Poziom rozwoju spo∏eczno-gospodarczego województw Polski

Zeszyty
Naukowe nr
651
2004
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Joanna Kude∏ko
Katedra Polityki Ekonomicznej
i Programowania Rozwoju
Poziom rozwoju
spo∏eczno-gospodarczego
województw Polski
1. Poj´cie rozwoju regionalnego
Mówiąc o rozwoju społeczno-gospodarczym określonej jednostki terytorialnej, mamy na myśli dokonujące się na danym obszarze zmiany, często świadomie
i celowo stymulowane, prowadzące do wzrostu jej potencjału społeczno-gospodarczego. Rozwój danej jednostki terytorialnej określany jest poprzez
takie wewnętrzne zmiany, które przyczyniają się do wzbogacenia elementów
jej struktury wewnętrznej oraz wzbogacenie relacji zachodzących między tymi
elementami1.
Badając proces rozwoju społeczno-gospodarczego, należy zawsze odnosić
go do konkretnej przestrzeni, gdyż odgrywa ona istotną rolę w kształtowaniu
charakteru i dynamiki procesów rozwojowych2. Różnorodność miejsc w przestrzeni geograficznej, związana z odmiennymi warunkami przyrodniczymi,
gospodarczymi i społecznymi, implikuje istnienie odrębności terytorialnych,
dlatego rozwój społeczno-gospodarczy nie przebiega wszędzie w jednakowym
tempie i kierunku. Procesy rozwojowe można odnosić do różnej skali układów
terytorialnych, np. lokalnych, regionalnych czy też w układach większych – krajowych i kontynentalnych.
1
T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1999.
2
Z. Szymla, Determinanty rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 2000.
Joanna Kudełko
76
Niezmierne istotnym problemem jest wspieranie rozwoju społeczno-gospodarczego w skali regionalnej. Każdy region rozwija się jako integralna część
całej gospodarki narodowej, tak więc sukces ogólnego procesu rozwoju cywilizacyjnego uzależniony jest w dużej mierze od rozwoju poszczególnych układów
regionalnych. Rozwój regionalny rozumieć należy jako nieodwracalne zmiany
zmierzające do osiągania trwałego wzrostu potencjału społeczno-gospodarczego
regionów.
W ujęciu słownikowym rozwój regionalny definiowany jest jako „wzrost
potencjału gospodarczego regionów oraz trwała poprawa ich konkurencyjności
i poziomu życia mieszkańców, co przyczynia się do rozwoju społeczno-gospodarczego kraju” 3. Takie ujęcie podkreśla, że osiąganie wzrostu potencjału
gospodarczego nie może następować w oderwaniu od aspektu społecznego, gdyż
ostatecznym celem rozwoju regionu ma być poprawa dobrobytu i warunków życia
jego ludności.
Zmiany towarzyszące rozwojowi obejmują zarówno aspekt ilościowy, jak
i jakościowy4. Ilościowy aspekt rozwoju dotyczy wzrostu lub zmniejszania się
pewnych cech określonej jednostki terytorialnej, np. rozmiarów produkcji dóbr
i usług, zmiany dochodu narodowego itp. Zmiany ilościowe wpływają zasadniczo
na jakościowy aspekt rozwoju, który określany jest poprzez przekształcenia struktur społeczno-gospodarczych, nadające im nowe cechy i własności. Aby można
było mówić o rozwoju, nie wystarczą tylko same zmiany ilościowe. Procesy
rozwojowe muszą pociągać za sobą również pożądane zmiany strukturalne, które
są jednym z głównych celów procesu wzrostu i rozwoju gospodarczego.
Współczesny poziom rozwoju społeczno-gospodarczego struktur regionalnych
należy traktować jako wynik złożonego procesu rozwoju cywilizacyjnego.
W związku z występowaniem różnic w warunkach geograficzno-przyrodniczych,
a także na skutek działania wielu niejednorodnych czynników społeczno-ekonomicznych i kulturowych, poszczególne regiony charakteryzują się odmiennością
sytuacji gospodarczej, ekologiczną, a także w poziomie zagospodarowania
i rozwoju. Powszechnie uważa się, że zróżnicowania regionalne są obiektywnym
zjawiskiem występującym w obecnej fazie rozwoju społeczno-ekonomicznego we
wszystkich krajach świata.
Ze względu na różny poziom rozwoju i jego dynamikę wyróżnia się określone
typy regionów. Według klasycznej typologii regionów L. Klaassena ze względu na
poziom i tempo rozwoju wyróżnia się cztery zasadnicze typy regionów5:
3
Słownik rozwoju regionalnego, pod red. M. Kozaka, A. Pyszkowskiego, R. Szewczyka, Polska
Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2001.
4
Z. Szymla, op. cit.
5
L. Klaassen, Area. Economic and Social Redevelopment, Paris 1965.
Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski
77
− wysoko rozwinięte i szybko się rozwijające,
− wysoko rozwinięte, ale rozwijające się wolniej,
− słabo rozwinięte, ale relatywnie szybko się rozwijające,
− słabo rozwinięte i wolno się rozwijające.
Różnice regionalne w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego stanowią
kluczowy problem teorii i praktyki polityki regionalnej. Dotyczą one zarówno
sfery gospodarczej, jak i społecznej, gdyż poziom rozwoju gospodarczego w sposób naturalny wpływa na poziom i jakości życia mieszkańców. Siły rynkowe
działają w kierunku wzrostu naturalnych zróżnicowań w rozwoju poszczególnych
regionów na terenie kraju. W tej sytuacji ważną rolę spełniają władze publiczne,
które poprzez prowadzenie aktywnej polityki regionalnej mogą dążyć do niwelowania różnic regionalnych.
2. Determinanty rozwoju regionalnego
Do pełnego zobrazowania zjawiska rozwoju regionalnego oraz zaproponowania sposobów podnoszenia jego poziomu, niezbędne jest zidentyfikowanie jego
determinant. Jako determinanty rozwoju regionów rozumie się czynniki i uwarunkowania faktycznie i w istotny sposób wpływające na obecny stan i poprawę
poziomu rozwoju regionów.
Poszczególni autorzy dokonują podziału determinant rozwoju regionalnego,
przyjmując różne kryteria. K. Secomski dokonuje ogólnego podziału czynników
rozwoju na ekonomiczne, społeczne, ekologiczne, lokalne i przestrzenne 6.
E.J. Blakely wśród determinant rozwoju wyszczególnia7: zasoby naturalne,
zasoby pracy, w tym pracy kwalifikacyjnej, kapitał, zwłaszcza inwestycyjny,
zasoby terenów nadających się do zagospodarowania, działające przedsiębiorstwa, zagospodarowanie transportowe i komunikacyjne, istniejący potencjał
produkcyjny i usługowy, nowoczesne technologie wytwarzania, wielkość rynku
wewnętrznego i zewnętrznego, walory środowiska przyrodniczego, działalność
władz terytorialnych, aktywność społeczną, możliwości wsparcia finansowego,
współpracę międzynarodową.
T. Kudłacz podkreśla, że współcześnie przy rozpatrywaniu czynników rozwoju
należy uwzględnić również pewne nowe zjawiska mu towarzyszące, a wśród
nich8:
6
K. Secomski, Teoria rozwoju regionalnego i planowania, PWE, Warszawa 1987.
7
E.J. Blakely, Planning Local Economic Development. Theory and Practice, Sage Publication,
London–New Delhi 1989.
8
T. Kudłacz, op. cit.
78
Joanna Kudełko
– postfordowski paradygmat produkcji, czyli dezintegrację pionową na rzecz
koncentracji terytorialnej,
– rolę systemów innowacji i transferów technologii, które powodują przesuwanie się proporcji między infrastrukturą materialną a intelektualną,
– wzrost znaczenia strony instytucjonalnej,
– megatrendy gospodarki światowej, tj. globalizacja, integracja międzynarodowa oraz rosnące znaczenie aspektów ekologicznych.
Już ten krótki przegląd dowodzi, że proces rozwoju społeczno-gospodarczego
jest kwestią bardzo złożoną. Analizując rozwój regionów, należy brać pod uwagę
wpływ różnorodnych czynników: ekonomicznych, społecznych, uwarunkowań
przestrzennych, przyrodniczych, politycznych i międzynarodowych. Wielość
determinant rozwoju regionalnego skłania do podjęcia próby ich sklasyfikowania.
Próbę klasyfikacji determinant rozwoju regionalnego przedstawiono schematycznie na rys. 1.
Rozpatrując pojęcie rozwoju regionów, należy pamiętać, że regiony nie są
odosobnionymi podmiotami społeczno-gospodarczymi, ale wykazują silne powiązania ze swoim otoczeniem, a także nawiązują do charakteru swoich uwarunkowań
wewnętrznych. Na rozwój regionów duży wpływ wywierają uwarunkowania
wewnętrzne regionu, uwarunkowania otoczenia zewnętrznego (międzynarodowego, krajowego), a także oddziaływanie władz publicznych i różnorodnych instytucji
gospodarczych i społecznych, dlatego należy rozróżnić wewnętrzne, instrumentalne
i zewnętrzne determinanty rozwoju regionów.
Determinanty wewnętrzne rozwoju regionów. Czynniki wewnętrzne konkurencyjności regionu związane są z właściwym wykorzystaniem jego własnego
wewnętrznego potencjału gospodarczego i społecznego. Do tej grupy zaliczono
te czynniki, które wynikają bezpośrednio z sytuacji społeczno-gospodarczej
regionu, jego wewnętrznych uwarunkowań i wykorzystania potencjału społeczno-gospodarczego.
Czynniki wewnętrzne stanowią bardzo obszerną i niejednorodną grupę
determinant. Wśród nich dokonuje się rozróżnienia czynników rozwoju regionów
na ilościowe zwane też zasobowymi oraz jakościowe określane też jako efektywnościowe9.
Czynniki ilościowe (zasobowe) nawiązują do obiektywnie występujących
zasobów w regionie, wywodzących się z uwarunkowań naturalnych i będących
wynikiem historycznego rozwoju. Tworzą one tzw. infrastrukturę materialną
regionu, a zalicza się do nich:
9
J. Pajestka, Czynniki i współzależności rozwoju społeczno-gospodarczego. Determinanty
postępu, PWE, Warszawa 1981; Z. Mikołajewicz, Czynniki konkurencyjności i rozwoju regionów
[w:] Konkurencyjność miast i regionów Polski Południowo-Zachodniej, Prace Naukowe, nr 821,
Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1999.
uk∏ad
instytucjonalny
nak∏ady na B + R
inwestycje
zagraniczne
struktura
gospodarcza
zasoby pracy
terytorialna
organizacja kraju
polityka
ekonomiczna
(w tym interregionalna)
uwarunkowania
mi´dzynarodowe
Zewn´trzne
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Pajestka, Czynniki i współzależności rozwoju społeczno-gospodarczego. Determinanty postępu,
PWE, Warszawa 1981; Z. Mikołajewicz, Czynniki konkurencyjności i rozwoju regionów [w:] Konkurencyjność miast i regionów Polski
Południowo-Zachodniej, Prace Naukowe, nr 821, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1999.
Rys. 1. Determinanty rozwoju regionów
polityka
intraregionalna
inwestycje
w cz∏owieka
jakoÊç zasobów
majàtkowych
zasoby majàtkowe
system spo∏eczno-gospodarczy
inwestycje
rzeczowe
jakoÊç czynnika
ludzkiego
zasoby naturalne
czynniki
systemowe
nak∏ady
(inwestycje)
jakoÊciowe
(efektywnoÊciowe)
Instrumentalne
iloÊciowe
(zasobowe)
Wn´trze
Determinanty rozwoju regionów
Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski
79
Joanna Kudełko
80
– zasoby naturalne,
– zasoby majątkowe, obejmujące narzędzia, środki pracy i kapitał,
– zasoby pracy, obejmujące zasoby ludzkie.
Czynniki ilościowe mają niewątpliwie istotny wpływ na rozwój regionu,
ponieważ stanowią podstawowe źródło jego zasobów i bogactwa. Samo jednak
ich występowanie nie warunkuje jeszcze rozwoju, który zależy przede wszystkim
od efektywności wykorzystania będących w dyspozycji zasobów.
Dominującą rolę w procesie rozwoju regionów przypisuje się obecnie czynnikom jakościowym (efektywnościowym), gdyż to one warunkują optymalne wykorzystanie potencjału regionu. Do czynników jakościowych zalicza się istniejące
w regionie10:
1) elementy infrastruktury niematerialnej – określające przede wszystkim
jakość czynnika ludzkiego. Zależy ona od kwalifikacji i umiejętności siły roboczej,
a także postaw ludzkich i świadomości społecznej;
2) jakość zasobów majątkowych, której wyrazem jest m.in. poziom techniczny
użytkowanych narzędzi pracy; jakość stosowanych technologii wytwarzania,
a także nowoczesność i wydajność składników majątku;
3) strukturę gospodarczą regionu, na którą składa się wiele istotnych elementów:
− zróżnicowanie sektorowe oraz obecność nowoczesnych i innowacyjnych
gałęzi przemysłu,
− rozwinięty sektor usług,
− nowoczesne i efektywne rolnictwo,
− funkcjonowanie i kondycja ekonomiczna podmiotów gospodarczych, wśród
nich również rozwój małych i średnich przedsiębiorstw,
− wyposażenie w infrastrukturę techniczną,
− rozwój instytucji wspierających procesy rozwoju regionalnego,
− zaawansowanie procesów transformacji i prywatyzacji,
− sposób przestrzennego zagospodarowania regionu.
W miarę postępującego rozwoju społeczno-gospodarczego wyraźnie zmienia
się mechanizm rozwoju regionalnego jego determinant. Zdecydowanie zmniejsza
się rola czynników zasobowych, natomiast wzrasta rola czynników jakościowych.
Czynniki dotyczące zasobów regionalnych: kapitałowe, ziemi i pracy, określane
są jako tradycyjne. Wraz z postępem naukowo-technicznym i postępującymi
procesami transformacji gospodarki coraz większą rolę odgrywają tzw. nowoczesne czynniki rozwoju, przede wszystkim jakość czynnika ludzkiego, postęp
naukowo-techniczny, innowacyjność w sferze produkcji i usług oraz przemiany
strukturalne, podnoszące efektywność ekonomiczną i sprzyjające postępowi
naukowo-technicznemu.
10
J. Pajestka, op. cit.; Z. Mikołajewicz, op. cit.
Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski
81
Determinanty instrumentalne rozwoju regionów. Wpływ uwarunkowań
wewnętrznych na rozwój regionów uzależniony jest w dużej mierze od czynników instrumentalnych. Czynniki instrumentalne obejmują środki działania
wpływające na ukształtowanie i wykorzystanie wyróżnionych czynników ilościowych i jakościowych. Wśród czynników instrumentalnych istotną rolę odgrywają
rzeczywiste poniesione nakłady na rozwój. Przyczyniają się one w sposób bezpośredni na wzbogacenie potencjału społeczno-gospodarczego regionu. Do tej
grupy instrumentów zalicza się11:
– inwestycje rzeczowe zwiększające zasoby, wartość i jakość majątku produkcyjnego, infrastrukturalnego i sektora usług,
– inwestycje w człowieka, a więc wszelkie nakłady poniesione na działalność
szkoleniową, podnoszenie kwalifikacji zawodowych, jak również wydatki w dziedzinie ochrony zdrowia, wypoczynku i kultury,
– nakłady na działalność badawczo-rozwojową, przyczyniającą się do postępu
naukowo-technicznego i innowacyjności,
– działania sprzyjające współpracy z zagranicą, wspieranie wymiany handlowej, przyciąganie kapitału zagranicznego, jako istotnego źródła uzupełniającego
inwestycje krajowe.
Drugą grupę stanowią czynniki systemowe. Rozwój regionów uwarunkowany
jest w dużej mierze przez:
– obowiązujący system społeczno-gospodarczy i jego wydolność,
– politykę ekonomiczną państwa wynikającą z przyjętego modelu systemu
społeczno-gospodarczego oraz determinującą możliwości i ograniczenia rozwoju
regionalnego poprzez działania i decyzje podejmowanie w ramach poszczególnych działów polityki makroekonomicznej: finansowej, strukturalnej, sektorowej
i w szczególności regionalnej (interregionalnej),
– politykę intraregionalną, której w Polsce nowy wymiar nadała przeprowadzona reforma administracyjno-samorządowa,
– terytorialną organizację kraju zmienioną w Polsce w wyniku wspomnianej
reformy,
– układu instytucjonalnego regionu wspomagającego działania władz publicznych w stymulowaniu rozwoju regionów, na który składają się m.in. agencje
rozwoju regionalnego i lokalnego, towarzystwa i fundacje gospodarcze, banki
i instytucje ubezpieczeniowe.
Determinanty zewnętrzne rozwoju regionów. Do determinant zewnętrznych
zalicza się te czynniki, na które dany region nie ma wpływu, które nie są zależne
ani od sytuacji ekonomicznej regionów, ani od skuteczności prowadzonej w nich
11
J. Pajestka, op. cit.
82
Joanna Kudełko
polityki intraregionalnej. Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju regionów uzależnione są od:
1) prowadzonej polityki makroekonomicznej i interregionalnej, jej efektywności i skuteczności,
2) uwarunkowań i tendencji gospodarczych i politycznych, wynikających
z globalnych tendencji na świecie, w tym przede wszystkim:
− globalizacji procesów społeczno-gospodarczych,
− procesów integracyjnych na świecie – zwłaszcza w kontekście planowanej
integracji Polski z krajami Unii Europejskiej.
Przedstawiona klasyfikacja determinant rozwoju regionalnego dowodzi, że na
proces rozwoju ma wpływ różnorodność czynników i uwarunkowań. Między nimi
występują rozliczne powiązania i współzależności.
3. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw
w 2000 r.
Rozwój społeczno-gospodarczy regionów jest zjawiskiem niezwykle złożonym.
Badając poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, należy uwzględnić wiele jego
aspektów. Zakres analizy podjętej w opracowaniu obejmuje 4 grupy merytoryczne,
odzwierciedlające różne aspekty rozwoju:
– ludność i rynek pracy,
– poziom rozwoju społecznego,
– poziom rozwoju gospodarczego,
– poziom rozwoju infrastruktury technicznej.
Analiza dotyczy 2000 r. Do zbadania różnych aspektów poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego województw posłużyły zmienne diagnostyczne, przyjęte
do badań na podstawie oceny merytorycznej, przy uwzględnieniu powszechnie
przyjętych kryteriów doboru zmiennych diagnostycznych, tj. ich uniwersalności,
mierzalności, dostępności, jakości oraz interpretowalności12 . Wydaje się, że
przyjęte zmienne diagnostyczne, dają podstawy do przeprowadzenia prawidłowej
analizy badanego procesu.
12
Uniwersalność zmiennych diagnostycznych wskazuje na wagę i znaczenie, mierzalność oznacza, że zmienne dają się w sposób bezpośredni lub pośredni zmierzyć, dostępność warunkowana
jest przez możliwość uzyskania pełnych informacji liczbowych, jakość stawia warunek uzyskania
dostatecznej dokładności danych, interpretowalność nakłada warunek doboru takich zmiennych,
które mają wysoką wartość merytoryczną. Por. Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce w ujęciu dynamicznym, pod red. A. Zeliasia, Wydawnictwo AE
w Krakowie, Kraków 2000.
Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski
83
Na podstawie wybranych cech empirycznych obliczono syntetyczne miary rozwoju społeczno-gospodarczego w każdym badanym aspekcie, przy zastosowaniu
metody wzorca rozwoju Z. Hellwiga13. Większa wartość wskaźnika syntetycznego
obliczonego dla danej jednostki świadczy o osiągnięciu przez nią wyższego
poziomu rozwoju.
Poziom rozwoju województw pod względem zasobów ludzkich i rynku pracy.
Czynnik ludzki odgrywa istotną rolę w rozwoju regionu. Niezmiernie ważne jest
kształtowanie się potencjału siły roboczej, a także jej wykorzystanie i struktura.
Istotne znaczenie ma również jakość czynnika ludzkiego, która wiąże się z poziomem wiedzy, wykształcenia i umiejętności, będących warunkiem niezbędnym do
generowania postępu technicznego i innowacyjności.
W grupie opisujących poziom rozwoju pod względem zasobów ludzkich
i rynku pracy uwzględniono następujące cechy diagnostyczne:
1) ludność na 1 km2 powierzchni,
2) przyrost naturalny na 1 tys. ludności,
3) zgony niemowląt na 1 tys. urodzeń żywych,
4) ludność w miastach w procentach ogółu ludności,
5) ludność w wieku produkcyjnym w procentach ogółu ludności,
6) pracujący w gospodarce narodowej na 1 tys. ludności,
7) pracujący w przemyśle na 1 tys. ludności,
8) pracujący w usługach rynkowych na 1 tys. ludności,
9) pracujący w usługach nierynkowych na 1 tys. ludności,
10) absolwenci szkół wyższych na 1 tys. ludności,
11) stopa bezrobocia rejestrowanego.
Przyjęte zmienne diagnostyczne ilustrują zasobność kapitału ludzkiego regionów (cechy 1–3), stopień urbanizacji regionów (cecha 4), zasoby siły roboczej
(cecha 5) oraz ich wykorzystanie (cecha 6), a także strukturę pracujących (cechy
7–9) i stopień wykształcenia ludności (cecha 10). Zjawiskiem niekorzystnym
w procesach rozwojowych jest bezrobocie (cecha 11). Ta zmienna potraktowana
została jako destymulanta, czyli taka, której spadek wartości świadczy o wyższym
poziomie rozwoju.
W przeprowadzonej klasyfikacji najkorzystniej wypadają województwa mazowieckie, małopolskie, wielkopolskie, pomorskie i śląskie (tabela 1). Natomiast na
ostatnich pozycjach znajdują się województwa: opolskie, warmińsko-mazurskie
oraz lubuskie.
13
Z. Hellwig, Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału kraju ze
względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę kwalifikowanych kadr, „Przegląd Statystyczny” 1968, z. 4.
Joanna Kudełko
84
Tabela 1. Poziom rozwoju województw w 2000 r. w obszarze – ludność i rynek pracy
Miejsce
Województwo
Wskaźnik syntetyczny
1
mazowieckie
0,68
2
małopolskie
0,44
3
wielkopolskie
0,44
4
pomorskie
0,42
5
śląskie
0,42
6
kujawsko-pomorskie
0,38
7
zachodniopomorskie
0,37
8
łódzkie
0,37
9
podlaskie
0,37
10
dolnośląskie
0,37
11
podkarpackie
0,37
12
lubelskie
0,34
13
świętokrzyskie
0,33
14
lubuskie
0,33
15
warmińsko-mazurskie
0,27
16
opolskie
0,10
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.
Poziom rozwoju społecznego województw. Do badania poziomu rozwoju
społecznego województw wykorzystano 14 zmiennych diagnostycznych:
1) dochody własne budżetu województwa na 1 mieszkańca w zł,
2) wpływy z podatków PIT i CIT na 1 mieszkańca w zł,
3) nominalne dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych na 1 mieszkańca w zł,
4) liczba mieszkań na 1 tys. ludności,
5) przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań w m2,
6) lekarze na 10 tys. ludności,
7) łóżka w szpitalach ogólnych na 10 tys. ludności,
8) miejsca w kinach stałych na 1 tys. ludności,
9) księgozbiór w woluminach na 1 tys. ludności,
10) liczba sklepów na 1 tys. ludności,
11) liczba stacji paliw na 1 tys. ludności,
Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski
85
12) liczba samochodów osobowych na 1 tys. ludności,
13) osoby korzystające z pomocy społecznej na 10 tys. ludności,
14) liczba przestępstw na 100 tys. ludności (przestępstwa stwierdzone w zakończonych postępowaniach przygotowawczych).
Powyższe cechy określają zamożność społeczeństw badanych regionów (cechy
1–3 oraz 12) oraz jakość ich życia, mierzoną stopniem zaspokojenia świadczeń
socjalnych w dziedzinie gospodarki mieszkaniowej (cechy 4,5), opieki zdrowotnej
(cechy 6,7), kultury (cechy 8,9) i infrastruktury (cechy 11,12). Dwie ostatnie cechy
to destymulanty. Wskazują one na odsetki ludności najuboższej (cecha 13) oraz na
skalę zagrożenia bezpieczeństwa publicznego (cecha 14).
Tabela 2. Poziom rozwoju społecznego województw w 2000 r.
Miejsce
Województwo
Wskaźnik syntetyczny
1
mazowieckie
0,54
2
śląskie
0,50
3
wielkopolskie
0,44
4
dolnośląskie
0,44
5
łódzkie
0,41
6
zachodniopomorskie
0,39
7
podlaskie
0,38
8
lubelskie
0,37
9
małopolskie
0,36
10
kujawsko-pomorskie
0,34
11
lubuskie
0,33
12
świętokrzyskie
0,31
13
pomorskie
0,31
14
podkarpackie
0,28
15
warmińsko-mazurskie
0,22
16
opolskie
0,17
Żródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.
Pod względem poziomu rozwoju społecznego czołowe miejsca zajmują województwa: mazowieckie, śląskie, wielkopolskie i dolnośląskie (tabela 2). Natomiast
najsłabiej rozwinięte w tym zakresie okazują się województwa: opolskie, warmińsko-mazurskie i podkarpackie.
Joanna Kudełko
86
Poziom rozwoju gospodarczego województw. Poziom rozwoju gospodarczego
jest wyrazem nowoczesności gospodarki regionu i efektywności wykorzystania
potencjału produkcyjno-usługowego. Wpływa na niego również poziom zaawansowania przekształceń rynkowych. Do wyznaczenia poziomu rozwoju gospodarczego posłużyły następujące cechy:
1) PKB na 1 mieszkańca w zł,
2) wartość brutto środków trwałych na 1 pracującego w zł,
3) wartość dodana brutto na 1 pracującego w zł,
4) wartość brutto środków trwałych na 1 pracującego w przemyśle w zł,
5) wartość dodana brutto na 1 pracującego w przemyśle w zł,
6) produkcja sprzedana w przemyśle na 1 pracującego w przemyśle w zł,
7) nakłady inwestycyjne ogółem na 1 tys. mieszkańców w zł,
8) plony 4 zbóż z 1 ha w dt,
9) bydło na 100 ha użytków rolnych w sztukach,
10) odsetek użytków rolnych w powierzchni ogółem,
11) udział pracujących w sektorze prywatnym w pracujących ogółem w %,
12) udział spółek prawa handlowego w podmiotów gospodarki narodowej
zarejestrowanych w rejestrze REGON w %,
13) udział spółek z udziałem kapitału zagranicznego w liczbie podmiotów
gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON w %,
14) udział nakładów inwestycyjnych w sektorze prywatnym w nakładach
inwestycyjnych ogółem w %.
W celu dokonania regionalnego zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego
województw analizie poddano cechy obrazujące poziom produkcji globalnej (cecha
1), stopień kapitalizacji przestrzeni (cecha 2), wydajność pracy (cecha 3), nasilenie
procesów inwestycyjnych (cecha 7), rozwój przemysłu (cechy 4, 5, 6), rozwój
rolnictwa (cechy 8, 9, 10), przebieg i zaawansowanie przekształceń strukturalnych
w gospodarce (cechy 11, 12, 13, 14).
Wskaźnik syntetyczny stworzony na podstawie wybranych zmiennych plasuje
na czołowych miejscach województwa: mazowieckie, wielkopolskie, pomorskie
i dolnośląskie (tabela 3). Natomiast w grupie charakteryzującej się najniższym
poziomem rozwoju gospodarczego znalazły się województwa: podkarpackie,
podlaskie i lubelskie.
Tabela 3. Poziom rozwoju gospodarczego województw 2000 r.
Miejsce
Województwo
Wskaźnik syntetyczny
1
mazowieckie
0,74
2
wielkopolskie
0,52
Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski
87
cd. tabeli 3
Miejsce
Województwo
Wskaźnik syntetyczny
3
pomorskie
0,45
4
dolnośląskie
0,45
5
małopolskie
0,43
6
śląskie
0,41
7
zachodniopomorskie
0,40
8
kujawsko-pomorskie
0,37
9
łódzkie
0,36
10
opolskie
0,34
11
lubuskie
0,33
12
warmińsko-mazurskie
0,30
13
świętokrzyskie
0,30
14
lubelskie
0,26
15
podlaskie
0,25
16
podkarpackie
0,24
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.
Poziom rozwoju infrastruktury technicznej województw. Wyposażenie w infrastrukturę techniczną stanowi istotny element rozwoju, ponieważ umożliwia
właściwe funkcjonowanie i rozwój różnego rodzaju podmiotów gospodarczych.
Wśród zmiennych określających poziom rozwoju infrastruktury technicznej
uwzględniono:
1) drogi publiczne o twardej nawierzchni na 100 km2 w km,
2) linie kolejowe na 100 km2 w km,
3) placówki pocztowe i telekomunikacyjne na 10 tys. ludności,
4) abonentów telefonii przewodowej na 1 tys. ludności,
5) długość sieci wodociągowej na 100 km2 w km,
6) długość sieci kanalizacyjnej na 100 km2 w km,
7) długość sieci gazowej na 100 km2 w km,
8) odsetek ludność obsługiwanej przez oczyszczalnię ścieków w ludności
ogółem w %.
Przyjęte cechy diagnostyczne określają jakość dróg (cecha 1), gęstość sieci
kolejowych (cecha 2), dostępność usług pocztowych i telekomunikacyjnych (cechy
3,4) oraz stan wyposażenia w sieci wodociągowe, kanalizacyjne, gazowe i oczyszczalnie ścieków (cechy 5, 6, 7, 8).
Joanna Kudełko
88
Przeprowadzone badania wykazały, że pod względem rozwoju infrastruktury
technicznej wśród najwyżej rozwiniętych (tabela 4) województw znalazły się
województwa: śląskie, dolnośląskie i małopolskie. Zaskakująco niska pozycja województwa mazowieckiego, które uplasowało się dopiero na 12 miejscu, świadczy
o tym, że poza aglomeracją warszawską, pozostały obszar województwa odznacza
się bardzo słabym zagospodarowaniem infrastrukturalnym. Na ostatnich miejscach
plasują się województwa: podlaskie, warmińsko-mazurskie oraz lubelskie.
Tabela 4. Poziom rozwoju infrastruktury technicznej województw w 2000 r.
Miejsce
Województwo
Wskaźnik syntetyczny
1
śląskie
0,62
2
dolnośląskie
0,51
3
małopolskie
0,48
4
pomorskie
0,40
5
wielkopolskie
0,40
6
łódzkie
0,38
7
opolskie
0,36
8
kujawsko-pomorskie
0,35
9
podkarpackie
0,32
10
lubuskie
0,31
11
zachodniopomorskie
0,30
12
mazowieckie
0,30
13
świętokrzyskie
0,29
14
lubelskie
0,28
15
warmińsko-mazurskie
0,28
16
podlaskie
0,25
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.
Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw. Na podstawie wskaźników syntetycznych poszczególnych aspektów rozwoju dokonano syntetycznej
oceny ogólnego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, która uwzględnia
łącznie wszystkie wymieniane wyżej szczegółowo grupy (tabela 5).
Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski
89
Tabela 5. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw w 2000 r.
Miejsce
Województwo
Wskaźnik syntetyczny
1
mazowieckie
0,64
2
śląskie
0,61
3
wielkopolskie
0,59
4
dolnośląskie
0,56
5
małopolskie
0,55
6
pomorskie
0,47
7
łódzkie
0,45
8
zachodniopomorskie
0,41
9
kujawsko-pomorskie
0,41
10
lubuskie
0,34
11
lubelskie
0,31
12
podlaskie
0,30
13
świętokrzyskie
0,30
14
podkarpackie
0,28
15
warmińsko-mazurskie
0,21
16
opolskie
0,13
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.
Centralne miejsce w strukturze regionalnej zajmuje województwo mazowieckie.
Poza nim zdecydowanie najsilniejsze pod względem rozwoju społeczno-gospodarczego okazują się województwa: śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie i małopolskie.
Słabiej rozwinięte są województwa pomorskie, łódzkie, zachodniopomorskie,
kujawsko-pomorskie i lubuskie. Najsłabsze pod względem rozwoju społeczno-gospodarczego są województwa położone w rejonie północno-wschodniej
i wschodniej Polski: warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, podkarpackie
oraz świętokrzyskie i opolskie (tabela 5).
W grupie województw najsłabiej rozwiniętych znajdują się województwa:
opolskie, warmińsko-mazurskie oraz podkarpackie.
Na obecny poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw wywarły
wpływ różnorodne czynniki kształtujące się w historycznym procesie wzrostu.
Dla kreowania racjonalnej strategii dalszego rozwoju województw niezbędne
są pogłębione studia diagnostyczne, uwzględniające uwarunkowania otoczenia
90
Joanna Kudełko
zewnętrznego oraz specyfikę wewnętrzną, związaną z bazą ekonomiczną regionów.
Literatura
Blakely E.J., Planning Local Economic Development. Theory and Practice, Sage Publication, London–New Delhi 1989.
Hellwig Z., Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału kraju
ze względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę kwalifikowanych kadr,
„Przegląd Statystyczny” 1968, z. 4.
Klaassen L., Area. Economic and Social Redevelopment, Paris 1965.
Kudłacz T., Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1999.
Mikołajewicz Z., Czynniki konkurencyjności i rozwoju regionów [w:] Konkurencyjność
miast i regionów Polski Południowo-Zachodniej, Prace Naukowe, nr 821, Wydawnictwo
AE we Wrocławiu, Wrocław 1999.
Pajestka J., Czynniki i współzależności rozwoju społeczno-gospodarczego. Determinanty
postępu, Warszawa 1981.
Secomski K., Teoria rozwoju regionalnego i planowania, PWE, Warszawa 1987.
Słownik rozwoju regionalnego, pod red. M. Kozaka, A. Pyszkowskiego, R. Szewczyka,
Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2001.
Szymla Z., Determinanty rozwoju regionalnego, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 2000.
Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce w ujęciu
dynamicznym, pod red. A. Zeliasia, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2000.
The Level of Socio-economic Development in Polish Voivodships
This article analyses the level of socio-economic development in Polish voivodships.
The first section discusses the term “regional development”. Next, the author identifies
the factors that impact upon the level and structure of regional development. In a further
section, the author evaluates the level of socio-economic development in Polish voivodships
using Z. Hellwigʼs development model method. The analysis includes four substantive
groups that reflect various aspects of development: population and job market, level of
social development, level of economic development, and development of the technical
infrastructure.