie25. By żołnierze stacjonujący w Afganistanie
mogli zaspokoić energetyczne potrzeby, nośniki energii musiały pokonać
wiele przeszkód w drodze z baz surowcowych do afgańskich baz. Najpierw
paliwo było dostarczane koleją z pakistańskiego portu w Karaczi do Peszawaru, a następnie ciężarówkami do Afganistanu. Transporty takie zaspakajały ok. 70% zaopatrzenia dla sił ISAF/OEF26. W ciągu roku daje to
ok. 50 tys. standardowych kontenerów kolejowych. Niestety gwałtowność
i częstość występowania zamachów terrorystycznych na konwoje z zaopatrzeniem na obszarze Pakistanu i Afganistanu sprawiła, że część prywatnych pakistańskich przedsiębiorstw transportowych odmawiała świadczenia usług przewozowych dla sił koalicji27.
21
J. Gajda, Afgańska Krzyżówka, Polska Zbrojna, nr 6, 2012, s. 87.
C. Stross, Geopolitics in the raw, http://www.antipope.org/charlie/blogstatic/2010/06/
geopolitics-in-the-raw.html [dostęp: 21.01.2014].
23
Tamże.
24
S. Dellawar, A. Juhasz, Afgan’s energy war, http://www.atimes.com/atimes/South
_Asia/MJ07Df01.html [dostęp: 23.07.2013].
25
R. D. Edge, Tactical Logistics Supporting the Warfighter for OEF, 10th Forward
Support Battalion ‘On Steroids’ Supporting Full-Spectrum Combat Operations, s. 33-34,
http://usacac.army.mil/cac2/call/docs/10-55/10-55.pdf [dostęp: 23.04.2014].
26
Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa (ang. International Security Assistance Force, ISAF)/Operation Enduring Freedom (OEF).
27
T. Otłowski, Problemy logistyczne sił międzynarodowych w Afganistanie,
http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/artykul,294,Problemy_logistyczne_sil_miedzynaro
dowych_w_Afganistanie [dostęp: 16.04.2014].
22
75
Adrian Mitręga
W Afganistanie o sile amerykańskiej armii decydowała Piechota Morska – Marine Corps. Sztabowcy, obserwując jak Marine Corps wykorzystuje nośniki energii w działaniach militarnych, nakreślili cele strategiczne misji, a także cele energetyczne, gdyż Marine Corps zużywało ponad pięć
milionów baryłek ropy naftowej w ciągu roku, co dawało około 16% całkowitej konsumpcji ropy naftowej Departamentu Marynarki Wojennej USA.
Według danych z czerwca 2010 r. Marine Corps każdego dnia w działaniach bojowych wykorzystywała około 200 000 galonów. Paliwo to w 75%
spożytkowane było przez siły lądowe, które używały paliwa w różnego typu
pojazdach wojskowych, czy generatorach podtrzymujących zasilanie
w bazach. Resztę tej liczby stanowiło zapotrzebowanie lotnictwa na
paliwo28.
W trakcie kampanii afgańskiej wojska Stanów Zjednoczonych podjęły
szereg działań mających na celu zwiększenie efektywności energetycznej
m.in. nowo powstałej armii Afganistanu. Żołnierze USA prowadzili szkolenia Afgańskiej Armii Narodowej (ANA) w kontekście zabezpieczenia logistycznego dostaw produktów ropopochodnych do baz, czyli paliw, olejów,
smarów. W lutym 2012 r. Generalny Inspektor Odbudowy Afganistanu
wszczął kontrolę tej części Afgańskiej Armii Narodowej, która w bezpośredni sposób odpowiadała za logistykę dostaw surowców energetycznych. Celem przeprowadzonej kontroli było sprawdzenie wysiłków Afgańczyków na rzecz rozwoju infrastruktury energetycznej w kontekście sposobów pozyskiwania, zarządzania, przechowywania oraz dystrybucji substancji ropopochodnych w aspekcie działań militarnych29.
Armia USA we współczesnym świecie pełni również rolę energetycznego policjanta, gdyż ryzyko wystąpienia ataków terrorystycznych na infrastrukturę energetyczną jest wysokie i stale wzrasta. Amerykańska Marynarka Wojenna patroluje obszary szczególnie narażone na akty terroryzmu
energetycznego. Szczególna rolę U.S. Navy pełni w rejonie cieśniny Ormuz w rejonie Zatoki Perskiej, gdyż transporty z ropą naftową są zagrożone w związku z agresywną polityką Iranu. Według Departamentu Obrony
tankowce z ropą naftową są narażone na ataki ze strony Marynarki Wojennej Irańskiej Gwardii Republikańskiej (IRGCN), gdyż polityka energetyczna Iranu ukierunkowana jest na wprowadzenie elementu destabilizacji
w regionie, co może doprowadzić do wzrostu cen na światowym rynku
28
United States Marine Corps Expeditionary Energy Strategy and Implementation
Plan, s. 69-74, http://www.hqmc.marines.mil/Portals/160/Docs/USMC%20Expeditionary%20Energy%20Strategy%20%20Implementation%20Planning%20Guidance.pdf [dostęp:
10.04.2014],
29
J. F. Sopko, Interim Report on Afghan National Army Petroleum, Oil, and Lubricants,
s. 8, http://www.sigar.mil/pdf/audits/2012-09-10audit-12-14.pdf [dostęp: 20.04.2014].
76
ropy naftowej30. Według analityków, zwiększające się ryzyko wystąpienia
ataków terrorystycznych na infrastrukturę energetyczną może spowodować podwyższenie ceny ropy od 10 do nawet 15 dolarów za baryłkę na
światowym rynku31.
Operacje militarne w Afganistanie i Iraku spowodowały powstanie niespotykanych do tej pory wyzwań logistycznych w postaci transportu paliw
do baz docelowych. Transporty te stały się głównym celem ataków terrorystycznych wymierzonych przeciw siłom koalicji, gdyż brak zaopatrzenia
w energię skutkował zmniejszeniem zdolności operacyjnych żołnierzy walczących w Afganistanie. Sytuacja taka spowodowała, iż ochrona konwoju
z surowcami energetycznymi stanowiła wysokie obciążenie dla amerykańskich sił zbrojnych, a praca przy transporcie stała się jednym z najniebezpieczniejszych zadań wykonywanych przez żołnierzy32. Zagrożenie bezpieczeństwa, a nawet życia pracowników transportujących paliwo33, a także niepewność jakości lokalnych dostaw paliwa34 wywołały u decydentów
przekonanie o potrzebie implementacji nowych technologii pozyskiwania
energii35.
Na początku XXI w. władze Stanów Zjednoczonych rozpoczęły szeroko zakrojone działania w celu poprawy efektywności energetycznej US
Army oraz stworzenia nowych rozwiązań energetycznych, mających zniwelować zagrożenia w postaci braku dostaw paliw. Dostrzeżono wtedy, iż
Departament Obrony Stanów Zjednoczonych jest największym konsumentem energii w całych Stanach Zjednoczonych. W 2006 roku Departament
Obrony wydał ponad 13,5 mld dolarów na zakup 110 milionów baryłek paliwa z ropy naftowej. W przeliczeniu dało to ok. 300 000 baryłek ropy na
dobę. Ponadto Departament zużywa ok. 3,8 miliarda kWh energii elektrycznej, co oznacza, iż stanowiło to około 0,8% całkowitego zużycia energii w USA w tym roku, a koszt zasilania wszystkich budynków należących
30
A. H. Cordesman, S. Khazai, D. Dewit, Shaping Iraq’s Security Forces US-Iranian
Competition Series, s. 34, http://csis.org/files/publication/131213_Iraq_Security_Forces.pdf
[dostęp: 19.04.2014].
31
US House of Representatives Committee on International Security, Terrorist Threats
to Energy Security, s. 16, http://www.foreignaffairs.house.gov/archives/109/22655.pdf
[dostęp: 18.04.2014].
32
Energy Security Task Force, http://www.terrapinbrightgreen.com/downloads/DOD_
Energy_Security_Task_Force.pdf [dostęp: 11.04.2014].
33
Tylko w 2007 r. w Afganistanie i Iraku zginęło 338 żołnierzy pełniących służbę przy
transporcie surowców energetycznych. Szerzej: E. Goossens, Exploding Fuel Tankers
Driving U.S. Army to Solar Power, http://www.ensec.org/index.php?option=com_content&view=article&id=183:energy-security-as-national-security-defining-problems-ahead-ofsolutions1&catid=92:issuecontent&Itemid=341 [dostęp: 15.04.2014].
34
Tamże.
35
Energy Security Task....
77
Adrian Mitręga
do Departamentu wyniósł ponad 3,5 mld dolarów36. Sytuacja taka spowodowała stworzenie alternatywnych i mniej kosztownych źródeł pozyskiwania energii, gdyż zauważono, że ogromne środki, które mogłyby zostać
przeznaczone na unowocześnienie armii, wydaje się na zakup paliwa lub
energii elektrycznej. W tym celu został powołany specjalny zespół Defense
Science Board37, który stworzył raport dotyczący najważniejszych wyzwań
energetycznych stojących przed siłami zbrojnymi USA w XXI wieku. Raport
More Fight – Less Fuel38 wezwał armię USA do rozwiązania dwóch kluczowych problemów: po pierwsze – zniwelowania rosnącego popytu na
paliwa w operacjach bojowych, a po drugie – stworzenia nowej sieci dystrybucji energii39. Wśród rekomendacji znalazło się zagadnienie zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego amerykańskich sił zbrojnych poprzez
przesunięcie energetycznego rozwoju armii w kierunku alternatywnych
i odnawialnych źródeł energii, co miałoby na celu uniezależnienie żołnierzy
od dostaw ropy naftowej40. Energetyczna reforma armii amerykańskiej miałaby polegać m.in. na zaktualizowaniu Renewable Energy Assessment
z 2004 r. poprzez dodanie biomasy, czy energii geotermalnej do metod
pozyskiwania energii przez wojsko, tym bardziej że Departament Obrony
wyznaczył sobie ambitny cel w postaci uzyskania w bilansie energetycznym 25 procent energii ze źródeł odnawialnych do 2025 roku41. Ponadto
do osiągnięcia tego celu ma służyć wdrożenie koncepcji Net Zero42. Jak
powiedział Phyllis Cuttino, dyrektor Pew Clean, Departament Obrony jako
jeden z największych konsumentów energii na świecie ma możliwość
36
Report of the Defense Science Board Task Force on DoD Energy Strategy More
Fight – Less Fuel, Office of the Under Secretary of Defense, s. 11,
http://www.acq.osd.mil/dsb/reports/ ADA477619.pdf [dostęp: 14.04.2014].
37
Defense Science Board (lub DSB) to komisja składająca się z cywilnych ekspertów
w celu analizy kwestii naukowych i technicznych rozwiązań Departamentu Stanu. Została
założona w 1956 roku i spotkała się po raz pierwszy 20 września tego samego roku.
http://www.acq.osd.mil/dsb/history.htm [dostęp: 19.04.2014].
38
Report of the Defense Science….
39
Power Surge….
40
Energy Security Task….
41
From Barracks to the Battlefield: Clean Energy Innovation and America's Armed
Forces, s. 51, http://www.pewenvironment.org/uploadedFiles/PEG/Publications/Report/
DoD-Report_ FINAL.pdf [dostęp: 23.04.2014].
42
Strategia Net Zero jest podstawą strategią energetyczną armii USA. Strategia ta
opiera się na zasadach zintegrowanej konstrukcji, która ma na celu stworzenie armii jutra.
Podejście Net Zero składa się z pięciu powiązanych ze sobą etapów: wyeliminowania strat
energii w istniejących już obiektach, zwiększenia efektywności energetycznej w nowych
obiektach, zmniejszenia zależności od paliw kopalnych, ochrony zasobów wody pitnej oraz
poprawy bezpieczeństwa energetycznego. Instalacje służące programowi Net Zero produkują tyle energii w ciągu roku, ile jest niezbędne do zaspokojenia energetycznych potrzeb
odbiorców. Net Zero Strategy, http://www.army.mil/standto/archive/issue.php?issue=201208-15 [dostęp: 21.04.2014]. Por., G. R. Sullivan, U.S. Army Energy Security and Sustainability: Vital to National Defense, s. 8, http://lgdata.s3-website-us-east-1.amazonaws.com/docs/1494/822038/US_Army_TB_2011.pdf [dostęp: 18.04.2014].
78
kształtowania energetycznej przyszłości Ameryki43, dodając, że wysiłki
DOD w celu wykorzystania czystej energii przyczynią się do ratowania
życia, zaoszczędzenia pieniędzy oraz wzrostu gospodarczego, dzięki rozwojowi technologicznemu alternatywnych źródeł energii44. Nie można nie
zauważyć zalet OZE, gdyż wykorzystanie odnawialnych źródeł energii
zmniejsza zapotrzebowanie na energię w warunkach bojowych, zwiększa
efektywność energetyczną, prowadzi do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych oraz zwiększa ochronę budżetu armii przed wahaniami cen
surowców energetycznych45. W 2012 r. Departament Obrony ogłosił, że
chce wydać 7 mld dolarów na rozwój odnawialnych źródeł energii. W trakcie realizacji ambitnej polityki energetycznej USA w aspekcie zastosowania
odnawialnych źródeł energii w armii rozpoczęła się walka o kontrakty na
budowę alternatywnych źródeł pozyskiwania energii. Należy wspomnieć, iż
duże zainteresowanie przedsiębiorców służy modernizacji armii, wzrostowi
gospodarczemu oraz ochronie klimatu46.
Wraz ze wzrostem znaczenia idei poprawy bezpieczeństwa energetycznego armii USA pojawiły się z czasem konkretne decyzje służące realizacji tego celu, które wpływają na energetyczną modernizację wszystkich rodzajów sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych. W sierpniu 2011 roku
prezydent Barack Obama ogłosił, że Marynarka Wojenna USA, wspólnie
z wydziałem Energetyki Rolnictwa, chce zainwestować ponad 0,5 mld dolarów na budowę rafinerii przetwarzającej komponenty roślinne w biopaliwa47. Warto również zaznaczyć, iż inżynierowie Marynarki Wojennej próbują również pozyskać energię z pływów morskich, co widoczne jest w rejonie zatoki Kaneohe niedaleko bazy piechoty morskiej48.
Natomiast przykładem wykorzystania energetyki solarnej jest baza
wojskowa położona niedaleko Khyber Pass w Afganistanie, gdzie US Marines po raz pierwszy posłużyli się energią słoneczną z rozmieszczonych
paneli w celu pozyskania energii i uruchomienia urządzeń elektrycznych.
Zdano sobie wtedy sprawę, iż energia odnawialna może być bardziej skuteczna niż tradycyjne nośniki energii, szczególnie w środowisku niesprzyjającym wszelkim transportom energetycznym49. Fotowoltaika w warunkach
amerykańskich ciągle się rozwija. Od początku 2013 roku w Stanach Zjed43
From Barracks to the Battlefield….
Tamże.
45
Quadrennial Defense Review Report, February 2010, s. 87, http://www.defense.gov/
qdr/qdr%20as%20of%2026jan10%200700.pdf [dostęp: 17.04.2014].
46
J. Daly, U.S. Army’s $7 Billion Interest in Renewable Energy, http://oilprice.com/Energy/Energy-General/U.S.-Armys-7-Billion-Interest-in-Renewable-Energy.html
[dostęp:
21.04.2014].
47
From Barracks to the Battlefield…, s. 9.
48
Collaboration for Energy Security….
49
Enlisting the Sun: Powering the U.S. Military with Solar Energy 2013,
http://www.seia.org/research-resources/enlisting-sun-powering-us-military-solar-energy2013 [dostęp: 17.04.2014].
44
79
Adrian Mitręga
noczonych zostało pozyskanych ponad 130 megawatów (MW) z instalacji
fotowoltaicznych (PV). Gdyby zsumować moc wszystkich urządzeń fotowoltaicznych pracujących dla wojska to okazałoby się, że urządzenia te
zapewniają wystarczająco dużo czystej energii do zasilania 22000 amerykańskich domów. Należy jednak podkreślić, iż wielkości te nie obejmują
instalacji fotowoltaicznych zainstalowanych w amerykańskich bazach poza
granicami Stanów Zjednoczonych50.
Dla Sił Powietrznych Stanów Zjednoczonych istotnym zagadnieniem
z punktu widzenia bezpieczeństwa energetycznego jest zapewnienie dostatecznej ilości paliwa maszynom latającym. W czasie pokoju zużycie
paliwa przez Siły Powietrzne armii Stanów Zjednoczonych stanowi prawie
50% jego wykorzystania przez wszystkie pojazdy będące na wyposażeniu
armii amerykańskiej, gdyż warto podkreślić, iż paliwo wykorzystywane
w lotnictwie, czyli JP-8 jest również wykorzystywane na przykład w czołgach oraz innych pojazdach wojskowych. Wprawdzie na początku XXI
wieku rozpoczęły się prace nad możliwością zastąpienia JP-8 przez inne
rodzaje paliw, szczególną rolę miałyby pełnić tutaj biopaliwa, jednak osiągnięcie sukcesu na tym polu wydaje się dość odległe również z tego powodu, iż paliwa te nie mogą być dopuszczone do użytku w niektórych pojazdach taktycznych. Obecnie wydaje się, że najbardziej obiecujące badania dotyczą surowców celulozowych i glonów, które po odpowiednim przetworzeniu technologicznym mogą stworzyć biopaliwa drugiej generacji
umożliwiające zastosowanie we wszystkich pojazdach wojskowych51. Ponadto w grudniu 2007 r. Air Force zleciło budowę instalacji fotowoltaicznych w miejscowości Nellis o łącznej mocy 14,2 MW. System pozwala na
dostarczenie energii do ok. jednej czwartej wszystkich urządzeń znajdujących się w bazie, co powoduje roczne oszczędności w budżecie w wysokości ok. miliona dolarów. W tym samym roku władze USA zdecydowały
się również na rozwój innych metod pozyskiwania zielonej energii dla sił
powietrznych, gdyż część baz Sił Powietrznych została wyposażona
w źródła energetyki wiatrowej, słonecznej, geotermalnej lub biomasy52.
Władze USA zdają sobie sprawę, że obecnie stosowane technologie
energetyczne oparte na tradycyjnych nośnikach energii nie do końca
sprawdzają się wobec dynamizmu współczesnego środowiska bezpieczeństwa. Dlatego działania służące uniezależnieniu armii Stanów Zjednoczonych od paliw kopalnych mogą doprowadzić do zrewidowania zarówno
potrzeb energetycznych, jak i możliwości operacyjnych, a także do powstania sieci powiązań między wojskiem, a cywilnymi energetycznymi
50
Tamże.
S. Karbuz, The Importance of Alternative Energy to the U.S. Military,
http://oilprice.com/Alternative-Energy/Renewable-Energy/The-Importance-Of-AlternativeEnergy-To-The-U.S.-Military.html [dostęp: 16.04.2014].
52
Collaboration for Energy Security….
51
80
przedsiębiorstwami. Współpraca taka może skutkować rozwojem efektywnych technologii energetycznych, doprowadzić do transferu wiedzy i przyspieszyć akceptację nowych technologii pozyskiwania energii zarówno
przez wojsko, jak i amerykańskie społeczeństwo53.
Celem energetycznej modernizacji amerykańskich sił zbrojnych jest
zwiększenie efektywności energetycznej poprzez wykorzystanie odnawialnych źródeł energii. Armia, inwestując w alternatywne źródła pozyskiwania
energii, takie jak: energia słoneczna, energia wiatrowa, geotermalna czy
energia pochodząca z biomasy, stara się by nowo pozyskana energia znalazła zastosowanie w obiektach użytkowych, pojazdach, w tym wykorzystujących moc hybrydową, prąd, wodór, czy sprężony gaz. Ponadto w celu
zwiększenia efektywności energetycznej Departament Obrony współpracuje z ośrodkami akademickimi oraz z cywilnymi partnerami z sektora OZE
poprzez zintensyfikowanie badań nad rozwojem oraz oceną zastosowania
nowych technologii energetycznych służących w armii54.
W obecnym czasie współczesna armia jest bardziej niż kiedykolwiek
narażona na destrukcyjne czynniki polityczne i ekonomiczne. Zapewnienie
bezpieczeństwa energetycznego armii doskonale wpisuje się w aspekt
wyzwań stojących przed siłami zbrojnymi każdego państwa, nie tylko US
Army. Wzrost cen surowców energetycznych powoduje zmniejszenie wydatków na działania stricte obronne lub służące modernizacji uzbrojenia
żołnierzy, dlatego próby rozwoju idei odnawialnych źródeł energii w armii
wydają się panaceum na energetyczną zależność wojska od dostaw surowców często z niestabilnych terytoriów, tym bardziej jeżeli transporty te
narażone są na ataki terrorystyczne55.
Bibliografia
1. Białek J., Oleksiuk A., Gospodarka i Geopolityka. Dokąd zmierza
świat?, Difin, Warszawa, 2009.
2. Gajda J., Afgańska Krzyżówka, Polska Zbrojna, nr 6, 2012.
3. Kuźniar R., Pozimnowojenne dwudziestolecie 1989-2010. Stosunki
międzynarodowe na przełomie XX i XXI wieku, Scholar, Warszawa, 2011.
4. Müller Kraenner S., Bezpieczeństwo energetyczne, nowy pomiar
świata, Z naszej strony, Szczecin, 2008.
53
C. Scott, Buchanan, Energy and Force Transformation, http://www.army.mil/
professionalWriting/volumes/volume5/april_2007/4_07_4.html [dostęp: 13.04.2014].
54
Quadrennial Defense Review…, s. 87.
55
N. D. Northern, Energy sustainability and the army: The current transformation,
s. 45, http://www.aepi.army.mil/awcfellows/docs/LTC%20Northern%20Paper.pdf [dostęp:
15.04.2014].
81
Adrian Mitręga
5. Wiśniewski B., Energetyczna niezależność, Polska Zbrojna, nr 4,
2013.
1. Army Energy Security Implementation Strategy, http://lgdata.s3website-us-east-1.amazonaws.com/docs/1494/1059779/Army_Energy
_Strategy_13JAN09_Approved_4-03-09.pdf.
2. Cordesman A. H., Khazai S., Dewit D., Shaping Iraq’s Security
Forces US-Iranian Competition Series, http://csis.org/files/publication131213_Iraq_Security_Forces.pdf.
3. Cornell P. E., Energy Security as National Security: Defining Problems Ahead of Solutions, http://www.ensec.org/index.php?option=com_
content&view=article&id=183:energy-security-as-national-security-definingproblems-ahead-of-solutions1&catid=92:issuecontent &Itemid=341.
4. Daly J., U.S. Army’s $7 Billion Interest in Renewable Energy,
http://oilprice.com/Energy/Energy-General/U.S.-Armys-7-Billion-Interest-inRenewable-Energy.html.
5. Defense Science Board, http://www.acq.osd.mil/dsb/history.htm.
6. Edge R. D., Tactical Logistics Supporting the Warfighter for OEF,
10th Forward Support Battalion ‘On Steroids’ Supporting Full-Spectrum
Combat Operations, http://usacac.army.mil/cac2/call/docs/10-55/10-55.pdf.
7. Enlisting the Sun: Powering the U.S. Military with Solar Energy
2013, http://www.seia.org/research-resources/enlisting-sun-powering-usmilitary-solar-energy-2013.
8. Flanders J., Caspian Oil and Gas and Afghanistan Pipeline Connection,
http://mouv4x8.perso.neuf.fr/11Sept01/A9017_g_WTC_attack_
Caspian_Oil_and_Gas.pdf.
9. From Barracks to the Battlefield: Clean Energy Innovation and
America's Armed Forces, http://www.pewenvironment.org/uploadedFiles/PEG/Publications/Report/DoD-Report_FINAL.pdf.
10. Goossens E., Exploding Fuel Tankers Driving U.S. Army to Solar
Power, http://www.ensec.org/index.php?option=com_content&view=.pdf.
11. Gradziuk A., Lach W., Posel-Częsnik E., Sochacka K., Co to jest
bezpieczeństwo energetyczne państwa?, http://www.pism.pl/files/?id_
plik=351.
12. http://energyoutlook.naseo.org/Data/Sites/3/presentations/Simpson.
pdf.
13. http://lgdata.s3-website-us-east-1.amazonaws.com/docs/1494/
822038/US_Army_TB_2011.pdf.
14. http://www.army.mil/professionalWriting/volumes/volume5/april_200
7/4_07_4.html.
82
15. Karbuz S., The Importance of Alternative Energy to the U.S. Military, http://oilprice.com/Alternative-Energy/Renewable-Energy/The-Importance-Of-Alternative-Energy-To-The-U.S.-Military.html.
16. Net Zero Strategy, http://www.army.mil/standto/archive/issuephp?
issue=2012-08-15.
17. Northern N. D., Energy Sustainability and the Army: The current
transformation,
http://www.aepi.army.mil/awcfellows/docs/LTC%20Northern%20Paper.pdf.
18. Otłowski T., Problemy logistyczne sił międzynarodowych w Afganistanie, http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/artykul,294,Problemy_logistyczne_sil_miedzynarodowych_w_Afganistanie.
19. Power Surge: Energy Security and the Department of Defense,
http://www.pewenvironment.org/news-room/reports/power-surge-energysecurity-and-the-department-of-defense-85899532987.
20. Quadrennial
Defense
Review
Report,
February
2010,
http://www.defense.gov/qdr/qdr%20as%20of%2026jan10%200700.pdf.
21. Report of the Defense Science Board Task Force on DoD Energy
Strategy “More Fight – Less Fuel”, Office of the Under Secretary of Defense, http://www.acq.osd.mil/dsb/reports/ADA477619.pdf.
22. Sopko J. F., Interim Report on Afghan National Army Petroleum,
Oil, and Lubricants, http://www.sigar.mil/pdf/audits/2012-09-10audit-1214.pdf.
23. Stross C., Geopolitics in the raw, http://www.antipope.org/charlie/
blog-static/2010/06/geopolitics-in-the-raw.html.
24. United States Marine Corps Expeditionary Energy Strategy and Implementation Plan, http://www.hqmc.marines.mil/Portals/160/Docs/USMC
%20Expeditionary%20Energy%20Strategy%20%20Implementation%20Pla
nning%20Guidance.pdf.
25. US House of Representatives Committee on International Security,
Terrorist Threats to Energy Security, http://www.foreignaffairs.house.gov/
archives/109/22655.pdf.
ROLE OF ENERGY SECURITY IN SHAPING THE
UNITED STATES’ ARMED FORCES AT THE
BEGINNING OF THE 21ST CENTURY
Abstract: Energy security at the beginning of the 21st century became
one of elementary issues accompanying a broadly understood notion of
security in both national and global dimensions. This article features the
influence that this problem exerted on the United States’ military policy at
the beginning of the new century as US troops have been one of the major
83
Adrian Mitręga
recipients of US energy resources due to numerous military campaigns
overseas. US ambitious energy policy caused that energy demands has
become one of the key issues of American Armed Forces’ modernization.
Consequently new potentials of acquiring energy have been noticed such
as the implementation of renewable energy resources programme in
a military aspect.
84
ISSN 2299-2316
Uprawnienia dowódcze inspektorów Dowództwa Generalnego…
AUTOR
ppłk mgr Zbigniew Nowak
[email protected]
UPRAWNIENIA DOWÓDCZE INSPEKTORÓW
DOWÓDZTWA GENERALNEGO RODZAJÓW SIŁ
ZBROJNYCH
Wprowadzenie
Dnia 1 stycznia 2014 roku weszła w życie Ustawa o zmianie ustawy
o urzędzie Ministra Obrony Narodowej oraz niektórych innych ustaw1,
wprowadzająca reformę systemu kierowania2 i dowodzenia3 Siłami Zbrojnymi Rzeczypospolitej Polskiej. Reforma ta, poprzedzona kompleksową
analizą systemu4, ze względu na zakres przekształceń oraz ich wpływ na
funkcjonowanie Sił Zbrojnych miała właśnie systemowy charakter, kończący cykl reform funkcjonowania polskiego wojska rozpoczęty w 1989 roku
wraz ze zmianą systemu politycznego państwa5.
Jednym z najważniejszych aspektów reorganizacji systemu było utworzenie Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych. Nowe dowództwo, następca prawny zlikwidowanych dowództw rodzajów sił zbrojnych –
Wojsk Lądowych, Sił Powietrznych, Marynarki Wojennej i Wojsk Specjalnych, stało się największą strukturą organizacyjną, obejmującą ponad 85%
potencjału kadrowego i sprzętowego polskiej armii.
Dowództwo Generalne RSZ jest dowództwem połączonym, odpowiedzialnym za dowodzenie jednostkami RSZ w czasie pokoju oraz pozosta1
Ustawa z dnia 21 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy o urzędzie Ministra Obrony Narodowej oraz niektórych innych ustaw, Dz. U z 2013 r., poz. 852.
2
Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. o urzędzie Ministra Obrony Narodowej, Dz.
U. z 2013 r., poz. 189 z póz. zm., art. 2 pkt 1: Do zakresu działania Ministra Obrony Narodowej należy kierowanie w czasie pokoju całokształtem działalności Sił Zbrojnych, oraz art.
6 ust. 1: W czasie pokoju Minister Obrony Narodowej kieruje działalnością rodzajów Sił
Zbrojnych przy pomocy Dowódcy Generalnego oraz Dowódcy Operacyjnego.
3
Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 144, z póz. zm., art. 11a ust. 1: Dowódca Generalny jest
właściwy w zakresie dowodzenia jednostkami wojskowymi i związkami organizacyjnymi Sił
Zbrojnych z wyłączeniem jednostek wojskowych lub związków organizacyjnych Sił Zbrojnych, wymienionych w kolejnych punktach artykułu; art. 11b ust. 1: Dowódca Operacyjny
jest właściwy w zakresie dowodzenia operacyjnego częścią Sił Zbrojnych podporządkowaną mu na podstawie decyzji Ministra Obrony Narodowej.
4
Por., P. Sienkiewicz, Analiza Systemowa. Podstawy i zastosowania, Akademia
Obrony Narodowej, Warszawa, 1994.
5
L. Konopka, M. Fryc, Reforma systemu kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi
Rzeczypospolitej Polskiej, Kwartalnik Bellona, nr 3/2014, s. 11.
85
Zbigniew Nowak
łymi po wydzieleniu dla Dowództwa Operacyjnego RSZ jednostkami wojskowymi w zdefiniowanym konstytucyjnie czasie wojny6. To na Dowództwie Generalnym RSZ spoczywa obowiązek przygotowania jednostek wojskowych Sił Zbrojnych RP do działania zgodnie z przeznaczeniem oraz
zobowiązaniami w ramach artykułu 5 Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego7.
Założenia reformy SKiD, w tym utworzenie nowego dowództwa, zyskały aprobatę Rady Ministrów oraz większości parlamentarnej. W ocenie
Przewodniczącego Sejmowej Komisji Obrony Narodowej S. Niesiołowskiego: Reforma dowodzenia armią jest konieczna do przeprowadzenia. Porządkuje bowiem system kierowania wojskiem i czyni go bardziej nowoczesnym i efektywnym8. Reprezentujący Radę Ministrów, Minister Obrony
Narodowej T. Siemoniak również dostrzegał zasadność zmian i ich konsekwencje, wskazując przy tym, że bezpośrednim impulsem do podjęcia rządowych prac nad ustawą było ogłoszenie w 2011 roku postanowienia Prezydenta RP o głównych kierunkach rozwoju Sił Zbrojnych na najbliższą
dekadę, zawierającego odniesienie do reformy SKiD.
W opozycji do głosów aprobujących wejście w życie reformy SKiD pozostał Klub Parlamentarny Prawa i Sprawiedliwości, który skierował wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zasadności podstaw reformy z Konstytucją RP9.
Koronnym argumentem przemawiającym za niekonstytucyjnością konsolidacji systemu kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi RP, w ocenie
środowiska opozycji rządowej, stała się kwestia likwidacji dowództw rodzajów sił zbrojnych i prerogatyw Prezydenta RP w rozumieniu art. 134 Konstytucji RP10, w tym uprawnień do mianowania dowódców rodzajów sił
zbrojnych. Przy czym zasadniczą kwestią stało się także wskazywanie
utraty uprawnień władczych dowódców rozformowanych dowództw rodzajów sił zbrojnych na rzecz przypisania im roli i zadań inspektorskich.
To zagadnienie staje się istotą niniejszej publikacji, w której obok określenia podstawowych pojęć odnoszących się do zdefiniowania roli dowódcy zostaną scharakteryzowane relacje funkcjonujące pomiędzy dowódcą
a inspektorami w utworzonym ponad rok temu Dowództwie Generalnym
6
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z 1997 r., nr
78, poz. 483 z póz. zm., por. m. in. art. 134 ust. 1; art. 175 ust. 2.
7
Traktat Północnoatlantycki sporządzony w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r., Dz.
U. z 2000 r., nr 87, poz. 970, art. 5.
8
http://www.polska-zbrojna.pl/home/articleshow/8254?t=Zmiany-sa-konieczne
[dostęp: 2.02.2015].
9
Z. Kędzi, A. Rost, Opinia prawna w sprawie zgodności z Konstytucją projektowanych
zmian w systemie dowodzenia Siłami Zbrojnymi RP, Poznań, 2012.
10
M. Muszyński, Opinia dla Komisji Obrony Narodowej do projektu ustawy o zmianie
ustawy o urzędzie Ministra Obrony Narodowej oraz niektórych innych ustaw, (druk nr 1236),
Warszawa, 2013.
86
RSZ oraz pokrótce, z uwagi na niejawny charakter dokumentów odniesienia, same uprawnienia inspektorów.
Jak się wydaje, jest to publikacja, która zainteresuje nie tyle wąskie
grono specjalistów i żołnierzy Dowództwa Generalnego RSZ, ale także
stanowić może kolejny argument w dyskusji dotyczącej konstytucjonalności reformy systemu kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi Rzeczypospolitej Polskiej.
Pojęcie „dowódcy”, a pojęcie „inspektora”
Przed przejściem do meritum zagadnienia, istotne jest wskazanie dokumentów odniesienia, których analiza okaże się pomocna dla właściwego
zrozumienia poruszanych w niniejszym artykule kwestii. Są nimi:
1) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.11,
2) Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku
obrony Rzeczypospolitej Polskiej12,
3) Ustawa z dnia 21 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy o urzędzie Ministra Obrony Narodowej oraz niektórych innych ustaw13,
4) Ustawa z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy
zawodowych14,
5) Decyzja Nr 445/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 grudnia
2013 r. w sprawie wprowadzenia do użytku Regulaminu Ogólnego Sił
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej15,
6) Szczegółowy zakres działania Dowództwa Generalnego Rodzajów
Sił Zbrojnych, stanowiący załącznik Nr 1 do Zarządzenia Nr Z-6/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 16 września 2013 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania, struktury organizacyjnej oraz siedziby Dowództwa
Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych (niepublikowane), zmienionego Zarządzeniem Nr 22/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 29 lipca 2014 r.
zmieniającym zarządzenie w sprawie szczegółowego zakresu działania,
struktury organizacyjnej oraz siedziby Dowództwa Generalnego Rodzajów
Sił Zbrojnych16,
7) Rozkaz Nr 1 Dowódcy Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych z dnia
1 stycznia 2014 r. w sprawie organizacji i funkcjonowania Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych w 2014 r.
11
Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz. 483 z póz. zm.
Dz. U. z 2015 r., poz. 144.
13
Dz. U. z 2013 r., poz. 852.
14
Dz. U. z 2014 r., poz. 1414 z póz. zm.
15
Dz. Urz. Min. Obr. Nar. z 2013 r., poz. 398.
16
Dz. Urz. Min. Obr. Nar. z 2014 r., poz. 251.
12
87
Zbigniew Nowak
Pojęcie „dowódcy” jest szeroko używane w nomenklaturze wojskowej,
w tym również związanej ze stosowaniem i obowiązywaniem prawa w siłach zbrojnych. Termin ten niesie za sobą treści rodzące skutki prawne, jak
m.in. prawo do wydawania i egzekwowania rozkazów (funkcje dyscyplinarne, prawnokarne), czy też występowanie przez dowódcę w procesie administracyjnym (wydawanie decyzji administracyjnych, inne) w charakterze
strony (zarówno w I, jak i II instancji).
Z kolei pojęcie „inspektora” nie jest znane źródłom powszechnie obowiązującego prawa, tj. nie zostaje wymienione w Konstytucji, ustawach,
ratyfikowanych umowach międzynarodowych oraz rozporządzeniach. Pojęcie „inspektora” jako żołnierza zawodowego, pozostającego w bezpośrednim podporządkowaniu Dowódcy Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych, pojawia się dopiero w wewnętrznym akcie normatywnym, a więc
akcie niższego rzędu wydawanym przez Ministra Obrony Narodowej, tj.
w załączniku Nr 1 do Zarządzenia Nr Z-6/MON Ministra Obrony Narodowej
z dnia 16 września 2013 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania,
struktury organizacyjnej oraz siedziby Dowództwa Generalnego Rodzajów
Sił Zbrojnych, a także w bazujących na wskazanym zarządzeniu rozkazach
Dowódcy Generalnego RSZ.
Biorąc pod uwagę charakter i właściwość wzmiankowanych tu aktów
normatywnych – obowiązujących w bieżącym stanie prawnym: Konstytucji
RP, ustaw oraz rozporządzeń, można już wstępnie stwierdzić, iż żołnierz
zawodowy zajmujący stanowisko służbowe „inspektora”, po wejściu w życie reformy systemu kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi RP, nie
może być utożsamiany z „dowódcą” w rozumieniu wypracowanym w poprzednio obowiązującym stanie prawnym17.
Oznacza to także, że ustawodawca (w sensie praktycznym Minister
Obrony Narodowej we wskazanym powyżej zarządzeniu Nr Z-6/MON),
określając zakres działania Dowódcy Generalnego RSZ, już na tym etapie
rezygnuje z utożsamiania „inspektorów” z „dowódcami”, przyznając status
„dowódcy” jedynie żołnierzowi zawodowemu zajmującemu stanowisko
służbowe „Dowódcy Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych”.
Wprowadzenie nowego nazewnictwa – instytucji „inspektora” obok konotacji historycznych miało na celu zapewne ułatwienie zrozumienia stosunku zależności pomiędzy Dowódcą Generalnym RSZ a „inspektorem”,
w porównaniu do ewentualnego, możliwego do przyjęcia terminu (nazewnictwa) – „Dowódca Generalny RSZ” – „Dowódca poszczególnego rodzaju
sił zbrojnych”.
17
Likwidacja dowództw rodzajów Sił Zbrojnych z jednoczesną rezygnacją ustawodawcy z pozostawienia dotychczasowym dowódcom poszczególnych rodzajów Sił Zbrojnych
uprawnień stricte władczych (dowódczych) – vide: art. 11 Ustawy z dnia 21 czerwca 2013 r.
o zmianie ustawy o urzędzie Ministra Obrony Narodowej oraz niektórych innych ustaw.
88
Kim jest zatem dowódca jednostki wojskowej, a kim jest „inspektor”
w aktualnym stanie prawnym?
Poczynając od podstawowego aktu regulującego cykl życia żołnierskiego – Regulaminu Ogólnego Sił Zbrojnych RP, należy wskazać, iż akt
ten aktualnie (po zmianach tekstu Regulaminu Ogólnego w 2013 roku)
w art. 7 definiuje „sprawowanie funkcji dowódczych”, czego nie należy
utożsamiać z definicją „dowódcy”, i tak: Przełożony wobec podwładnych
sprawuje funkcje dowódcze (kierownicze), zarządzające, szkoleniowe
i wychowawcze. Jest odpowiedzialny za sprawność organizacyjną oraz
służbę (pracę) podwładnych, a także zobowiązany jest tworzyć warunki
zapewniające przestrzeganie prawa i dyscypliny przez podwładnych.
Z kolei w art. 3 Regulaminu Ogólnego SZ RP definiuje się to, kim jest
„przełożony” i stwierdza, że: Przełożonym jest żołnierz lub osoba nie będąca żołnierzem, któremu na mocy przepisów prawa, rozkazu, polecenia lub
decyzji podporządkowano żołnierza (podwładnego), uprawniona do wydawania rozkazów, poleceń służbowych podwładnym żołnierzom lub osobom
niebędącym żołnierzami i kierowania ich czynnościami służbowymi.
Jak wskazano zatem, Regulamin Ogólny SZ RP nie definiuje wprost
zarówno pojęcia „dowódcy”, jak i pojęcia „inspektora”. Definiuje w zamian
jedynie to, jak należy rozumieć tzw. „sprawowanie funkcji dowódczych”.
Pozwala to na przyjęcie tezy, iż w określonych warunkach faktycznych
„funkcje dowódcze”, wynikające z „bycia przełożonym” (art. 3) sprawować
może zarówno żołnierz zawodowy zajmujący stanowisko służbowe o nazwie „dowódca”, jak i „inspektor”.
Prawdziwość niniejszego stwierdzenia uzasadnia fakt rezygnacji przez
ustawodawcę w ostatniej nowelizacji Regulaminu Ogólnego SZ RP
z umieszczenia w Indeksie pojęć występujących w Regulaminie Ogólnym
SZ RP pojęcia „dowódca”, który to termin w rozumieniu poprzednio obowiązującego Regulaminu Ogólnego Sił Zbrojnych RP18 oznaczał: Dowódcę, Szefa, Komendanta, dyrektora lub kierownika jednostki wojskowej (instytucji, szkoły, ośrodka, składnicy, zakładu, itp.).
Jak wynika z materiałów Grupy Organizacyjnej Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych19, odnoszących się do procesu legislacyjnego związanego z ogłoszeniem nowego Regulaminu Ogólnego SZ RP (opiniowania decyzji MON wprowadzającej nowy Regulamin Ogólny SZ RP),
wykreślenie z Indeksu… pojęcia „dowódca” wiązało się m.in. z faktem
wprowadzenia reformy systemu kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi
18
Wydanego w formie załącznika do Decyzji Nr 188/MON Ministra Obrony Narodowej
z dnia 10 czerwca 2009 r. w sprawie wprowadzenia do użytku Regulaminu Ogólnego Sił
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. Urz. Min. Obr. Nar. z 2009 r., nr 12, poz. 132
z póz. zm.
19
Decyzja Nr 178/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 3 lipca 2013 r. w sprawie
powołania Grupy Organizacyjnej Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych, Dz.
Urz. Min. Obr. Nar. z 2013 r., poz. 171.
89
Zbigniew Nowak
RP, powołującej do życia instytucję „inspektorów”, a w szczególności
z brakiem – na tym etapie prac – jednoznacznej wiążącej decyzji w kwestii
przyznania, lub też nie uprawnień stricte dowódczych i określenia ich
szczegółów dla „inspektorów”.
Reasumując powyższe wywody związane z interpretacją zapisów Regulaminu Ogólnego SZ RP, należy stwierdzić, że ustawodawca daje wolną
rękę w kwestii nazewnictwa poszczególnych stanowisk dla określonych
osób funkcyjnych (dowódca, ewentualnie inspektor, szef, komendant, inne
nazwy), zwracając jednakże uwagę na zapis „sprawowanie funkcji dowódczych”.
W tym miejscu należy wskazać, w jaki sposób pojęcie „dowódcy jednostki wojskowej” definiuje, po wejściu w życie reformy systemu kierowania i dowodzenia SZ RP, ustawa pragmatyczna.
Zgodnie z treścią dodanego do ustawy pragmatycznej art. 6 ust. 2 pkt
3, przez dowódcę jednostki wojskowej należy rozumieć osobę kierującą
lub dowodzącą jednostką wojskową, w której żołnierz zawodowy zajmuje
stanowisko służbowe lub do której został skierowany w ramach pełnienia
zawodowej służby wojskowej w rezerwie kadrowej albo w dyspozycji.
W poprzednim brzmieniu (przed reformą SKiD) ustawa pragmatyczna
nie definiowała pojęcia „dowódca jednostki wojskowej”20.
Zapisy ustawy pragmatycznej wskazują zatem z kolei na czynnik „kierowania lub dowodzenia” daną jednostką wojskową, z czym następnie
wiąże się możliwość wydawania rozkazów i postrzegania żołnierza zawodowego zajmującego stanowisko dowódcy jednostki wojskowej w rozumieniu art. 104 ustawy pragmatycznej, czyli jako strony postępowania administracyjnego (m.in. wydawanie decyzji administracyjnych – kadrowych,
finansowych)21. Kwestia ta zostanie bliżej omówiona w części II opracowania.
Co niezmiernie istotne, kwestia zastąpienia terminu „dowódca” dla
określania najwyższego przełożonego określonego rodzaju sił zbrojnych
terminem „inspektor” jest, jak wskazano we wprowadzeniu, jedną z cech
podnoszonych pobocznie przez część konstytucjonalistów w ich krytycz20
Art. 6 ust. 2 pkt 3 dodany przez art. 1 pkt 4 lit. b) Ustawy z dnia 11 października
2013 r., Dz. U. z 2013 r., nr 1355, zmieniającej m.in. ustawę z dniem 5 grudnia 2013 r.
21
Art. 104, ust. 1: Jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej, organami właściwymi w sprawach określonych w przepisach niniejszego rozdziału (rozdział V – Uposażenie
i inne należności pieniężne żołnierzy zawodowych – przypisek autora) są dowódcy jednostek wojskowych zajmujący stanowiska służbowe dowódcy batalionu lub równorzędne,
o których mowa w ust. 3, albo wyższe – w stosunku do wszystkich żołnierzy zawodowych
pełniących zawodową służbę wojskową w podległej jednostce wojskowej, z wyjątkiem tego
dowódcy i jego zastępcy; ust. 2: W stosunku do dowódców jednostek wojskowych i ich
zastępców oraz żołnierzy zawodowych pełniących zawodową służbę wojskową w jednostkach wojskowych, których dowódcy zajmują stanowisko niższe niż określone w ust. 1, właściwymi organami są bezpośredni przełożeni dowódców tych jednostek.
90
nych analizach/opiniach prawnych nt. zgodności z Konstytucją RP wprowadzonej z dniem 1 stycznia 2014 roku reformy SKiD22.
Zasadniczym nurtem ww. opinii odnoszących się do konstytucyjności
reformy (art. 134 ust. 3 Konstytucji RP)23 nie jest jednak kwestia nazewnictwa, czy uprawnień dowódczych „inspektorów”, a raczej kwestie trybu wyznaczania „dowódców” po wprowadzeniu reformy SKiD (tj. Dowódcy Generalnego RSZ oraz Dowódcy Operacyjnego RSZ), liczby „dowódców rodzajów Sił Zbrojnych” w rozumieniu art. 134 ust. 3, czasu trwania ich kadencji i inne. Omówienie tych zagadnień wykracza poza ramy niniejszego
opracowania.
Reasumując przedmiotowy wątek, należy stwierdzić, że ustawodawca
zarówno w art. 134 ust. 3 Konstytucji RP, określającym prerogatywy Prezydenta RP, jak i w żadnym innym miejscu nie używa terminu „inspektor”.
Przyjmując literalne brzmienie przepisów konstytucyjnych (wykładnia
literalna), określających w intencji ustawodawcy w art. 134 ust. 3 Konstytucji RP prerogatywy Prezydenta RP i abstrahując od kwestii zgodności konstytucyjnej rozwiązań przyjętych w wyniku wejścia w życie reformy SKiD,
należy przyjąć, iż ustawodawca w art. 134 ust. 3 zainteresowany jest
wskazaniem uprawnień Prezydenta RP, nie zaś doprecyzowywaniem kwestii „wykonywania/sprawowania funkcji dowódczych” przez „poszczególnych dowódców rodzajów Sił Zbrojnych”. Kwestie te wymagają uszczegółowienia przez akty prawne niższego rzędu. Uszczegółowienie takie w stosunku do „inspektorów”, jak już wskazano, znajdujemy dopiero w akcie
wykonawczym MON, tj. zarządzeniu Nr Z-6.
Podsumowując wątek odnoszący się do właściwego rozumienia pojęć
„dowódcy” i „inspektora”, pod rządami wprowadzonej w 2014 r. reformy
SKiD, finalnie wskazać należy, iż Ustawa z dnia 21 listopada 1967 roku
o powszechnym obowiązku obrony Rzeczpospolitej Polskiej w zmienionym
art. 3 ust. 4a24 wskazuje, iż: Dowódcami rodzajów Sił Zbrojnych są Dowódca Generalny Rodzajów Sił Zbrojnych i Dowódca Operacyjny Rodzajów Sił Zbrojnych.
Wzmiankowana ustawa również nie stawia w jednym rzędzie „dowódców” i „inspektorów”, nie używając ponadto terminu „inspektor”.
22
Por., M. Muszyński, Opinia…, s. 3 i nast.
Mowa tu o art. 134. Konstytucji RP w brzmieniu (ust. 1-3):
1. Prezydent Rzeczypospolitej jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.
2. W czasie pokoju Prezydent Rzeczypospolitej sprawuje zwierzchnictwo nad Siłami
Zbrojnymi za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej.
3. Prezydent Rzeczypospolitej mianuje Szefa Sztabu Generalnego i dowódców rodzajów Sił Zbrojnych na czas określony. Czas trwania kadencji, tryb i warunki odwołania
przed jej upływem określa ustawa.
24
Art. 3 ust. 4a zmieniony przez art. 3 pkt 1 Ustawy z dnia 21 czerwca 2013 r.
o zmianie…, Dz. U z 2013 r., poz. 852.
23
91
Zbigniew Nowak
Dlatego też nawet przy zawarowaniu, że „inspektorzy” stoją na czele
poszczególnych rodzajów Sił Zbrojnych RP (Inspektor Wojsk Lądowych,
Inspektor Sił Powietrznych, Inspektor Marynarki Wojennej, Inspektor Wojsk
Specjalnych, a także Inspektor Rodzajów Wojsk oraz Inspektor Szkolenia
– nieprzypisani konkretnie do jednego rodzaju Sił Zbrojnych)25, znajdują
się oni w bezpośredniej zależności od Dowódcy Generalnego Rodzajów Sił
Zbrojnych (konstrukcja „federacyjna” z jednym dowódcą).
Uprawnienia dowódcze „inspektorów”
Na wstępie należy zauważyć, iż zgodnie z treścią art. 11a ust. 3 i ust.
426 Ustawy z dnia 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku
obrony Rzeczpospolitej Polskiej zasadą jest budowanie podległości od
najwyższego przełożonego – tj. Dowódcy Generalnego RSZ poprzez Inspektorów (byłych dowódców rodzajów Sił Zbrojnych) do jednostek pozostających w pośrednim podporządkowaniu Dowódcy Generalnego RSZ.
Jak wskazuje się w art. 11a ust. 3 Dowódca Generalny RSZ wykonuje
swoje zadania przy pomocy Dowództwa Generalnego RSZ, a zatem przy
udziale podległych komórek merytorycznych oraz podległych żołnierzy
i pracowników wojska posiadających określone zakresy działań.
Cytowana ustawa nie odnosi się w żaden sposób do istnienia i zakresu
działania (w tym możliwości dowódczych) „inspektorów”, pozostawiając te
kwestie regulacji (doprecyzowaniu) w zarządzeniu Ministra Obrony Narodowej – vide: art. 11a ust. 4 ustawy.
Przejdźmy zatem do dokumentu, który określa uprawnienia „inspektorów”, jakim jest wspominany Szczegółowy zakres działania Dowództwa
Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych27.
Zasadniczymi uprawnieniami władczymi (dowódczymi) przypisanymi
jedynie osobom zajmującym kierownicze stanowiska w Dowództwie Generalnym RSZ, czyli Dowódcy Generalnego RSZ oraz Zastępcy Dowódcy
Generalnego RSZ są: dowodzenie jednoosobowe podległymi jednostkami
wojskowymi i związkami organizacyjnymi oraz wszystkimi podległymi żoł25
Określenie podmiotów tworzących Siły Zbrojne zawiera z kolei Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym…, art. 3 ust. 3 i 4, oznaczając je jako: Wojska Lądowe,
Siły Powietrzne, Marynarka Wojenna, Wojska Specjalne.
26
Art. 11a ust. 3: Dowódca Generalny wykonuje swoje zadania przy pomocy Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych. Art. 11a ust. 4: Minister Obrony Narodowej określi, w drodze zarządzenia, szczegółowy zakres działania, siedzibę i strukturę organizacyjną
Dowództwa Generalnego.
27
Jak wskazano, treść powyższego zarządzenia Nr Z-6 została zmieniona zarządzeniem Nr 22/MON Ministra Obrony Narodowej, co wiąże się w głównej mierze ze zmianami
struktury Dowództwa Generalnego RSZ i przypisania nowym komórkom wewnętrznym
zakresów działań.
92
nierzami oraz wydawanie rozkazów, wytycznych, instrukcji i poleceń –
uprawnienie przysługujące jedynie osobom zajmującym kierownicze stanowiska.
Ponadto jedynie Dowódcy Generalnemu RSZ oraz Zastępcy DG RSZ
przypisane są uprawnienia dowódcze (władcze), wynikające z realizacji
spraw kadrowych, dyscyplinarnych, organizacyjnych, mobilizacyjnych, materiałowo-finansowych oraz bhp w Dowództwie Generalnym RSZ. Część
z nich – a tu: uprawnienia kadrowe, finansowe – są związane bezpośrednio z definicją statusu „dowódcy”, w rozumieniu cytowanego uprzednio art.
104 ustawy pragmatycznej.
Inspektorzy są bezpośrednio podporządkowani Dowódcy Generalnemu RSZ. Wydają wytyczne i polecenia oraz podejmują decyzje w zakresie
powierzonej im przez Dowódcę problematyki. Inspektorzy przedstawiają
Dowódcy Generalnemu RSZ wnioski i propozycje dotyczące całokształtu
działalności danego, podległego Inspektoratu.
Inspektorzy, jako podwładni osób zajmujących kierownicze stanowiska
w Dowództwie Generalnym RSZ, kierują całokształtem prac podległego
Inspektoratu, działając zgodnie z rozkazami, poleceniami oraz wytycznymi
Dowódcy i Zastępcy Dowódcy.
Mają zatem uprawnienie do podejmowania decyzji i podpisywania dokumentów oraz wydawania poleceń i stawiania zadań, co do poszczególnych kwestii związanych z właściwym wykonawstwem, ale wyłącznie na
zasadach określonych rozkazem, poleceniem, wytycznymi, instrukcjami
osób zajmujących kierownicze stanowiska w Dowództwie Generalnym
RSZ.
Rozkaz Nr 1 Dowódcy Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych z dnia
1 stycznia 2014 r. w sprawie organizacji i funkcjonowania Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych w 2014 r., co oczywiste, uszczegóławia
zapisy zawarte w Szczegółowym zakresie działania Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych, a zatem rozkazem tym nie zostają w żaden
sposób nadane jakiekolwiek uprawnienia władcze żołnierzom zawodowym
zajmującym stanowiska służbowe Inspektorów.
Podsumowanie
W dalszym ciągu oczekiwany jest wyrok Trybunału Konstytucyjnego
w sprawie zgodności z ustawą pragmatyczną wprowadzonej w 2014 roku
reformy systemu kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi RP. Rezygnacja i rozformowanie dowództw poszczególnych rodzajów sił zbrojnych
i utworzenie jednego scentralizowanego dowództwa było niewątpliwie działaniem nowatorskim. W takim też kontekście należy rozpatrywać decyzję
ustawodawcy o likwidacji stanowisk służbowych dowódców rodzajów sił
93
Zbigniew Nowak
zbrojnych i zastąpieniu ich stanowiskami inspektorów, posiadających
uprawnienia kierownicze i dowódcze w podległych inspektoratach, stanowiących jedynie kontynuację decyzji podejmowanych przez Dowódcę Generalnego RSZ. Argumentem przedstawianym za reformą i takim właśnie
określeniem roli inspektorów była konieczność uzyskania środowiska synergii poprzez działania różnych rodzajów sił zbrojnych i rodzajów wojsk
pod jednym dowództwem, co miało w istocie skrócić, ułatwić i udrożnić
dowodzenie. Jest to szczególnie istotne w roku zintensyfikowanego szkolenia polskiej armii, w tym prowadzonego z udziałem wojsk obcych oraz
w kontekście sytuacji politycznej, związanej z kryzysem na wschodniej
Ukrainie.
Rok 2015 przyniesie wynik dla przedmiotowych rozwiązań – założeń
reformy SKiD, co nastąpi wskutek wydania orzeczenia TK, ale też opublikowania sprawozdania dotyczącego ewaluacji nowego systemu kierowania
i dowodzenia Siłami Zbrojnymi RP przez powołany do tego specjalny zespół ministerialny28.
Aprobujące rozstrzygnięcia pozwolą zachować system kierowania
i dowodzenia w obecnej formie na każdym z poziomów na kolejne lata, być
może przy wprowadzeniu drobnych korekt. Niekorzystne spowodują konieczność całkowitej zmiany założeń reformy, co może mieć niebagatelny
wpływ nie tyle z perspektywy omawianych tu uprawnień dowódczych,
a raczej fundamentów systemu bezpieczeństwa i obronności państwa,
w którym Siły Zbrojne RP odgrywają podstawową rolę.
Bibliografia
1. Decyzja Nr 178/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 3 lipca
2013 r. w sprawie powołania Grupy Organizacyjnej Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych, Dz. Urz. Min. Obr. Nar. z 2013 r., poz. 171.
2. Decyzja Nr 445/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 grudnia
2013 r. w sprawie wprowadzenia do użytku Regulaminu Ogólnego Sił
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. Urz. Min. Obr. Nar. z 2013 r., poz.
398.
3. Decyzja Nr 61/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 3 marca
2015 r. w sprawie ewaluacji nowego systemu kierowania i dowodzenia
Siłami Zbrojnymi Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. Urz. Min. Obr. Nar. z 2015
r., poz. 58.
28
Decyzja Nr 61/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 3 marca 2015 r. w sprawie
ewaluacji nowego systemu kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi Rzeczypospolitej
Polskiej, Dz. Urz. Min. Obr. Nar. z 2015 r., poz. 58.
94
4. Kędzi Z., Rost A., Opinia prawna w sprawie zgodności z Konstytucją projektowanych zmian w systemie dowodzenia Siłami Zbrojnymi RP,
Poznań, 2012.
5. Konopka L., Fryc M., Reforma systemu kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi Rzeczypospolitej Polskiej, Kwartalnik Bellona, nr 3/2014.
6. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.
U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z póz. zm.
7. Muszyński M., Opinia dla Komisji Obrony Narodowej do projektu
ustawy o zmianie ustawy o urzędzie Ministra Obrony Narodowej oraz niektórych innych ustaw, (druk nr 1236), Warszawa, 2013.
8. Sienkiewicz P., Analiza Systemowa. Podstawy i zastosowania,
Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 1994.
9. Traktat Północnoatlantycki sporządzony w Waszyngtonie dnia
4 kwietnia 1949 r., Dz. U. z 2000 r., nr 87, poz. 970.
10. Ustawa z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy
zawodowych, Dz. U. z 2014 r., poz. 1414 z póz. zm.
11. Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. o urzędzie Ministra Obrony Narodowej, Dz. U. z 2013 r., poz. 189 z póz. zm.
12. Ustawa z dnia 21 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy o urzędzie Ministra Obrony Narodowej oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2013 r.,
poz. 852.
13. Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku
obrony Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 144.
COMMAND POWERS OF GENERAL COMMAND
INSPECTORS OF THE ARMED FORCES’ BRANCHES
Abstract: The article describes command powers of people holding
leading positions at the General Command of the Armed Forces’ Branches
comparing them to the powers of inspectors of particular armed forces’
branches which were conferred due to the reform of the Polish Armed
Forces’ management and command systems implemented in 2014.
The article also defines the notions of “the commander” and “command
powers” in the context of binding legal regulations. Moreover, it characterizes in general the way of implementation of tasks and performing inspector’s powers by professional soldiers serving at particular Inspectorates of
the General Command of the Armed Forces’ Branches.
95
ISSN 2299-2316
Jerzy Trocha
AUTOR
mgr Jerzy Trocha
[email protected]
MONITORING EKOLOGICZNY KRAJOWYCH
OBSZARÓW MORSKICH JAKO ELEMENT
BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO
RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Wprowadzenie
Morze Bałtyckie to jedno z największych mórz śródlądowych w północnej części Europy. Jego powierzchnia stanowi 415 tys. km2, zaś zasolenie wód ocenia się na poziomie 7,5‰. Najgłębsze miejsce (459 metrów)
znajduje się w Głębi Landsort, jednak Morze Bałtyckie jest stosunkowo
płytkie, bowiem średnia głębokość sięga 55 metrów. Jego połączenie
z oceanem umiejscowione jest przez obszar wąskich oraz płytkich Cieśnin
Bałtyckich, które poważnie ograniczają wymianę wód. Szacuje się, że całkowita ich wymiana z sąsiednim Morzem Północnym to proces składający
na około 30 lat. Cykl ten nie jest regularny, warunkują go ograniczenia hydrometeorologiczne.
Środowisko morskie Bałtyku to rezultat procesów naturalnych oraz
działalności człowieka. Intensywny rozwój przemysłu oraz niekontrolowane
odprowadzanie zanieczyszczeń do Morza Bałtyckiego znacząco wpłynęły
na stan ekosystemu tego akwenu. Dawniej zasoby przyrodnicze Bałtyku
uchodziły za niewyczerpalne i niepodlegające degradacji, jednakże w obliczu składowania przez człowieka licznych odpadów z działalności produkcyjnej na lądzie oraz w samej wodzie doszło do zachwiania równowagi
ekologicznej środowiska morskiego. W wyniku wielu badań nad stanem
ekosystemu Morza Bałtyckiego społeczeństwa międzynarodowe doszły do
porozumienia, iż niezbędne jest podjęcie kompleksowych działań na rzecz
ograniczenia eksploatacji tego akwenu. Zmiana w podejściu do sytuacji
środowiska naturalnego Bałtyku stała się przyczyną do dynamicznej działalności prawotwórczej, mającej na celu stworzenie podstaw prawnych
określających ochronę środowiska naturalnego morskich obszarów Rzeczypospolitej Polskiej. Powyższe przedsięwzięcia doprowadziły do wprowadzenia do krajowej legislacji prawnej Rekomendacji Komisji Helsińskiej
– HELCOM 12/8, która zaleca uruchomienie monitoringu opartego na samolotach wyposażonych w systemy teledetekcji. Ze względu na wagę
bezpieczeństwa ekologicznego Polska ratyfikowała Konwencję helsińską
z 1974 r. oraz nową Konwencję helsińską z 1992 r. dotyczącą ochrony
96
Monitoring ekologiczny krajowych obszarów morskich jako element…
środowiska naturalnego Morza Bałtyckiego. Sygnatariuszami powyższych
umów stały się wszystkie państwa, które posiadają dostęp do Bałtyku,
tj. Szwecja, Finlandia, Niemcy, Federacja Rosyjska, Dania, Łotwa, Litwa,
Estonia oraz Polska. Powietrzna obserwacja ekologiczna polskich obszarów morskich rozpoczęła się w 1987 r. zgodnie z międzynarodowymi postanowieniami.
Niniejszy artykuł stanowi analizę funkcjonowania monitoringu ekologicznego polskich obszarów morskich oraz podstaw prawnych niezbędnych do właściwego wykonywania tego zadania.
Polskie obszary morskie
Zasięg terytorialny monitoringu ekologicznego realizowany na polskim
obszarze Bałtyku przez wyspecjalizowane służby Rzeczypospolitej związany jest z położeniem geograficznym oraz stanem prawnym. W świetle
legislacji wyróżniamy dwie kategorie wód morskich:
• wody terytorialne dotyczące wewnętrznych wód państwa (mórz terytorialnych);
• wody międzynarodowe, do których zalicza się wody i obszary międzynarodowe ze szczególnymi prawami państwa nadbrzeżnego (morska
strefa przyległa, wyłączna strefa ekonomiczna, szelf kontynentalny, strefa
rybołówstwa)1.
Pozostałe obszary morskie niebędące w żadnej granicy państwowej,
zgodnie z prawem międzynarodowym określane są mianem wspólnego
dziedzictwa ludzkości (łac. res communis). Z tej racji nie mogą one zostać
poddane zwierzchnictwu żadnego podmiotu prawa międzynarodowego2.
Początek kształtowania się powyższego prawa wobec nieprzynależnych
rejonów morskich miał miejsce na przełomie XVII i XVIII wieku, tzw. zasada wolności. Przedstawiona reguła współcześnie konstytuuje prawo
państw do ograniczonego korzystania z zasobów morza otwartego (rys. 1).
Podstawowym aktem prawnym regulującym status polskich rejonów
morskich jest Ustawa z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej. Dokument jest skutkiem
przystosowywania krajowego systemu legislacyjnego do postanowień
umów międzynarodowych. Przyjęcie przez Polskę 13 listopada 1998 r.
Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza sporządzonej w Montego Bay 10 grudnia 1982 r. (United Nations Convention on the Law of the
1
D. R. Bugajski, Prawa żeglugowe okrętu w świetle prawa międzynarodowego,
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2009, s. 56.
2
Zob., D. R. Bugajski, Międzynarodowe organizacje morskie, Akademia Marynarki
Wojennej, Gdynia, 2009, s. 101.
97
Jerzy Trocha
Sea – UNCLOS) spowodowało poddanie pod międzynarodowy rygor
prawny polskiej, morskiej strefy posiadania na Bałtyku3.
Źródło: D. R. Bugajski, Prawa żeglugowe okrętu…, s. 57.
Rys. 1. Klasyfikacja prawna wód morskich
Według przedmiotowej ustawy obszarami morskimi Rzeczypospolitej
Polskiej są:
• morskie wody wewnętrzne,
• morze terytorialne,
• wyłączna strefa ekonomiczna4.
Położenie geograficzne wymienionych rejonów przedstawia rysunek 2.
Morskie wody wewnętrzne są pierwszą kategorią wyszczególnioną
w ustawie. Stanowią one wody znajdujące się między lądem a morzem
terytorialnym5. Należą do nich:
• część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego
wraz ze Świną i Dziwną oraz Zalewem Kamieńskim, znajdująca się na
wschód od granicy państwowej między Rzeczpospolitą Polską a Republiką
3
Zob., A. Makowski, Siły morskie współczesnego państwa, Impuls Plus Consult,
Gdynia, 2000, s. 47.
4
Ustawa z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej
i administracji morskiej, Dz. U. z 1991 r., nr 32, poz. 131, art. 2 ust. 1.
5
Zob., D. R. Bugajski, Prawo żeglugowe…, s. 58.
98
Federalną Niemiec, oraz rzeka Odra pomiędzy Zalewem Szczecińskim
a wodami portu Szczecin;
• część Zatoki Gdańskiej zamknięta linią podstawową biegnącą od
punktu o współrzędnych 54°37'36" szerokości geograficznej północnej
i 18°49'18'' długości geograficznej wschodniej (na Mierzei Helskiej) do
punktu o współrzędnych 54°22'12'' szerokości geograficznej północnej
i 19°21'00'' długości geograficznej wschodniej (na Mierzei Wiślanej);
• część Zalewu Wiślanego, znajdująca się na południowy zachód od
granicy państwowej między Rzeczypospolitą Polską a Federacją Rosyjską
na tym Zalewie;
• wody portów określone od strony morza linią łączącą najdalej wysunięte w morze stałe urządzenia portowe stanowiące integralną część
systemu portowego6.
Źródło: A. Makowski, Siły morskie współczesnego…, s. 50.
Rys. 2. Położenie geograficzne obszarów morskich RP
Kolejny rodzaj obszarów morskich RP stanowi morze terytorialne. Jest
to pas wód morskich stanowiących część terytorium państwa nadbrzeżnego, który jest położony pomiędzy morzem pełnym z jednej strony, a wybrzeżem, względnie wodami wewnętrznymi z drugiej strony7. Polskim mo6
Ustawa o obszarach morskich…, art. 4.
W. Góralczyk, Szerokość morza terytorialnego i jego delimitacja, PWN, Warszawa,
1964, s. 15.
7
99
Jerzy Trocha
rzem terytorialnym jest obszar wód o szerokości 12 mil morskich
(22 224 m)8. Jest on liczony od linii podstawowej Bałtyku.
Należy podkreślić, że zgodnie z ustawą Polska posiada zwierzchnictwo nad morzem terytorialnym oraz wodami wewnętrznymi, ponieważ
wchodzą one w skład terytorium RP9. (…) Jurysdykcja państwa nadbrzeżnego jest pełna i innym państwom nie przysługują tu żadne prawa10.
Oznacza to, że zagraniczne okręty mogą przebywać na tych wodach wyłącznie za uprzednią zgodą polskich władz. W praktyce jednak stosowane
jest prawo nieszkodliwego przepływu, które podjęte zostało 10 grudnia
1982 r. w formie Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza.
W myśl zapisu, z zastrzeżeniem postanowień niniejszej konwencji, statki
wszystkich państw zarówno nadbrzeżnych, jak i śródlądowych, korzystają
z prawa nieszkodliwego przepływu przez morze terytorialne11. Cytowany
artykuł pozwala na pominięcie zgody państwa nadbrzeżnego pod warunkiem nienaruszania porządku publicznego oraz bezpieczeństwa na morzu
terytorialnym.
Ostatnim morskim obszarem RP jest wyłączna strefa ekonomiczna.
Termin ten pojawił się po raz pierwszy w Konwencji UNCLOS. Wyłączna
strefa ekonomiczna stanowi rejon o ograniczonej jurysdykcji polskich
władz, nie przynależy do terytorium państwa nadbrzeżnego. Znajduje się
ona na zewnątrz morza terytorialnego, przylegając do niego. Składają się
na nią wody, dno morza i znajdujące się pod nim wnętrze ziemi12. Wyłączna strefa ekonomiczna, z punktu widzenia legislacji prawnej, jest szczególnym obszarem morskim. Określa bowiem suwerenne prawa państwa nadbrzeżnego oraz, pomimo nieprzynależności do morza otwartego, obejmuje
wykaz wolności komunikacyjnych obcych okrętów – podobnych do tych
obowiązujących na morzu pełnym, a będącym poza jej granicami13. Według postanowień Konwencji UNCLOS wyłączna strefa ekonomiczna nie
może być szersza niż 200 mil morskich od linii podstawowej14. Położenie
geograficzne Morza Bałtyckiego nie pozwala na zastosowanie powyższego
zapisu, gdyż naruszałoby to jurysdykcję innych państw. Specyfika geofizyczna tego akwenu sprawiła, że został on podzielony niemal w całości na
państwa bałtyckie. Wynika to z faktu, iż Bałtyk jest morzem regionalnym,
półzamkniętym o śródlądowym charakterze, przez co wyłączne strefy eko-
8
Zob., Ustawa o obszarach morskich…, art. 5 ust. 1.
Tamże, art. 2 ust. 2 i 3.
10
D. R. Bugajski, Prawa żeglugowe… s. 65.
11
Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza, sporządzona w Montego Bay
10 grudnia 1982 r., Dz. U. z 2002 r., nr 59, poz. 543, art. 17.
12
Zob., Ustawa o obszarach morskich…, art. 15.
13
D. R. Bugajski, Prawa żeglugowe…, s. 85.
14
Zob., Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie…, art. 57.
9
100
nomiczne państw są do siebie przyległe15. Z racji niemożności zastosowania zapisów Konwencji UNCLOS granica wyłącznej strefy ekonomicznej
Rzeczypospolitej Polskiej została ukształtowana w wyniku następujących
umów międzynarodowych:
• Umowa między Polską Rzeczypospolitą Ludową a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich (obecnie Federacją Rosyjską) o rozgraniczeniu morza terytorialnego (wód terytorialnych), strefy ekonomicznej,
strefy rybołówstwa morskiego i szelfu kontynentalnego na Morzu Bałtyckim
podpisana w Moskwie dnia 17 lipca 1985 r.;
• Umowa w sprawie rozgraniczenia szelfu kontynentalnego i stref rybołówczych z Królestwem Szwecji zawarta w Warszawie 10 lutego 1989 r.;
• Umowa między Polską Rzeczypospolitą Ludową a Niemiecką Republiką Demokratyczną w sprawie rozgraniczenia obszarów morskich
w Zatoce Pomorskiej podpisana w Berlinie dnia 22 maja 1989 r.;
• Traktat między Rzeczypospolitą Polską a Republiką Federalną
Niemiec o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy podpisany w Warszawie dnia 14 listopada 1990 r.
Podpisanie niniejszych porozumień nie zakończyło problemu naruszania wyłącznej strefy ekonomicznej RP. W 1994 roku Republika Federalna
Niemiec objęła swoją wyłączną strefą ekonomiczną obszar północnej części redy Zatoki Pomorskiej. Wywołało to polsko-niemiecki konflikt o status
prawny tych wód. Spór odnosi się do toru podejściowego do portów
Szczecin oraz Świnoujście, a także północnej części redy. Konflikt w rejonie Zatoki Pomorskiej obrazuje rysunek 3.
Zadania organów administracji morskiej
Początków polskiej administracji morskiej doszukiwać się można już
za czasów króla Zygmunta Augusta, kiedy to powołana została w 1568 r.
Komisja Morska16. Jednakże pierwszy urząd morski w Polsce założony
został dopiero po odzyskaniu niepodległości. Powstanie w 1920 r. Urzędu
Marynarki Handlowej w Wejherowie zapoczątkowało tworzenie organów
administracji morskiej w Rzeczypospolitej. Instytucja z czasem została
przeniesiona do Gdyni, zaś w 1928 r. przemianowano ją na Urząd Morski.
Wówczas zadaniem nowo powstałego organu było pełnienie funkcji policji
portowej oraz ratownictwa morskiego17. Obecnie w kraju istnieją 3 urzędy
morskie w Szczecinie, Słupsku i Gdyni.
15
Zob., A. Makowski, Siły morskie…, s. 148.
M. H. Koziński, Morskie prawo publiczne, Akademia Morska, Gdynia, 2003, s. 62.
17
Tamże, s. 62-63.
16
101
Jerzy Trocha
Źródło: D. R. Bugajski, Polsko-niemiecki spór o status wód redy w Zatoce Pomorskiej, Prawo Morskie, Gdańsk, 2011, t. XXVII, s. 362.
Rys. 3. Reda portów Świnoujście oraz Szczecin
W aktualnym porządku prawnym RP instytucjami administracji morskiej są minister właściwy do spraw gospodarki morskiej, będący jednocześnie najwyższym organem administracji morskiej, oraz dyrektorzy
urzędów morskich18. Wszystkie wymienione urzędy są stanowiskami jednoosobowymi. Pełnią one istotną rolę dla morskich interesów kraju. Zadaniem ministra właściwego od spraw gospodarki morskiej jest wykonywanie
polityki państwa w zakresie:
18
102
Ustawa o obszarach morskich…, art. 38 ust. 1.
• kreowania sprzyjających warunków ekonomicznych dla gospodarki
morskiej;
• tworzenia programów zwiększających potencjał morski państwa.
Funkcja dyrektorów urzędów morskich jest instytucją terenową administracji morskiej. Powoływani są oni na stanowisko przez Ministra Infrastruktury i Rozwoju, który aktualnie jest właściwym organem do spraw gospodarki morskiej w Polsce. Dyrektorzy wykonują swoje obowiązki za pomocą urzędu morskiego, w którego składzie znajdują się: główne inspekcje
morskie, bandery, porty, Służba Kontroli Ruchów Statków, kapitanaty
i bosmanaty portów oraz Biuro Spraw Obronnych Żeglugi. Główną funkcją
dyrektorów urzędów morskich jest prowadzenie nadzoru nad przestrzeganiem zapisów Ustawy z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej. Istotnym uprawnieniem dyrektorów urzędów morskich, nadanym na podstawie przedmiotowej ustawy, jest również możliwość prawotwórcza19. Posiadają oni sposobność
stanowienia prawa w formie zarządzeń i zarządzeń porządkowych. Inne
zadania organów administracji morskiej to zapewnienie:
• bezpieczeństwa żeglugi morskiej;
• korzystania z dróg morskich oraz portów i przystani morskich;
• bezpieczeństwa związanego z badaniami, rozpoznawaniem i eksploatacją zasobów mineralnych dna morskiego;
• ochrony środowiska morskiego przed zanieczyszczeniem wskutek
korzystania z morza oraz przez zatapianie odpadów i innych substancji
w zakresie nieuregulowanym przepisami prawa geologicznego i górniczego;
• ratowania życia, prowadzenia prac podwodnych i wydobywania
mienia z morza;
• nadzoru przeciwpożarowego w polskich obszarach morskich oraz
morskich portach i przystaniach;
• uzgadniania decyzji w sprawie wydawania pozwoleń wodnoprawnych i pozwoleń budowlanych na obszarze pasa technicznego, morskich
portów i przystani, morskich wód wewnętrznych i morza terytorialnego, jak
również wszelkich innych decyzji dotyczących zagospodarowania tego
pasa;
• wydawania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowaniu terenu w obszarze morza terytorialnego oraz w uzgodnieniu z wójtem, burmistrzem albo prezydentem miasta w obszarze morskich wód wewnętrznych;
• budowy, utrzymywania i ochrony umocnień brzegowych, wydm i zalesień ochronnych w pasie technicznym;
19
Tamże, art. 47 ust. 1.
103
Jerzy Trocha
• wyznaczania dróg morskich, kotwicowisk i badania warunków ich
żeglowności;
• oznakowania nawigacyjnego dróg morskich i kotwicowisk w portach
i przystaniach morskich oraz na wybrzeżu;
• nakładania grzywien w postępowaniu mandatowym za wykroczenia
w trybie przewidzianym w przepisach o postępowaniu w sprawach o wykroczenia;
• wydawania oraz uzgadniania decyzji wynikających z przepisów
ustawy o portowych urządzeniach do odbioru odpadów i pozostałości ładunkowych ze statków;
• sporządzania planów zagospodarowania przestrzennego morskich
wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej20.
Ochrona prawna środowiska morskiego
Wzrost znaczenia czynników ekologicznych dla gospodarki państw
istotnie wpłynął na liczbę projektów o charakterze prawnym regulujących
zakres ochrony środowiska na świecie. Proces ten zapoczątkowany został
w latach 70. XX wieku. Wówczas dostrzeżono rolę bezpieczeństwa ekologicznego rozumianego jako stan całkowitej likwidacji lub zmniejszenia do
minimum zagrożeń dla życia i zdrowia człowieka, których źródłem jest środowisko jego życia, biosfera. Są to zagrożenia, które powstają w środowisku w wyniku świadomego bądź nie w pełni świadomego działania samego
człowieka (…)21.
Elementem środowiska naturalnego wymagającego natychmiastowej
ochrony stały się obszary morskie. Obowiązkiem państwa jest dbanie
o bezpieczeństwo życia oraz mienia na morzu, a także przeciwdziałanie
zagrożeniom związanym z zanieczyszczeniami środowiska morskiego
przez statki oraz inne obiekty nawodne przebywające na morzu22. Wynika
to z suwerenności państwa na przynależnych do niego obszarach morskich. Powyższe stwierdzenie określone zostało w wielu międzynarodowych porozumieniach związanych przede wszystkim z ochroną środowiska
morskiego przed szkodliwym działaniem zanieczyszczeń. Należą do nich:
20
Tamże, art. 42 ust. 2.
J. Ciechanowicz, Międzynarodowe prawo ochrony środowiska, Wydawnictwo
Prawnicze PWN, Warszawa, 1999, s. 46-47.
22
T. Szubrycht, Bezpieczeństwo morskie państwa zarys problemu, Akademia
Marynarki Wojennej, Gdynia, 2011, s. 29.
21
104
• Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczeniu mórz przez zatapianie odpadów i innych substancji (Konwencja londyńska LC 1972) z 29
grudnia 1972 r.;
• Międzynarodowa konwencja o zapobieganiu zanieczyszczeniu morza przez statki oraz platformy wiertnicze (Konwencja MARPOL) z 2 listopada 1973 r.;
• Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza (UNCLOS)
z 10 grudnia 1982 r.
Przedstawione umowy nie są jedynymi traktatami międzynarodowymi
związanymi z ochroną środowiska morskiego. Istotną rolę dla bezpieczeństwa ekologicznego na obszarach morskich pełnią również porozumienia
regionalne. Dotyczą one wyłącznie tych państw, które mają dostęp do danego akwenu. Traktaty regionalne pozwalają na sporządzenie uporządkowanego zbioru norm oraz ujednolicenie przepisów legislacyjnych, które
zostały wprowadzone do wewnętrznego ustawodawstwa większości krajów
regionu23. Do umów regionalnych, powstałych w gronie państw bałtyckich,
w których Polska jest stroną należą:
• Konwencja o rybołówstwie i ochronie żywych zasobów w Morzu
Bałtyckim i Bełtach sporządzona w Gdańsku dnia 13 września 1973 r.
(Konwencja gdańska);
• Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r. (Konwencja
helsińska).
Konwencja gdańska pozwoliła ustalić standardy współdziałania na obszarze Bałtyku między sygnatariuszami umowy w zakresie ochrony oraz
zwiększania populacji ryb i innych żywych zasobów tego akwenu. Dzięki
tym działaniom w Morzu Bałtyckim powoli odradza się wiele gatunków ryb.
Z kolei Konwencja helsińska dotyczyła ochrony Bałtyku przed zanieczyszczeniami ze statków bądź będących wynikiem zatapiania odpadów. Umowa nakładała także na strony porozumienia konieczność prowadzenia patroli w celu zwalczania rozlewów zanieczyszczeń z lądu oraz wspólnej
współpracy międzynarodowej w zakresie badań naukowych na Morzu Bałtyckim24.
Wymienione porozumienia regulują kompleksowo zakres ochrony środowiska Bałtyku, w tym zasobów naturalnych tego akwenu. Podpisanie
powyższych dokumentów pozwoliło określić jednolity międzynarodowy
system prawny dla państw bałtyckich obejmujący wszystkie elementy środowiska naturalnego Morza Bałtyckiego.
23
J. Machowski, Ochrona środowiska. Prawo i zrównoważony rozwój, Wydawnictwo
Akademickie „Żak”, Warszawa, 2003, s. 239.
24
Zob., Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego,
sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r., Dz. U. z 2000 r., nr 28, poz. 346, art. 12.
105
Jerzy Trocha
Każdy z sygnatariuszy porozumienia posiada również wewnętrzne
przepisy prawne związane z ekologią Bałtyku. Aktami normatywnymi dotyczącymi środowiska morskiego w Polsce są:
• prawo wodne w zakresie regulacji korzystania z samych wód
i ochrony ich przed zanieczyszczeniami na podstawie Ustawy z dnia 24
października 1974 r. – Prawo wodne;
• prawo o obszarach morskich RP oparte na Ustawie z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji
morskiej;
• prawo o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez statki oparte
na postanowieniach Ustawy z dnia 16 marca 1995 r. o zapobieganiu zanieczyszczeniu morza przez statki;
• prawo o rybołówstwie morskim oparte na Ustawie z dnia 18 stycznia 1996 r. o rybołówstwie morskim;
• prawo ochrony środowiska z 27 kwietnia 2001 r.;
• kodeks morski bazujący na Ustawie z dnia 18 września 2001 r.,
a także akty wykonawcze wydane na jego podstawie.
Dokumenty regulują w sposób całościowy problematykę ochrony środowiska Morza Bałtyckiego. Zawierają również standardy procedur wykonywanych przez dyrektorów urzędów morskich w celu nakładania kar finansowych.
Działalność polskiego systemu monitoringu ekologicznego
Prowadzenie monitoringu lotniczego nad obszarami morskimi Rzeczypospolitej Polskiej to zadanie leżące w kompetencji urzędów morskich.
Wykonywane są one przy użyciu Systemu Nadzoru Morskiego zainstalowanego na samolocie L-410 „TURBOLET”. Do prowadzenia kontroli nad
czystością wód portowych Inspektorat Ochrony Środowiska Morskiego
korzysta również ze śmigłowca Mi-2. Sprawują one także nadzór nad działalnością na Bałtyku platform przedsiębiorstwa Lotos Petrobaltic SA, spółki
zajmującej się poszukiwaniem oraz eksploatacją ropy naftowej i gazu. Monitoring ekologiczny polskich obszarów morskich nie ogranicza się jednak
wyłącznie do lokalizowania zanieczyszczeń. Dotyczy on także audytu
oznakowania nawigacyjnego, a zwłaszcza przeszkód nawigacyjnych i ruchów statków, erozyjnego niebezpieczeństwa dla brzegów morskich, potencjalnego zlodzenia morza oraz ochronę wrakowisk historycznych: Graf
Zeppelin, General von Steuben, MS Wilhelm Gustloff, a także MS Goya.
Stałe trasy lotów monitoringu ekologicznego na obszarach morskich RP
przedstawia rysunek nr 4.
106
Źródło: Archiwum Urzędu Morskiego w Gdyni.
Rys. 4. Trasa lotów nadzorujących zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego
Z powyższej mapki wynika, iż patrole urzędów morskich w Szczecinie,
Gdyni i Słupsku obejmują swoim zasięgiem cały obszar wód morskich Bałtyku, będący pod jurysdykcją Rzeczypospolitej Polskiej. Każdy z lotów jest
szczegółowo raportowany oraz analizowany we właściwych inspektoratach
urzędów morskich.
Polskie rejony morskie cechują się występowaniem licznych niebezpieczeństw ekologicznych. Następstwa tych zagrożeń niosą wysokie ryzyko, iż urzędy morskie nie będą w stanie poradzić sobie z ich potencjalnymi
skutkami. W zaistniałych okolicznościach właściwa realizacja przez Polskę
zadań ochrony ekosystemu Bałtyku wymaga szerokiej współpracy wszystkich krajowych służb działających na obszarze tego akwenu. Tylko odpowiednia kooperacja zapewnia realizację przepisów prawnych związanych
z ochroną środowiska Morza Bałtyckiego, dlatego też urzędy morskie ściśle współdziałają z Morskim Oddziałem Straży Granicznej (MOSG), Marynarką Wojenną (MW) oraz Morską Służbą Poszukiwawczą i Ratowniczą
(SAR). Kooperacja jest możliwa dzięki Rozporządzeniu Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 20 sierpnia 1999 r. w sprawie współpracy
urzędów morskich z Marynarką Wojenną i Strażą Graniczną.
Współpraca z MOSG dotyczy w głównej mierze wymiany informacji
operacyjnych oraz raportów z przeprowadzanych lotów i rejsów patrolo-
107
Jerzy Trocha
wych. Istotne jest również, iż w ramach monitoringu, pracownicy Urzędu
Morskiego uczestniczą w lotach samolotu Morskiego Oddziału Straży Granicznej PZL M28 „Skytruck”, z kolei funkcjonariusze Straży Granicznej biorą udział w patrolach samolotem urzędu morskiego „TURBOLET”. Wzajemna wymiana doświadczeń obu instytucji pozwala na zwiększenie efektywności działań na rzecz ochrony środowiska Morza Bałtyckiego.
Ważną rolę w dbaniu o morski ekosystem odgrywa również Marynarka
Wojenna RP. W toku realizacji swoich zadań wykonuje ona obowiązki monitoringu ekologicznego polskich obszarów morskich poprzez wykrywanie
skażeń środowiska na morzu. Dowódcy jednostek pływających MW podczas przebywania na morzu pełnią jednocześnie służbę dozorową25. Wynika to z nałożonego na nich wymogu zawartego w Instrukcji o działalności
operacyjnej Marynarki Wojennej Rzeczypospolitej Polskiej. Wszelkie wykryte zanieczyszczenia muszą być zgłoszone przez dowódcę do Dyżurnej
Służby Operacyjnej. Ponadto Marynarka Wojenna jako jedna z nielicznych
posiada siły i środki mogące skutecznie zwalczać następstwa zanieczyszczeń wód Bałtyku. Zadania MW w zakresie monitoringu ekologicznego to:
• zbieranie informacji w toku bieżącej działalności szkoleniowej,
a także operacyjnej tejże jednostki;
• wykonywanie specjalnie organizowanych lotów26.
Ważnym ogniwem spełniającym istotne funkcje na rzecz ochrony polskich obszarów Bałtyku jest istniejąca od 1 stycznia 2002 r. Morska Służba
Poszukiwawcza i Ratownicza. SAR skupia się przede wszystkim na bezpośrednim zwalczaniu powstałych zagrożeń ekologicznych. Jest państwową jednostką specjalną ratownictwa morskiego przeznaczoną do zwalczania zagrożeń na Morzu Bałtyckim. Jej zadaniem jest utrzymywanie stałej
gotowości do wykonywania obowiązków związanych z ratowaniem życia
oraz eliminacją zagrożeń i zanieczyszczeń w środowisku morskim. W ramach działań przewidzianych w statucie organizacji, współdziała ona zarówno ze służbami krajowymi, jak i zagranicznymi27. Poza obowiązkami
związanymi z ochroną środowiska zajmują się także ratowaniem zaginionych ludzi w Bałtyku. Organizacja posiada dwie placówki odpowiedzialne
za zbieranie i analizowanie informacji o powstałych zagrożeniach oraz za
działalność planistyczną i koordynującą, a są to:
• Morskie Ratownicze Centrum Koordynacyjne w Gdyni,
• Morskie Pomocnicze Centrum Koordynacyjne w Świnoujściu.
25
Instrukcja o działalności operacyjnej Marynarki Wojennej, MW 1214/98.
D. R. Bugajski, S. Kowalski, Udział Marynarki Wojennej w monitoringu ekologicznym
obszarów morskich, Przegląd Morski, nr 5, 2002, s. 48.
27
Stwierdzono na podstawie strony internetowej Morskiej Służby Poszukiwania
i Ratownictwa: http://www.sar.gov.pl/pl/zadania [dostęp: 25.04.2015].
26
108
Wykrywaniem zanieczyszczeń na Morzu Bałtyckim zajmuje się także,
Ośrodek Oceanografii i Monitoringu Bałtyku Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW) w Warszawie. Organizacja uczestniczy w integrowanym programie monitoringu Bałtyku HELCOM. Instytucja nie prowadzi jednak monitoringu lotniczego. Realizuje nadzór wód na podstawie
badań parametrów hydrologiczno-meteorologicznych oraz zanieczyszczeń
fizyko-chemicznych polskich obszarów morskich28. Działalność naukowobadawcza instytucji pozwala szacować aktualny stan zanieczyszczenia
wód z rzek, atmosfery czy źródeł punktowych29.
Namierzanie źródeł zanieczyszczeń na Morzu Bałtyckim realizowane
jest nie tylko przez loty i rejsy patrolowe. Wykorzystywany jest także system satelitów Radar Sat oraz Envi Sat. W ramach współpracy międzynarodowej w 2005 r. Urząd Morski w Gdyni uczestniczył w polsko-szwedzkim
projekcie SwePol. Ideą przedsięwzięcia było zweryfikowanie działalności
wymienionych satelitów w lokalizowaniu zanieczyszczeń olejowych na
szwedzkim i polskim obszarze Bałtyku. Raporty z działań przesyłane były
do norweskiej stacji satelitarnej w Tromso, która interpretowała zdjęcia
satelitarne w poszukiwaniu zanieczyszczeń olejowych. W lotach sprawdzających komunikaty z obrazu satelitarnego uczestniczyły samoloty Gdyńskiej Brygady Lotnictwa Marynarki Wojennej.
Obecnie na miejsce programu SwePol powstał satelitarny serwis CleanSeaNet (CSN) prowadzony przez Europejską Agencję ds. Bezpieczeństwa na Morzu (EMSA). Jego misją jest ostrzeganie o istniejących rozlewach olejowych. Polska strefa Morza Bałtyckiego charakteryzuje się licznymi zanieczyszczeniami ropopochodnymi, co obrazuje rysunek nr 5.
Monitoring ekologiczny prowadzony za pomocą obrazu satelitarnego
jest zatem niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na zwiększenie
ochrony środowiska Bałtyku. Regularna działalność serwisu rozpoczęła się
w 2007 r. z główną – europejską siedzibą w Lizbonie30. Krajowy ośrodek
mieści się nad Zatoką Gdańską. Polskie centrum odbiera ponad 30 obrazów satelitarnych miesięcznie przedstawiających sytuację ekologiczną na
polskich obszarach morskich. Od 1 lutego 2011 r. funkcjonuje druga generacja platformy CSN. W serwisie rozbudowany został panel użytkowników.
Ponadto udoskonalono go o lepsze mechanizmy odnalezienia sprawców
skażeń środowiskowych. Prace nad modernizacją platformy są elementem
stałych spotkań jego użytkowników w głównej siedzibie EMSA w Lizbonie.
28
Stwierdzono na podstawie strony internetowej Instytutu Meteorologii i Gospodarki
Wodnej, http://www.imgw.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=745&Itemid=
355 [dostęp: 25.04.2015].
29
Zob., D. R. Bugajski, Międzynarodowe organizacje…, s. 96.
30
Stwierdzono na podstawie strony internetowej Europejskiej Agencji ds.
Bezpieczeństwa na Morzu (EMSA), https://portal.emsa.europa.eu/web/csn [dostęp:
25.04.2015].
109
Jerzy Trocha
Źródło: Archiwum Urzędu Morskiego w Gdyni.
Rys. 5. Zlokalizowane zanieczyszczenia ropą naftową polskich obszarów
morskich w latach 2000-2007
Uogólnienia i wnioski
Ochrona środowiska morskiego Bałtyku to ważny element bezpieczeństwa ekologicznego Rzeczypospolitej Polskiej. Wzrost świadomości
społecznej związanej z zagrożeniami płynącymi z rozwoju cywilizacyjnego
dla środowiska morskiego istotnie wpłynął na zwiększenie inicjatyw prawotwórczych zarówno krajowych, jak i międzynarodowych. Postęp rodzi konieczność przeciwdziałania nowym rodzajom niebezpieczeństw dla ekosystemu Morza Bałtyckiego, dlatego też niezbędne jest nieprzerwane prowadzanie innowacyjnych badań pozwalających na skuteczne wykrywanie
i zapobieganie potencjalnym zagrożeniom obszarów morskich. Monitoring
ekologiczny jest więc nieodzownym elementem zapewniającym ochronę
polskich wód morskich przed zanieczyszczeniami. Należy podkreślić, iż
monitoring powietrzny winien być realizowany przy użyciu nowoczesnego
sprzętu, wobec tego konieczna jest jego cykliczna modernizacja, a także
wymiana. W chwili obecnej Urząd Morski w Gdyni korzysta z wiekowych
statków powietrznych w postaci śmigłowca Mi-2 oraz samolotu L-410
„TURBOLET”. Szczególnie 40 lat eksploatacji helikoptera Mi-2 zobowiązu-
110
je do podjęcia decyzji o zastąpieniu go nową, lepszą jednostką. Inwestycja
wymaga jednak znacznych nakładów finansowych, z którymi Urząd Morski
nie jest w stanie sobie poradzić. Zyski z kupna nowego statku powietrznego w miejsce wysłużonego śmigłowca są jednak zdecydowanie wyższe niż
poniesione wydatki wynikające z jego nabycia. Tańsze jest bowiem zapobieganie zanieczyszczeniom niż walka z ich skutkami. Dodatkowo zwiększa się możliwość szybkiego reagowania i podnosi jakość prowadzonego
monitoringu ekologicznego.
Podwyższanie poziomu bezpieczeństwa ekologicznego na polskich
obszarach Bałtyku to wyzwanie stojące przed ministerstwem właściwym do
spraw gospodarki morskiej oraz urzędami morskimi. W głównej mierze od
ich działalności zależy przyszłość środowiska Morza Bałtyckiego. W chwili
obecnej urzędy morskie nie są w stanie indywidualnie pełnić monitoringu
ekologicznego na polskich obszarach Bałtyku, przez co udział Morskiego
Oddziału Straży Granicznej, Marynarki Wojennej oraz Morskiej Służby Poszukiwania i Ratownictwa jest kluczowy. Niezbędne jest zatem zwiększanie nakładów finansowych umożliwiających Urzędom Morskim samodzielne realizowanie monitoringu oraz użycie najnowocześniejszych urządzeń
teledetekcyjnych.
Z uwagi na obszerność problematyki niniejsze opracowanie stanowi
jedynie próbę kompleksowego omówienia najistotniejszych kwestii monitoringu ekologicznego obszarów morskich RP.
Bibliografia
1. Bugajski D. R., Kowalski S., Udział Marynarki Wojennej w monitoringu ekologicznym obszarów morskich, Przegląd Morski, nr 5, 2002.
2. Bugajski D. R., Międzynarodowe organizacje morskie, Akademia
Marynarki Wojennej, Gdynia, 2009.
3. Bugajski D. R., Polsko-niemiecki spór o status wód redy w Zatoce
Pomorskiej, Prawo Morskie, Gdańsk, 2011, t. XXVII.
4. Bugajski D. R., Prawa żeglugowe okrętu w świetle prawa międzynarodowego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2009.
5. Ciechanowicz J., Międzynarodowe prawo ochrony środowiska, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa, 1999.
6. Góralczyk W., Szerokość morza terytorialnego i jego delimitacja,
PWN, Warszawa, 1964.
7. Instrukcja o działalności operacyjnej Marynarki Wojennej, MW
1214/98.
8. Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza sporządzona
w Montego Bay 10 grudnia 1982 r., Dz. U. z 2002 r., nr 59, poz. 543.
111
Jerzy Trocha
9. Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r., Dz. U. z 2000
r., nr 28, poz. 346.
10. Koziński M. H., Morskie prawo publiczne, Akademia Morska, Gdynia, 2003.
11. Machowski J., Ochrona środowiska. Prawo i zrównoważony rozwój,
Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 2003.
12. Makowski A., Siły morskie współczesnego państwa, Impuls Plus
Consult, Gdynia, 2000.
13. Szubrycht T., Bezpieczeństwo morskie państwa, zarys problemu,
Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia, 2011.
14. Ustawa z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej, Dz. U. z 1991 r., nr 32, poz. 131.
1. https://portal.emsa.europa.eu/web/csn.
2. http://www.imgw.pl/index.php?option=com_content&view=article&id
=745&Itemid=355.
3. http://www.sar.gov.pl/pl/zadania.
ECOLOGICAL MONITORING OF MARINE AREAS AS
AN ELEMENT OF ECOLOGICAL SECURITY OF THE
REPUBLIC OF POLAND
Abstract: The aim of the article is to present the functioning of ecological monitoring over the Polish areas of the Baltic Sea and legal foundations
necessary to conduct this task properly. The publication also includes activities of institutions and services performing ecological monitoring tasks.
Moreover, the author paid attention to the need for carrying our research
into pollution detection in order to increase ecological security of the marine areas of the Republic of Poland.
112
ISSN 2299-2316
Wybrane regulacje prawne w obszarze zagrożeń bezpieczeństwa…
AUTOR
mgr Lidia Więcaszek-Kuczyńska
[email protected]
WYBRANE REGULACJE PRAWNE W OBSZARZE
ZAGROŻEŃ BEZPIECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO.
CZĘŚĆ II
Wstęp
Celem niniejszego opracowania, będącego kontynuacją artykułu na
temat regulacji prawnych w obszarze zagrożeń bezpieczeństwa informacyjnego (zob., ZN Obronność 3(11)/2014), jest przedstawienie wybranych
przepisów prawa szczególnie istotnych w praktyce organizacji będącej
przedsiębiorstwem działającym we współczesnej rzeczywistości gospodarczej.
W części pierwszej przybliżono pojęcia i definicje z zakresu problematyki zagrożeń bezpieczeństwa informacyjnego oraz nakreślano ramy prawno-karnej ochrony informacji, część druga opracowania przedstawia swoiste unormowania w obszarze bezpieczeństwa informacyjnego, które wydają się mieć zasadnicze znaczenie dla dzisiejszej organizacji.
Wybrane akty prawne w obszarze zagrożeń
bezpieczeństwa informacyjnego
Za J. Koniecznym można stwierdzić, iż prawo polskie chroni sporą
liczbę tajemnic1, ale za regulacje prawne najbardziej istotne dla menadżera w jego codziennej pracy powinno się uznać: przepisy o ochronie informacji niejawnych zawarte w Ustawie o ochronie informacji niejawnych,
regulacje dotyczące tajemnicy przedsiębiorstwa zawarte w Ustawie
o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz zapisy Ustawy o ochronie danych osobowych2.
1
Ze względu na rodzaj podmiotu lub dziedzinę gospodarki, do której odnosi się chroniona informacja możemy wyszczególnić: tajemnicę przedsiębiorstwa, tajemnicę handlową,
bankową, publicznego obrotu papierami wartościowymi, zamówień publicznych, tajemnicę
statystyczną, tajemnicę skarbową, tajemnicę czynności operacyjno-rozpoznawczych, lekarską i wiele innych, których szczegółowe omówienie wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Zob., J. Konieczny, Wprowadzenie do bezpieczeństwa biznesu, Konsalnet, Warszawa, 2004, s. 171.
2
Tamże, s. 171.
113
Lidia Więcaszek-Kuczyńska
W Polsce aktualnie ponad dwieście aktów prawnych3 odnosi się do
ochrony informacji, a dla każdego obszaru działania przedsiębiorstwa4
można rozpoznać klika lub kilkanaście przepisów prawnych obejmujących
zapisy odnoszące się szczególnie do bezpieczeństwa informacji5.
Jedną z kluczowych ustaw regulujących obszar bezpieczeństwa informacyjnego jest Ustawa o ochronie danych osobowych6.
Koncepcja ochrony danych osobowych jest w polskim ustawodawstwie
relatywnie nowa, gdyż w krajach Europy Zachodniej pierwsze regulacje
tego obszaru zostały wprowadzone już po II wojnie światowej, ale zasadnicze znaczenie w tym zakresie ma Konwencja nr 108 Rady Europy z dnia
28 stycznia 1981 o ochronie osób w związku z automatycznym przetwarzaniem danych o charakterze osobowym7.
Ustawa o ochronie danych osobowych formułuje między innymi odpowiedzialność osoby administrującej zbiorem danych oraz penalizuje, jako
czyn zabroniony, niezabezpieczenie danych.
Art. 50 ust. 1 Ustawy o ochronie danych osobowych określa odpowiedzialność osoby administrującej zbiorem danych, która, będąc obowiązana
do ochrony danych osobowych, udostępnia je lub umożliwia dostęp do
nich osobom nieuprawnionym. Podlega ona karze grzywny, ograniczenia
wolności lub pozbawienia wolności. Przepis stanowi, że sprawcą czynu
może być zarówno kierownik jednostki, jak i administrator bezpieczeństwa
informacji, a także inny pracownik danej jednostki, który jest odpowiedzialny za ochronę danych;
Art. 52 Ustawy o ochronie danych osobowych penalizuje jako czyn zabroniony samo niezabezpieczenie danych, bez względu na ich uszkodzenie, zniszczenie czy kradzież, niezależnie od tego, czy dane te zostały
ukradzione, uszkodzone lub zniszczone8.
3
Por., M. Taradejna, R. Taradejna, Dostęp do informacji publicznej, a prawna ochrona
informacji dotyczących działalności gospodarczej, społecznej i zawodowej oraz życia prywatnego, Adam Marszałek, Toruń, 2003, s. 304-319.
4
Jako przykład może posłużyć obowiązująca podmioty prowadzące księgi rachunkowe Ustawa o rachunkowości, której cały rozdział ósmy dotyczy zagadnienia ochrony danych, w tym szczegółowo reguluje tematykę przechowywania danych, ich przetwarzania
i udostępniania. Zob., Ustawa z 29.09.1994 r. o rachunkowości, Dz. U. z 2009 r., nr 152,
poz. 1223 z póz. zm.
5
A. Nowak, W. Scheffs, Zarządzanie bezpieczeństwem informacyjnym, AON, Warszawa, 2010, s. 6.
6
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, Dz. U. z 1997 r., nr
133, poz. 883.
7
A. M. Dereń, Prawna ochrona informacji w krajowym ustawodawstwie. Wybrane zagadnienia, Zeszyt 2008, OPO, Bydgoszcz, 2001, s. 13.
8
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie.... Por., A. Żebrowski, W. Kwiatkowski,
Bezpieczeństwo informacji III Rzeczpospolitej, Oficyna Wydawnicza ABRYS, Kraków, 2000,
s. 122-123.
114
W poniżej zaprezentowanej tabeli 1 przedstawiono zestawienie aktów
wykonawczych do Ustawy o ochronie danych osobowych, których wielość
wskazuje na szeroki zakres regulacji w tym obszarze:
Tabela 1.
Akty wykonawcze do Ustawy o ochronie danych osobowych
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 1997
r., nr 133, poz. 883)
Akty wykonawcze
Adres
publikacyjny
M.P. z 2010
r., nr 53, poz.
719
Status
Tytuł
Obowiązujący
Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 22 lipca 2010 r. w sprawie wyrażenia
zgody na powołanie Generalnego Inspektora
Ochrony Danych Osobowych
Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 25 czerwca 2010 r. w sprawie powołania
Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych
Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 6 lipca 2006 r. w sprawie wyrażenia zgody na powołanie Generalnego Inspektora
Ochrony Danych Osobowych
Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 23 czerwca 2006 r. w sprawie powołania
Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej z dnia 10 października 2011 r. w sprawie nadania statutu Biuru Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji z dnia 11 maja 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wzorów imiennego upoważnienia i legitymacji służbowej inspektora Biura Generalnego Inspektora Ochrony
Danych Osobowych
M.P. z 2010
r., nr 53, poz.
715
Obowiązujący
M.P. z 2006
r., nr 47, poz.
494
Obowiązujący
M.P. z 2006
r., nr 47, poz.
493
Obowiązujący
Dz. U. z
2011 r., nr
225, poz.
1350
Dz. U. z
2011 r., nr
103, poz.
601
Obowiązujący
Dz. U. z
2008 r., nr
229, poz.
1536
Obowiązujący
Obowiązujący
i Administracji z dnia 11 grudnia 2008 r.
w sprawie wzoru zgłoszenia zbioru danych do
rejestracji Generalnemu Inspektorowi Ochrony
Danych Osobowych
115
Dz. U. z
2004 r., nr
100, poz.
1024
Obowiązujący
Dz. U. z
2004 r., nr
94, poz. 923
Obowiązujący
i Administracji z dnia 29 kwietnia 2004 r.
w sprawie dokumentacji przetwarzania danych
osobowych oraz warunków technicznych i organizacyjnych, jakim powinny odpowiadać
urządzenia i systemy informatyczne służące do
przetwarzania danych osobowych
i Administracji z dnia 22 kwietnia 2004 r.
w sprawie wzorów imiennego upoważnienia
i legitymacji służbowej inspektora Biura Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych
Źródło: opracowanie własne na podstawie:
WDU19971330883 [dostęp: 24.05.2014].
http://isip.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=
Dostęp do szczególnych informacji, tzw. informacji niejawnych9, reguluje Ustawa o ochronie informacji niejawnych10 opierająca dostęp do informacji niejawnych na dwóch podstawowych zasadach:
• zasadzie ograniczonego dostępu do informacji stanowiących tajemnice państwową lub służbową (ang. „need to know” – wiedzieć tylko
tyle, ile jest to konieczne),
• konieczności przeprowadzenia postępowania sprawdzającego (…)
w celu ustalenia, czy osoba sprawdzana daje rękojmię zachowania tajemnicy11.
Znajomość przepisów o ochronie informacji niejawnych jest niezwykle
pomocna w praktyce biznesowej także przedsiębiorstw komercyjnych12,
niewymienionych w art. 1 Ustawy o ochronie informacji niejawnych13, jako
bezwzględnie zobligowanych do ich stosowania, gdyż ustawa ta dostarcza
wielu wytycznych co do szeroko rozumianej metodyki ochrony informacji,
a nie ma lepszych wzorców niż te, które służą zabezpieczeniu tajemnicy
państwowej14.
Ustawa o ochronie informacji niejawnych (zwana dalej UOIN) zasadniczo reguluje tylko podstawowe aspekty ochrony informacji niejawnych,
9
(…) informacji, których nieuprawnione ujawnienie spowodowałoby lub mogłoby spowodować szkody dla Rzeczypospolitej Polskiej albo byłoby z punktu widzenia jej interesów
niekorzystne, także w trakcie ich opracowywania oraz niezależnie od formy i sposobu ich
wyrażania. Zob., Ustawa z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych, Dz. U.
z 2010 r., nr 182, poz. 1228, art. 1.1.
10
Tamże.
11
M. Wrzosek, Procesy informacyjne w zarządzaniu organizacją zhierarchizowaną,
AON, Warszawa, 2010, s. 153.
12
Szerzej: J. Konieczny, Wprowadzenie..., s. 170-187.
13
Zob., Ustawa z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie…, art. 1 ust. 2.
14
J. Konieczny, Wprowadzenie…, s. 171.
116
gdyż wiele szczegółowych rozwiązań z tego obszaru znajduje się w aktach
wykonawczych wydanych na jej podstawie.
Zasady ochrony informacji niejawnych zawarte w UOIN kodyfikują:
• klasyfikowanie informacji niejawnych;
• organizowanie ochrony informacji niejawnych;
• przetwarzanie informacji niejawnych;
• postępowanie sprawdzające prowadzone w celu ustalenia, czy
osoba nim objęta daje rękojmię zachowania tajemnicy, zwane dalej odpowiednio „postępowaniem sprawdzającym” lub „kontrolnym postępowaniem
sprawdzającym”;
• postępowanie prowadzone w celu ustalenia czy przedsiębiorca nim
objęty zapewnia warunki do ochrony informacji niejawnych, zwane dalej
„postępowaniem bezpieczeństwa przemysłowego”;
• organizację kontroli stanu zabezpieczenia informacji niejawnych;
• ochronę informacji niejawnych w systemach teleinformatycznych;
• stosowanie środków bezpieczeństwa fizycznego w odniesieniu do
informacji niejawnych15.
Wymienione poniżej poszczególne artykuły UOIN obligują właściwe
organy Państwa do uściślenia zasad ochrony informacji niejawnych m.in.16:
• Art. 6 ust. 9: delegacja dla Prezesa Rady Ministrów do określenia
w drodze rozporządzenia sposobu oznaczania materiałów, umieszczania
na nich klauzul tajności, a także tryb i sposób zmiany lub znoszenia nadanej klauzuli, zrealizowana Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia
22 grudnia 2011 r.
w drodze rozporządzenia zakresu, trybu i sposobu współdziałania Szefa
ABW i Szefa SKW w zakresie wykonywania funkcji krajowej władzy bezpieczeństwa przez Szefa ABW, zrealizowana Rozporządzeniem Prezesa
Rady Ministrów z dnia 4 października 2011 r.
w drodze rozporządzenia:
1) sposobu przygotowania oraz zakresu i trybu przeprowadzania kontroli stanu zabezpieczenia informacji niejawnych;
2) trybu uzgadniania terminu kontroli, w tym czynności, o których mowa w ust. 1 pkt 1-5 i 8, wykonywanych w stosunku do Kancelarii Sejmu,
Kancelarii Senatu oraz Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej;
3) zadań funkcjonariuszy ABW oraz funkcjonariuszy lub żołnierzy
SKW nadzorujących i wykonujących czynności kontrolne;
4) sposobu dokumentowania czynności kontrolnych oraz sporządzania protokołu kontroli, wystąpienia pokontrolnego i informacji o wynikach
15
Zob. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie..., art. 1.
Ustawa z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie…; por., B. Iwaszko, Ochrona informacji niejawnych w praktyce, Presscom Sp. z o.o., Wrocław, 2012, s. 18-19.
16
117
kontroli, zrealizowana Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia
27 kwietnia 2011 r.
1) szczegółowego zakresu, warunków, sposobu i trybu przekazywania
przez kierowników jednostek organizacyjnych służbom i instytucjom
uprawnionym doprowadzenia poszerzonych postępowań sprawdzających,
kontrolnych postępowań sprawdzających i postępowań bezpieczeństwa
przemysłowego informacji, o których mowa w ust. 1 i 3, oraz udostępniania
im dokumentów niezbędnych dla celów tych postępowań;
2) szczegółowego zakresu, warunków, sposobów i trybu udzielania
przez Centralne Biuro Antykorupcyjne (zwane dalej „CBA”), Policję, Straż
Graniczną, Żandarmerię Wojskową oraz organy kontroli skarbowej niezbędnej pomocy służbom i instytucjom uprawnionym do prowadzenia poszerzonych postępowań sprawdzających, kontrolnych postępowań sprawdzających i postępowań bezpieczeństwa przemysłowego przy wykonywaniu czynności w ramach tych postępowań, zrealizowana Rozporządzeniem
Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r. w sprawie przekazywania informacji.
• Art. 18: delegacja dla Ministra Obrony Narodowej do określenia
1) szczegółowych zadań pełnomocników ochrony w zakresie ochrony
informacji niejawnych w jednostkach organizacyjnych jemu podległych lub
przez niego nadzorowanych;
2) szczególnych wymagań dotyczących stosowania środków bezpieczeństwa fizycznego przeznaczonych do ochrony informacji niejawnych;
3) miejsca i roli Pełnomocnika Ministra Obrony Narodowej do Spraw
Ochrony Informacji Niejawnych oraz pełnomocników ochrony kierowników
bezpośrednio nadrzędnych jednostek organizacyjnych w resortowym systemie ochrony informacji niejawnych;
4) zakresu, trybu i sposobu współdziałania pełnomocników ochrony
w zakresie ochrony informacji niejawnych z SKW;
5) rodzajów, szczegółowych celów oraz sposób organizacji szkoleń
w zakresie ochrony informacji niejawnych;
6) zakresu stosowania środków bezpieczeństwa fizycznego oraz kryteriów tworzenia stref ochronnych;
7) trybu opracowywania oraz niezbędne elementy planów ochrony informacji niejawnych, w tym postępowanie z materiałami zawierającymi
informacje niejawne oznaczone klauzulą „tajne” lub „ściśle tajne” w razie
wprowadzenia stanu nadzwyczajnego, a także sposób nadzorowania ich
realizacji, zrealizowana Rozporządzeniem MON z dnia 2 listopada 2011 r.
118
1) wzorów zaświadczeń stwierdzających odbycie szkolenia w zakresie
ochrony informacji niejawnych;
2) sposobu rozliczania kosztów szkolenia, o których mowa w art. 19
ust. 4, zrealizowana Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 28
grudnia 2010 r.
w drodze rozporządzenia wzorów:
1) poświadczenia bezpieczeństwa;
2) poświadczeń bezpieczeństwa organizacji międzynarodowych, zrealizowana Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 grudnia
2010, poz. 1752.
w drodze rozporządzenia wzoru decyzji o odmowie wydania poświadczenia bezpieczeństwa, zrealizowana Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r.
• Art. 33 ust. 12: Prezes Rady Ministrów określi, w drodze rozporządzenia, wzór decyzji o cofnięciu poświadczenia bezpieczeństwa, zrealizowano Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r.
• Art. 47 ust. 1: Rada Ministrów określi w drodze rozporządzenia:
1) podstawowe kryteria i sposób określania poziomu zagrożeń oraz
dobór środków bezpieczeństwa fizycznego odpowiednich do wskazanego
poziomu zagrożeń;
2) wymagania w zakresie organizacji i funkcjonowania kancelarii tajnych;
3) rodzaje zagrożeń, które należy uwzględnić przy określaniu poziomu
zagrożeń;
4) podstawowe elementy, które powinien zawierać plan ochrony informacji niejawnych;
5) zakres stosowania środków bezpieczeństwa fizycznego;
6) kryteria tworzenia stref ochronnych;
7) strukturę organizacyjną kancelarii tajnej, z uwzględnieniem możliwości tworzenia jej oddziałów;
8) podstawowe zadania kierownika kancelarii;
9) sposób i tryb przetwarzania informacji niejawnych;
10) wzór karty zapoznania się z dokumentem;
11) wzory dzienników ewidencji zrealizowano Rozporządzeniem z dnia
7 grudnia 2011 r.
Tabela 2 przedstawia zestawienie aktów wykonawczych do UOIN, których mnogość wskazuje na szeroki i złożony zakres obszaru podlegającego regulacjom.
119
Tabela 2.
Akty wykonawcze do UOIN
Dz. U. z 2010 r., nr 182, poz. 1228
Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych
Akty wykonawcze
Adres
Status
Tytuł
publikacyjny
M.P. z 2013 Obowiązujący Zarządzenie nr 46 Prezesa Rady Minir., nr 0, poz.
strów z dnia 30 lipca 2013 r. w sprawie
639
sposobu przeprowadzania przez Prezesa Rady Ministrów kontroli postępowań
zrealizowanych przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego albo Służbę
Kontrwywiadu Wojskowego
Dz. U. z
Obowiązujący Rozporządzenie Ministra Obrony Naro2013 r., nr
dowej z dnia 19 grudnia 2013 r. w spra0, poz.
wie szczegółowych zadań pełnomocni1660
ków ochrony w zakresie ochrony informacji niejawnych w jednostkach organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony
Narodowej lub przez niego nadzorowanych
Dz. U. z
Obowiązujący Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia
2013 r., nr
21 grudnia 2012 r. zmieniające rozpo0, poz. 11
rządzenie w sprawie organizacji i funkcjonowania kancelarii tajnych oraz sposobu i trybu przetwarzania informacji
niejawnych
Dz. U. z
2012 r., nr
29 maja 2012 r. w sprawie środków
0, poz. 683
bezpieczeństwa fizycznego stosowanych do zabezpieczania informacji niejawnych
Dz. U. z
Obowiązujący Rozporządzenie Prezesa Rady Mini2011 r., nr
strów z dnia 7 grudnia 2011 r. w sprawie
271, poz.
nadawania, przyjmowania, przewożenia,
1603
wydawania i ochrony materiałów zawierających informacje niejawne
Dz. U. z
Obowiązujący Rozporządzenie Prezesa Rady Mini2011 r., nr
strów z dnia 4 października 2011 r.
220, poz.
w sprawie współdziałania Szefa Agencji
1302
Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Szefa
120
Służby Kontrwywiadu Wojskowego
w zakresie wykonywania funkcji krajowej
władzy bezpieczeństwa
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lipca 2011 r. w sprawie
opłat za przeprowadzenie przez Agencję
Bezpieczeństwa Wewnętrznego albo
Służbę Kontrwywiadu Wojskowego
czynności z zakresu bezpieczeństwa
teleinformatycznego
podstawowych wymagań bezpieczeństwa teleinformatycznego
wzoru świadectwa akredytacji bezpieczeństwa systemu teleinformatycznego
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2011 r. w sprawie przygotowania i przeprowadzania
kontroli stanu zabezpieczenia informacji
niejawnych
Dz. U. z
2011 r., nr
159, poz.
949
Obowiązujący
Dz. U. z
2011 r., nr
159, poz.
948
Dz. U. z
2011 r., nr
156, poz.
926
Dz. U. z
2011 r., nr
93, poz.
541
Obowiązujący
Dz. U. z
2011 r., nr
86, poz.
470
5 kwietnia 2011 r. w sprawie wzorów
kwestionariusza bezpieczeństwa przemysłowego, świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego, decyzji o odmowie
wydania świadectwa bezpieczeństwa
przemysłowego oraz decyzji o cofnięciu
świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego
Obowiązujący Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 marca 2011 r. w sprawie
wysokości i trybu zwrotu zryczałtowanych kosztów ponoszonych przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego albo
Służbę Kontrwywiadu Wojskowego za
przeprowadzenie sprawdzenia przedsiębiorcy oraz postępowań sprawdzających
Dz. U. z
2011 r., nr
67, poz.
356
Obowiązujący
Obowiązujący
121
Dz. U. z
2010 r., nr
258, poz.
1754
Obowiązujący Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r. w sprawie wzoru decyzji o cofnięciu poświadczenia bezpieczeństwa
Dz. U. z
2010 r., nr
258, poz.
1753
Obowiązujący Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r. w sprawie wzoru decyzji o odmowie wydania
poświadczenia bezpieczeństwa
Dz. U. z
2010 r., nr
258, poz.
1752
Dz. U. z
2010 r., nr
258, poz.
1750
Obowiązujący Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r. w sprawie wzorów poświadczeń bezpieczeństwa
Obowiązujący Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r. w sprawie przekazywania informacji, udostępniania dokumentów oraz udzielania pomocy służbom i instytucjom uprawnionym do prowadzenia poszerzonych postępowań sprawdzających, kontrolnych
postępowań sprawdzających oraz postępowań bezpieczeństwa przemysłowego
Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://isap.sejm.gov.pl/RelatedServlet?id=WDU20101821228&type=9&isNew=true [dostęp: 24.05.2014].
Podejmując próbę przedstawienia wybranych przepisów prawa w obszarze zagrożeń bezpieczeństwa informacyjnego, należy również zaznaczyć szczególną rolę regulacji zawartych w Ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji17.
Art. 11 powyższej ustawy stanowi, iż czynem nieuczciwej konkurencji
jest przekazanie, ujawnienie lub wykorzystanie cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa albo ich nabycie od osoby nieuprawnionej, jeżeli zagraża lub narusza interes przedsiębiorcy.
Zgodnie z literą prawa, przez tajemnicę przedsiębiorstwa rozumie się
nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające
wartość gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich poufności18.
17
Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Dz. U.
z 2003 r., nr 153, poz. 1503.
18
Tamże, art. 11, ust. 4.
122
Informacja uznana za tajemnicę przedsiębiorstwa to informacja charakteryzująca się brakiem publicznej jawności, która nie może zostać
ujawniona nikomu spoza określonego zbioru osób stanowiących np. pracowników organizacji. Są nią zwykle wiadomości o charakterze technicznym, jak np.: plany techniczne, technologiczne, wiadomości o charakterze
handlowym i marketingowym – listy klientów, cenniki, metody kontroli jakości towarów, wzory użytkowe, dane o wielkości produkcji i sprzedaży,
know-how. Zatem zakres pojęcia tajemnicy jest szeroki, nie może być ona
jednak wykorzystywana przeciwko wymiarowi sprawiedliwości i sąd lub
prokurator są umocowani do zwolnienia osoby z obowiązku zachowania
tajemnicy19.
Czyn nieuczciwej konkurencji, jakim jest przekazanie, ujawnienie lub
wykorzystanie cudzych informacji, podlega karze: kto, wbrew ciążącemu
na nim obowiązkowi w stosunku do przedsiębiorcy, ujawnia innej osobie
lub wykorzystuje we własnej działalności gospodarczej informację stanowiącą tajemnicę przedsiębiorstwa, jeżeli wyrządza to poważną szkodę
przedsiębiorcy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Tej karze podlega również ten, kto, uzyskawszy bezprawnie informację stanowiącą tajemnicę przedsiębiorstwa, ujawnia ją innej osobie lub wykorzystuje we własnej działalności gospodarczej20.
Powyższe ustawy wraz z towarzyszącymi im aktami prawnymi ustanawiają dla podmiotu wyraźne obowiązki w obszarze bezpieczeństwa informacyjnego, dotyczące poufności i spójności pewnych informacji, aby
organizacja nie była przejrzysta i przeźroczysta dla konkurentów21.
W świetle powyższego, każdy podmiot gospodarczy powinien opracować
swe wewnętrzne regulacje i zasady dotyczące systemów przeciwdziałających zagrożeniom utraty informacji.
Podsumowanie
Gwałtowny postęp cywilizacyjny, powstanie zbiorów olbrzymich zasobów informacji oraz rozwój środków komunikowania, jako zjawiska charakterystyczne dla czasów nam współczesnych22, niosą szczególne zagrożenia dla bezpieczeństwa informacyjnego, a katalog tych zagrożeń jest katalogiem otwartym, gdyż wraz z rozwojem społeczeństwa informacyjnego
pojawiają się nowe możliwości i wyzwania.
19
J. Konieczny, Wprowadzenie...., s. 182.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu…, art. 23 pkt 1 i 2.
21
J. Konieczny, Wprowadzenie…, s. 6.
22
M. Wrzosek, Współczesne zagrożenia w obszarze bezpieczeństwa europejskiego,
Wydawnictwo Menedżerskie PTM, Warszawa, 2013, s. 179.
20
123
Wielorakość regulacji prawnych23 w obszarze zagrożeń bezpieczeństwa informacyjnego wskazuje, iż we współczesnej organizacji jednym
z najważniejszych zagrożeń bezpieczeństwa informacyjnego jest możliwość niekontrolowanego dostępu i ujawnienia informacji stanowiącej tajemnicę24, a zagwarantowanie ochrony takiej informacji to szczególnie
istotne wyzwanie, przed jakim stoją menedżerowie.
Za kluczowe akty prawne regulujące problematykę zagrożeń bezpieczeństwa informacyjnego w polskim systemie legislacyjnym należy uznać
ustawę o ochronie informacji niejawnych i ustawę o ochronie danych osobowych, a prawo dostępu do informacji oraz jego ograniczenia wynikają
bezpośrednio z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Bez wątpienia, przedsiębiorstwo w odpowiedzi na zagrożenia bezpieczeństwa informacyjnego, w celu ochrony szczególnego rodzaju aktywów,
jakim jest informacja, powinno wykorzystać obowiązujące w jego kraju
prawo, a także opracować dodatkowe formalne procedury, gdyż ustrzeżenie informacji przed penetracją konkurentów jest jednym z podstawowych
elementów utrzymania przewagi konkurencyjnej25.
Bibliografia
1. Dereń A. M., Prawna ochrona informacji w krajowym ustawodawstwie. Wybrane zagadnienia, Zeszyt 2008, OPO, Bydgoszcz, 2001.
2. Iwaszko B. Ochrona informacji niejawnych w praktyce, Presscom
Sp. z o.o., Wrocław, 2012.
3. Konieczny J., Wprowadzenie do bezpieczeństwa biznesu, Konsalnet, Warszawa, 2004.
4. Liderman K., Bezpieczeństwo informacyjne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2012.
23
Za autorami M. i R. Taradejna jako akty prawne regulujące obszar ochrony informacji należy wymienić także m.in.: Ustawę z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks Cywilny, Ustawę z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim, Ustawę z dnia 21 listopada 1967 r.
o powszechnym obowiązku obrony Rzeczpospolitej Polskiej, Ustawę z dnia 11 września
2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych, Ustawę z dnia 10 kwietnia 1974 r.
o ewidencji ludności i dowodach osobistych, Ustawę z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks
Pracy, Ustawę z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych, Ustawę z dnia 29
czerwca 1995 r. o statystyce publicznej, Ustawę z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Ustawę o zawodzie lekarza, Prawo bankowe, Ustawę z dnia 26 maja 1982 r. o adwokaturze, Ustawę z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze, Ustawę z dnia 4 lutego 1994 r.
o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Ustawę z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu
nieuczciwej konkurencji. Zob. M. Taradejna, R. Taradejna, Dostęp do informacji publicznej,
a prawna ochrona informacji dotyczących działalności gospodarczej, społecznej i zawodowej oraz życia prywatnego, Adam Marszałek, Toruń, 2003, s. 332-333.
24
K. Liderman, Bezpieczeństwo informacyjne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2012, s. 61.
25
Tamże, s. 170.
124
5. Nowak A., Scheffs W., Zarządzanie bezpieczeństwem informacyjnym, AON, Warszawa, 2010.
6. Taradejna M., Taradejna R., Dostęp do informacji publicznej
a prawna ochrona informacji dotyczących działalności gospodarczej, społecznej i zawodowej oraz życia prywatnego, Adam Marszałek, Toruń,
2003.
7. Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. z 2009 r., nr
152, poz. 1223.
8. Ustawa z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych,
Dz. U. z 2010 r., nr 182, poz. 1228.
9. Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Dz. U. z 2003 r., nr 153, poz. 1503.
10. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych,
Dz. U. z 1997 r., nr 133, poz. 883.
11. Wrzosek M., Procesy informacyjne w zarządzaniu organizacją zhierarchizowaną, AON, Warszawa, 2010.
12. Wrzosek M., Współczesne zagrożenia w obszarze bezpieczeństwa
europejskiego, Wydawnictwo Menedżerskie PTM, Warszawa, 2013.
13. Żebrowski A., Kwiatkowski W., Bezpieczeństwo informacji III Rzeczypospolitej, Oficyna Wydawnicza ABRYS, Kraków, 2000.
1. http://isap.sejm.gov.pl.
2. http://isip.sejm.gov.pl.
3. http://www.iniejawna.pl.
SELECTED LEGAL REGULATIONS CONCERNING
INFORMATION SECURITY THREATS. PART TWO
Abstract: Nowadays over two hundred acts of law refer to information
protection. For each area of a company’s operation, one can find several
legal regulations that include regulations concerning information security in
particular.
The most essential acts of law that deal with information security threat
problems in the Polish legislative system include the Law on Protection of
Classified Information and the Law on Personal Data Protection, marking a
crucial role of regulations contained in the Act on Combating Unfair Competition.
125
The mentioned above acts of law along with accompanying legal regulations set up for an organization clear responsibilities in the information
security area referring to privacy and coherence of certain information,
which obliges every entity to develop and apply their internal rules to prevent the risks of losing information.
126
Из истории формирования психологической подготовки…ISSN 2299-2316
ABTOP
К. К. Кусаинов
Национальный Университет Обороны
Республика Казахстан
ИЗ ИСТОРИИ ФОРМИРОВАНИЯ
ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ПОДГОТОВКИ ВОИНОВ
ДРЕВНЕГО РИМА
Кто хочет победы, пусть старательно обучает воинов
Флавии Вегеции Ренат
История
развития
государств
–
это
история
войн
и психологической подготовки военнослужащих. А психологическая
подготовка воинов – это составная часть боевой подготовки войск.
Проблема готовности войск во все времена была одним из
приоритетов правителей, начиная с образования древних государств
Древнего Рима, Древней Греции, Древнего Востока до современных
экономически развитых государств считали особо приоритетной
задачей.
Военно-исторический анализ работ посвященных военному
искусству Древнего Рима как из одной колыбели военное дело того
периода. Военное искусство Древнего Рима оставило неизгладимый
вклад в истории воин. Великая Римская империя, простиравшаяся от
современной Британии на севере до Египта на юге, на востоке до
Константинополя и на западе до Галлии, сыграло немаловажную роль
и в подготовке и обучении воинов. Обращаясь, к проблеме подготовки
воинов в Древнем Риме хочется отметить постулаты, которые
сыграли немаловажную роль в подготовке римских воинов.
В известном изречений военного теоретика того времени Флавии
Вегеций Рената, отмечено кто хочет мира, пусть готовится
к войне, кто хочет победы, пусть старательно обучает воинов,
кто желает получить благоприятный результат, пусть ведет
воину, опираясь на искусство и знания, а не на случай [1, с. 202].
Здесь также необходимо отметить и высказывание Никколо
Макиавелли, счастлива только та республика, которая
располагает наибольшим числом людей, знающих военное дело, ибо
не блеск драгоценных камней или золота, а только страх оружия
подчиняет себе врагов [1, с. 362].
Данные высказывания отображает всю суть римского военного
дела.
Начиная
от
подбора
новобранцев,
их
подготовки
127
и совершенствования боевой выучки. Отсюда принципы подхода
к подготовке будущих воинов во многом определяли успех на поле
сражения, закладывая основу для будущих побед.
По мнению источников, отбор в римские легионы проводился
советом по смотру войск, называвшийся пробацио который
предъявлял определенные требования как по этническому
и социальному происхождению, так и физическому развитию. Его рост
должен быть не менее 165 см. Будущий легионер должен был видеть
и слышать, что являлось очень важным на поле боя. Кроме того,
молодой человек в возрасте от 18 лет до 21 года, желающий служить
в армии, проверялся на знание латинского языка, умения читать,
писать и считать. При назначении на офицерскую должность по
свидетельству Плиния Младшего, требовалось определенная
протекция с предъявлением рекомендательного письма. Немалое
значение играло и сословие, из которого происходил будущий
командир. Поэтому естественно, что деклассированных элементов,
преступников и беглых рабов не принимали. Тем более что, по
подсчетам исследователей, для пополнения легионов ежегодно
требовалось не так уж много новобранцев – всего около 6 тысяч
человек [2, с. 227].
Из вышеизложенного следует, что необходимость качественного
отбора в легионы вызвано с целью выявления способностей воинов
к военному обучению.
Пройдя соответствующие обряды, посвящения в солдаты
и приняв, перед знаменем части воинскую присягу, новобранец тирон
начинал тщательно и упорно готовиться к предстоящей тяжелой
многолетней службе. Под руководством специальных магистров,
инструкторов, а также награжденных ветеранов или сверхсрочников
он учился держать строй, быстро менять его в зависимости от
обстановки,
чеканить
шаг
для
парадов
и
церемонии.
Профессиональные фехтовальщики учили молодых солдат на
тренажерах столбах и соломенных чучелах как правильно и умело
владеть мечом. Как наносить удары, колоть, а не рубить, как
защищаться от ударов и не раскрываться для удара противника все
эти мероприятия носили психологический аспект подготовки.
В то время Обучение осуществлялось по трем направлениям.
Прежде всего, это закаленность тела, приучение его к лишениям,
развитие ловкости и проворства: далее – это владение оружием
и наконец, умение сохранять порядок в походе [1, с. 360].
Кроме того, им прививали навыки обращения с метательным
копьем и пращой. Для выработки выносливости использовали
утяжеленный щит и меч. Под руководством старослужащих
проводили тренировочные сражения деревянными или затупленными
128
Из истории формирования психологической подготовки…
оружием, чтобы почувствовать вкус боя. Магистры вырабатывали
у недавних деревенских увальней правильную осанку в седле,
а сделать это было непросто, так как не существовало стремян,
и неопытный наездник в полном вооружении норовил свалиться на
землю. Трижды в месяц они совершали марш-броски по тридцать
километров, постоянно занимались бегом, гимнастикой и плаванием,
являющимся немаловажным умением при форсировании водных
преград.
Испытываемые чрезмерные нагрузки позволяли воинам лучше
подготовиться к реальным боевым действиям, и чем больше они
занимались, тем больше было у них шансов выжить в бою. Так шаг за
шагом постепенно закладывалась основа будущих побед железных
легионов Древнего Рима [2, с. 227].
Видный теоретик Никколо Макиавелли в своем труде О военном
искусстве по вопросу подготовки воинов, говорил: в мирное время
раз или два в год собирать всю бригаду, построить ее по образцу
целого войска, и каждый день упражнять, как перед боем,
расположив на своих местах, фланги и запасные части. Полководец,
выстраивая войско в боевой порядок, всегда предполагает или уже
видимого, или скрывающегося неприятеля, поэтому войско должно
быть подготовлено и к явному и внезапному нападению. Его надо
обучить так, чтобы оно всегда было готово к бою во время
движения, а солдаты всегда знали, что им делать. Если ты учишь
их борьбе с видимым неприятелем, покажи им, как завязывается
бой, куда надо отойти, если нападение отбито, кто должен занять
их место, научи их различать свое знамя, сигналы, голос
начальника и так подготовь их этими притворными схватками
и нападениями, чтобы они с нетерпением ожидали настоящих
[1, с. 368].
Следующим аспектом проявления психологической подготовки
римских воинов является противостоянию внезапности. Как отмечал
Флавии Вегеций bнезапное пугает врага, обычное немногого стоит
[1, с. 254]. Слоны, собаки вначале своей величавостью тела и вида,
ужасным ревом и рычанием своей необычностью вызывали смятение
у воинов [1, с. 249-250]. Но в последующих боях римские воины были
обучены противодействию этим ужасающим животным, что
в дальнейшем стало обычным явлением в бою.
Также серпоносные колесницы каждая, из которых была,
запряжена четырьмя лошадьми, внушали, страх на римских воинов.
Эта была последняя в истории военного искусства атака подобного
рода. Она была рассчитана на определенный психологический
эффект достигаемый за счет фактора неожиданности. И оснащения
самих колесниц, в вооружение которых обычно входили
129
расположенные по обе стороны от ярма два изогнутых на конце
лезвия, предназначенные для отсечения рук и туловища тела
противника, а также два серпа длиной около 90 см, прикрепленные
каждому из концов оси. Внезапное появление колесниц на первых
порах произвело среди легионеров полное замешательства [3, с. 148].
Но в последующем римлянами было изобретено противоядие, так
называемый чертополох подобие современных противотанковых
ежей.
И
данный
фактор
после
предварительной
подготовки
противодействия к серпоносным колесничным атакам был исчерпан.
Многие правители государств, своим личным примером показывали
методы преодоления страха, как царь Спарты Агесилай.
Столкнувшись впервые с варварами спартанцы побаивались их.
Агесилай велел раздеть захваченных в плен персидских всадников
и показал своим воинам их слабые и изнеженные тела [4, с. 75].
Тем самым, выражаясь языком военной психологии, он
осуществил метод психологической подготовки с воинами, что
в дальнейшем
позволило
успешно
противостоять
данным
противникам.
Еще одним фактором касающейся психологической подготовки
воинов Рима, отмечено высказывание Флавии Вегеций Рената что
те воины, которые долгое время или вообще никогда не видели, как
наносится рана, как гибнет человек, приходят в ужас, как только
они это увидят, и, смущенные страхом, больше начинают
помышлять о бегстве, чем о бое. Этот факт свидетельствует
о проявлении психологической подготовки в те времена [1, с. 227].
Следующим
примером
можно
отметить,
послужившим
зарождению психологической подготовке воинов римлян внимание
римского командования предварительной подготовке всадников и их
коней. Командование римлян приказывало, чтобы всадники со своими
конями постоянно упражнялись не только на ровных местах, но и на
обрывистых, изрытых канавами, труднопроходимыми тропинках,
чтобы в тяжелый момент боя не могли представиться ничего такого,
что им не было бы заранее неизвестно [1, с. 206].
И все эти высказывания теоретиков того времени явно отражают
значимую роль психологической подготовки, и зарождения ее в те
времена. О чем точно высказался видный теоретик Никколо
Макиавелли в своем труде О военном искусстве – Все ошибки
в других областях можно как-нибудь исправить, но ошибки на войне
неисправимы, ибо караются немедленно [1, с. 362].
Таким образом, видные римские теоретики Флавии Вегеции
Рената, Никколо Макиавелли в своих трудах отмечали роль
предварительной подготовки, что на современном языке именуется
130
Из истории формирования психологической подготовки…
психологической подготовкой воинов и формированием боевых
навыков. Поэтому дисциплина в понятии, которого входили
и постоянная тренировка и совершенствование военных навыков,
являлась жизненно необходимой для каждого легионера. Ее даже
обожествляли. Надо отметить, что римляне не стеснялись
заимствовать в военном деле у других племен и народов, если
находили их рациональными и полезными для себя [2, с. 116].
Литература
1. Искусство воины: Антология, Амфора, 2004.
2. С. М. Рубцов, Легионы Рима на нижнем Дунае. Военая
история римско-дакийских войн, Петербургское Востоковедение,
2003.
3. В. А. Горончаровский, Между империей и варварами: военное
дело Боспора римского времени, Петербургское Востоковедение,
2003.
4. Н. Ф. Ковалевский, Против кого и за что воюют
спартанцы. Всемирная военная история в поучительных
и занимательных примерах, М. Крон Пресс, 2000.
131
ISSN 2299-2316
B. S. Musrepov
AUTHOR
B. S. Musrepov
National University of Defence
Republic of Kazakhstan
THEORY OF MILITARY CONTROL:
PAST AND PRESENT
The problem of effective command and control has never lost its relevance. Moreover, due to the improvement of the forces, assets and means
of warfare it became even more relevant. Avoiding fatal mistakes in the
management in operations (combat operations) to grow immeasurably is
possible only in one case – if you rely on the theory of management, general laws and principles of the management science.
Management of human society has existed for centuries. Already in
primitive society it was necessary to organize, plan and control the production and stockpiling of food, housing, protection of the tribe, as well as
transfer of knowledge, skills, traditions and customs. These functions in
society were held by certain categories of people – chiefs, elders, warlords,
priests.
Over time, management processes have become more organized and
apart. They include a large group of people exercising specific functions of
government, army. Socrates, analyzing the activities of managers in various fields, described in general the bases of their work, the main task – to
put the right person at the right place and to enforce its guidelines [1].
A significant contribution to the development of management was
made by Italian statesman Niccolo Machiavelli. He, in particular, said:
Many people believe that some of the sovereigns think that their obligation
is not to rely on themselves, but the good advice of their entourage, but
this opinion is erroneous. As a rule that knows no exceptions states: sovereign, who himself does not possess wisdom, is useless to give good advice [2].
Control is selected as an independent field of human knowledge – in
science, only in the late nineteenth century. More intensive management
science began to develop only from the beginning of 20th century.
At the present stage of development of military science, the theory of
military control is selected in a relatively independent field of knowledge,
which has its fundamental and applied aspects. It takes full advantage of
achieving a general theory of management, as well as being an integral
part of military science.
132
Theory of military control: past and present
The military science develops its theory of military control, the content
of which are the laws and patterns, principles, functions, forms and methods of purposeful activity in the management of people. The theory equips
professionals in the field of management expertise for the establishment of
management systems and the implementation of management activities,
ability to forecast, plan and implement the processof control in various
conditions in order to evaluate its effectiveness.
The necessary condition for the formation of the theory of military
command as an independent branch of knowledge frontier is the definition
of its subject, tasks, and place in the system of military-scientific
knowledge. At that stage defining the subject of the theory of military
control can only be based on deep penetration into the essence of military
control.
Exploring within the subject of management, theory of military
administration justifies its conclusions based on theoretical principles of the
public, natural sciences and engineering. However, it would be wrong to
believe that the theory of military control only brings together different
sections of other sciences. Communication theory of military command to
other sciences is dialectical. The theory of military control, creatively using
the achievements of these sciences, in turn raises new challenges
associated with the solution of management problems of different elements
of the military organization.
The theory of military government management considers and
examines its subject from different angles, but interrelated. The main
aspects which the military government management examines and
analyzes include political, institutional, economic, technical, sociological,
psychological and legal aspects.
Structural theory of military control can distinguish its foundations,
which are common to its other constituents. An independent section includes: the theory of the Armed Forces; control theory of branches and
kinds of the Armed Forces; theory of control of troops (forces); control theory of other elements of the military organization [3].
The division into separate sections within the system during the formation of higher levels revealed a new pattern reflecting the nature of these systems, their goals and criteria, tasks and functions. Laws and principles, which were inherent in systems of lower level, continue to function in
each component (subsystem) of the new system, however, new patterns
that reflect the overall communication system gain the dominant importance.
The modern theory of military administration seeks to create a coherent system of categories and concepts that need to be interconnected with
each other and are links in one chain. Categories and concepts summarize
the scope of professional activity to create a language of communication.
133
B. S. Musrepov
Mastering the conceptual apparatus and the art to operate them form the
basis of the knowledge of the theory of military control [4].
Categories of the theory of military control on aggregate constitute its
peculiar scientific language. It most clearly expresses the essence of the
laws and patterns of management, as well as mechanisms of their manifestation in the practice of management; management principles are formulated, analyzed the status and prospects of development and management tools, what reveals the structure and methods of operation of military
control systems in order to assess their effectiveness. Through them, the
theory is expressed in connection with military control in other sciences.
With the development of the main provisions of military science within
it continues further formation of such disciplines as military administration.
The main objective of military control is to determine the structure,
composition, strength and security of the military organization, each of its
elements; maintaining or changing the achieved level of its condition, in
accordance with the mission, solving its problems, ordering and maintaining a regime of activities, timely enforcement of its elements into a new
state with the development and changes in the military-political and military-strategic situation.
The main content of the military government management is to define
the goals and objectives of development, livelihoods, training and employment of the military organization of the state, its elements, implementation
of all the powers and functions of management as defined by regulations of
the state in peacetime and wartime.
The object of military administration at different times may concern the
defense sector, the military organization of the state, and hence the population, territory, economy, the entire system of social relations and institutions, a certain way of order in the interest of military security and national
defense.
In peacetime, it fully applies to the part of the military organization of
the state, where military service, the use of weapons, military and special
equipment are granted in order to perform the tasks defined by the legislation.
Thus, the object of military government management in peacetime is
the military organization of the state, the introduction of martial law in time
of war, and other areas in the field of defense, where military methods of
management are applied. In other words, the military government management – is the specific function of management. It covers the practical
side of military action to address organizational and managerial problems
of military construction and the construction of a military organization, ensuring its ability to live in peace and war, and application in order to ensure
the military security and national defense.
134
Theory of military control: past and present
The military administration as an element and simultaneously function
of such a complex organized system, which is the military organization of
the state, is reduced to a permanent establishment and implementation of
the control actions of the military control of all its subsystems (elements),
allowing its intended use and ensuring military security and defense of the
country.
Above all, the element to keep in mind is the relationship of the subject
of military control (military authorities) with a managed object (managed
objects of the military organization). The system of military control bodies
of the military administration, specially created by the state is determined
by the State-imperious character and mainly a special legal form of the
manipulated elements of the military organization. In this system, the advantage is on the side of the subject of management, and managed objects perceive its decisions, actions and transform them in the process of
their own functioning.
The function of military control is a continuous process of development
and implementation of control actions aimed at the establishment, operation and the use of the military organization of the state.
Thus, it can be argued that the essence of military control is the purposeful activity of the Supreme Commander, military control bodies so as
to establish and improve the state military organization, ensuring its full life,
training and application in accordance with the mission, as well as the
leadership of the Armed Forces, other troops, military formations and bodies in the performance of tasks of military security and defense of the country as defined by the legislation.
References
1. Socrates, The works of his students Xenophon and Plato, Мoscow,
1974.
2. Machiavelli N., Sovereign Treatise, Moscow, 1973.
3. Kozhabekov N. K., General principles of military science, Almaty LLP
"Nur-Print", 2011, p. 250.
4. Ibraev M. Sh., (red.), Fundamentals of the theory of management,
AF RK: tutorial, Astana Zharkyn Co., 2013, p. 152.
135
ISSN 2299-2316
Б. С. Мусрепов
AВТОР
ТЕОРИЯ ВОЕНОГО УПРАВЛЕНИЯ: ИСТОРИЯ
И СОВРЕМЕННОСТЬ
Проблема эффективного управления войсками никогда не теряла
своей актуальности, а в связи с совершенствованием сил и средств
вооруженной борьбы. Она стала еще актуальней и выдвинулась
в настоящее время на первый план. Избежать роковых ошибок
в управлении, цена которых в операциях (боевых действиях)
неизмеримо возрастет, можно только в одном случае – если
опереться на теорию управления, общие закономерности и принципы
науки управления.
Управление в человеческом обществе существовало испокон
веков.
Уже в первобытном обществе необходимо было
организовывать, планировать и контролировать добычу и создание
запасов пищи, строительство жилья, охрану племени, а также
передавать знания, умения, навыки, традиции и обычаи. Этими
функциями в обществе занимались определенные категории людей –
вожди, старейшины, военачальники, жрецы.
Со временем процессы управления стали все более
организованными и обособленными, в них включались большие
группы людей, осуществляющих специальные функции управления
государством, армией. Сократ, анализируя деятельность управленцев
в различных сферах, говорил о том общем, что составляет основу их
труда: «главная задача – поставить нужного человека на нужное
место и добиться выполнения своих указаний» [1].
Существенный вклад в развитие управленческой мысли внес
итальянский государственный деятель Николо Макиавелли. Он,
в частности, говорил: «Многие полагают, что кое-кто из государей,
слывущих мудрыми, славой своей обязаны не себе самим, а добрым
советам своих приближенных, но мнение это ошибочно. Ибо правило,
не знающее исключения, гласит: государю, который сам не обладает
мудростью, бесполезно давать благие советы» [2].
Управление
выделилось
в
самостоятельную
область
человеческих знаний – в науку, только в конце ХІХ-го века. Более
интенсивно наука об управлении начала развиваться лишь с начала
XX-го века.
136
Теория военого управления: история и современность
На современном этапе развития военной науки теория военного
управления выделилась в относительно самостоятельную область
знаний, которая имеет свои фундаментальные и прикладные аспекты.
Она в полной мере использует достижения общей теории управления,
одновременно являясь составной частью военной науки.
Военная наука разрабатывает свою теорию военного управления,
содержанием которой являются законы и закономерности, принципы,
функции, формы и методы целенаправленной деятельности людей
в процессе управления. Теория вооружает специалистов в области
управления профессиональными знаниями о создании систем
управления и осуществлении управленческой деятельности,
умениями прогнозировать, планировать и осуществлять процесс
управления в различных условиях, оценивать его эффективность.
Необходимым условием формирования теории военного
управления как самостоятельной пограничной отрасли знаний
является определение ее предмета, задач и места в системе военнонаучных знаний. При этом определить предмет теории военного
управления можно лишь на основе глубокого проникновения
в сущность военного управления.
Исследуя
в
рамках
своего
предмета
управленческую
деятельность, теория военного управления обосновывает свои
выводы с учетом теоретических положений общественных,
естетственных и технических наук. Однако не правильно было бы
полагать, что теория военного управления лишь объединяет
различные разделы других наук. Связь теории военного управления
с другими науками является диалектической. Теория военного
управления, творчески используя достижения этих наук, в свою
очередь ставит новые задачи, связанные с решением проблем
управления различными элементами военной организации.
Теория военного управления рассматривает и исследует свой
предмет с различных сторон, но взаимосвязанных между собой.
Основными аспектами, на основе которых рассматривается
и анализируется военное управление, являются политические,
организационные, экономические, технические, социологические,
психологические и правовые аспекты.
Структурно в теории военного управления можно выделить ее
основы, которые являются общими для других ее составляющих.
Самостоятельными разделами в нее входят: теория управления
Вооруженными Силами; теории управления видами и родами
Вооруженных Сил; теория управления войсками (силами); теории
управления другими элементами военной организации [3].
Выделение таких разделов в самостоятельные обусловлено тем,
что при образовании систем более высокого уровня выявляются
137
новые закономерности, отражающие сущность этих систем, их цели,
критерии, задачи и функции. Закономерности и принципы, которые
были присущи системам более низкого уровня, продолжают
функционировать в каждой составной части (подсистеме) новой
системы, но доминирующее значение приобретают новые
закономерности, отражающие связи общей системы.
Современная теория военного управления стремится к созданию
стройной системы категорий и понятий, которые должны быть
взаимосвязаны друг с другом и являться звеньями одной цепи.
Категории и понятия обобщают сферы профессиональной
деятельности, создают язык общения. Овладение понятийным
аппаратом, искусство оперировать им образуют основу познания
теории военного управления [4].
Категории теории военного управления в совокупности
представляют собой ее своеобразный научный язык. С его помощью
наиболее четко выражается сущность законов и закономерностей
управления, а также механизмы их проявления в практике
управленческой
деятельности,
формулируются
принципы
управления, анализируются состояние и перспективы развития
органов и средств управления, раскрываются структура и методы
функционирования систем военного управления, оценивается их
эффективность. Через них выражается связь теории военного
управления с другими науками.
С развитием основных положений военной науки в ее рамках
продолжается дальнейшее становление такой отрасли знаний, как
военное управление.
Главная цель военного управления заключается в определении
структуры, состава, численности и обеспеченности военной
организации, каждого ее элемента; сохранении или изменении
достигнутого уровня ее состояния в соответствии с предназначением
и решаемыми задачами; упорядочении и поддержании режима
деятельности; своевременном приведении ее элементов в новое
состояние с учетом развития и изменения военно-политической
и военно-стратегической обстановки.
Основным
содержанием
военного
управления
является
определение целей и задач развития, жизнедеятельности, подготовки
и применения военной организации государства, ее элементов;
осуществления всей совокупности полномочий и функций
управления,
определенных
нормативно-правовыми
актами
государства в мирное и военное время.
Объектом военного управления в разное время могут выступать
оборонная
сфера,
военная
организация
государства,
и, следовательно население, территория, экономика, вся система
138
Теория военого управления: история и современность
общественных отношений и институтов, определенным образом
упорядочиваемых в интересах обеспечения военной безопасности
и обороны страны.
В мирное время это в полной мере относится к той части военной
организации государства, где есть военная служба и предоставлено
применение вооружения, военной и специальной техники при
выполнении задач, определенных законодательством.
Таким образом, объектом военного управления в мирное время
является военная организация государства, а при введении военного
положения или в военное время – и другие сферы деятельности
в области обороны, где применяются военные методы управления.
Иными словами, военное управление – это специфическая функция
государственного управления. Оно охватывает практическую сторону
военной деятельности по решению организационно-управленческих
проблем военного строительства и строительства военной
организации, обеспечения ее жизнедеятельности в мирное время
и военное время и применения в целях обеспечения военной
безопасности и обороны страны.
Военное управление как элемент и одновременно функция такой
сложной организованной системы, какой является военная
организация государства, сводится к постоянному формированию
и осуществлению управляющих воздействий органов военного
управления на все ее подсистемы (элементы), позволяющие
соответствовать своему предназначению и обеспечивать военную
безопасность и оборону страны.
Элементом прежде всего, следует иметь в виду взаимосвязь
субъекта военного управления (органы военного управления)
с управляемым объектом (управляемыми объектами военной
организации). В системе военного управления органы военного
управления, специально созданные государством, определяют
государственно-властный характер и преимущественно особую
правовую форму управляющего воздействия элементов военной
организации. В этой системе преимущество находится на стороне
субъекта управления, а управляемые объекты воспринимают его
решения, действия и трансформируют их в процессе собственного
функционирования.
Функция военного управления представляет собой непрерывный
процесс выработки и реализации управляющих воздействий,
направленных на создание, функционирование и применение военной
организации государства.
Таким образом, можно утверждать, что сущность военного
управления заключается в целенаправленной деятельности
Верховного Главнокомандующего, органов военного управления по
139
созданию и совершенствованию военной организации государства,
всестороннему обеспечению ее жизнедеятельности, организации
подготовки и применения в соответствии с предназначением, а также
по руководству Вооруженными Силами, другими войсками, воинскими
формированиями и органами при выполнении задач обеспечения
военной
безопасности
и
обороны
страны,
определенных
законодательством.
1. Сократ, Сочинения его учеников Ксенофонта и Платона, М.,
1974.
2. Макиавелли Н., Государь, Трактат, М., 1973.
3. Кожабеков Н. К., Общие основы военной науки, Алматы: ТОО
«Нур-Принт», 2011, c. 250.
4. Ибраев М. Ш., и др, Основы теории управления ВС РК: учебное
пособие, Астана: Жаркын Ко, 2013, c. 152.
140
Organization of providing units and formations with missilesISSN 2299-2316
AUTHOR
S. B. Mussaliev
ORGANIZATION OF PROVIDING UNITS AND
FORMATIONS WITH MISSILES AND AMMUNITION
IN SPECIAL OPERATIONS
Wars and armed conflicts of the postwar period were a kind of grounds
for testing new means of armed fighting and significantly influenced the
development of tactics and the theory of operational art, and, consequently, the objectives and principles of equipment support for the troops.
One of the most important questions of equipment support is the organization of providing with missiles and ammunition [1].
The organization of providing with missiles and ammunition in the
course of operations will be carried out taking into consideration basic principles, such as:
• primary providing troops, carrying out the most important tasks, acting at the direction of the main attack;
• consumption rate of missiles and ammunition in all links of the
troops;
• responsibility of higher authorities for ensuring subordinate troops;
• responsibility for providing troops, attached to the support, entrusted to the commander;
• providing troops, as a rule, from top to down and on themselves.
The availability of features in providing troops (forces) with missiles
and ammunition objectively necessitates some theoretical propositions of
providing and the prevailing views on formation of value needs with missiles and ammunition, standards of stepping-up provision of missiles and
ammunition, opportunities and placing artillery stores of units and formations, stations of ammunition supply, as well as structure, order, and the
use of delivery by units and sub-units and their possibilities.
However, while planning and organization of any operation there are
a number of factors that will influence the organization of missiles and
ammunition providing.
One of the factors affecting the organization of missiles and ammunition is the order of providing.
The regulations are determined that Deputy Commander for equipment support is responsible for missiles and ammunition providing. However, there is also specified that Deputy Commander for logistics support is
141
S. B. Mussaliev
responsible for the delivery of ammunition. So it turns out that material resources (in this case – ammunition) are subordinated to one commander
whereas the transport of its delivery to another one. It seems that no one
should explain how frustrating could be the consequences of such "bifurcation". It is necessary to remove the delivery of missiles and ammunition
from the logistics support and reassign it to the Deputy Commander for
equipment support, involved in the staff closing to bases and stores.
The fighting in Grozny and other settlements of Chechnya again confirmed that mechanized infantry units require special armoured means
such as the delivery of ammunition. In our opinion, one of the solutions to
this problem – the creation of TZM by the type of military equipment (to
APC, IFV) equipped for the delivery of ammunition.
In the light of the transformation of the Armed Forces of the Republic
of Kazakhstan these questions have been considered by superiors.
One of the problem questions is the organization and providing with
missiles and ammunition and a stepping-up provision of missiles.
As approved by the Government of the Republic of Kazakhstan, norms
of army ammunition reserves to the combined arms of weapons designs
do not take into account the possibility of raising the ammunition reserves
in the battalion.
Based on this, it is necessary to plan and carry out the providing of
missiles and ammunition in the following way:
• to provide field stores of missiles and ammunition in each direction
in order to supply troops;
• to accommodate basic areas of Logistics Brigade from stationary
stores and bases – by the vehicles of chief commander "top – down" and
also if it is necessary, by the vehicle of tactical level;
• to combat sub-units, posts and fire positions of artillery – by the vehicle of logistic brigade;
• delivery of missiles and ammunition carried out by all types of vehicles: road, rail and air [2].
Any armed conflict, particularly an internal one, characterized by the
absence of defeat means necessitates the placement of stores outside
their actions. However, possible assaults on posts of logistics and equipment support have to be taken into consideration. Such circumstances,
combined with the desire to reduce the distance of delivery caused the
placing stores of ammunition at all levels of troops in the nearest distances
from combat orders of its troops.
The Field Artillery Brigade store is located at a distance of 3-5 km, battalion ammunition supply points – to 1,5 km, and in some cases – in the
immediate vicinity of combat orders.
One of the outputs in the current situation to ensure artillery ammunition is a transition from a towed artillery to self-propelled, i.e. the execution
142
Organization of providing units and formations with missiles
of tasks on the fire defeat can be produced by the surplus of ammunition
laid out on the ground, without usage of combat store [3].
Thus, all this requires a careful consideration and informed decisions,
the practical implementation of these measures will contribute to the more
effective organization in providing of ammunition in the subdivisions.
References
1. Yernazarov K. A., The modern approach to the problem of bringing
missiles and ammunition in the form of completely loading, Bagdar, no.
4, 2007, p. 25.
2. Materials of interdepartmental conference on the topic Improving the
forms and methods of preparing the compounds and the Armed Forces,
other troops and military formations and their full support in military conflicts of varying intensity, Astana, 2008, p. 194-197.
3. ru/www.crime-rehear, Separation of missiles and ammunition,
Vestnik, no. 2, 2003.
143
ISSN 2299-2316
K. T. Oralbayev
AUTHOR
K. T. Oralbayev
HISTORICAL EXPERIENCE OF MOBILE GROUPS,
OPERATING AWAY FROM THE MAIN FORCES
Changes in tasks, composition and structure of the Army, occurring at
present time, necessitate to conduct great research in the field of military
theory, including theory of operational art and tactics [1, p. 46].
The detachment of troops from the main forces is understood as independent actions of the troops, as a rule, in the operational depth of the
defending enemy without any contact with its troops and neighbors.
Historical experience shows that with the help of offensive it is possible
to defeat the enemy and liberate the territory.
The major phases of offense consist of the penetration of defense and
development of its success. In the initial stage, the operation (combat) of
troops ensures creating gaps in the defense of the enemy, disrupting its
stability and the relationship between the individual elements of its operational formation (order of battle).
The final defeat of defending, especially if the troops are sufficiently
mobile and have modern weapons, can only be achieved due to active
operations of troops, advancing from the front, combined with decisive actions of paratroopers landed at a depth of the enemy defense, and forces
breaking through the rear of the main grouping. In this case, you can defeat him in a more short time. This conclusion is confirmed by the experience of World War II, in particular the action of mobile groups (MG), fronts
and armies [2, p. 16].
Mobile groups (MGs) were widely used in World War II. As a rule, they
consisted of mobile rifle and tank formations, reinforced air assault, artillery
and other special forces units. As a rule, they were put into effect under the
conditions of broken forth of the front, but sometimes they could be used
before the penetration [3]. In general, mobile groups acted independently,
looking up from its troops and breaking to a considerable depth in operating open spaces of the enemy.
At all times, the opposing sides were trying to deceive each other, mislead, get the flank and rear, and with the decisive offense to crush the enemy.
In the 70 years in the Soviet Army it was hypothesized that due to the
high mobility of military branches the need for tank armies disappears, the
144
Historical experience of mobile groups, operating away from the main forces
creation of mobile groups was intended for the development of successful
offense in the main directions. But it did not take into account two important
circumstances.
Firstly, at the very high mobility of forces generally in the interest of the
rapid development of the offense in depth, and always in the flanks it is
necessary to have formations that would be more mobile and have more
passable equipment. It is impossible to equip equally all the troops with the
newest military equipment. Primarily, units of formations should be
equipped with assets designed to solve exactly such tasks.
Secondly, more rapid advancement of mobile groups or other groups
in offensive operations is achieved not only by equipping them with more
advanced technology, but also through the creation of more favorable conditions for rapid action by directions for their support of the main forces
such as aviation, artillery, airborne and engineering troops and other
means of strengthening.
Instead of mobile groups, used during World War II, it was decided to
create the operational maneuver group (OMG). The main difference from
their previous mobile groups lies in the fact that not only tank armies and
divisions are used, but also specifically created to act as the operationalmobile groups of separated army corps of special organization, where armored, mechanized infantry, artillery and other units were united and
equipped with the latest tanks, infantry fighting vehicles and armored personnel carriers, as well as self-propelled artillery. Moreover, for the first
time in the composition of these corps, Air Assault Regiment and Army
Aviation were included. If in the US Army and other NATO armies there are
forces capable of conducting air-land operations, but the Soviet Army established troops specifically designed for the action on the point of these
operations.
Unfortunately, in recent years, along with the Soviet armed forces,
corps designed to act as operational and mobile groups were eliminated.
But they were impossible to eliminate on operational – tactical level, as due
to the development of technical ideas and therefore the further perfection
of the organizational structure of troops, they apparently were used in that
or other form [4].
OMG is an element of operational order in the offensive operation, intended for the rapid increasing power of impact and conducting operational, raid operations in isolation from the main forces envisaged in the operational order of troops in the 70-80s.
The prototype of mobile groups were fronts (armies) in offensive operations in the Great Patriotic War.
OMG tasks are:
• to defeat means of nuclear attack;
• to capture important frontiers and areas;
145
K. T. Oralbayev
• to strike on retractable reserves;
• to upset troops management and work of the operational logistics;
• to disorganize and frustrate the mobilization activities and others.
Combat experience shows the rate of advance of up to 100 km per day
and the gap from the main forces of up to 200 km.
In the second half of the 80s, the acceptance of the defensive military
doctrine in the USSR led to changes in the methods of preparation and
conducting operations, including the exclusion of such an operational formation of troops element, as OMG. Army Corps OMG were redirected to
other tasks, and most of them in the early 90s, in connection with the collapse of the Armed Forces of the USSR were disbanded [5].
We say that in modern war there is not rigid, positional defense, questions of defensive battle will be solved by the highly maneuverable fighting,
in association with equipment of mobile and great firepower of combat
equipment, apart from the basic forces what is also confirmed by the experience of the troops in Operation Desert Fox, where the United States of
America applied precisely maneuverable, mobile units, combined armored,
motorized, artillery and other units, equipped with the latest technology and
self-propelled artillery.
Moreover, special attention was paid to the aerial phase of operations
with conducted ground operations.
Ground forces were used to capture and retain vital important objects
of the state. Their speed and maneuverability were a bright example of
conducting effective military operations in the absence of the frontline and
in isolation from their troops.
Conclusions
Firstly, an analysis of the military-political situation and military conflicts
of recent decades shows that security questions of the State are one of the
most important.
Secondly, rejection mobile, well-equipped troops, trained for combat
operations in the rear of the enemy is impractical, therefore it is necessary
to instruct the troops to prepare to such actions.
Thirdly, the troops destined for action in isolation from their forces must
be prepared in advance while defining their areas and zones of action,
which is not tied to specific frontiers and objects.
Thus, the experience of local wars and armed conflicts of the recent
decades suggests that in modern combat the usage of MG and OMG will
occupy an important place and their usage will be widely used by the confrontation sides.
146
Historical experience of mobile groups, operating away from the main forces
References
1. Dubovtsev G. F., The evolution of the main provisions of the training
theory and conducting maneuver defense in operational measure, Orientir.
no. 1, 2010, p. 46.
2. Gordienko V. M., Actions of forces in isolation from the main forces,
Military Thought, no. 12, 1992, p. 16.
3. http://dyn.encyclopedia.mil.ru/encyclopedia/glossary=7638_morfdictionary.
4. Gareyev M. A., Living embodiment of the brain to the Army 95th anniversary, [in:] Ogarkova N. V., Arsenal Fatherland, 2012.
5. Military Encyclopedic Dictionary, Editorial Board.: Gorkin A. P.,
Zolotarev N. V. and others, Great Russian Encyclopedia RIPOL CLASSIC,
2002, p. 1664, p. 1062.
147
ISSN 2299-2316
К. Т. Оралбаев
ABTOP
ИСТОРИЧЕСКИЙ ОПЫТ ПРИМЕНЕНИЯ
ПОДВИЖНЫХ ГРУПП, ДЕЙСТВУЮЩИХ В ОТРЫВЕ
ОТ ОСНОВНЫХ СИЛ
Изменения в задачах, составе и структуре армии, происходящие
в настоящее время, вызывают необходимость проведения большой
исследовательской работы в области военной теории, в том числе
в теории оперативного искусства и тактики [1, c. 46].
Под
отрывом
войск
от
основных
сил
понимается:
самостоятельные действия войск, как правило, в оперативной глубине
обороняющегося противника, без локтевой связи со своими войсками
и с соседями.
Исторический опыт показывает, что только наступлением можно
нанести поражение противнику и освободить от него свою
территорию.
Важнейшими фазами наступления являются прорыв обороны
и развитие успеха. В начальной стадии операции (боя) войска
стремятся к тому, чтобы создать бреши в обороне противника,
нарушить ее устойчивость, взаимосвязи между отдельными
элементами его оперативного построения (боевого порядка).
Окончательный разгром обороняющихся, особенно если они
достаточно мобильны и обладают современным оружием, может быть
достигнут лишь тогда, когда активные действия войск, наступающих
с фронта, сочетаются с не менее решительными действиями
десантов, высаженных в глубине обороны противника, а также сил,
прорвавшихся в тыл его основной группировки. Именно в этом случае
можно нанести ему поражение в более короткие сроки. Такой вывод
подтверждается и опытом Великой Отечественной войны, в частности
действиями подвижных групп (ПГ) фронтов и армий [2, c. 16].
Подвижные группы (ПГ) широко применялись в условиях второй
мировой войны. Как правило, состояли из мобильных стрелковых
и танковых
соединений,
усиленных
десантно-штурмовыми,
артиллерийскими и другими частями специальных войск. Обычно
вводились в действие в условиях прорванного фронта, но иногда
могли использоваться и для допрорыва обороны [3]. Как правило,
подвижные группы действовали самостоятельно, отрываясь от своих
148
Исторический опыт применения подвижных групп…
войск и прорываясь на значительную глубину в оперативные
просторы противника.
Во все времена, противоборствующие стороны пытались так или
иначе обмануть друг друга, ввести в заблуждение, выйти во фланг
и тыл и решительным наступлением разгромить противника.
В 70-х годах в советской армия была выдвинута гипотеза о том,
что в связи с высокой подвижностью всех соединений и родов войск
отпадает надобность в танковых армиях, создании подвижных групп,
предназначенных для развития успеха наступления на главных
направлениях. Но при этом не учитывались два важных
обстоятельства. Во-первых, при самой высокой подвижности войск
в целом в интересах стремительного развития наступления в глубину
и в стороны флангов всегда нужны соединения и объединения,
которые были бы еще более подвижными, имели более проходимую
технику. Сразу все войска в одинаковой мере невозможно оснастить
новейшей боевой техникой. Ею в первую очередь приходится
оснащать лишь часть соединений, призванных решать именно такие
задачи.
Во-вторых, более быстрое продвижение подвижных групп или
других подобных группировок в наступательных операциях
достигается не только за счет оснащения их более совершенной
техникой, но и путем создания для них более благоприятных условий
для стремительных действий путем направления для их поддержки
основных
сил
авиации,
артиллерии,
воздушно-десантных,
инженерных войск и других средств усиления.
Вместо подвижных групп, применявшихся в период Второй
мировой войны, было решено создать оперативные маневренные
группы (ОМГ). Главное отличие их от прежних подвижных групп
состояло в том, что использовались не только танковые армии
и дивизии, но и специально созданные для действий в качестве
оперативно-маневренных групп отдельные армейские корпуса особой
организации, где в едином войсковом организме были объединены
танковые, мотострелковые, артиллерийские и другие части,
оснащенные новейшими танками, плавающими боевыми машинами
пехоты и бронетранспортерами, самоходной артиллерией. Причем
впервые в состав этих корпусов были включены десантно-штурмовой
полк и армейская авиация. Если в американской армии и в других
армиях НАТО полагали, что любые войска способны к проведению
воздушно-наземной операции, то в Советской Армии, наряду с этим
были созданы войска, специально предназначенные для действий
на острие этих операций.
К сожалению, в последние годы вместе с советскими
вооруженными силами ликвидированы и корпуса, призванные
149
действовать в качестве оперативно-маневренных групп. Но как
оперативно-тактические, как и технические идеи ликвидировать
невозможно и поэтому при дальнейшем совершенствовании
организационной структуры войск они, видимо, в той или иной форме
будут использованы [4].
ОМГ – элемент оперативного построения войск фронта (армии)
в наступательной операции, предназначавшийся для быстрого
наращивания силы удара и ведения оперативных, рейдовых действий
в отрыве от главных сил. Предусматривались в оперативном
построении войск в 70-80-х годах. Прообразом явились подвижные
группы фронтов (армий) в наступательных операциях Великой
Отечественной войны.
Задачи ОМГ:
• уничтожение средств ядерного нападения;
• захват важных рубежей, районов;
• нанесение ударов по выдвигающимся резервам;
• нарушение управления войсками и работы оперативного тыла;
• дезорганизация,
срыв
мобилизационных
мероприятий
и другие.
Боевой опыт показывает, что темп продвижения до 100 км в сутки,
отрыв от главных сил до 200 км. \
Во 2-й половине 80-х годов с принятием в СССР оборонительной
военной доктрины, привело к изменениям в способах подготовки
и ведения операций, в т.ч. и исключению из оперативного построения
войск такого элемента, как ОМГ. Армейские корпуса ОМГ были
перенацелены на выполнение других задач, а большинство из них
в начале 90-х годов, в связи с развалом ВС СССР расформированы
[5].
Мы говорим, что в современной войне не будет жесткой,
позиционной обороны, вопросы оборонительного боя чаще будут
решаться высокоманевренными боями, в связи с оснащением войск
подвижной и с большой огневой мощью боевой техники, в отрыве от
основных сил, что также подтверждает опыт применения войск
в операции Лис пустыни, где Соединенными Штатами Америки были
применены именно маневренные, подвижные подразделения,
объединенные танковые, мотострелковые, артиллерийские и другие
части, оснащенные новейшей техникой и самоходной артиллерией.
Причем, особое внимание уделялось воздушной фазе операции
с обязательным проведением наземной операции.
Сухопутные войска применялись для захвата и удержания
жизненно важных объектов государства. Их скорость и маневренность
явились ярким примером ведения эффективных боевых действий
150
Исторический опыт применения подвижных групп…
в условиях отсутствия линии соприкосновения войск и в отрыве от
своих войск.
Появилась необходимость изучения ведения боевых действий
в отрыве от своих войск, в условиях так называемого перевернутого
фронта, когда резко меняющаяся обстановка заставляет принимать
нестандартные решения, вести боевые действия решительно
и смело, неординарно, отказаться от шаблонных решений.
Поэтому вопросы применения ПГ или ОМГ остаются актуальными
в наше время. Представляется, что от такого применения войск
отказываться еще рано.
Выводы
Во-первых, анализ военно-политической обстановки и военных
конфликтов последних десятилетий показывает, что вопросы
безопасности государства являются одним из важных.
Во-вторых, отказываться от мобильных, хорошо оснащенных
войск, обученных ведению боевых действий в тылах противника
нецелесообразно, необходимо дополнительно обучать войска таким
действиям.
В-третьих, войска, предназначенные для действий в отрыве от
своих войск надо готовить заблаговременно, при этом определяя им
районы и полосы действий, не привязываясь к конкретным рубежам
и объектам.
Таким образом, опыт локальных войн и военных конфликтов
последних десятилетий позволяет сделать вывод, что в современном
бою применение ПГ и ОМГ будет занимать немаловажное место и их
применение будет широко использоваться противоборствующими
сторонами.
1. Дубовцев Г. Ф., Эволюция основных положений теории
подготовки и ведения маневренной обороны в оперативном
масштабе, Ориентир, нo 1, 2010, c. 46.
2. Гордиенко В. М. Действия группировок войск в отрыве от
основных сил, Военная мысль, нo 12, 1992, c. 16.
3. http://dyn.encyclopedia.mil.ru/encyclopedia/glossary=7638@morf
Dictionary.
151
4. Гареев М. А., Живое олицетворение мозга армии к 95-летию
со дня рождения, Н. В. Огаркова, Арсенал Отечества, нo 2, 2012.
5. Военный энциклопедический словарь, Редкол, А. П. Горкин,
В. А. Золотарев и др. М. Большая Российская энциклопедия, РИПОЛ
КЛАССИК, 2002, c. 1664, 1062.
152

pobierz - Wydział Zarządzania i Dowodzenia AON

Transkrypt

Podobne dokumenty