Str. 6-7

nazywane są wodącymi (nazwa ludowa). Najwyżej,
bo 515,5 m n.p.m., wznosi się tu Góra Janowskiego
(Góra Zamkowa).
Wyżyna Olkuska zajmuje powierzchnię 818 km2,
wznosi się średnio 350-400 m n.p.m., a najwyższa
jest Skałka (Grodzisko) koło Jerzmanowic (512,8 m
n.p.m.). Obszar wyżyny powstał z krasowiejących
wapieni jurajskich. Lekko falistą powierzchnię wyrównuje gruba warstwa lessów, na północy mocno
urozmaicona ostańcami. To tu najsilniej rozwinęły
się zjawiska krasowe, liczne są jaskinie, wywierzyska,
mogoty (ostańce), doliny krasowe, między innymi
Prądnika, Będkowska, Kluczwody, Kobylańska. We
wschodniej części wyżyny utworzono Ojcowski Park
Narodowy.
Rów Krzeszowicki o powierzchni 225 km2 to zapadlisko tektoniczne wypełnione utworami mioceńskimi. Ciągnie się ono między Trzebinią a Krakowem
i oddziela Wyżynę Olkuską od Garbu Tenczyńskiego.
Jego dnem płynie rzeka Rudawa.
Garb Tenczyński, nazywany też Grzbietem Tenczyńskim, to pasmo zalesionych wzgórz o powierzch-
ni 273 km2 i wysokości ponad 350 m n.p.m. W rejonie Krzeszowic rozcina go Kotlina Tenczyńska, kilka
martwych dolin oraz jar Doliny Mnikowskiej. Ten
największy w okolicach Krakowa zręb tektoniczny na
południu opada uskokami ku Bramie Krakowskiej.
Jego budowa geologiczna jest złożona, oprócz wapieni jurajskich można tu spotkać skały paleozoiczne,
w tym wulkaniczne (melafiry, porfiry). Nad garbem
góruje Tenczyn ( 415 m n.p.m.), wzniesienie powstałe z wygasłego wulkanu (procesy wulkaniczne miały
tu miejsce przed 250 milionami lat). Dziś na kraterze bielą się majestatyczne ruiny zamku Rudno. Geologicznym przedłużeniem Garbu Tenczyńskiego na
wschodzie są pojedyncze zręby, między innymi Tyńca, Sowińca, Wawelu, Skałki, Krzemionek, położone
już na obszarze Bramy Krakowskiej.
Brama Krakowska zajmuje powierzchnię 275 km2
i jest rowem tektonicznym wypełnionym osadami
mioceńskimi o długości 40 km i szerokości 6 km.
W jego obniżeniu znajduje się koryto Wisły.
z
s
u
k
-6-
l
o
3
m
i
g
Położenie geograficzne
J
ura Krakowsko-Częstochowska to potoczne określenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, która
jest częścią Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Zajmuje powierzchnię 2615 km2, co stanowi 0,8 % powierzchni
Polski. Jej długość wynosi 110 km, średnia szerokość
20 km. Rozciąga się między doliną Warty pod Częstochową a doliną Wisły w okolicy Krakowa. Administracyjnie podlega dwóm województwom: śląskiemu
i małopolskiemu. Wyżynę Krakowsko-Częstochow-
ską ze względu na różnice geomorficzne dzieli się na
dwie części – północną i południową. Do północnej
należy Wyżyna Częstochowska i Wyżyna Olkuska,
do południowej Rów Krzeszowicki, Garb Tenczyński
i Brama Krakowska.
Wyżyna Częstochowska o powierzchni 1299 km2
to płyta wapieni górnojurajskich wznoszących się od
300 m do 450 m n.p.m. Obszar ten jest silnie porozcinany uskokami i przeważnie suchymi dolinami, które
G
Budowa geologiczna
eologiczne początki Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej związane są z okresem jury ery
mezozoicznej, choć dolomity z doliny rzeki Zbrzy są
znacznie starsze, powstały bowiem w dewonie (395345 milionów lat temu). Jednak dominujące na Jurze
skały to wapienie: skalisty (najpopularniejszy), płytowy i gruboławicowy. Powstały one z obumarłych
roślin i zwierząt morskich około 150 milionów lat
temu w ciepłym morzu górnojurajskim o głębokości
kilkuset metrów. Do dziś w utworach skalnych Jury
spotkać można wiele skamieniałych organizmów
morskich – małży, jeżowców, ślimaków, gąbek, belemitów i najsłynniejszych – amonitów, czyli gatunku
głowonogów (dalekich kuzynów ośmiornic) królujących przez dziesiątki milionów lat we wszystkich
oceanach świata, wymarłych całkowicie i nagle wraz
z dinozaurami. Wszystkie wspomniane zwierzęta
morskie żyły w rozrastających się dużych rafach barierowych, które w końcu okresu górnojurajskiego
i w dolnej kredzie zostały wypiętrzone przez ruchy
górotwórcze.
W środkowej kredzie nastąpiły ruchy obniżające,
tak więc obszar Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej został ponownie zalany i stał się strefą brzegową
morza albskiego. W okolicach Wolbromia utworzyła
się zatoka i wkrótce morze podniosło swój poziom,
czego dowodem są utwory kredowe pokrywające
skały górnej jury występujące w okolicach Wolbromia i Krakowa.
W miocenie, w trakcie fałdowania alpejskiego,
wypiętrzyły się Karpaty, a ich nacisk spowodował
spękania i pionowe ruchy tektoniczne w obrębie
sztywnej płyty Jury. Rezultatem tych procesów są
zręby i rowy tektoniczne, np. Rów Krzeszowicki,
Garb Tenczyński, zręby na obszarze Wawelu czy
Krzemionek. Pod koniec tego okresu południową
część wyżyny zalało mioceńskie morze, ścieląc dna
dolin piaskami, mułami i iłami.
Liczne ostańce, leje, schrony, jaskinie, studnie tworzące dziś krajobraz Jury są wynikiem zjawisk krasowych (wypłukiwania skał wapiennych przez podziemne wody) zachodzących na tym terenie około 5
milionów lat temu w końcu trzeciorzędu ( pliocenu).
To wtedy powstały wąwozy i jary krasowe w południowej części Jury, między innymi dolina Prądnika,
Kobylańska, Będkowska, Bolechowicka. Na wyżynie
znajduje się około 1500 jaskiń i schronisk, co stawia
ją na pierwszym miejscu w Polsce.
W czwartorzędzie z terenu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej całkowicie ustąpiło morze, co
spowodowało nasilenie erozji skał. Duże znaczenie
w budowaniu dzisiejszej powierzchni Jury miał lądolód skandynawski (zlodowacenie krakowskie),
który naniósł tu większość osadów – gliny, piasków
i żwirów. Pod koniec okresu zlodowaceń z nanosów
lodowcowych została wywiana glinka lessowa, która pokryła terytorium wyżyny, tworząc dziś bardzo
urodzajną glebę.
-7-