biernik

Białystok
biernik
Białystok
Nazwa tego miasta to przykład wyrazu złożonego (zrostu): powstała na skutek połączenia się w dwóch samodzielnych słów występujących w związku zgody. W przypadku takich połączeń odmieniane są oba człony wyrazu złożonego.
Zatem: Dlpoj Białegostoku, Clpoj Białemustokowi, Blpoj
Białystok, Nlpoj Białymstokiem, Msclpoj Białymstoku,
Wlpoj Białystoku!
Wyraz bywa używany niewłaściwie, jak np. w zapowiedzi telewizyjnego programu ekonomicznego By bilans był pozytywny.
Bilans to przecież wynik działań matematycznych, można więc
powiedzieć, że jest dodatni a. ujemny. Natomiast słowo pozytywny, choć bywa tłumaczone jako synonim słowa dodatni, znaczy
raczej: korzystny, przychylny i wyraża wartości raczej subiektywnie odczuwane niż ściśle policzalne. Jako pozytywna może
być postrzegana przez kogoś pewna sytuacja, która obiektywnie nie jest dobra (np.: ktoś miał ogromne długi, udało mu się
część spłacić, więc to dla niego lepsza – pozytywna – sytuacja,
choć jego bilans pozostaje wciąż ujemny!). Wprowadzanie języka
matematyki (czy ekonomii) do stylu potocznego tworzy kolejną
nowomowę, słychać już np. wypowiedzi: Moja opinia o politykach
jest ujemna. Uważajmy więc na tego typu pułapki językowe.
bilard
Językoznawcy upierają się: jeśli grać, to tylko w bilard, nigdy w bilarda, choć można grać w tenisa/ ping-ponga/ palanta.
Nam jednak wydaje się, że w języku potocznym trzeba uznać
za dopuszczalne obie formy. Zatem Blpoj: bilard/ bilarda.
Por. też → biernik.
Biblia/ biblia → nazwy własne a pospolite
biblioteka/ bibloteka
[b’ibl’ioteka]/ [b’ibloteka].
Dość powszechny błąd wymowy bierze się chyba z niezrozumienia etymologii tego wyrazu. Dlatego mówiąc o bibliotece, pamiętajmy, że ma grecki źródłosłów (gr. biblíon
= ‘książka’), który podpowiada, jak powinno się wymawiać
ten wyraz.
Bielsko-Biała
Nazwa tego miasta to wyraz złożony z nazw oddzielnych
niegdyś miast – cieszyńskiego Bielska i galicyjskiej Białej. Gramatycznie składa się z rzeczownika w rodzaju nijakim (Bielsko) i przymiotnika w rodzaju żeńskim (Biała). Oba człony
tego złożenia są odmienne: Dlpoj Bielska-Białej, C, Msclpoj
Bielsku-Białej, B, Nlpoj Bielsko-Białą, Wlpoj Bielsko-Biała!
bilans
Słowo wywodzące się z łaciny (łac. bilanx = ‘waga o dwóch
szalach’). Może być używane zarówno w znaczeniu specjalistycznym (księgowym), jak i przenośnym:
• w księgowości to in. zestawienie przychodów i rozchodów
danego przedsiębiorstwa, finansowe podsumowanie danego okresu rozliczeniowego: Bilans naszej firmy był w tym roku
ujemny;
• przen. ocena jakichś działań (sytuacji, stanu posiadania itp.)
będąca ich podsumowaniem, dokonywana zwykle w jakimś
przełomowym momencie (np. pod koniec roku): Zawsze
w sylwestra robię sobie bilans osiągnięć i porażek z całego roku.
Uwaga na → pleonazm bilans zysków i strat! Wystarczy
sam bilans.
24
gramatyka bilateralny
Używanie obcych słów zamiast rodzimych niekoniecznie
świadczy o wysokiej świadomości językowej. Tak jest właśnie
ze słowem bilateralny (łac. bi- + lateralis = ‘dwa’ + ‘boczny’)
będącym odpowiednikiem rodzimego przymiotnika dwustronny. Najczęstsze błędy w jego użyciu dotyczą:
• konstrukcji tautologicznych: bilateralna umowa dwustronna
(popr. umowa bilateralna a. umowa dwustronna);
• zbędnego nadużywania słowa w zdaniach, z których jasno
wynika, że opisywany akt (działanie) ma charakter dwustronny: bilateralne stosunki między Rosją a Polską (popr. stosunki między Rosją a Polską);
• niepotrzebnego „uwznioślania” stylu przez okraszanie
go obcymi słowami: Zawarta w grudniu umowa bilateralna będzie obowiązywać przez 5 kolejnych lat (lepiej: Zawarta
w grudniu umowa dwustronna).
!
biernik
Częste mylenie form biernika i dopełniacza, i powstające w wyniku tego błędy (nierzadko rażące!), ma swoje źródło
w stosunkowo dużym „pokrewieństwie” obu przypadków
deklinacyjnych (pokrewieństwo to wynika z tego samego pytania występującego w obu przypadkach – D kogo? czego?,
B kogo? co?) oraz w tym, że biernik jest bardziej ekspansywny niż dopełniacz i zaczyna dominować w konstrukcjach składniowych. Pokrewieństwo to obserwujemy zarówno w samej
deklinacji (formy B bywają tożsame z formami D – problemem jest tu przede wszystkim deklinacja rzeczowników
r.m.), jak i w relacjach składniowych (np. oboczność dwóch
uznawanych za poprawne w danym kontekście konstrukcji:
czasownik + B oraz czasownik + D cząstkowy – zob. → dopełniacz cząstkowy).
kultura języka odmiana pisownia styl użycie
D za B, czyli o składni
Rzeczowniki w B pełnią w zdaniach funkcję dopełnienia
bliższego, tj. wskazują na obiekt czynności, działania, o których mówi osobowa forma czasownika: Zrobiłem dla ciebie
obiad; Lubię koty. Należy jednak pamiętać, że jeśli czasownik ma postać zaprzeczoną, dopełnienie bliższe stawiamy
w D: Nie zrobiłem dla ciebie obiadu; Nie lubię kotów. Pozostawienie w zaprzeczonych konstrukcjach zdaniowych rzeczownika w B to rażący i – niestety! – dość częsty błąd.
Jest jednak kilka przypadków, w których uzasadniona jest
(w mowie potocznej!) konstrukcja zaprzeczone orzeczenie
+ B (obok konstrukcji zaprzeczone orzeczenie + D):
• dopełnienie bliższe nie zależy bezpośrednio od zaprzeczonego czasownika, a od występującego z nim bezokolicznika (Nie sposób załatwić tę sprawę/ Nie sposób załatwić
tej sprawy; Nie uważał za stosowne podporządkować swoje
zachowanie normom obyczajowym/ Nie uważał za stosowne
podporządkować swojego zachowania normom obyczajowym);
choć nie da się stworzyć jednoznacznej definicji bez szczegółowej analizy wielu różnych przypadków, można przyjąć
za wskazówkę, że im dalej od zaprzeczonego czasownika
stoi dopełnienie bliższe, tym większe jest prawdopodobieństwo (i tym bardziej jest uzasadnione), że przyjmie ono
końcówkę B zamiast D;
• dopełnienie bliższe jest poprzedzone wyrazem jako (Nie
traktował jej słów jako zemstę).
Podpowiedź!
Najpopularniejsze czasowniki łączące się z B:
brać/ wziąć, czuć/ poczuć, czytać/ przeczytać, dawać/ dać, dostawać/ dostać, jeść/ zjeść, kochać, kończyć/ skończyć, lubić, mieć,
oceniać/ ocenić, oglądać/ oglądnąć, opowiadać/ opowiedzieć, pić/
wypić, pisać/ napisać, płacić/ zapłacić, poznać/ poznawać, przyjmować/ przyjąć, robić/ zrobić, rozumieć/ zrozumieć, spotykać/ spotkać,
sprzedawać/ sprzedać, widzieć/ zobaczyć, wybierać/ wybrać, załatwiać/ załatwić, zamykać/ zamknąć, znać, znajdować/ znaleźć.
B występuje też po czasownikach z przedrostkami ob-, prze-,
wy-: obejść zakaz, obsłużyć gości; przejechać skrzyżowanie, przepłakać życie; wynieść zabawki, wystać (w kolejce) telewizor.
Por. też → dopełniacz.
B = D, czyli o deklinacji męskiej
W wielu grupach deklinacyjnych r.m. formy B są równe formom D:
Liczba pojedyncza
Rzeczowniki żywotne (końcówka D i B -a,
wyjątki: bawół, piżmowół, wół – zob. → bawół;
→ wół).
Nazwy istot zmarłych i istot
nadprzyrodzonych, zjaw (końcówka D i B -a)
Nazwy szczegółowe w odróżnieniu od nazw
ogólnych (końcówka D i B -a) – tu m.in.
następujące kategorie rzeczowników:
a)nazwy tańców;
b)nazwy gier;
c)nazwy monet (wyjątek: grosz – zob. →
grosz);
d)nazwy wyrobów fabrycznych (zwłaszcza
papierosów i samochodów);
e)nazwy figur szachowych i kart;
f)nazwy grzybów i owoców.
Przykłady
Widzę konia, chłopca, nauczyciela itp.
Liczba mnoga
Rzeczowniki
męskoosobowe
(końcówka D i B -i/ -ów)
Przykłady
Widzę chłopców,
nauczycieli,
panów itp.
Widzę ducha, potwora, krasnoludka,
hobbita, wisielca itp.
a)Gram walca, tańczę fokstrota,
słucham mazurka itp.
b)Gram w tenisa, w ping-ponga,
w brydża itp.
c) Zapłacić dolara, wydać franka,
zarobić funta itp.
d)Sprzedać volkswagena, zapalić skręta,
kupić fiata itp.
e)Mieć asa, waleta, wyciągnąć jokera,
postawić króla itp.
f) Zjeść muchomora, zerwać banana itp.
Uwaga! Ponieważ coraz częściej w deklinacji rzeczowników męskich lpoj (w najrozmaitszych i niepoddających się ogólnym kla-
syfikacjom kategoriach słów) spotyka się formy B = D, można przeczytać coraz to nowe teorie językoznawców na temat tego,
kiedy sytuacja B = D jest dopuszczalna (w języku potocznym!), a kiedy nie. Próbuje się też na różne sposoby wyjaśniać to zjawisko
(np. dla odróżnienia od „prawdziwego” biernika pojawiają się nawet próby nazwania „nowego” przypadka, np. cząstkownikiem
– zob. G. Jagodziński „Gramatyka języka polskiego”). Próbuje się bronić ostatnich „biernikowych” szańców (por. np. → bilard).
Uzus jednak robi swoje, wodząc językoznawców na manowce i sprawiając, że zaczynają się plątać w teoriach. I my postanowiliśmy
uporządkować jakoś „biernikową historię”, starając się dać możliwie najbardziej ogólną definicję omawianego zjawiska. Uznaliśmy mianowicie, że na przyjmowanie dopełniaczowej końcówki najbardziej „narażony” jest B rzeczowników szczegółowych. Zobaczmy: Kupiłem samochód, ale: Kupiłem forda; Dostałem kwiat, ale: Dostałem tulipana; Naprawiłem odkurzacz, ale: Naprawiłem zelmera; Lubię ten owoc, ale: Lubię melona; Piszę pamiętnik, ale: Piszę bloga. Wydaje się zatem, że szczegółowe rzeczowniki pospolite,
zwłaszcza pochodzące od nazw własnych (Ford, Parker, Zelmer itd.), przejmują męskożywotną końcówkę. W wielu przypadkach
sytuację B = D można też wytłumaczyć elipsą, do jakiej dochodzi w potocznych, zatem mniej starannych wypowiedziach: Zjadłem
(jednego) kebaba; Kupiłem (jednego) pączka.
wymowa związki wyrazowe znaczenie słowa słowo dopuszczalne w ogr. zakresie ad. błąd językowy
25